Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

Frat University Journal of Social Science

Cilt: 12, Say: 1, Sayfa: 231-260, ELAZI-2002
BO ZAMAN ZERNE KURAMSAL YAKLAIMLAR
Theori cal approaches on l ei sure
mer AYTA

zet
Modernitenin yeniden retim srecinde bo zamanlar, zellikle kapitalist isterlere uygun
ekilde organize olmakta ve yeni anlam ve kullanm deerleri iermektedir. Bo zamana ilikin
kuramsal yaklamlar, bo vaktin tad ideolojik, politik, anamalc ve toplumsal implikasyonlar
ne kartarak, bo vakit zerinde egemen maniplatif aygtlarn roln ve zellikle de ticari
smrye yatkn doasn eletiri konusu etmektedirler. Burada; modernite ncesi yaklamlara
(Antik Dnem Yunan, Roma, Orta Dnem, Priten Avrupa) ana hatlaryla temas edilerek,
zellikle Marx, Lafargue, Veblen, Russel, Fromm, Riesman, Adorno ve Horkheimer, Gorz,
Baudrillard, Yeni Zamanlar ve Postmodernizmin bo zamana ilikin yaklamlar zerinde
durularak, bo vaktin modern dnemle birlikte ald yeni grnmlere aklk getirilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Bo zaman, modernite, tketim toplumu, kltr endstrisi, yeni
zamanlar, postmodernizm

Abstract
Leisure times, which is in the reproduction of modernity process, in particularly become
organized according to appropriate forms of capitalist aims. In addition, it includes new meanings
and use values. Theoretical approaches related to leisure bases on critic of the role of sovereign
manipulative instruments and its primary nature of closeness to the commercial exploitation by
bringing forward to leisures ideological, political, capitalist and societial implications.
Consequently, in this study base on main characteristics of pre-modernity approaches (Antique
Greek Period, Rome, Middle Period, Puriten Europe), in particularly, new forms taken by leisure
through modern times have been evaluated by basing on Marx, Lafargue, Veblen, Russel, Fromm,
Riesman, Adorno and Horkheimer, Gorz, Baudrillard, New Times and approaches of
Postmodernism related to leisure.
Key Words: leisure, modernity, consumer society, culture industry, new times,
postmodernism

Yrd.Do.Dr. Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fak. Sosyoloji Blm. oaytac@firat.edu.tr

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
Giri
Bo zamann bamsz bir yaam alan olarak alglanmasnn tarihi eski deildir.
zerk bir bo zaman algs daha ok modern dneme aittir. Endstriyalizmle birlikte
deien toplumsal ve kltrel hayat, kendi iinde zerk yaam alanlar ortaya kard.
in/almann (work), zorunlu, egdml, kuralc, rgtl ve ritel bir kurguya
kavumas, almad alann da endstriyal egemen ilkeler dorultusunda dnmesini
mmkn kld.
Taylorist/fordist alma dzeninin snr tanmaz yaylmacl, ilik d alan da
kendi leinde disipline ederek rasyonel bir rgtsel ileyie amaktadr. Taylorizm
sadece retim sreciyle snrl kalmad, retim d bo vakit alanlar, elence, tketim
aktiviteleri vs. taylorcu mantk tarafndan reorganize olmaktadr. Bir baka deyile
Taylorizm retim kadar tketimi de dzenlemekte, bo vakit ve tketim etkinlikleri
taylorcu kr/maliyet hesaplarna gre ilemektedir (Webster-Robins, 1989: 334).
Brokratik rasyonalitenin ilik d alan kuatmas, bo vakit kavramnda kimi
anlamsal kaymalara sebebiyet vermektedir. nk, bo vakitler, spontane yaanacak,
alanlarn kendilerini yeniden kuracaklar elenti/dinlenti alanlar olmaktan karak,
yapay elenim istei reten dev endstrilerin planlama ve tasarm hesaplarna gre
reorganize olmakta ve bu ynde yeni anlamlar kazanmaktadr.
Bo zamann alglanma ve yaanma pratiklerine ilikin bu bakalam, kavramn
asli anlam ykyle ztlaan noktalarn ortaya koymak asndan nem tamaktadr. Bo
vaktin farkl amalarla konumlandrlmas bu alandaki dnsel yaklamlarn
eitlenmesine yol amaktadr. Burada kavramn, ideolojik, politik, tketimci ideoloji,
kltr endstrisi vb. balamlarda nasl bir alg ykyle kar karya olduu, baz
kuramsal yaklamlar zelinde akla kavuturulmaya allmaktadr.
ve Bo Zaman Kavramlar
, amal bir dizi eylemlilii ve bunun iin geirilen sreyi kapsar. Bu eylemlilik
ou kez, zorunluluk, balayclk, disipline olma, rgtsel normlara dayanma gibi
formalist bir yaplanmaya dayanr. in doasnda, bireyin istencine hkmeden bir
zorunluluk/balayclk vardr. Bu durum, bireyin serbest, zgr devinimini devre d
brakr. Kiisel ya da kurumsal zorunluluk bayla faaliyette bulunma, bamsz hareket
etmeyi, kiisel tasarrufta bulunmay imkan d klmaktadr.
Bo zaman genelde i/almayla ilintili grlmtr. ten artan, geriye kalan,
balayclk ve zorunluluktan uzak bir zaman olarak tanmlanmtr. Bu zaman dilimi,
kiinin zgr iradesiyle, kendi istenciyle kullanaca, tasarrufta bulunaca bir zaman
dilimidir. Ancak zamanla almann ncelii sorgulanmaya balandndan bugn bir
ok sosyolog, bo zaman kendi balamyla ilintili tanmlanmas gereinden sz etmektedir.
232
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
Applebaum'a gre, modern dnemle birlikte bo zaman kavram bal bana bir
sorun haline geldi. Kullanma alan zamann geirilmesi gerekte bir demokrasi sorunu
olarak grlmeye baland. Bu zamann kurulu dzene katlma ya da onu sorgulama,
deiim talepleri iin entelektel temel oluturma frsat olarak kullanlaca ise ak
deildir. 1960 ve 1970lerde daha fazla crettense daha fazla bo vakit talep eden gl
bir toplumsal hareket mevcuttu. Ancak, Roberts ve Olszewkann da belirttii gibi, 1980
lerden itibaren iktisadi ve siyasi sorunlarn bo vakti ve daha fazla serbestiyi gzden
karma pahasna yadsnmasna neden oldu. Bo vakti niin, nasl ve kim iin, ne derece
tadna vararak geirdiimiz tartmaldr. haftas ve saatler bu yzyln bandan
itibaren azalma gsterdiyse de, son yirmi yl iinde radikal deiiklik beklentisi
gereklemi deildir (Applebaum, 1997: 48).
Kapitalist uygarlk asndan bo zaman, almann yeniden retimi iin gerekli
bir zaman/yaam alandr. Kapitalist alma dzeninin yeniden retimi iin, almaya
hazr biyolojik ve zihinsel dinginlik noktasnda igrene ihtiya duyulmas, bu vakti
almann dourduu ve verim dklne yol aabilecek yorgunluun giderilmesine
hizmet edecek bir kullanma almasna yol amtr.
Endstriyel uygarln katettii mesafeye paralel olarak bo zaman ve i sreleri
arasndaki snrlar netleerek, her iki alann ierii belirginlik kazanmtr. Endstriyel ve
hatta gelimekte olan lkelerde gzlenen en byk deiikliklerden biri bo zamanlardaki
kayda deer arttr. Bo zamann art, bu zaman diliminde etkinlik yarna giren
sektrlerde canlanmaya neden olmaktadr. rnein, turizm, spor, oyun, hobiler, tketim,
dinlence ve elenceye dayal endstriyel alanlarda, bo zaman zerinde hakimiyet
mcadelesi veren sektrel faaliyetlerde younlama grlmektedir. Bu faaliyetler bir
btn olarak bo zaman endstrisinin domasn beraberinde getirdi. Bu durum, bireyi ya
da toplumsal kesimleri bo zaman endstrisinin direkt hedefi haline getirerek bu alanda,
endstriyel kurallarn hakimiyetinin pekimesine neden oldu. Bugn Bat toplumlarnda
endstriyel akln hakimiyetine bal olarak, gerekte endstriyel etik ve alma
modelinin dna kma, onun balayclklarndan kurtulma eklinde ne kan bo
zaman faaliyetleri, paradoksal bir ekilde yine endstriyel ratioya teslim olur tarzda
yaplanr hale gelmektedir. Bu eliik durum, bireyin zgr seimini imkansz klarak,
endstriyel ilkelere uymasn, anamalc kr maksimizasyonunun arac haline gelmesini
kanlmaz klmaktadr.
Bo Zamann Alglanma Stilleri ve eriklendirme abalar
Modern toplumda bo zamann deien anlam ve bu alanda ortaya kan
etkinliklerin ideolojik ve ticari smrye yatkn doas, bo zaman bir yaam hakk
olmaktan karmakta bu alann ticari/endstriyel/siyasi ve ideolojik bir av sahas olarak
grlmesini beraberinde getirmektedir.
233
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
Bo zamana ilikin kuramsal almalar konuya daha ok alma ilikileri-bo
zaman ikilemi asndan yaklarlar. almann insan hayatndaki merkezi rol ve
almann dinlenme, elenme, rahatlama ile organik irtibat, bo zaman almayla
ilintili ele almaya gtrmektedir. almann yceltilmesi, kapitalist dzenin sreklilii
iin bir nkoul olarak kabul ediliyorsa da, toplumbilimciler en az alma kadar bo
zamann da nemsenmesi gereini vurgularlar.
lk dnem kapitalist etik tarafndan hi de ho karlanmayan bo zaman hakk,
sonralar art deerin olumas ve retim iin tketime duyulan gereksinim, hem bo
zaman kabullenen hem de bu zaman bir tketim alan olarak dzenlemek isteyen iktidar
evrelerinin bo zaman zerinde etkinlik kurmalarn getirdi. Buna karn sosyal
bilimcilerin bir yaam hakk olarak bo zamana eilmeleri, bireyin varoluunu salayacak
bir alan olarak grmeleri ve almad zamann artrlmasna ynelik abalar, bo
zamann zerk bir alan olarak belirmesine zemin hazrlamtr.
Bo zamann ieriklendirilmesine ilikin farkl kuramsal yaklamlardan sz
edilebilir. rnein, bir yandan, bo zamann almann bir rn, onun tamamlaycs ve
almaya baml bir zaman dilimi olduu bundan dolay da bamsz bir serbest zaman
teorisinin dnlemeyeceini ancak genel bir alma teorisi iinde varlnn makul
grlebileceini savunan anakronistik alma teorisine karlk, bir bo zaman
uygarlndan szeden, almann sonunun geldiini ileri sren, retim, emek ve ii
snf gibi kavramlarn nceligini yadsyan topik yaklamlar bulunmaktadr (Argn,
l992:30).
Sz konusu her iki yaklam da gerek almay gerekse de bo zaman kendi
btnsellii iinde kavramaktan uzaktrlar. Bir ksm almay yceltirken dieri
tmyle yadsmakta ve almann sonundan bahsederek topik bir toplum tasarm
ngrmektedir. Bugn iin bo zaman ok boyutlu bir alglama ve kullanm deerine
sahiptir. Toplumsal, siyasal, iktisadi ve kltrel sistemle ilikili ve gndelik hayata dair
anlam retimiyle ilgili politik implikasyonlar iermektedir. Bu yzden de, iktidar
evreleri kadar, entelektel mahfiller asndan da derin dnmsellik tamaktadr.
Modernite ncesi Bo Zamana likin Yaklamlar
Bo zamana ilikin zerk bir alann varl moderniteyle ilikili grnmekle birlikte
bo zamann varl, alglanmas ve konumlandrlmasnn tarihi eskidir. Bu kavram ve
farkllaan doasn anlamak iin tarihsel deneyimlere bakmakta yarar bulunmaktadr.
Bugn olduu kadar eski dnemlerde de bo zaman, dnrleri yakndan ilgilendirmi,
bu zamann toplumsal koullara gre optimal kullanma almasna allmtr. Zamann
yerine ikame edilecek alternatif bir kaynak olmad gerei bu kaynan birey ve toplum
asndan yararl kullanlmas ynndeki abalar artrmtr.
Antik Yunanda bo zaman, iyilik, gzellik, hakikat ve bilgi gibi dnyann stn
234
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
deerleriyle uramak, bunlar zerine dnmek olarak anlalmtr. Bu dnceye gre,
bo zaman, bir ey yaplmayan zaman deildi. Aksine, sekinlik, derin dnme, estetik
hazlar ve beeni oluturma zamanyd. Bo zaman bir lde ruhun arndrlmas, derin
dnmsellik ykl bir zaman olarak grlyordu. Bo zaman, bu yzden i/almayla
ilikilendirilmekten uzak idi. -bo zaman algs, snfsal dzeyde farkl deer ve
ayrma sahipti. Bir baka deyile i/bo zaman snfsal katlama balamnda farkl alg
ykleriyle anlalyordu. alma alt snfa zg bir etkinlik iken, bo vakit
sekinlere/iktidar evrelerine ait bir ayrcalkt. Sekinler (aristokratlar) ile az
okumularn ve klelerin bo zamandan anladklar ve bu zaman kullanma biimleri
farklyd. Toplumsal rgtlenme ve egemen anlay, farkl kesimlerin snfsal
konumlaryla eden alglama, beeni ve estetik hazza sahip olmasn, snfsal kstaslara
uygun tavr sergilemesi esprisine sahipti (Juniu, 2000:69). Bu dnemde, tartlan
konularn banda, elencenin etiksel boyutu gelmekteydi. Aristo, snfsal
farkllamadan yana tavr koyarak, toplumda, sekinlerle kleler iin yaplan sanatn ve
kltrel rnlerin birbirinden ayrmas gerektiini savunmaktadr. Sekinler iin, kaliteli
ve yksek nitelikli kltr rnlerinin tketilmesi gereinden sz ederken, dk seviyeli,
kaba kltr rnlerinin tketicilerinin kleler olabileceine iaret eder. Aristo sekin
kltrn incelmi, rafine bir nitelikte olduunu ve ancak sekinlerin ve ynetici
konumunda olanlarn bu dzeydeki kltrel rnlerin muhatab olabileceini belirtir.
Ynetilen ya da kle snfn, kaba/yoz bir dnyalar olduunu ve bunlarn dk beeni
dzeyinde sanatlarla itigal etmeleri gereini vurgular (Batmaz, 1981: 167). Aristo bu
dncesi ile kaba kltr iine soktuu klelerin kltrel beeni dzeylerinin
ykseltilmesine ilikin bir abay gerekli grmez. Kltrel ve sanatsal rnlerin, snfsal
konum gzetilerek tketime almas, snflar aras rijit farkllklarn domasna neden
olmakla birlikte Aristo toplumun sregenlii asndan bu farklln bilinli bir biimde
devamn zorunlu grr. Zira snfsal ayrmlama bu balamda fonksiyoneldir. Bo
zaman, bu dnemde, zerk bir alan olarak alglanmamakla birlikte bu zamann kullanlma
biimi snfsal kesimler asndan farkllayordu.
Eski Yunanda gzlemlenen bu ikilem, bo zamana sahip olan bir sekinler snf
ile sekinler iin almaya azmettirilmi kleler snfnn retim srecindeki farkllaan
rollerinden kaynaklanyordu. Bir baka deyile, retim srecinde ayrmlaan insanlar,
yaamn retim d dier alanlarnda da; rnein kltrel ve sanatsal etkinlii tketme
noktasnda da farkllayordu. Antik dnemde tam anlamyla bo zaman snflarnn
eemenlii sz konusudur.
Romallar, Yunanllardan uzak bir bo zaman algsyla hareket ettiler.
Geveme/rahatlama ve elenceli bo vakit etkinlikleri iin i d zaman oluturdular.
Greek dneminin aksine Roma dneminde, bo zaman snfsal bir hak deildi ve
235
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
dolaysyla bir sosyal stat ve bir yaam tarzn ifade etmiyordu. Bo zaman retici
aktivitelerden sonraki bir zamand ve iin/almann yeniden retimi iin gerekli bir
rahatlama/boalma zamanyd. Bir bakma bo zaman ii destekleyici onu takviye edici
bir kullanm iermitir. Bo vaktin, ynetsel ve toplumsal gnen asndan bir
fonksiyonellie sahip olmas, bu vaktin ynetici kesim tarafndan deiik elenceler
sunularak optimal ekilde kullanlmasn getirmitir. Kitle bo zaman trleri (oyunlar,
spor, gladyatr dvleri vs.) bu dnemde ortaya km ve ii tamamlayc olarak
grlen bu bo zaman gr, modern zamanlardaki anlayla da paralellik tamaktadr
(Juniu, 2000: 69).
Orta dnemde bo zaman, sadece bir dinlenme ve etkinlik zaman deil, ayn
zamanda st sosyal tabaka arasndaki bir sosyal temsil alanyd. Yunan dncesinin
aksine bo zaman, iten boalma ve hangi etkinlie katlacan seme zgrln ifade
ediyordu. Ge orta ada, bo zaman; gsteri, lks, haz ve israfa doru dnmeye
balad. Bo zamann kullanm kleci alma dzeninin aksine bir soyluluk iareti oldu
(Juniu, 2000: 70). Veblenin gsterii tketim anlayyla akan bu bo zaman
anlay, yapay bir zenginlik, prestij ve g kayna olarak modern zamanmza kadar
gelir.
Modern Dnem ve Bo Zamana likin Yaklamlar
Modern dnem, byk lekli toplumsal dnmler sonrasnda belirdi. Siyasal,
iktisadi, kltrel, sanatsal hareketler modernlik iin bir temel oluturdu. Modernliin
belkide en etkin retim sreci i/alma yaplarnda kendisini gsterdi. alma
yntemleri ve i etiindeki dnm modernliin maddi ykselii iin bir srama noktas
oluturdu. Bu durum, iktisadi, siyasi, toplumsal, ailesel, kentsel alan, kimlik, bo vakit vb.
ok farkl alanlarda yeni oluumlara yol at.
/alma alanndaki dnmler 18. yzylla byk bir ivme kazand. 1700'ler
boyunca Priten i etii, i ve aile sorumluluu Luther'in dinsel yorumu ekseninde
yeniden yapland. Bo vakti "baboluk" ve "israf" zaman olarak gren pritenizm,
aylakl, hedonizmi, harcamay, baboluu gnah olarak nitelendirdi. almaya,
tasarrufa, ilecilie, hazz ertelemeye kutsiyet atfederek sermaye oluumunu tevik eden
Protestan i etiinin, alma ilikilerini belirlemesi, dolayl olarak i d alan
(zel/sosyal alan) da priten geler dorultusunda reorganize etmi oluyordu. Endstri
devrimi, alma saatlerinde kayda deer bir art getirdi. Ana hedef retimi artrmak
olduundan, iilerin smrlmesi, g ve elverisiz koullara maruz kalmalar bu
dnemde yaygnlk kazand (Juniu, 2000: 70). alma hayat Pritenizmin yansra,
Taylorist ilkeler dorultusunda giderek kuralc, egdml, metodik ve baskc bir
nitelie kavutu. 19. yzyl Bat Avrupa'snda yaayan insanlar belki de tarihin en ar ve
g alma koullarna tank oldular. Bu insanlar almann erdemine ve kutsiyetine
236
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
koullandrlmlard. almadan kazan salayan, kr elde eden kar gruplar ve
patronlar da kitlesel almay organize ederek endstri toplumunu bir alma kampna
dntrdler. Bu zamana dek en byk erdem kabul edilen ve yalnzca zengin ve
sekinlere zg olan tembellik, artk bir hastalk olarak kabul edilir oldu. almann bu
denli kutsanmas ve yaamn temel erei haline getirilmesi esasnda toplumun zihinsel
yapsna nfuz edebilen aktif ve maniplatif bir ideolojinin tm toplum kesimlerine
yaylmasnn somut grnmleri olarak kabul edilebilir. Kukusuz reformasyon sonras
protestan etii, almann iselletirilmesi ve temel bir yaam erei haline getirilmesinde
nemli rol oynamtr.
alma saatlerinin artrlmas, kadn, yal ve ocuklarn ok g koullarda
almaya zorlanmas ve artan smr, sonuta, daha az alma saati ve daha ok cret
talep eden ii hareketine yol at. Uzun mcadeleler ve sendikal hareketler sonucunda
iilerin durumunda greli iyilemeler gzlendi. alma saatleri azaltlmaya (ki o
dnemlerde bir ign 16-17 saati buluyordu) alld, cret dengesizlikleri ve cret
art yoluna gidildi. Bu gelimeler, almadan eksiltilen bir artk zamann olumasna,
kiinin kendince tasarruf edecei zamann oluumuna yol at. Tarihsel olarak bo zaman,
net bir anlama kavutu. ve i-d diye ikili bir sosyal alan olutu. Yunanda, Romada,
gsterii Ortaada ve pritenlerin dneminde bu anlam, bo vaktin net ayrmndan
uzakt ve i ile iie gemilik sz konusuydu. Kapitalist gelimeyle birlikte, bo vakit,
iten kartlan bir zaman ve iin yeniden retimi iin gerekli zaman olarak bir akla
kavutu. Dolaysyla bo zaman, ie baml ve iin ikamesi iin gereksinilen bir alan
olarak tasarmlanarak yine iin uzants bir alan olarak kald. Hemingway, bo zamann,
artan metalama ve tketimcilikle deforme olduunu belirtmektedir. Bo zamandaki
zgrln tarihsel anlam tketimcilikle kaybolmutur. Bo zaman artk ne kiisel
gelime ve derin dnmsellik zaman ne de sosyal fayda/yararlanma zamandr
(Hemingway, 1996; Juniu, 2000: 70).
in yeni yaps, ncelikli olarak daha fazla iletiim ve eit paylamadan oluan
sosyal etkileim unsurlarnn yeniden yaplanmasn talep etmektedir. /alma ilikileri,
ii ve iveren arasndaki alveri ilikisini dntrd. Ama, sosyal etkileimci
yaklamla retimi artrmak ve istikrar salamakt. Ekonomik dller (imkan/gelir)
sosyal dllerle desteklenmeye alld. Ekonomik dl, iiye bo zaman satn almaya
ve sonuta hazz satn alma gc verdi (Kelly, 1996; Juniu, 2000: 71). Fakat, iin
azaltmndan ortaya km olan bu yeni bo zaman, endstrileme tarafndan tahrip
edilmi sosyal dayanma duygusunu restore edemedi. Bo zaman, materyalist yaam
tarzyla ilikilendirildi ve bir sosyal kontrol arac olarak grld. Bo zamann tketimi
ie yansd; bo zaman daha bireyselci hale geldi ve alveri ilikilerini ierir oldu
(Hemingway, 1996; Juniu, 2000: 71).
237
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
Tm bu gelimeler, almann yeniden retimi iin bo zamana gereksinim duyan
snflar ortaya kard. retim srelerine bal olarak snfsal ayrmlar belirginleti.
Farkl snfsal sreleri yaayan alanlarn, serbest zamanlarda gsterdikleri yaam
deneyimleri eitlendi. Bo vaktin anlam ve kullanm deeri bakalat ve bu durum bo
vaktin sosyolojik balamna ilikin farkl kuramsal yaklamlarn gelitirilmesine zemin
hazrlad.
Marx ve Bo Zaman
Marxist kuram iin bo zaman, toplumun temel bir sorunsaln oluturmak yerine
daha ok alt yapsal sorunlarn zm ile gereklik kazanacak bir boyutunu ierir.
almaya ynelik sorunlarn almas dolayl olarak baml snfn lehine
sonulanacaktr. Marxa gre, art-emek yaratmak iin gerekli emek-zaman azaltmak
deil, toplumun gerekli emeini belirli bir asgari dereceye drmek sz konusudur artk.
Bu azalmann dolayl sonucuysa, toplumun tm yelerinin, herkese tannm olan bo
zaman ve olanaklar sayesinde, sanat, bilim vb. alanlardaki eitimlerini
gelitirebilmeleridir (Marx,1997: 26).
Marx, bo vakti insan geliiminin alan olarak grr. Ona gre, bo zaman
olmayan, tm yaam uyku, yemek ve benzeri eylerin getirdii fiziksel kesintiler dnda
kapitalist iin almakla geen kii, yk hayvanndan bile aadr. Kendi dna ynelik
zenginlik reten bir makinedir yalnzca (Marx, 1997: 27).
Marxn iin insancllatrlmasna ilikin savlar, daha ok ynetsel dzeyde, ii-
patron ilikisi zelinde younlayor. Bundan dolay, bo zaman hakknn iilerin
yaamsal hakk olmas gerei ou kez yadsnmtr. Oysa, bireysel zgrleimin,
kendilik gerekleiminin ve yerleik/kurulu iktidarla boy lmenin bir yolu da bo
zamann bireyin kendi varoluu zerinde dnmesini salayc bir yklemle
ieriklendirilmesine baldr.
Marxist yaklam restore edercesine konuya yaklaan iki dnr, Gorz ve
Dumazedier ise, gerekte, Marxn serbest zamann toplumsal nemini kavrayan ilk
dnrlerden biri olduunu ancak ilk dnem kapitalist toplumun iinde bulunduu
yaamsal sorunlarn Marx daha temel sorunlarn tartmasna ynelttiini ne
srmektedirler. Ancak Marx'n almadan geriye kalan zamann insani gelimeye
hizmet edecei ngrsnn dorulanmadn ileri sren Dumazedier, bo zamann her
zaman insani gelimeye hizmet etmekten uzak olduu, u andaki toplumsal sre iinde
bo zamann bazen insann aalanmasna, baz durumlarda da onun kltrel geliimine
hizmet ettiini dile getirmektedir. Ona gre serbest zaman toplumsal konformizme de,
yaratcla da, toplumsal katlma da, kaa da hizmet edebilir (Argn, 1992: 34).

238
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
Bir Bo Zaman Manifestosu: Lafargue'nun "Tembellik Hakk"
Lafargue, Tembellik Hakk (1883) adl eserinde alma denilen lgnla kar
insanolunun kar koymas gerektiini savunur. almann tmyle yadsnmas yerine
herkesin almasn, buna karn alma srelerinin gnde en fazla 3 saatle snrl
tutulmasn nerir. Geriye kalan zaman ise, insanlarn yaratc etkinliklerde bulunmalar
iin serbest braklmal, baskc ve mdahaleci etkilerden arndrlmaldr. Burjuvazinin
ancak alann yaamaya hakk olduu eklindeki alma hakk prensibine kar
koyan Lafargue, Tembellik Hakk ad altnda bo zaman hakkn savunur.
Lafargueya gre emekiler gnde l4-l6 saat, ok g koullarda almak suretiyle tm
insani, moral ve sanatsal yaratclklarn yitirmekteler, bu durum emekilerin varolusal
bilinlerinin anmasna ve ynetici sekinlerin onlar zerindeki denetim ve egdm
erkinin kurumlamasna yol amaktadr. Lafarguenun temel amac bireyin fiziksel ve
zihinsel potansiyelini bakas iin tketmesi yerine kendine zg yaratclklarn
sergileyebilecekleri faaliyetler iine girmek suretiyle bilinleri zerinde denetimi ortadan
kaldrmak ve bireyin kendisini ikamesine olanak tanmaktr (Lafargue, 1999).
Lafargue, makinann insana zgrln baheden bir tanr olduunu, onu zor ve
ykc alma koullarndan uzaklatrdn, zgrlk ve bo zaman olana sunduunu
belirtmektedir. Lafargueya gre makinalarn etkili kullanm sonucu, alma sreleri en
fazla 3 saatle snrl tutulacak ve bu durumda toplumsal hiyerari, blm ve
organizasyonda radikal deimeler meydana gelecektir (Lafargue,1999:112).
Lafargue, burjuvazinin emeki kitleyi tmyle alma klesi olarak tutmak iin
kilise geleneinden uzaklatrdn ileri srer. nk kilise emekilere ylda 90 gn
dinlenme hakk tanyordu. Burjuvazi, retimi ve kazanc artrmak iin tatilleri kaldrarak,
dinlenceyi en aza indirdi. Burjuvazinin ykselmesi ile birlikte alma gnleri ve saatleri
kilisenin kutsal nplanda tutan dzenlemelerine gre deil kr ve kazanc n planda
tutan bir dzenlemeler ana gre gereklemeye balad. Burjuvazinin ykselii ve
kapitalist ahlakn yaygnlamas ile birlikte bo zaman srekli yadsnan bir olgu haline
geldi (Lafargue, 1997: 11-22). Lafarguenun kapitalist alma etiine ilikin
sorgulamalar kukusuz l9. yzyl Bat Avrupasnda almann insan hayatnn temel
erei saylmasna ve ayakta kalmak iin ok almann insann yazgs olarak grlmesi
gereine dayanmtr. Bat Avrupada ilk kapitalist gelenein oluma srecinde birey ve
toplumsal kesimlerin kapasitelerini ok aan zor artlarda ie koulmas, Lafargue'nun bu
almaya kar bo zaman hakkn bireyin temel gereksinimi olarak grmeye itmitir.
Lafargue, almann bal bana ama haline gelmesinin temelindeki rasyonalizmi
emeki kitlenin anlamadn belirtir. Kapitalizm, fazla retimi yok etmek iin tketici
hazza ihtiya duymakta ve bunu bireyler iin deil kendi iktidarn srekli klmak iin
istemektedir. Lafargueya gre, iilerin, kendilerini ldrrcesine alma ve yokluk
239
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
iinde srnerek yaama gibi lgnl karsnda, kapitalizmin byk retim sorunu
retici bulmak ve onlarn gcn iki katna karmak deil, tketici bulmak, isteklerini
kamlamak ve onlarda sahte gereksinimler yaratmaktr (Lafargue, 1999:95).
Lafarguenun bo zamana ilikin grleri, zellikle l9.yzylda kapitalist etikin,
almay kutsayan, yaamn znel zevklerinden yararlanmay dlayan, elenceyi ve
hazz kmseyen paradigmasn sarsacak bir dinamizme sahipti. Bo zamann zerk bir
alan olarak belirmesinde Lafarguenun bir bo zaman manifestosu niteliindeki
Tembellik Hakk adl yaptnn nemli yeri vardr.
Lafargue'ya benzer bir bak da Gonarov'da grmekteyiz. Gonarov, "Oblomov"
adl eserinde alkanlk, retkenlik ve verimlilik kavramlarnn modern zamanlarda
yceltilmesine tepki gstererek; almay tiksindirici bir eylem, emein para karlnda
yaplmasn ise daha aa bir ey olarak grr. Buna karlk, bo zaman, yorgunluu,
yaanan ann isel hazlarn, znel zevklerini ise ycelterek, bireyin alma klesi
olmasnn bir yazg olmadn yaanan an maksimize haz zaman olarak tketmesinin
nemine vurgu yapar (Gonarov, 1983).
Veblen: Aylak Snf ve Gsterii Tketim Balamnda Bo Zaman
Bo zamana ilk kez sistematik ekilde yaklaan Veblen, Aylak Snfn Kuram
adl eserinde bo zaman varlkl snfn kendini sunum alan, bo zaman etkinliklerini de
bir tketim meta olarak grr. Soruna, gsterii tketim olgusu asndan yaklaan
Veblen, modern toplumda her ey gibi bo zaman eylemlerine katlmn da nesneletii,
alnr satlr hale geldiini ve tketim toplumunun ilkelerince belirlendiini ifade eder.
Veblene gre egemen/aylak snfn mallar emek verilerek elde edilmemitir; "iddet ve
hile" ile kazanlmtr. "aylak/elence Snf le yiyicidir. Zaten "gsteri iin tketim"
zenginlerin bo yaam tarznn belirticisidir (Veblen, l995: 68-87).
Veblene gre, varlkl/aylak snfn alkanlklar, toplumun geri kalanlar iin
emredici yasalara dnmektedir. Aylak snf, sahip olduu ahlaki standartlarla toplumsal
gelimeyi geciktirici etki yapar. Aylak snf, hkmedici, buyurgan ve o lde de kendi
dndaki yaanty dlayc zellik tar. Veblen, aylak snf tanmlamada tutuculuk
kavramn kullanr. Ona gre, aylak snf, muhafazakar bir snftr. Ancak, bu tutuculuk
ylesine belirgin zelliktir ki, bu bir saygnlk belirtisi olarak kabul grmektedir.
Tutuculuk bir st snf zellii olarak otorite, saygnlk, k olma ve yenilikilik olarak
grlrken; vulgar ve kaba beeni dzeyinde olma bir alt snf zellii olarak
anlalmaktadr. Veblene gre, st snf sahip olduu yaanty ve alkanlklar dier
snflarn kskanmac tepkimeler gstermesine yol aacak ekilde kullanr. Aylak snf,
varlk ve zenginliini gsterii tketim yoluyla sergilemekten yana hareket eder (Eby,
1998: 698-699).
Veblen, kapitalizmin hedonist ve irrasyonel zellii zerinde durur. Ona gre,
240
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
kapitalizm, insan haz nesnesi olarak gren bir anlaya sahiptir. Buna gre insan, zevki
tketim yoluyla maksimize etme, zahmeti ise almay en aza indirmek suretiyle
minimize etmek ister. Oysa Veblene gre, bilimi, kltr, teknolojiyi, ortaya karan,
insan doann basit bir paras olmaktan kurtaran, doay deitiren bir varlk yapan,
insann i yapma igds dr (Veblen, 1995: 40-47). Kapitalizm, bireyi tketmeye
koarak, onun dier insani/sosyal boyutunu yadsyor. Bo vakti de, benliin sunumlanma,
gsterii tketimde bulunma ve alt snftan insanlarn tketimci atraksiyonlar gstererek
snf atlama isteklerine karlk bulduklar bir alan olarak kurgulama abasndadr.
Veblen, gelimi endstriyel toplumlarda, lksn, ihtiya d tketimin bireyin
kendisini gsterii/kskandrc tatmin isteinin bir sunumlama yolu olarak ne ktn
belirtir. Bunun iin de, tketmek, normal bir tavr olmaktan karak, lgnca yaplan,
bireyin yeni imgeler, statler, prestij gstergeleri edindii, bunu bakalarn kskandrma
igdsyle yapt bir eyleme dnm olmaktadr.
Gsterii kltr, zengin olmay ve mlkiyeti, varlk srdrme arac olmaktan
kartarak hayatn temel gayesi haline getirmitir. Daha ok tketmenin, st toplumsal
konum iareti olarak grlmesi, konum ykseltme arayndaki baml kesimin gsterii
tketim sembolleri kullanmasna, sahiplik durumunu kskandrc boyutlarda
sergilemesine yol amaktadr. Meta ve tketimci performans, bakalarndan stn olma
arac olarak ilev grr. Tketimci konum, egemen kesimlere ait bir iyelik olmaktadr.
Veblene gre, modern toplumda belli beeni tarzlar ve moda, varlkl, serbest
zamanl bir snf tarafndan, alt snflar gittike kenara itmek iin dayatlr. retim ve
alma gibi faaliyetlerden bamsz olan bu snf, kendisini gsterii bir tketime
ynelerek kurmaya alr. Bo zaman bu kesim iin zamann retici olmayan bir ekilde
tketilmesi demektir. Bu snf, iktisadi gcn, kskandrmac bir tutumla, israf temelli
harcayarak ikame etmeye alr. Bu ekilde baml snflarn imeini zerine
ekmekle birlikte, kendi varoluunu bu yolla pekitirmi olur (Veblen, 1995: 102-114).
Veblenin en nemli yaptnn ad da son derece ilgintir: The Theory of Leisure
Class (Aylak Snfn Kuram). Leisure Class ayn zamanda aristokrasi anlamna
gelmektedir. Kapitalizmin dnsel ve iktisadi adan kuramsal temellerini atan bu
eserinde Veblen, deiik toplumsal kesimlerin stat ve saygnlklarn bo zaman
faaliyetleri, israf ve gsterii/kskandrc tketim yoluyla kantlama abas iinde yer
aldklarna vurgu yapmaktadr.
Russel :Aylakla vg
Russel, "Aylakla vg" (In Praise of Idleness) adl eserinde soruna etik ve moral
deerler asndan yaklar. almann insan zerindeki tahakkmc tavrna bir tr kar
koyuu ieren bu alma, emek youn kapitalist alma dzenine tepki olarak aylakln
hi de olumsuzlayc bir deer iermedii aksine, hayattan ve insanal olandan yana bir
241
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
tavr olduunu vurgular. Bu balamda, Russel alma srelerinin azaltlmasn,
almann, kiinin yazgs ve yaamnn tmyle belirleyicisi olmaktan kmas
gerektiini ve bo zaman alanlarnn artrlmasnn bir insanlk hakk olduunu savunur.
Russele gre bo zamanlarn artmas, kltrel gelimelere kaynaklk edecektir (Russel, 1990).
Russelda, lafargueya benzer ekilde makinelerin etkinliinden yararlanmak
suretiyle alma saatlerinin azaltlmasn ve drt saatle snrl hale getirilmesini nerir.
Ona gre daha iyi iktisadi rgtlenme daha fazla bo vakte yol aacaktr. Bu ise sonuta
insanal gelimeye hizmet edecek, makul lde maddi rahatlk salayacaktr. Bo vakit
bolluunun, (zihinsel/entelektel ilgileri olanlarn dnda) tad sorunsalln almas
ve insanlara mutluluk getirmesi, toplumun eitimsel performansnn ykseltilmesi ve bu
vaktin deerlendirilmesine ilikin bir bilinliliin olumas ile zleceini belirtir
(Russel, 1990: 111).
Russela gre, zorunlu alma, ancak bo zaman zevkli klacak lde olmaldr.
Bitkinlik, yorgunluk meydana getirecek lde olmamaldr. Bu durumda insanlar
alma yorgunu olmayacaklarndan bo vakitlerinde edilgin ve yavan elencelerle
yetinmeyeceklerdir. Bo vakit, istemli kamu yarar faaliyetlerine katlma eklinde
deerlendirilecek, bu da zorunluluk ve balayclk d zgrlk eilimleri
besleyecektir. Kadn ve erkekler daha mutlu yaama imkanna sahip olacaklar, sevgi,
zveri, hogr vb. erdemler sosyal hayata egemen olacaktr. almann, makinavari
almann bireyden gtrdklerini ikame etme adna, bo zaman, insanal geliime kap
aralayc bir aylaklk iinde geirilmelidir (Russel, 1990: 23-24). Dolaysyla aylak
olmak, insanal, doal ve sosyal varolu ve erdemli bir hayat iin kanlmaz bir gerekirlik
olmaktadr. Pritenlerin aforoz ettii aylaklk, kendi iinde bir gizil ilevsellii ierdii,
bireysel kendiliin ve toplumsal duyarllk iin dnsel imkanlarla ykl olduu
anlalyor.
Russel, kutsanan almakolikliin ykcl ve insani olann tahribine ynelik
sonularnn azaltlmas iin etkin bir iktisadi rgtllkle alma srelerinin
azaltlabileceini ve bunun birey asndan varolusal imkanlarn tesisine zemin
hazrlayaca kansndadr. Bu yaklamyla Russel, sorunu moral deerler balamnda
ele almakla birlikte dipte yatan temel espri yine de kapitalizmin mant olmaktadr. Etkin
iktisadi rgtllk, kapitalizmin temel parametresidir. Etkin bir iktisadiyat iin, aylakln
ie yarayabilecei n kabl, Russel iin st rtl de olsa gerekte rgtl kapitalizmin
varolusal hkmranlna hizmet edecektir.
E.Fromm : Yabanclam Bo Zaman
Fromma gre, alma insan doann tutsaklndan kurtararak bamszlatrd.
Modern retim tarzna geilmesiyle alma rgtl, disiplinli, metodik ve rasyonel hale
geldi. in anlam ve ilevi deiti. , kendi bana doyurucu ve zevkli bir etkinlik
242
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
olmak yerine, bir greve ve bir saplantya dnt. alarak zenginleme olana
arttka, i de zenginlik ve baarya giden yolun tek arac olup kt. , Max Weberin
szleriyle, iednk bir ilecilik dizgesinin balca etkeni, insann yalnzlk ve
kopmuluk duygusunun yant oldu (Fromm, 1990: 196).
Refah dzeyinin artmas ve gelirin toplum katmanlarna yaylmasyla birlikte
priten alma anlay yerini, esnek alma srecine ve dolaysyla bo vaktin
artrlmasna brakt. Bo vaktin art teknolojik gelime ve retim artyla atba bir
geliim gsterdi. Teknolojik gelimeyle retim hem seri hem de ktlevi bir karakter
kazand. Emek, zaman ve insangc daha az kullanlmak suretiyle daha fazla retim
yapmak mmkn hale geldi (Fromm, 1987: 73). retimde makinalarn etkin kullanlmas
ise aktif insangcne olan ihtiyac azaltarak bireyin daha ok sevk ve idareyi salayc
fonksiyonunu n plana kard. Bu durum alma sresinin ksaltlmasn da beraberinde
getirdi.
retim srecinin giderek mekanik hale gelmesi ve makinelerin etkin kullanm
insana olan ihtiyac azaltrken, bo vaktin artn da getirdi. ortamnda youn bir
yabanclamayla mall rgt insan iin bu durum, ilik d alana da yaylma istidad
gsterir. Fromma gre, birey, retim ve rgtlenme srecinde edilgin olduundan, bo
vakit, elenme ve tketim srecinde de edilgindir. alma srecinde katlm ve
sorumluluktan uzaklamas, hayatn dier alanlarnda da pasifizme yatknl
iselletirmesine ve baml kiilik ortaya koymasna yol amaktadr. Bugn daha fazla
bo vakte sahip olmakla birlikte, ou kii, yabanclam brokratizmin srkledii
edilginlii bo vakit/dinlenme zamanlarnda da gsteriyorlar. Bo vakit ou kez, gsteri
izleme ve meta tketimi eklinde geiriliyor (Parker, 1979: 44-45).
Fromm, Salkl Toplum adl eserinde konformist/uyumcu kiiliin nasl
oluturulduunu amlamaya alrken, toplumsal yaamlarnda bireylerin kendilerine
dayatlan edimleri yerine getirirken sanki kendi istenleri ile davranta bulunduklar
sansna kapldklarn belirtir. Birey temelde doal eilimleri ynnde tercihte bulunduu
ve aktivite setiini sanmaktadr. Oysa, birey bilinci modern toplumun etkin maniplatif
aygtlar tarafndan ynlendirilmektedir. Priten etike biimlenmi olan kapitalist
alma ve yaama dzeninde insanlarn ok almas, aktif, itaatkar, dakik ve sorumlu
bireyler olmas gerei bir i drt olarak srekli bireyi maniple etmektedir. Modern
bireyler kapitalist hegemonik deerlerin baskc dayatmalar karsnda adeta tercihlerinin
doal m yapay m olduunu anlayamamakta, zaman ierisinde iselletirdii deer ve
anlaylara uygun hareket eden bilinci ynlendirilmi birey haline gelmektedir (Fromm, 1990).
alma sreci (taylorist/fordist) doas gerei, yabanclamay reten ileyi
dizgesine sahiptir. Bireyin rgtsel koullara adaptasyonu ve rgt kltrn
iselletirmesi, insani ve sosyal boyutunu yadsmas anlam tamaktadr. Zira, makine
243
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
sistemi, emein alma koullarna tam uyumunu art koar. Bu ise, almann ya da
fordist almann yabanclamaya davetiye karc bir yann oluturmaktadr. Modern
alma, i alann olduu kadar i d alan da mekanik, duygudan arnk, rasyonel bir
kullanma amaktadr. Birey, rgtsel alma srecindeki tek biimli duruunu ou kez
i d alana tayarak, bo vakti de yabanclam bir psikopatoloji iinde, bazen de
rgtsel kodlanmla tepki olarak, i dn aykr, muhalif, savruk, sorumsuz, lakayt bir
ekilde geirmektedir. Bir baka deyile, gndz disiplinli gece haz dkn
olabilmektedir. Bu durumda, birey ikili bir psikopatoloji iinde, zihinsel btnln
kaybetme tehditi altnda extrem tavrlar sergilemektedir.
z olarak unu ifade etmek gerekir ki, birey alma ortamnda tek, yabanc,
gvensiz, itaatkar, rza gsterici, teslimiyeti olduu gibi, alma dnda da benzer
tavrlar sergileyip egemen maniplasyona ayarl uysal/tekbiimli/itaatkar/edilgen bir
katlmc, konformist bir tketimcidir artk. Gerekte birey tasarrufunda olmas gereken
bo vakit, bu alandaki ticari, endstriyel, brokratik, medyatik iktidarn
ynlendirmelerine ak, onlara baml hale gelmitir. nk sz konusu iktidar yaplar,
seenek retmek dnda, talep, arzu, haz da retmektedir. Bilin ynlendirilmek suretiyle
bireyin egemen dizgeyle konformist bir bamllk ilikisi kurmas mmkn hale
gelmektedir. Dolaysyla bo zamanlarda birey egemenlii devre d tutularak,
yabanclam bilincin eklektik faaliyetlere katlmas, planl/tasarlanm etkinlikleri
tketmesi szkonusu olmaktadr.
D.Riesman :Bakalarnca Yneltimli Bo Zaman
Riesman, The Lonely Crowd adl eserinde, toplumsal sistemin giderek yapay,
sahte ilikilere dayandn ve bireyin kalabalk iinde yalnzln anlatr. Sosyal ilikiler
ve anlam rgleri, gerek deerlerini yitirmektedirler. Yalnzlk, yabanclama, ireti
ilikiler genel sistemin varln tehdit etmektedir. Hereyin alnr satlr hale geldii ve
piyasa deerinin olutuu bu toplumda, sosyallik niteleri ve bo vakit geirme biimleri
de bu yapaysln tm uzantlarn tamaktadr. likiler, bakalarnca yneltimli bir
deer tamaktadr. Birey d maniplatif aygtlar, bo vaktin kullanm deerini de
dntrmektedir (McClay, 1998:34-42).
Riesmana gre, modern toplum bakalarnca yneltimli (other directed) bir
toplumdur. Bu toplumda birey, akran gruplar, yakn evre ve kurulu iktidar aygtlar
tarafndan maniple edilen bakalarnca yneltimli birey dir (Ibrahim, 1991:225).
Riesman, bakalarnn onamalar ve yol gstericiliine gereksinme duyan bu bireyin,
kendisini bir tr dostluk pazarnda sunumlama, tekilerin onamalarn alarak piyasa
deerini artrmak zere kendini bir alveriin znesi olarak konumladn belirtir.
Riesman, dostluk pazarnn ok geni iliki ve etkileim alarna sahip olduunu, bu
pazarn para kazanmak, tatillere kmak, kendini ifade etmek, stat kazanmak vb. deiik
244
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
dost arama yntemlerini ierdiinden szeder (Aydoan, 2000:153).
Riesman, elenceye katlmn gnmzde bir zorunluluk haline geldiini ancak,
bunun kendiliinden olumadn, tekilerin dnda kalmamak iin yaplan, serbest
zamann nasl geirecei de dahil olmak zere hibir eyi gurubundan saklamadan yapan
bireyin mahremiyetini elinden alan bir durum olduunu belirtiyor (Aydoan, 2000:163).
Gnmzde insanlar Riesmann da temas ettii gibi, bo vakitlerinde giderek
benzer etkinlikler iinde yer alyorlar. Sanki bu toplumda, kitle ynelimi iinde olmak,
toplumdan ayr dmemek, herkes olmak bir i drt olarak iselletirilmi gibidir.
Gerek endstriyel kapitalizm, gerek hegemonik ideoloji ya da toplumsal kltr, bireyin
ortalama, standart, niform ya da kopya hayatlar yaamas iin soyut bir basn
retmektedir. ou insan, bo vakitlerinde ayn eyleri yapmak, benzer mekanlarda
bulunmak, herkesin okuduu (bestseller) kitaplar okumak, herkesin seyrettii filmleri
grmek, kitlesel ynelim ieren markalar, gstergeleri, imajlar tketmek peindedir. Bu
durum, modern toplumu benzeik bir toplulua, ortak reflekslere ve heyecanlara mahkum
etmektedir. Bu toplum iin, her ey metalam, alnr satlr hale gelmitir. Sosyal
ilikiler arasal ilikiye dnmtr. nsanlar, yaknlk kurduklar kiileri kendilerini bir
yerlere kartacak, hedefe gtrecek birer ara olarak grmektedirler. Bu toplumda
bireysel davranlar, doal, itenlikli gdlerden kaynaklanmamaktadr. Bireysel
davran, bir bakasnn onamalar, deer lleri ya da kitlesel meruiyet standartlar
belirlemektedir. Ancak, herkes olmak, kalabalktan bir para olmak, bireyin yaad
i burkulmalar, gvensizlii, yalnzl ortadan kaldrmamaktadr. Kalabalk iinde, birey
gsz, gvensiz, iini dkecek dosttan yoksunluk iindedir. Bu durum, Goffmann
uygar ilgisizlik kavramyla da rtmektedir. Temel problem gven yitimidir.
Ynla insan arasnda teki olmak, yalnz olmak modern toplum iin tanmlayc bir
zellik olsa gerek. Bu paradoks, modern sosyalliklerin, sahte ilikilerle ykl olduu ve
arasal bir deer tadklarn gsterir. Dolaysyla, ite olduu kadar i d; bo vakit ve
elence alanlar da bu sahte sosyalliin ekim alan iindedir.
Adorno ve Horkheimer: Kltr Endstrisi ve Bo Zamann Tecimsel
Maniplasyonu
Adorno ve Horkheimera gre, ilikteki alma (work) nn mant ile ilik
dndaki sosyal yaamn mant arasndaki ayrmlar giderek kayboluyor. Bu olgu, bir
bakma, bireyin, zel, sosyal ya da tm serbest saatlerinin ilikteki almann mant
tarafndan istila edilmesi anlamna gelir. likteki almann ethicsi ile, ilikteki
almann dndaki leisuren birbiriyle deitirilebilir (ayn) deerler iine sokulmas
ise, ada toplumlarda, hereyden ok kltr endstrisi aracl ile
gerekletirilmektedir. Teknolojinin rasyoneli kltr endstrisinin teknolojisini de
almann (work) mant ile, toplumsal sistemin mant arasndaki nemli saylabilecek
245
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
her ayrmn feda edilmesiyle salanan standartlatrma ve mass productiondan ibaret bir
ileyi biimine indirgemitir (Oskay, 1982 : 187).
Gnmzde, teknolojik rasyonalite i ile id alan arasndaki ayrm ortadan
kaldryor. d yaam, iin rationeline yenik dyor ve iin mantna gre
yaplanyor. Bu ortamda, retim kadar tketim de kitlesellemi ve metalamtr. Birey
olmak, sistemin onamalarn ama gcnden yoksunluk yznden mmkn
olamamaktadr. Kltr endstrisi de, rettii rnlerle i ile i d alann birbiriyle
benzemesine, eitlemesine yol amaktadr (Oskay, 1982: 187). nk, elence ya da
bo vakit geirme etkinlikleri de kitlesel olarak, kr/maliyet hesaplarna gre retilip
pazarlanmaktadr.
Adorno ve Horkheimer, bu srete bireyin bilin/elence endstrisi karsnda
tmyle reaktif bir konumda olduunu sylemiyor, bu endstrilerin baml konumdaki
insanlar etkilemesinin farkl ekillerde olabileceini belirtiyorlar. Onlara gre, bu
etkileme, baml konumdaki snf ve katmanlardaki insanlarn srdrmekte olduklar
yaamn totalitesi iinde tadklar reel bilinleri nedeniyle, bilin endstrisinin
rnlerine, belirli bir oranda adeta kendiliklerinden ynelmeleriyle gereklemektedir.
Ne var ki bu ynelme bile zgr bir ynelme deildir. Beeni ynnden toplumsal yaam
totalitesi iinde brutal ve belirsiz bir duruma dm kitle toplumu insann bilin
endstrisinin ve elence endstrisinin ayrca koullandrabildii bir ynelmedir. Ayrca
bu ynelme, elence endstrisi karsnda bile edilgenlemekten kurtulmaya yetecek
parasal, zamansal ve kltrel olanaklara sahip olmayan kalabalklam, amorf ve
atomize olmu bu snf ve katmanlardaki insanlar iin reel toplumca konulmu bir tr
snrllk ya da zorunluluk (Oskay, 1982:l88) olmaktadr.
Adorno ve Horkheimere gre, kltr endstrisi; film, mzik (caz/pop), tv, radyo,
diziler, magazin, izgi roman gibi kitlesel tketime gre hazrlanm elence rnlerinden
oluur. Kltr endstrisi, kitlelerin bo vakitlerini elenceli klmak, hereyin yolunda
gittii yanlsamas yaratarak, dizgeyle uyumcu/konformist bir btnleiklik hali meydana
getirmek zere faaliyet gsterir. Kltr endstrisi, kltrel retimin tecimsel/ standart/
kolay tketilebilir tarzda hazrlanarak kitle tketimine almasn salar. Kltr
endstrisinin, yapay elenim ihtiyac oluturmas ve bunu maniplatif aygtlar yoluyla
kurumlatrmas, kitlelerin yaam tarzn dntryor. Bu srete, bo vakit kullanm da
alma gibi, zorunlu, balaycl olan ve hatta yorucu bir etkinlie dnmektedir. Bir
bakma, bo vakit etkinlikleri yabanclama psikozu iindeki bireyin ie yeniden
koyulabilmesi iin yapmak zorunda olduu mecburi etkinlik halini almtr. Bu balamda
bo vakit, alma srecinin bir devam, onu mmkn klma arac olmaktadr (Rojeck,
1995: 17).
Adorno ve Horkheimern dedii gibi, gnmzde, sinema filmleri, tiyatro, avant-
246
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
garde sanat vb. tm kltrel etkinlikler birer endstriye dnmtr. Bu balamda kltr
endstrisi, ierikleri benzeik ok sayda kltrel metalar, farkl ambalajlar altnda kitle
begenisine sunmakta, bu yolla deiik sosyo-ekonomik kesimden insanlar kendi pazarna
dahil etmektedir (Oskay, 1993: 239-242). Bu durum, bo vakit alanlarnn yansra, tm
yaam alanlarnn birey kontrolnden kmas, endstriyel akln hakimiyetine girmesi
anlam tamaktadr.
Adorno ve Horkheimere gre, kltr endstrisinin rnleri, hem i hem de bo
vakitlerde kitleye sunulan ekonomik sistemin birer unsurudurlar. Bu rnler ekonomik
dizgenin ayakta kal nedeni olduu kadar dizgenin etkinliini srdrmesi asndan bu
yapay rnlerle birey/kitle yeniden retilmi olmaktadr. Bir baka deyile, kltr
endstrisi, mamul madde kadar, kendisiyle uyumlu birey ve toplumsal kitle de
retmektedir (Horkheimer, Adorno, 1996: 15).
Adorno, modern dnemde bo vaktin, kltr endstrisinin kendisini
dntrmesine hizmet eden bir tketim kayna haline geldiini belirtir. Kltr
endstrisi, bireye tannan bo vaktin onun tasarrufunda olmasna, bireysel hkmranla
yatkn bir alan olarak kullanlmasna izin vermemekte, aksine bireysel varolu iin gerekli
imgelem gcn de bireyin elinden almaktadr. Birey, kltr endstrisinin birer alan,
memuru ya da mterisidir. Bu endstrinin gereklerine gre davranmas iselletirilmitir.
Zira, birey daha nce benzeri grlmemi bir toplumsal uyumculuk/konformizm anda
yaamaktadr. Kitlesel hareket etmek, bunun iin de bilincinin ynlendirilmesine ses
karmamak durumundadr (Davies, 1989: 106).
Kltr endstrisinin gerekte zihin/bilin reten bir endstri olduunu belirten
Enzensberger de, bu endstrinin esas gayesinin rn/mamul madde satmak deil,
varolan dzeni satmak olduunu belirtir. Bu endstri, bireylerin alk birer tketen
olmasn, varolu/politik iktidar zerine dnmeksizin, iktidar ilikilerinin niinini ve
nasln dnmeden yaamalarn salamak iin urar. Bu endstri, bilincimizi
ynlendirmenin, varolan dzenin emrine sunmann, verili iktidar yaplarna sreklilik
katmann, hegemonik iliki dizgelerinin yeniden retimini salamann peindedir.
Bilincin egemen siyasa balamnda yeniden retimiyle uraan bu sektr ya da bilin
endstrisi, kltrn tektipletirilmesi ve zevk/beeni dzeyinin standartlatrlmasn
getirmektedir (Real, 1977: 27). Zevk, begeni dzeyi, bireysel sunum, alglama, ifade
biimleri kltr endstrisi yoluyla tektipletirilerek standart bir forma sokulmaktadr. Bu
endstri, her snf ya da kesimin kltrel standartlarn birbirine yaklatrmaktadr. Bu
endstrinin insan tipi ise byk lde ortalama insan dr.
Gnmzde, bo vakit deneyimleri kltr endstrisinin gc sayesinde giderek
birbirine benzer hale geliyor. Ortak faaliyetlere katlmak, rgtl elencelerde bulunmak,
tur organizasyonlarnn mterisi olmak, deniz, sahil beldelerinde bulunmak, kitle iletiim
247
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
aralarnn birer alk tketeni olmak yaygndr. Bo vakit endstrisi etkinlikler kadar,
beeni dzeyleri, iliki biimleri, sosyallik formlar ve de hedef kitleyi de
ortalama/standart/tekdze bir kalba sokmaktadr.
Uzmanlam bo zaman endstrileri, bo vaktin geirilmesi yolunda yapay
elence/dinlence satmak zere retiyorlar.Televizyon, sinema, video, bilgisayar oyunlar,
gazete, dergi, popler roman, mzik, futbol, at yarlar, talih oyunlar vb. aralarla vaktin
geirilmesinin bir endstriye dntrlmesi ve byk paralarn dnd bir sektr
haline gelmesi, sz konusu alanlarn kitlesel bir av sahas haline geldiini gstermektedir.
Kapitalizm, bu alanlarda reklam, propaganda ve imaj hilesi dahil her trl maniplatif
yolu denemek suretiyle, kr marjn ykseltmenin abas iindedir.
Gorz : zgrleim Alan Olarak Bo Zaman
Modern alma dzeni ve bunun dayand iktisadi akln eletirisini yapan Gorz,
fordist retim srecinin toplumsal patoloji rettii ve bunun almasnn dizgede yeni
yaklamlara ihtiya gsterdiini ileri srer. Taylorist/Fordist alma srecinin esnemesi
gerektii, bireyin alma klesi yaplmasnn sistemin nn tkadn savlar. almaya
atfedilen merkeziliin yaamn btnselliini paraladn belirtir. Ona gre, alma
giderek, toplumsal btnl atomize ederek ayrks alanlar olumasna yol amaktadr.
alma merkezli toplumun, retim srecinde atfettii kimliklerin, i d alanda yerini
farkl kimlik parametrelerine terkettii aktr. alma dzenindeki kriz ve yeni
soluklanma araylar, kiileri "almalarnn dnda baka yerde kimlik ve toplumsal
aidiyet kaynaklar, kiisel alm imkanlar ve bakalarnn saygsn kazanabilecekleri ve
kendilerine sayg duyabilecekleri anlam ykl faaliyetler aramak zorunda" (Gorz,
1995:127) brakmaktadr.
Gorz, zamann toplum leinde serbestletirilmesi gereinden sz etmektedir.
nemli bir sorun olarak bo zaman kavramna toplumsal dzlemde hangi anlam ve
ieriin verilmek istendiini bilmekten getiini dile getiren Gorz, iktisadi akln bu
soruna die dokunur yantlar vermekten uzak olduunu belirtmektedir (Gorz, 1995).
Gorz, arpc bir ekilde, almak iin mi yayoruz, yaamak iin mi alyoruz
sorusuna dikkatleri ekerek modern toplumun yaplanma eklini deiik bir boyuttan
sorgular. Gorz, bo zamann bireyin insani ynn kefetmesini ve sosyal adan
kendisini ikamesine imkan verecei dncesiyle almann en temel yaam erei olarak
kabullenilmesine kar kar. Bu konuda kapitalizm kadar sosyalizm de, alma
ideolojisini iselletirdiinden ve kapitalist alma etiine dokunmadndan bir bakma
insann zgrlemesini salayamam ve onun yabanclamasna yol amtr. Gorz,
sosyalizmin alternatif bir toplumsal proje olabilmesini bo zaman toplumu olmasyla
edeer grmekte ve toplumun bo zaman merkezli yaplanmas ile sosyalizmin alternatif
bir toplumsal ve siyasal proje olarak varln koruyabileceine inanr (Gorz, 1995). Zira,
248
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
kapitalist dnyadaki tketime ve almaya endekslenmi mutluluk anlaylar, ancak bo
zamann yaratc, zgrletirici, sanatsal tatmin ve birliktelik kurmaya uygun doas
sayesinde alacaktr. Bo zaman, kapitalist sistemin dayatt deer ve anlam
haritalarnn dna kmaya ve sistemin egemen/baskc maniplatif etkilerinin ntr hale
getirilmesine hizmet edebilecek potansiyele sahiptir.
Gorz, fordist retim srelerinin ykc/bunaltc basks karsnda esnek alma
sreci ve almann insancllatrlmasndan yanadr. Post-Fordist uygulamalarn daha
esnek bir alma ortam oluturmas ve bireysel nceliklere aklk gstermesi ve bireye
daha fazla bo zaman salamasn zgrlk bir toplumsal srecin balangc olarak
grr. Bununla birlikte Gorz, i/alma ediminin kendi iinde tekbiimlilie yasland,
ou iin dllendirici olmadn, yaratclktan uzak olduu ve rutin eylemleri ierdii
gerekesiyle alma kart bir konuma hevesle sarlr (McRobbies 1999: 58).
Gorz, Kapitalizm, Sosyalizm ve Ekoloji adl eserinde (1993: 76-91) greli olarak
alma srecinde bir dnm yaand ve bunun yeni bir alma etii
oluturulmasn art kotuunu belirtir. Gorz, Lafarguenun Tembellik Hakk
manifestosunu bugne tayarak, almann kutsiyetine, hayatn temel gayesi
yaplmasna, birey ve toplumsal kesimler iin bir kimlik oluturaca savna kar kar.
Modern dnyada, toplumsal kimliin belirmesinde alma ve meslein nemi greli
olarak azalrken, bireylerin bo zamandaki aktivitelerinin ve tketim performanslarnn
sosyal stat ve kimlik oluumunda daha belirleyici olduunu vurgular. Ona gre, bireyin
zgrlemesi, katlm ve zgr istencinin oluumunda bo zaman varolusal bir neme
sahiptir. Bo zamann artmasyla gelecek daha fazla zgrleim, salkl sosyal tercihlerin
oluumuna, yerleik dzenin dayatmalar karsnda dnsel ve eylemsel tepkimede
bulunma olanan artracaktr.
Gorz iin bo zaman, daha ok zgrleme ve zerklik anlamna gelir. Bireyi
snrlayan, onun gizil glerini ortaya koyma abasn trpleyen, toplumu bir sistem ya
da mekanik boyutta alglayan tm dzenleyici dizgelerin geri pskrtlmesinde bo vakit
hayati bir ilev grecektir.
Baudrillard : Tketim Alan Olarak Bo Zaman
Baudrillarda gre modern toplum bir tketim toplumudur. Bu toplumda herey
metalamtr ve meta deeriyle dolamdadr. Bo vakit de, kapitalist pazar asndan bir
meta deerine sahiptir. Ona gre, bo vakit birey iin bir stat/kimlik retimi an
olduundan ilevseldir. Bo vaktin tketilmesi bir tr potlachtr. Bo vakit, potlachta
bir anlamlandrma ve gsterge dei toku malzemesidir. Bo vaktin meruiyeti,
deer retiminin mantnda gizlidir (Baudrillard, 1997: 193).
Baudrillard, kapitalist etiin her yerde geerli olduunu ileri srer. alma
alannda olduu kadar, bo vakit ve tatillerde de ayn zorlama ahlak geerlidir.
249
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
almadan elde edilen tatmin bir bakma bo vakit etkinlikleri ve tketimden elde edilen
tatmin praksisi ile ayndr. rnein, bronzlama saplants, turistlere talyay
spanyay ve mzeleri ziyaret ettiren bu akn devindirici g, gne altndaki bu
zorunlu jimnastik ve plaklk ve zellikle de eksiksiz yaamaya zg bu gl ve bu nee
hepsi birlikte aslnda dev, fedakarlk, ilekelik ilkesine adanmann belirtisidir"
(Baudrillard, l997:l90).
Bugn ortalama bireyin istedii tek ey, bo vakit ve tatiller araclyla kendini
gerekletirme zgrlne kavumaktr. Bo vaktin fazlaln, birey gsterii
sermaye/tketim ve zenginlik olarak sergilemekle kantlamak ister. Bo zaman
etkinlikleri ve tketimcilikteki temel espri ekonomik olarak hayatta kalmak deil,
toplumsal temsil ve varoluu ikame etmektir. Bo zaman zgrlnn son
zmlemede, bireyin tketici olarak zgrlemesi yani seme ve tercih yapma
konusunda serbest olmasdr. Bu ise sonuta tketim sisteminin kurumlamasna
yaramaktadr. Zaman kavram da bu srete sadece iktisadi dei toku evriminde bir
meta deil, ayn zamanda gsterge ve bo vakit etkinliklerinde de deiim deerine
sahip bir ge durumundadr (Baudrillard, 1997: 193-194).
Gnmz toplumunda tketim, her kesimden insan iin artk gereksinimlerin
karlanmas olmaktan karak adeta almann bir ilevi haline gelmitir. Bo vaktin
nemli bir ksmn dolduran tketimci aktiviteler, kitlelerin birincil grevleri olarak
iselletirilmi ve bu eylemler birer toplumsal kimlik gesi ve statsel temsil alan olarak
kurumsallamtr. Bu nedenle nasl bir priten, kendi varln Tanrnn rzas
temelinde gelitirecek bir iletme olarak alglayp altysa, gnmzdeki tketici de
zevk almak zorundaym gibi, bir zevk ve doyum iletmesi gibi alglar kendini. Bu
srete tketimci birey, kendisini keyifli, batan karan/karlan, ven/vlen, hareketli,
mutlu olmak zorundaym gibi konumlar. Bireysel/toplumsal varl, alveri yapmakla,
alveri mekanlarnda gezinmekle, bu ynde ilikilerini artrmakla ve youn gsterge,
marka, imge ve nesneleri kullanmakla ve tm zevk alglarna ulamakla ikame etmeye
alr. Modern birey iin bu zevk basksndan kamak mmkn deildir.
Tketimcilikteki edilgenlik mutsuzlua davetiye karr. Bu yzden daha fazla tketmek
ve bu yolla mutluluk retmek bireye adeta bir yurttalk devi olarak zorla
benimsetilmektedir (Baudrillard, 1995:97-98).
Baudrillardn tketim toplumu olarak grd dnya bir bakma byk bir
maazay andrmaktadr. Herey ama hereyin bir fiyat vardr. Eyalar, ilikiler,
birliktelikler, hepsi kullanm deerleri ile dolamdadr. Bauman bu toplumun alma
etiinden tketim estetiine getiini belirtir. Bu toplumda almann retimi kadar
tketimci eilimler de retilmektedir. Tketim, toplumsal kimlik parametrelerinde kkl
dnmlere kap amaktadr (Bauman, 1999: 39-51). nsanlar, daha fazla tketmek, bo
250
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
vaktin alann geniletmek iin almaktadrlar. alma saatlerinin azalmas bu
balamda bir akla sahip deildir. Zira, kimi aratrmaclar, insanlarn daha fazla
tketmek iin daha ok almak durumunda kaldklarn belirtmektedirler. Bir baka
deyile, bo vaktin iktisadi deeri, bu alann tketimci atraksiyonlar iin geirilecek bir
alana indirgenmesinden anlalmaktadr (Corcoran-Wallich, 1991: 176)
z olarak, gnmz toplumu bir tketim/tketimci toplumdur. Tketim bu
toplumda en temel erektir. Tketmekle bireyler aslnda gstergeleri, sembolleri,
snfsal/statsel konumlar tketiyorlar. Bu toplumda tketim reel anlamn yitirmitir.
Bireylerin ya da toplumsal kesimlerin kendini ifade etme, sunma, gerekleme, yeniden
kurma beklentilerine karlk olmak zere metalarn deiim deerinin tketilmesi
szkonusudur. Bo vakitler, tketimci atraksiyonlar iin geirilen zamandr ve bu
toplumda, bo vakit bireysellie aklk gsteren bir alan deil, tketmeye
koullandrlm aygtlarn glgesinde geirilen bir meta fetiizmi ayininin gerekleme
alan/zamandr. Bo vakit, hazz, zevki, tketimci hedonizmi abartl yaama andr.
Baudrillardn ifadesiyle bo vakit fun system eklinde kurgulanarak, zevkin basks
altnda geirilen bir haz zaman olarak kullanma almtr.
Yeni Zamanlar: Bo Zaman ve Evin Yeniden Dn
Yeni Zamanlar (New Times) tezi, dnyay, toplumu ve insan bir yeniden alglama
ve yorumlama abas olarak, dnyann sadece teknik/nicel bir izgide deimediini, nitel
olarak da bir dnm iinde olduu savndan hareket eder. Yeni Zamanlar tezi, kapitalist
toplumlarn giderek blnmlk, farkllama ve parallkla nitelenir hale geldiini,
dahas modern kitle toplumunun homojenleme, standartlama ve lek ekonomileriyle
tanmlanr olduklarn ileri srer. Bu durum gerekte fordizmden post-fordizme gei
srecinde olduumuz anlamna gelir. Bir baka deyile eski seri retime dayal bant-
sisteminin yerini esnek uzmanlamann almasdr. Bu yeni dnyadaki radikal
kopu/altst olular bu temel deiimden kaynaklanr. Bu deiim ekonomik bir daireyle
snrl olmayp btn bir sosyal ve kltrel dnyay biimleyip yeniden dntrmektedir
(Hall-Jacques, 1995:16).
Yeni Zamanlar sylemi, almann nceliini yadsmamakla birlikte, Post-Fordist
srete esnek hale getirilmesi ve almann insancllatrlmasn ne karr. Bo vaktin,
fordist ratioya ilikin kullanmn dlar, zgrlk ve farkl seeneklere dayal bo vakit
deneyimlerini tasarmlar. Yeni Zamanlar sylemi, bu balamda ev yaamna ilikin
geleri nemsemekte, snf ve parti dnda kalan kimlik ve katlmlar ne
kartmaktadr. Bir baka deyile, ev iinde, komu, yakn evre, alveri
merkezlerindeki ilikiler, sevecen ebeveyn, sorumlu yurtta ve evreci rolleri de kimlik
gesi olarak nemser. Yine farkl toplumsal hareketler de, evi, kiisel ve yerel evrenin
politizasyonuna hizmet edecek ekilde kurgulamaktadrlar. Mort ve Gorz, tketiciliin
251
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
aldatcl ve popler zevklerin ekiciliini ne kartarak, evin ilevine vurgu yaparlar
(McRobbie, 1999:59).
Yeni Zaman kuramcs olarak Mort, ngilterede, daha ksa alma sreleri ve
yksek hayat standard saland taktirde, yaam stilleri ve buna dayal kimliklerde
radikal dnmler yaanacan belirtir. Politik implikasyonlarn anahtar stat, kimlik ve
yer imgesi oluturmada belirleyici olmaktan uzak olacan belirten Mort, insanlarn
vakitlerinin ounu evlerinde geirecekleri ve eve dnn yeni kimlik politikalar
gelitirilmesine olanak tanyacan vurgular. nsanlar kimliklerini alma/retim
srecinde deil daha ok tketme ya da satn alma eylemleri yoluyla oluturacaklardr.
Mort, ev yaamnn insanlar apolitik bireycilie srklemeyeceini, aksine, eko-tketici
politikalar ve televizyon yoluyla yeni iliki biimlerinin devreye gireceini ve yeni
kimliklerin evin iinde de oluabileceini vurgulamaktadr (McRobbie, 1999:56).
Mortun ev temelli bo zaman alan, bir bakma bireyselletirilmi bo zamana
denk dmektedir. Evde geirilen bo zaman, bireyselletirilmi, byk lde i
disiplininden uzakta geen bir zamandr. Mort, evin yeniden kefini, insanal olanla
kucaklama, doalla dn ya da bireysel geliimin/ruhsal dinginliin adresi olarak
grr. Bundan dolay Mort, endstriyel rgtllkten ve beraberinde getirdii patolojiden
kama adna eve dn nerir (McRobbie, 1999: 56-58).
Yine bir Yeni Zaman kuramcs olarak Gorz, yeni/esnek alma koullarnn ya da
Post-Fordist retim srecinin insana daha fazla bo zaman brakacan ileri srer. Bunun
sol politika iin avantaj tekil edecei zerinde durur. Gorz, ou iin dllendirici
olmadn, yaratcla dayanmadn, rutin olduunu ve dolaysyla yabanclamaya
ak olduunu belirtir ve bu yzden alma-kart bir syleme yatknlk gsterir. Eve
dn neren Gorz, ev ve bo zamann almann ve parti politikalarnn yerine
geebileceini ve politik tartmalar iin yeni alanlar oluturacan belirtir (McRobbie,
1999:59).
Gorz, fordist sistemin, bireye grnrde ev yani zel alan tand, ancak bunun bir
yanlsama olduunu belirtir. Fordist alma srecinin yorgunluk/bitkinlik/bunalt ve nee
kayb reterek bireyi zaten gndelik hayatta mutlu olmaktan uzaklatrd, ona tand
grece bo vakit ya da zel/ev hayat, iteki bask ve zorlamann saaltmyla geirildii,
extra haz-doyum zaman olarak kullanlamadn belirtir. Gorz, kapitalist sistem siyasal
iktidarn, alanlara mlkszletirilmelerine ve ilerinde kendilerine uygulanan
zorlamalara kar tazminat olarak, i yaam dnda grnrde artan bir kiisel
egemenlik alan tanyarak (l986:86) korumaya altn belirtir.
Evin geri dn, Kumarn da belirttii gibi, gerekte kimi endstriyel ve
tekno/radikal dnmlerin bir sonucudur. zellikle enformasyona dayal toplum
yaplanmas, eve dayal i ve bo zaman kullanm politikalarn yaygnlatrmaktadr. Bu
252
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
durum, gerekte, sanayi ncesi ev halkn datan ve insanlar i ve hazz evin dnda
aramaya iten yzyllar srm sanayilemeden sonra, bir anlamda eve geri dnn itici
ideolojik gcn salar. (...) Enformasyon teknolojisi, paylalan i ve bo zaman
faaliyetleri etrafnda aile yeniden btnletirilebilir ve glenebilir. Toffler, evin bir kez
daha toplumun merkezi olabileceini syler. Ev, nc Dalgann dourduu tm
deiimlerin odak noktas haline gelir (Kumar, 1999: 189-190).
Zygmunt Baumann da belirttii gibi, eski vatandalk politikalar artk lmtr.
nsanlar bo zamanlarn, politikann yklerinden kurtulmu olarak evde
geireceklerdir. Toplumsal kimlikler byk lde, satn alma ve tketme eylemleri
yoluyla edinilmektedir (McRobbie, 1999:56). Ev, almann, toplumsal kimlik ve bo
vaktin geirilme sorunsalnn odan tekil etmektedir. Evin dn, modernitenin ev
d mekanlara savurduu kitlelerin, onlara alma srecinde atfettii kimlik
politikalarnn bir bakma reddi, ya da bunun geerliliinin tartlr hale gelmesinin
yolunu amaktadr.
z olarak, yeni zamanlar sylemi, evin nemsenmesine, merkezi stat ve kimlik
oluumuna ilikin implikasyonlarn evde de retileceine ilikin savlarla, kurulu
toplumsal tasarmlardan ayr, yeni bir bo vakit anlay ngrmektedir. Bo vakit,
postfordist alma ortamnda, salt yorgunluun saaltm iin geirilmeyecek, ayn
zamanda kiisel geliim ve derin dnmsellik iin de bir avantaj salayacaktr.
Postmodernizm:Anlk Zaman, Uucu Kimlikler ve
Komnal Bo Zaman
Postmodernizm, modernliin nkabullerinin dtaland yeni bir toplumsal,
siyasal, kltrel toplum projesi olarak, global altst olularn yansd mobilik bir sosyal
bnyeye iaret etmektedir. Postmodernizm, yerleik kurulu toplumsal yaplarn
teknoradikal deiimler sonucu yeni bir toplumsal formata brnmesi, deikenlik,
grelilik, uuculuk, hz, yapaylk vb. grnglerle tanmlanmas anlamna
gelmektedir. Postmodern teorisyenler, bu yeni toplumsal dnemi farkl parametreleri ne
kartarak zmlemeye alrlar. rnein, Baudrillard, hiper gereklikler a,
jameson ge kapitalizmin kltrel mant, Kellner, teknokapitalizm, Berman, kat
olann buharlat bir dnem, Sarup, mulaklk dnemi, Feyerabend ne olsa gider,
Gellner, ar grelilik ve znellik, Eco, masumiyet ann sonu olarak
nitelemektedirler.
Bu yeni dnem kendisini farkl alanlarda gstermektedir. Kent, mimari, edebiyat,
plastik sanatlar, sosyal bilimler, gndelik hayat vs. gibi farkl alanlar bir bakalam, yeni
anlatm ve ifade teknikleriyle yzlemekte, klasik temsiliyetler yerlerini uucu, greli,
deiken, mulak, simulakr, mobilik bir tanmlama dnyasna brakmaktadr. Bo
zamanlarn, postmodern dnem asndan tad nem ise, bu alann kullanm deerinde
253
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
sakldr. Bo vakitler, yeni toplumsal parametrelerin bir trevi olarak, kart iliki
biimleri, sosyalite niteleri, uucu/deiken/geicilik/hz ve anlam kaybyla tanmlanan
komnal bo vakit etkinlikleri eklinde kendisini gstermektedir.
Postmodern krlma, belki de kendisini en fazla zaman alglarnda, mekan ve
zaman arasndaki snrlarn kalkmasnda gsteriyor. Teknik, enformasyon, internet, uydu
yaynclk, telekomnikasyon alanndaki gelimeler, zaman ve mekan kavramlarnda
dnmlere yol ayor. Saat zamannn, artk modern toplumdaki zaman temsil
etmedii, anlk zaman imgesinin belirleyici hale geldii aktr. Bu yeni toplumda gelecek
dncesi mulak, gelecein imdinin iinde eridii, gelecei imdi iinde yaamak istei
baskndr. Bu dnemde, anlk olan aray, gelecei beklemeye kar tahammlszlk sz
konusudur (Adam, 1990: 140). zellikle telekominikasyon alanndaki gelimelerle
(telefon, televizyon, faks, internet, e-mail vb. aralar) zaman kavram dnerek; gemi,
imdi ve gelecek alglar altst olmaktadr. Gelecek imdiye dnyor, zamann anlk
faslalar halinde alglanmas gelecek imgesini sonsuz imdiye mahkum ediyor.
Gelecek, artk imdi iinde yer alyor. Gelecein olmamas, hazzn ertelenemez
olmasnda gizlidir. Bekleme kltr, gelecei bekleme yerini imdiye, hemene, brakyor
(Urry, 1999: 297). Bu kltrde zaman-mekan mefhumu anlamsal ierik boaltmyla kar
karyadr. Gelecee ilikin bir sabrszlk, anlk olan arzulay sz konusudur. Sahip
olma, arzu ve hazza hemen ulama gelecek zamann yitimine iaret ediyor. Bu durum,
zaman algsnn ve bunun ierdii zihinsel parametrelerin izofrenik bir parallkla
tanmlanr hale gelmesine yol ayor. Zaman algsnn belirledii iliki yaplar,
mekansallk, kimlikler, sosyallikler, anlk zaman formu iinde yeni dnmlerle kar
karya kalyor. Bu durum, zaman algsnn, mekansalln tm politik implikasyonlarn,
sosyalliin derin uzantlarn geiciliin, uuculuun, pop kltrn anlam snrlarna
hapsetmi oluyor.
Dolaysyla, zaman mekan arasndaki tezatlklar yerini paralel imgelere brakyor.
Mesaj, bilgi, yaam tarz ve ideolojiler paket halinde ayn anda dnya leinde
tketilebiliyor. Anlk zaman imgesi, kreselleme ideolojisini tahmin edilemez
boyutlarda hayata geirme imkan tanyor. Bu balamda kresel ideolojiler, yaam
biimleri, deer yarglar, elence, bo vakit etkinlikleri, hzn politikas gerei tekcil bir
dnyann oluumuna yol ayor. Kresel elenceler, kresel etkinlikler, kopya hayatlar
bu yeni toplumsal aamann tanmlayc karakteristii oluyor. Yaam alanlar, dnyann
her yerinde kresel standartlarda dnyor. Giyim/kuam, damak zevki, heyecan ve
korkular, dnya gr, kresel bir niformiteye yenik dyor.
Tekno/radikal altst olularla tanmlanan bu dnyada, kltrler, yaam biimleri,
yeni sosyallikler, cemaatsel oluumlar, sanal kabileler, toplumsal yeniden retimle
bakalayor. Hayat biimleri, kimlikler, ara kiilik prototipleri kk salmaya balyor.
254
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
Giddens, hiper-modern bir duruma doru hareket ettiimizi, Bauman bu yeni toplumun
Postmodern olduunu belirtiyor. Postmodern toplumla, geleneksel sabit kimlikler yerini
daha esnek ve akkan kimliklere brakyor. Dolaysyla kimlik fikri sylencesel bir
temaya dnm oluyor (Urry, 1999: 292).
Postmodern srete, kltr grsellemitir, sabit/kararl kimlikler zlerek yerini
kaygan, krlgan, esnek kimliklere brakmtr. Zaman geleneksel anlamn yitirerek anlk
srelerle tanmlanr olmutur. Kentsel kurgu balamnda yer simle edilmitir. Anlk
zaman mekan kuatm, mekan ve zaman metalaarak grsel tketime almtr. Bu
toplumun eylem tarz komnal bo zaman pratii eklindedir (Urry, 1999: 297).
Postmodern kltrde zne; paral, balantsz ve cokulu younluklar deiimi
eklinde konumlanmakta ve benlik; kayg, derinlik, gereklik ve tutarll artk
tamamaktadr. Postmodern kuramclar, znenin kaybolduunu, ynlara dntn,
kltrn paral, kopuk, ayrks ve de kesintili bir yaamla tanmlanr hale geldiini
belirtirler. Bu balamda kimlik kararszdr ve gzden kaybolmutur. Benlik TV
yneltimlidir. TV benlii, medya simulakrumundan beslenen elektronik bir metadr.
Pazar kimlii, gsteri toplumunda tketicilikle tanmlanmaktadr (Kellner, 1992: 14).
Bu balamda, bo vakit etkinlii olarak televizyon izlemek, postmodern kltrn
odanda yer almaktadr. Postmodern kuramlar, biimle, zellikle temsili gerekilikin
paralanmas TVnin yaln anlatlaryla ilgilenir. Yaygn VCR kullanmnn elik ettii,
kimi alardan programlardan daha zevkli hale gelen Miami Vice, MTV, Max Headroom,
reklamlar gibi postmodern TVde, gsteren, serbest kalmtr ve imajlar, anlat zerinde
stnlk kazanr, estetik baskndr ve izleyici, imaj fazlalnn serbest oyunu tarafndan
batan karlr. Baudrillardda bu argman en u noktasna dek tanr kltr, gsterilen
veya ierik ya da etkiler olmakszn saf imajlar halinde paralanr. Dzln ya da
derinliksizliin ve tzsz, yzeysel ve tek-boyutlu olduklar, grnlerin tesinde, oklu
yaam biimleri ve modalarn oyuncul ekilde benimsenmesi ve atlmas dnda benliin
olmad, modann deil, sadece modalarn olduu sylenmektedir (Urry, 1999: 292-
293).
Postmodern kltr balamnda, sabit eilimler, kltrel beeniler ve bo vakit
etkinlii olarak kavranan yaam tarzlar zlmektedir. Snfsal ya da komuluk temelli
sosyallikler yerine, geici deneyimler ve yzeysel estetik oluumlar ne kmaktadr.
Kentler, yer imgesi ve mekansal kimlik tketiminin merkezi haline gelmektedirler. Haz,
imaj, gsterge ve simgelerin tketimiyle gnlk hayat gndergelerin dei-tokuuna
indirgenmitir. Bo zaman deneyimleri ounlukla hazzn tketilmesini ieren zellikle,
konulu parklar, turistik mekanlar ve elence merkezlerinde yaanmaktadr.
Etkinliklerdeki ortak nokta, seyirsellik, poplerlik, zevk vericilik ve dolaysz eriilebilir
olma gibi ltlerdir. Metropollerdeki sanatsal alt kltr gruplar da (bohemler ve
255
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
avangardlar) poplerlemekte ve taklit edilmektedir. Kentli yeni dalgann, modaya,
benliin sunumlanna ve grne duyduklar ilgi, klie imajlar peinde koan kitle
toplumunun br yzne iaret etmektedir. Kentsel imgelerin tketimi, aylaklk ve
elence blgelerine katlm yeni sosyalliklere ve eklektik yaamlara kap amaktadr.
Gsterii temsil, gndelik begeniye uygun giyinme ve benliin sunumu peinde koan
kitlelerin bo zaman deneyimleri, geici sosyal beklemelere dayanmaktadr
(Featherstone, 1996: 160-163).
Hoggett ve Bishopa gre, sosyal bir gruba mensup yeler kendi gruplarnn kimlik
ve tanmlayc niteliklerini tketilecek birer meta olarak grrler (Urry, 1999 :300). Grup
kimlii, meta tketimine koullanm anamalc toplum asndan bir tketim nesnesidir
artk. Grupsal/cemaatsel kltr ve buna dayal kimlikler, gerekte genel sistemin
dolama soktuu bir zellie sahiptir. Grupsal, cemaatsel sosyallikler, bir bakma marka,
imaj, gsterge, statsel duru, snfsal ykselme vb. ifade dillerine karlk verirler.
Bunlar bir bakma, meta tketme gibi imaj tketme, yeni ifade, sunumlama
imkanlar kullanma anlamna geliyor. Bu tr sosyallikler, sadece edilgin bireysel bo
zaman etkinlikleri deillerdir, ayrca iletiime, vermeye, yaratma ve estetik hazza,
yaamn retimi ve yeniden retimine, sevecenlie, fiziksel, duyusal ve entelektel
kapasitelerin gerekletirilmesine, meta-d kullanm-deerlerinin yaratmna da
baldrlar (Gorz, l985; Urry, 1999:300).
Harrisona gre, ister ya-grubu, cinsiyet, rk, snf veya isterse komuluk olsun,
kltrel grup normlarn ama isteklilii sayesinde, bir hizmet snf, baka pek ok
grubun kltr ve bo zaman zerinde etkide bulunur. Harrison, kimliin bu merkez-
bozumunun oyun, kimliklerin balay/bitii ve vekaleten dier insanlarn yaamlarna
katlma olanaklar sayesinde snrlarn almasna yol atn ne srer: Tema parklar,
ortaa panayr ve lenleri, pop festivalleri ve canl mzeler, katlmclar asndan
yeni anlamlar tayan kimliklerin geici olarak benimsenmesi iin olanaklar salar.
Postmodernizmin paras olarak, bu grup normlarnn paralanmas, insanlarn,
gelenein mirasndan ya da kolektif beklentilerinden kurtularak, eklektik yaamlara
ynelmelerine ve pazaryerinde serbeste davranmalarna izin verir. Fakat te yandan bu
tketiciler ballklarnda vefaszdrlar ve talebin doyurulmas veya denetimi daha az
kolaydr(Harrison, 1991:159; Urry, 1999:307).
Dolaysyla postmodernist toplumsal proje, modernist, fordist alma ve bo vakit
tasarmlar dnda, daha esnek, grselliin klavuzluuna hapsolmu, uucu, mobilik,
geici sosyalliklerin, sanal kabilelerin, netperest cemaatlerin, imaj tuzaklarnn, tketim
ayinlerinin, kitlesel aktivitelerin, hz/pop/fast food/fitness center vb. eklektik yaamlarla
tanmlanmaktadr. Uuculuk, grelilik, deikenlik ve yerleik kimliklerden arnklkla
kendini var klan bu toplum, hi kukusuz Urrynin de dedii gibi kendisini znenin
256
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
yitimi, sabit kimliklerden bamszlk, meta fetiizmi ve geiciliin tm uzantlarna
aklk gsteren komnal bo vakit kullanmnda bulmaktadr.
Sonu Ya Da Bo Zamann Gelecei
Bo zaman gnmze gelinceye kadar farkl deersel anlam imgeleriyle ykl bir
faaliyet alan olarak grlmtr. Kimi zaman, almann yeniden retimi iin gerekli
snrl-sorumlu kullanm olan bir alan, kimi zaman da elenme, dinlenme, hayattan zevk
alma gibi hedonist deerlere dayal algland ya da kiilerin kendilerini ifade etme,
benliklerini kurma ve varoluu yeniden ikame etme vb. amalara hizmet edici ekilde
grld.
Bo zamana ilikin kuramsal yaklamlarda kavramn modern zamanlarla birlikte
bir anlam/ierik kaymas yaad, nesnel anlam dnda farkl anlam ykleriyle kendini
var kld ve bu zamann kullanmnn birey d egemen maniplasyona ayarl biimde
alnr satlr hale geldiine ilikin grler arlk tamaktadr.
Modern toplumda bo zamana ilikin yaklamlarn bir ksm, bo zaman
kapitalizmin saaltm, almann yeniden retimi ve yaanan yalnzlk, yabanclama ve
psikopatolojinin giderilmesi iin geirilen bir zaman olarak gryorlar. Bo vaktin
bireysel gnen, toplumsal zgrleim, dnsel derinlemeden ok, kapitalizmin
gereksindii emek gcn yeniden ikame etmek iin ve kapitalizmin yol at
yorgunluun giderilmesi iin kullanld savndadrlar.
Bo zaman iin/almann bir uzants olarak grmek de yaygndr. Zira, alma
etii ve deerleri bo zamanda da geerlilik arzediyor. /alma srecinde gzlenen
kuralclk, disiplin, brokratiksellik vs. aynen bo zamana da yansmakta ve almann
ilke, kural ve baskcl bu alan da kuatmaktadr. Bo zaman, ie ait rationun av
sahas haline gelerek brokratiklemektedir. almann mant ile bo vaktin mant
arasndaki farkn kaybolmas ounlukla teknolojinin rasyonelinden kaynaklanyor.
Teknolojik rasyonalite, toplumsal hayat; elence, oyunlar, spor, talih oyunlar, hobiler
vb. her alan kr/maliyet hesaplarnn emrine sokarak, bu alann iteki gibi optimal
geirilmesini yine tecimsellik, standartlama, tekdzelik, kitlesellik esprisine gre
dntrmektedir.
Bo zaman olgusu yakn gelecekte zerinde en fazla durulacak konularn banda
yer alacaa benziyor. Toplumsal refahn artmasyla birlikte insanlarn zorunlu almadan
arta kalacak zamanlarnn ok olaca tahmin edilmektedir. Endstri sonras toplumda
alanlarn, gelir dzeyinin ykselmesi ve otomasyonun etkisiyle kimi balayclklardan
kurtularak daha fazla bo vakit bulacaklar ve zorunlu ilerin elektronik sistemin zerine
yklaca bir gerektir. alma srelerinin azalmas ise gelecekte toplumlar bo zaman
merkezli olarak dntrecektir. Endstri sonras toplumda ilerin otomasyon sistemi
sayesinde daha ksa zamanda ve daha etkin yerine getirilmesiyle oluacak bo vakitler,
257
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
bireysel ve toplumsal bilincin yeniden ekillenmesine imkan tanyacaktr. Endstriyel
srele evden savrulan kitleler iin ev yeni bir ynelim oda haline gelecek,
bilgisayar/internet imkanlaryla iin evde yaplmas dolaysyla yeni alma/retim
sreleri oluacaktr. Bu durum, yeni insan, yeni toplum tipi, yeni kimlik ve toplum
politikalar gelitirilmesini olanakl klacaktr. Batda, moderniteye ynelik eletirel
kuramlar, ve zellikle Yeni Zamanlar sylemi, postfordist ve postmodernist
yaklamlar, tekno/radikal dnmlerin meydana getirmekte olduu deiimlerin yeni
kimlik, snf, kentsel alan, rk, toplumsal cinsiyet, politik sylem vb. noktalardaki
izdmlerini amlama abasndadrlar.
Giderek iten bamsz tanmlanmaya/anlalmaya allacak bo vaktin, daha
profesyonel bir kullanm deerinin olaca tahmin edilmektedir. Bo vakit
deerlendirme uzmanlnn gelecekte en fazla gereksinilen profesyonel meslekler
arasnda yer alacan kestirmek g deildir. Bu tarz bir bo vakit tasarmclnn da
sonuta, sistemle uyumlu etkinlik, elence, ifade biimlerinin gelitirilmesine dolaysyle
bireysel ve toplumsal bilincin planl/rgtl kapitalizmin toplumsal mhendislik
hesaplarna gre dzenlenmesine yarayaca aktr. Nitekim bo vakitlerin, rgtl
kapitalizmin ilkelerine uygun tarzda kullanm giderek yaygnlk kazanyor. Bu alanda
bo zaman endstrileri, tketim ekonomisi, medya, hegemonik ideoloji, kltr endstrisi,
turistik organizasyonlar vs. kyasya bir rekabet iindedirler. Bu iktidar aygtlar bo
vaktin bireysel isterler ynnde geirilmesi ynndeki duyarllklar sfrlamay ama
edindiklerinden bireysel egemenlik bo vakit kullanmnda neredeyse tali/grnmez bir
konumdadr. Kitle tketimine uygun bo vakit kullanm daha bir yaygnlk arz
etmektedir.
Bo vaktin ve bu alandaki deer retiminin hayatn merkezi gesi haline gelmesi
(ki bugn, elence, tketim, kltr mekanlar, turistik aktiviteler, stat/gsterge/imaj
retim alanlar vs.) durumunda, toplumsal yap ve yaam alanlar bo vaktin anlam
erevesine uygun tarzda yeniden dnecektir. Bu ise, yerleik yapsal gelerin biim
deitirmesine, kimlik, politika, toplumsal cinsiyet, kentsel alan ve mekanlar,
retim/tketim ilikileri, alt yap/styap geleri, snfsal ve tketimsel performans
lleri, zihinsel paradigmalar vb. her bir toplumsal ge, yeni altst olutan
etkilenecektir. Bu yeni toplumsal ynelim, hi kukusuz yerleik/kurulu deer rglerini
dtalama zerine kurulduundan, kendisi yerleik/sabit kimlik ina eiliminden uzak
gzkmektedir. Postmodernist grnt, bo vakit ve buna dayal mekan ve etkinlik
alanlarnda dntrc bir izgi tutturacak gibidir.
258
Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar
Kaynaklar
Adam, B., Time and Social Theory, Cambridge: Polity, l990
Applebaum, Herbert, ve Bo Zaman, ev. N.Saatiolu, Cogito, Say l2, l997
Argn, kr, Bo Zamann Toplumsal Anlam zerine Notlar, Birikim, Say 43, Kasm 1992
Aydoan, Filiz, Medya ve Serbest Zaman, st: Om Yay., 2000
Batmaz, Veysel,"Popler Kltr zerine Deiik Kuramsal Yaklamlar" letiim, No l, l981
Baudrillard, Jean, Tketim Toplumu, ev.H.Deliayl-F.Keskin, st:Ayrnt Yay.,1997
Baudrillard,Jean, Bir Tketim Kuram zerine ev. O.Olcay Kural, Cogito, say 5 Gz 1995
Bauman, Zygmunt, alma, Tketicilik ve Yeni Yoksullar, ev..ktem, st: Sarmal Yay., 1999
Corcoran, E.-Wallich, P., Trading leisure time for more goods (The Analytical Economist),
Scientific American, Sept 1991 v26 n3
Davies, Martin Another Way of Being: Leisure and the Possibility of Privacy, The Philosopy of
Leisure,Ed., Tom Winnifririth ve Cyrill Barrett, The McMillian Press, London, 1989
Eby, Clare Virginia, Veblens Assault on Time Journal of Economic Issues, Sept. 1998 v32 n3
Featherstone, Mike, Postmodernizm ve Tketim Kltr, ev. M.Kk, st: Ayrnt Yay., 1996
Fromm, Erich, Salkl Toplum, ev. Y.Salman-Z.Tanrsever, st: Payel Yay., 1990
Gonarov, van, Oblomov, (ev. S.Eybolu, E.Gney), st: Sosyal Yay., l983
Gorz, Andre, Elveda Proleterya,ev. H.Tufan, st: Afa Yay., 1986
Gorz, Andre, ktisadi Akln Eletirisi, ev. I.Ergden, st: Ayrnt Yay., 1995
Gorz, Andre, Kapitalizm Sosyalizm Ekoloji (Ynelim Bozukluklar Araylar), ev. I.Ergden, st:
Ayrnt Yay, 1993
Hall, Stuart, Jacques, Martin, Yeni Zamanlar 1990larda Politikann Deien ehresi, ev.
A.Ylmaz, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 1995
Horkheimer-Adorno, Aydnlanmann Diyalektii II, ev.O.zgl, st: Kabalc Yaynevi, 1996
Ibrahim, Hilmi, Leisure and Society (A Comparative Approach), USA:Wm.cBrown Publishers,
1991
Juniu, Susana Downshifting:Regaining the Essence of Leisure Journal of Leisure Research,
Vinter 2000, v32, i1
Kellner, D. Popular culture and the construction of postmodern identities, in S.Lash and J.
Friedman (ed) Modernity and Identity, Oxford: Blackwell, 1992
Kumar, Krishan, Sanayi Sonras Toplumdan Postmodern Topluma ada Dnyann Yeni
Kuramlar, ev.M.Kk, Ank: Dost Kitabevi Yaynlar, 1999
Lafargue, Paul, Tembellik Hakk, ev. V.Gnyol, st: Cumhuriyet Gaz.Yay, 1999
Lafargue, Paul,"Tembellik Hakk'ndan Semeler", Cogito, Say l2, l997
Marx, K.Bo Zaman zerine Semeler, Cogito, 1997/12
McClay, Wilfred M., Fifty Years of The Lonely Crowd. (50th anniversary of publication of
David Riesmans book The Lonely Crowd: A Study of the Changing American
Character) The Wilson Quarterly, Summer 1998 v22 n3
McRobbie, Angela, Postmodernizm ve Popler Kltr, ev. A.zdek, st: Sarmal Yay, 1999
Oskay, nsal, ada Fantazya, Popler Kltr Asndan Bilim-Kurgu ve Korku Sinemas, Ank:
259
F..Sosyal Bilimler Dergisi 2002 12 (1)
Ayko Yay., 1982
Oskay, nsal, Kitle letiiminin Kltrel levleri, st: Der Yay., 1993
Parker, Stanley, The Sociology of Leisure, London: George Allen-Unwin LTD, 1979
Real, Micheal, R, Mass Mediated Culture, Prentice Hall.Inc.Englewood Cliffs, N.J.O7632, 1977
Rojeck,Chris, Decentring Leisure, London: Sage Publication, 1995
Russel, Betrant, Aylakla vg, (ev.M.Ergin), st: Cem Yay., 1990
Urry, John, Mekanlar Tketmek, ev.R.dl, st: Ayrnt Yaynlar, 1999
Veblen, Thorstein, Aylak Snf, ev..User, st:Marmara ni.Yayn, 1995
Webster, F-Robins, K., Plan and Control: Towards a Cultural History of the Information Society
Theory and Society, 18, 1989

260