Вы находитесь на странице: 1из 22

1

UFRGS
INTRODUOTEORIADOSJOGOS

UmaAnlisedoComportamentoEstratgico
ParaAplicaesnoDireito

Prof.RonaldHillbrecht,Ph.D.
Fevereirode2011


Estematerialexclusivoparausoemaulaeoautornoautorizaareproduoou
citaosemautorizaoprvia.Otextoencontraseemformatonodefinitivo.
2

UMAINTRODUOTEORIADOSJOGOS
1

I. Introduo
Teoriadosjogosdizrespeitoanlisedecomportamentoestratgicoondeos
tomadoresdedecisointeragem,sendoqueoresultadodesuasaesdependetambmdas
aesdosoutros.Teoriadosjogosassumequeostomadoresdedeciso(tambmchamados
dejogadoresouagentes)soracionais,quesignificaque:i)elessabemquaissoseus
objetivosepreferncias,ii)elessabemquaissoaslimitaeserestriesrelevantesssuas
aeseiii)elesconseguemescolheramelhoraopossveldadosseusobjetivose
prefernciaserespeitadasaslimitaeserestriesrelevantes.Emoutraspalavras,ateoria
dosjogosacinciadocomportamentoracionalemsituaesondeexisteinterao,ou
interdependncia,entreosagentes.
TeoriadosjogostemsidocrescentementeutilizadanoDireito,basicamentepordois
motivos.Oprimeiroqueteoriadosjogosprovumaestruturadeanlisetilparaprevero
impactodeleis,constituies,normassociais,etc.nasociedade,poisestasrepresentam
restriesaocomportamentodaspessoas.Consequentemente,agentesracionaislevamem
consideraoestasrestriesparaescolheramelhoraopossvelparaalcanarseusprprios
objetivos.Destaforma,ateoriadosjogospodeajudarjuristaselegisladoresaanalisare
entenderasconsequnciasdedeterminadasestruturaslegais.Comoexemplo,suponhaque
umlegisladorhipottico,preocupadocomocrescimentoderouboseassaltos,desejacriar
umaleiqueaumenteapenaprevistaparataiscrimes.Umaconsequncianointencionalde
talleipodesersimplesmenteoaumentodonmerodelatrocnios,poisocriminoso,dotado
deracionalidade,podepassarapreferirassassinarsuasvtimascomointuitodeeliminar
testemunhasereduziraprobabilidadedesercondenado.Nemsempreasintenes
subjacentescriaoderegraslegaistmplenacorrespondnciacomsuasconsequncias,ea
anlisedeteoriadosjogospodeajudaraentenderosdeterminantesjurdicosdeinmeras
situaessociais.Osegundomotivoque,poravaliarasconsequnciasdasleis,ateoriados
jogospodeajudarprofissionaisdasreasjurdicasadesenharemsistemaslegaisparaqueos
objetivosdesejadossejammaisfacilmentealcanados.
Ateoriadosjogos,assimcomoateoriaeconmicadeformageral,temumaestrutura
analticaabstrataquepodeparecerumtantoquantoestranhaparaprofissionaisdasreas
jurdicas,deformaqueimportantediscorrerbrevementesobreosignificadoerelevncia
destaestrutura.Assimcomoateoriaeconmica,ateoriadosjogosbuscasimplificaras
situaesosuficientepararevelarquaissooselementosessenciaisemao.Istosignifica
ignorarnaanlisetodososdemaisfatorespresentesnasituaoespecfica,masquenotm
conexocomseuselementosessenciais.Destaforma,ateoriadosjogosoanlogodeum
mapaquenocontmtodososelementosdarealidade,masnoentantoserveparaalguns

1
RonaldHillbrecht,prof.AdjuntodaFCE/UFRGS,MestreemEconomiapelaUSPePh.D.em
EconomiapelaUniversityofIllinois.

objetivosespecficos.Nestesentido,tantoomapaderuasquantoomapatopogrficoso
simplificaes,oumodelos,deumadeterminadaregio.Ambostmfunesespecficasefora
destassodepoucautilidade:ummapatopogrficointilseoobjetivoforlocalizarum
endereoemumacidade,nestecasomelhorseguiarporummapaderuas.Damesma
forma,ousodateoriadosjogosnoDireitonosubstituioconhecimentojurdicoque,
conformeestaanalogia,ummapaquerevelaumtipodeinformaorelevanteparaum
determinadoproblema.Avirtudedeteoriadosjogosserummapaadicional,capazde
revelarinformaoadicionaltilaosprofissionaisdasreasjurdicas.Destaforma,oque
modelosabstratosemteoriadosjogosfazemeliminaroexcessodedetalhesdarealidade,
simplificandoasituaoemquestodemodoquesejapossvelinferirconclusescorretasa
partirdasinteraesdosagentes,dosseusobjetivosedasrestriesrelevantes,concluses
estasquenoseriampossveiscasofosseconsideradatodaariquezaecomplexidadeda
realidade.
Estecaptuloestorganizadodaseguintemaneira.AseoIItratadejogosde
movimentossimultneos,apresentandoaanlisederesoluoealgumasestruturasdejogos
quesoteisparaaplicaesnoDireito.AseoIIItratadejogosseqenciaissimples,seus
mecanismosderesoluoesuaimportncia.Finalmente,aseoIVapresentaumapequena,
pormbastantecriteriosa,listadelivroseartigoscujoobjetivoajudaro(a)leitor(a)a
aprofundarseusconhecimentosnousodeteoriadosjogosnoDireito.

II.JogosdeMovimentosSimultneos
Paraintroduzirasprincipaisidiasdateoriadosjogos,convenienteiniciarcomojogo
maissimplespossvel,queojogonorepetidodemovimentossimultneos.Estejogo
chamadodenorepetido,poisainteraoocorreapenasumanicavez.Pormovimentos
simultneosentendesequecadajogadornosabequaissoasaestomadaspelosoutros.
Porcausadisto,jogosdemovimentossimultneostambmsoconhecidoscomojogosde
informaoimperfeitaoujogosdeconhecimentoimperfeito.Parainiciaraanlisedeumjogo,
necessriotersuadescriocompleta,queconsistena:i)identificaodosjogadores,ii)
identificaodasestratgias,ouescolhas,disponveisacadajogador,eiii)identificaodos
payoffs,quesoosresultadosquecadajogadoresperaconseguiremcadacombinao
possveldasestratgiasescolhidaspelosjogadores.
Jogosdemovimentossimultneossofrequentementerepresentadosusandouma
tabela(oumatriz),conhecidacomoformanormalouformaestratgicadojogo.Jogoscom
qualquernmerodejogadorespodemserrepresentadosusandoumamatriz,massua
dimensodeveserigualaonmerodejogadores.Porexemplo,quandoonmerode
jogadoresforigualadois,amatriztemaformadeumaplanilha.Oseguinteexemplomostra
comoconstruiramatriz,ouformanormaldeumjogo.
Considereduasfirmasoligopolistas(chamadasdeXeY)queatuamnomesmo
mercado.Cadaumadelastemduasestratgiasdisponveis:i)estabelecerpreoscompetitivos,
eii)estabelecerpreosdecartel.Ambasdesejammaximizarlucrose,attulodesimplificao,
estejogoocorreapenasumanicavez(umjogonorepetido)equandocadaumadecide
4

seupreo,elanosabeoqueaoutradecidiu.Aformanormaldestejogoapresentada
abaixo.

Tabela1.OJogodoCartel
FirmaY
Preocompetitivo PreodeCartel
FirmaX Preocompetitivo $15,$15 $20,$12
PreodeCartel $12,$20 $18,$18
Payoffs:(FirmaX,FirmaY),emmilhesdeReais

Nojogodocartelentreasduasfirmas,ospayoffsdecadaumadependemnoapenas
desuaescolhaestratgica,mastambmdaestratgiaescolhidapelaoutra.Aestratgiade
cadajogadoremumjogoespecificaasaesqueelepodetomaremcadasituaopossvel
queelepossaenfrentar.Nestejogonorepetido,demovimentossimultneos,asestratgias
sosimples,poisconsistememumanicadeciso.Aprimeiraentradaemcadaclula
representaolucroeconmicodafirmaX(emmilhesdeReais)sobumcenrio,asegunda
entradacadaclularepresentaolucroeconmicodafirmaY(emmilhesdeReais)sobo
mesmocenrio.Esteslucrosrepresentamospayoffsnojogo,quesoosresultadosquecada
firmapodeesperarobternasdiferentescombinaespossveisdeestratgias.Destaforma,se
afirmaXescolherpraticarpreoscompetitivoseafirmaYescolherpraticarpreosdecartel,
seuspayoffssero,respectivamente,R$20milheseR$12milhes.Seambasescolherem
praticarpreosdecartel,seuslucrosserodeR$18milhesparacadauma.Notequese
ambasasfirmasescolheremsimultaneamentepraticarpreoscompetitivos,asomadosseus
lucrosserR$30milhes,enquantoqueseambasescolheremsimultaneamentepraticar
preosdecartelasomadosseuslucrosserR$36milhes.Estesnmeros,emborafictcios,
refletemofatodequefirmaspreferemformarcartisacompetir,poiselasconseguemassim
elevarseuslucrosemdireoaolucrodemonoplio,emdetrimentodobemestar
consumidorquepagapreosmaiselevadosetemmenosbensdisponveis.

II.1EstratgiasDominanteseDominadas
Emumjogodemovimentossimultneos,umjogadorpodeterqualquernmerode
estratgias.Umaestratgiachamadadeestratgiadominantequandoseuspayoffsforem
maioresdoqueosdasestratgiasalternativas,independentementedasescolhasdosrivais.
Umaestratgiachamadadefracamentedominantequandopelomenosumdeseuspayoffs
formaiordoqueosdasestratgiasalternativasetodososdemaispayoffsforempelomenos
iguaisaosdasestratgiasalternativas,independentementedasescolhasdosrivais.Uma
estratgiachamadadeestratgiadominadaquandoseuspayoffsforemmenoresdoqueos
dasestratgiasalternativas,independentementedasescolhasdosrivais.Umaestratgia
chamadadefracamentedominadaquandopelomenosumdeseuspayoffsformenordoque
osdasestratgiasalternativasetodososdemaispayoffsforemnomximoiguaisaosdas
estratgiasalternativas,independentementedasescolhasdosrivais.
5

Estratgiasdominantes,quandoexistirem,facilitammuitoaresoluodejogosde
movimentossimultneos.Comoumaestratgiadominantedsempreomelhorpayoffem
relaosalternativas,eladeveserjogadasempre.Damesmaforma,seorivaltiveruma
estratgiadominante,podeseesperarqueelesempreirusla.Portanto,pararesolverum
jogodemovimentossimultneos,aprimeiracoisaafazerprocurarporumaestratgia
dominante.Emalgunsjogos,ambososjogadorestmumaestratgiadominanteeasoluo
entofacilmentelocalizada.Podemosresolverojogodocartel(Tabela1)usandooconceito
deestratgiadominante.SeafirmaYescolherpreocompetitivo,omelhorqueafirmaX
podefazerescolherpreocompetitivotambm,poiselaobterumpayoffdeR$15
milhesemvezdeR$12milhescasoescolhapreodecartel.Adicionalmente,seafirmaY
escolherpreodecartel,omelhorqueafirmaXpodefazerescolhernovamentepreo
competitivo,poiselaobterumpayoffdeR$20milhes,emvezdeR$18milhescaso
escolhapreodecartel.Assimsendo,afirmaXtemumaestratgiadominanteque
escolherpreocompetitivo,quelhedomelhorpayoffindependentementedoqueafirma
Yfizer.OmesmoraciocniovaleparaafirmaY.Note,noentanto,asimetriadojogo,queleva
aomesmoresultadodaanlise.SeafirmaXescolherpreocompetitivo,omelhorquea
firmaYpodefazerescolherpreocompetitivotambm,poiselaobterumpayoffdeR$15
milhesemvezdeR$12milhescasoescolhapreodecartel.Adicionalmente,seafirmaX
escolherpreodecartel,omelhorqueafirmaYpodefazerescolhernovamentepreo
competitivo,poiselaobterumpayoffdeR$20milhes,emvezdeR$18milhescaso
escolhapreodecartel.Assimsendo,afirmaYtemumaestratgiadominanteque
escolherpreocompetitivo,quelhedomelhorpayoffindependentementedoqueafirma
Xfizer.Asoluodestejogodeestratgiasdominantesentoambasasfirmasescolherem
preoscompetitivoselucraremR$15milhescada.
Senoexistiremestratgiasdominantesnojogo,oprximopassoparasuaresoluo
buscarestratgiasdominadas,quepodementosereliminadaspoissoestratgiasque
nuncaserousadas.Numjogosimples,comapenasduasestratgiasparacadajogador,se
umafordominante,aoutranecessariamentedominada.Aresoluodojogoentopassa
pelaeliminaosucessivadeestratgiasdominadas,atqueapenasumanicaestratgia
permanea.Casoistonoacontea,outromtododeresoluodeveserutilizado.

II.2ODilemadosPrisioneiros
Umjogoondeambos(outodos)osjogadorestmestratgiasdominantesconhecido
comodilemadosprisioneiros.Aestruturalgicadestetipodejogotemsidoutilizadaemum
grandenmerodeproblemasemeconomia,cinciapoltica,sociologiaeDireito.A
caractersticaessencialdodilemadosprisioneirosoconflitoexistenteentreinteresses
coletivoseoautointeressedosjogadores.Onossoprimeiroexemplo,ojogodocartel(Tabela
1)umexemplododilemadosprisioneiros,poisasoluonatural(provvel)dojogo,que
baseadanasdecisesindividuaisdosjogadores,levaaumlucroagregado(asomadoslucros
deambos)deR$30milhes(R$15milhesparacadaum),quandoambospoderiamficar
melhorcasoescolhessempraticarpreosdecartelobtendoumlucroagregadodeR$36
milhes(R$18milhesparacadaum).
6

Ocontextooriginaldodilemadosprisioneirosenvolvedoissuspeitosdeumcrime,
chamadosaquidePedroePaulo,suasdisposiesemconfessarocrimecometidoeapolcia
queoscapturou.Osdoissuspeitossocapturadosecolocadosemcelasseparadas,deforma
quenoconseguemsecomunicar.Apolcianotemslidasevidnciasdequecometeramo
crimeeofereceacadaumseparadamenteachancedeconfessaredelatarooutro.Senenhum
confessar,ambosserocondenadosporcausadeumdelitomenor,pegandodoisanosde
cadeiacadaum.Seambosconfessarem,pegaroumapenamaiorporcausadamaior
gravidadedodelito,masteroumredutornapenaporteremcooperadocomainvestigao.
Nestecaso,cadaumpassarseisanosnacadeia.Seumconfessareooutrono,oque
confessoupegarapenasumanodecadeiaeooutropegardezanos.Atabela2abaixo
mostraaformanormaldestejogo,ondeosanosdecadeiasorepresentadoscomvalores
negativos.

Tabela2.ODilemadosPrisioneiros
Paulo
Confessa NoConfessa
Pedro Confessa 6,6 1,10
NoConfessa 10,1 2,2
Payoffs:(Pedro,Paulo),emanosdecadeia

Nestejogo,ambososprisioneirostmumaestratgiadominantequeconfessar.A
soluonaturalentoambosconfessaremepegaremseisanosdecadeiacada.Entretanto,
ambos(coletivamente)estariammelhorsenoconfessassem,poispegariamapenasdoisanos
cadaum.
QualquerjogocomumaestruturadepayoffscomoadaTabela2podeserdescrito
comoumdilemadosprisioneiros.Ascaractersticasessenciaisdodilemadosprisioneirosso:
i)cadajogadortemduasestratgiascooperarcomooutro(noexemplodado,negar
participaonocrimeounoconfessar)ounocooperar(nocaso,delatarooutroou
confessar),ii)cadajogadortemumaestratgiadominante(nocaso,confessar),eiii)asoluo
deequilbriodeestratgiasdominantespiorparacadaumdosjogadoresdoqueasituao
foradeequilbrioondeamboscooperam.Odilemadosprisioneirosumaestruturadeanlise
muitoimportanteemteoriadosjogos,poiseleapareceeminmerassituaesdenatureza
econmica,polticasocialejurdica.

II.3OEquilbriodeNash
Oobjetivodaanlisedeumjogopreveroseuresultado,ouseja,quaisseroas
estratgiasadotadaspelosjogadoreseospayoffsresultantes.Paraidentificarosresultados
provveisdeumjogo,utilizaseoconceitodeEquilbriodeNash.EmumequilbriodeNash,
cadajogadorescolheumaestratgiaquedomaiorpayoffpossvel,dadasasestratgias
escolhidaspelosoutrosjogadores.EmumequilbriodeNash,cadajogadorestsatisfeitocom
suaescolhaestratgica,dadooqueosoutrosjogadoresescolheram.Emoutraspalavras,em
7

umequilbriodeNashnenhumjogadorgostariademudarsuaestratgiaquandosouberoque
seusrivaisfizeram.Destaforma,anoodeequilbriodeNashumcritrionaturalparaa
previsodoresultadodeumjogonoqualcadajogadorescolhesuasaesdeforma
independente,motivadopeloseupayoff.Defato,paratericosdeteoriadosjogos,o
equilbriodeNashoconceitofundamentalparasoluodejogosnocooperativos.
Existeumaligaoentreoequilbriodeestratgiasdominantes,descritonaseo
anterior,eoequilbriodeNash:todoequilbriodeestratgiasdominantesumequilbriode
Nash,masnemtodoequilbriodeNashumequilbriodeestratgiasdominantes.Podemos
usarodilemadosprisioneiros(tabela2)paramostrarestaligao.DadoquePedroescolhe
confessar,omelhorquePaulopodefazerconfessartambm(poiselepegaseisanosde
cadeiaemvezdedez,casodecidanoconfessar),edadoquePauloescolheconfessar,o
melhorquePedropodefazerconfessartambm(pelomesmomotivodePaulo).Desta
forma,mostramosqueoequilbrioresultantedeestratgiasdominantesnodilemados
prisioneirosumequilbriodeNash.Poroutrolado,nemtodoequilbriodeNashum
equilbriodeestratgiasdominantes,poisnemtodojogotemestratgiasdominantes,existem
jogosquetmumoumaisequilbriosdeNashejogosquenotmequilbriodeNash.O
dilemadosprisioneirosumcasoparticular,poistemapenasumequilbriodeNashqueo
equilbriodeestratgiasdominantes.

II.4JogoscomMltiplosEquilbriosdeNash
ExistemjogosqueapresentammaisdoqueumequilbriodeNash,sochamadosde
jogosdemltiplosequilbrioseaparecememvrioscontextosdistintos.Oprimeirocaso
importanteaqueleondeosequilbriosnoapresentamconflitosdeinteresseentreos
jogadores,poistodoselespreferemomesmoequilbrio.Estejogoconhecidocomoojogo
daconfianaeseranalisadoaseguir.Outrotipodistintodejogoconhecidoporchicken,
ondecadajogadorprefereumequilbriodiferente.Outrapossibilidadeojogoconhecidopor
batalhadossexos,ondecadajogadorprefereumequilbriodistinto,masaocontrriodo
jogochicken,osequilbriossopreferveisaresultadosforadeequilbrio.

II.4.1OJogodaConfiana
Umexemplodestetipodejogoacorridabancria.Historicamente,crisesbancrias
estoassociadasacorridasbancrias,ondeosclientesdepositantescorremaosbancospara
retirarseusdepsitos,porcausadomedodenoexistiremrecursosdisponveiscasono
saquemlogo.Frequentemente,crisesbancriasgeramgrandesimpactossobreaatividade
econmicadeumpas,comoaGrandeDepressodosanos1930emaisrecentementeaCrise
Financeirade20072008nosEstadosUnidos
2
.Atabela3abaixoapresentaaformanormaldo
jogodaconfiana,usandocomoexemploumacorridabancria.

2
Existe,noentanto,umadiferenaimportantenestasduascrises:naGrandeDepresso,corridas
bancriasocorreramsobrebancoscomerciais,enquantoquenacrisede20072008ascorridas
8

Tabela3.OjogodaConfiana:ACorridaBancria
Depositante2
Sacar NoSacar
Depositante1 Sacar R$25,R$25 R$50,R$0
NoSacar R$0,R$50 R$100,R$100
Payoffs:(Depositante1,Depositante2),RetornodecadaR$100depositados

Ojogodacorridabancriapodeserdescritodaseguintemaneira.Duaspessoas
depositaramR$100emumbanco,obancopegouestedinheiroefezuminvestimento.Se
ambosdepositantesdeixaremseudinheironobanco,elespoderosacarosrecursos
integralmentenofuturo,obtendotodoomontantedepositado.Seambossacaremseus
recursosaomesmotempo(queumacorridabancria),obancoprecisarliquidaro
investimento,oquelevarsuafalncia.Nestecaso,cadadepositanteconsegueobterapenas
R$25dototaldodepsitoefetuado.Seumdepositantequisersacarseusrecursoseooutro
no,obancoaindadeveliquidaroinvestimentoeirfalir.Odepositantequetentousacar
consegueretirarR$50apenaseooutroquedeixouseudinheironobancoperdetodoo
montante.
AinspeoclulaporcluladestejogonaTabela3revelaqueexistemdoisequilbrios
deNash.OprimeiroequilbriodeNash(Sacar,Sacar).Seodepositante1escolherSacar,o
melhorqueodepositante2podefazerSacartambm,eseodepositante2escolher
Sacar,omelhorqueodepositante1podefazerSacartambm.Osegundoequilbriode
Nash(NoSacar,NoSacar).Seodepositante1escolherNoSacar,omelhorqueo
depositante2podefazerNoSacartambm,eseodepositante2escolherNoSacar,o
melhorqueodepositante1podefazerNoSacartambm.
Ambosdepositantespreferemoequilbrioondenenhumdelessacaseusrecursosdo
banco(quedumretornocoletivodeR$200),masoproblemaqueesteresultadono
garantido.Seumdepositanteacreditar,poralgummotivo,queooutroirsacar,omelhorque
elepodefazersacartambmeoequilbriodeNashperverso(quedumretornocoletivode
R$50)tornaseasoluodojogo.Assimsendo,umresultadodestaaplicaodeteoriados
jogosquecorridasbancriaspodemocorrer,mesmoconsiderandoqueosdepositantes
agemracionalmenteequeumacorridabancriapioraavidadetodososdepositantes.
Esteumjogoondecoordenaodesejvelparaalcanarumequilbriomelhor.
Coordenaopodeocorrerquandoesteequilbrioforumpontofocal,quedependede
convergnciadeexpectativasdosjogadores.Nonossoexemplo,necessrioqueo
depositante1acreditequeodepositante2noirsacareviceversa.Entretanto,fatores
externosaojogopodemfazercomqueasexpectativasmudemeopontofocalmudeparao
equilbrioperverso,comoacrisefinanceirade20072008nosmostrou.Outrapossibilidade
mudarascaractersticasdojogo.Movimentosestratgicossoaestomadaspelosjogadores
parainfluenciaroresultadodojogo.Considerandoojogodaconfianadeformaabstrata,sem
levaremconsideraooexemploespecficodecorridabancria,ummovimentoestratgico
consistiriaemumjogadorestabelecerumcompromissocrveldejogaraestratgiado

bancriasocorrerampredominantementesobreosistemabancriosombra(shadowbankingsystem),
emparticularsobrebancosdeinvestimento,comooLehmanBrothers.
9

equilbriotimoinduzindo,portanto,orivalafazeromesmo.Comumcompromissocrvelda
partedeumdosjogadores,aestratgiaquelevaaoequilbriopiorsimplesmenteeliminada
dojogo,reduzindoonmerodeequilbrios.Outraformademudarascaractersticasdojogo
pelamudanadaestruturadepayoffs.Noexemplodacorridabancriaistoconsistiriana
introduodelegislaodesegurodepsito,queestabelecequedepsitosnosofrero
perdasemcasodefalnciabancria.Assimsendo,eliminaseanecessidadedecorridas
bancrias
3
.
Demaneirageral,qualquerjogocommltiplosequilbriosnoapenas,portanto,o
jogodaconfianarequeraexistnciadeumpontofocaldeconvergnciadeexpectativas
paraqueumdeterminadoequilbrioresultecomosoluodojogo.

II.4.2OJogoChicken
Ojogochickentambmumjogocommltiplosequilbrios,masemrelaoaojogo
daconfianaeleadicionanovasconsideraesestratgicas.NoJogochicken,oproblemade
convergnciadeexpectativasmaiscomplicado,poiscadajogadorpodepreferirumequilbrio
diferente.Ojogochickenoriginalbaseadonaseguintesituao.Doisadolescentes,Pedroe
Paulo,devemprovarsuacoragemaosseusamigos.Elespegamseuscarroseentramemrota
decoliso,emaltavelocidade.Seumcarrodesviadooutro,omotoristaconsiderado
covarde(chicken)pelosamigos,enquantoqueooutroconsideradocorajosoeviraheri.
Seambosdesviamdacoliso,nadaprovadoeningumperdenemganhanada.Senenhum
dosdoisdesvia,acolisoocorreeelespodematmorrer.ATabela4abaixomostraaforma
normaldojogochicken.

Tabela4.OjogoChicken
Paulo
Desvia NoDesvia
Pedro Desvia 0,0 10,30
NoDesvia 30,10 150,150

Payoffs:(Pedro,Paulo),emunidadesdeutilidade

Comoestejogoresolvido?Inicialmente,importantenotarqueosjogadoresno
tmestratgiasdominantes.Emseguida,ainspeoclulaporclularevelaqueexistemdois
equilbriosdeNash:noprimeiro,PedrodesviaePaulonodesvia(seuspayoffsso10e30,
respectivamente);nosegundo,PedronodesviaePaulodesvia(seuspayoffsso30e10,
respectivamente).ParaverificarqueambasassoluessoequilbriosdeNash,notequeno
primeiroresultado,sePedrodesviaromelhorquePaulopodefazernodesviar,poisobtm

3
Nocasodacrisede20072008,opnicobancrio(queumacorridaavriosbancos
simultaneamente)queseguiualiquidaodoLehmanBrothersfoiinfluenciadopelofatoquea
legislaodesegurodepsitovigenteafetavaapenasosistemabancriotradicional,masnobancosde
investimento.
10

umpayoffde30,emvezde0casonodesvie.Adicionalmente,sePaulonodesviar,omelhor
quePedropodefazerdesviar,poisobtmumpayoffde10,emvezde150casonodesvie
tambm.Omesmoraciocnioserveparamostraqueosegundoresultado(Pedronodesviae
Paulodesvia)tambmumequilbriodeNash.OproblemacentraldestejogoquePedro
prefereosegundoequilbrio,enquantoPauloprefereoprimeiro.Cadajogadorprefereo
equilbrioondeooutrochamadodecovarde(chicken).
Assimcomonojogodaconfiana,coordenaonecessriaparaquealgumequilbrio
sejaalcanado.Portanto,osjogadoresprecisamarrumaralgummtodoparalevarojogopara
umdosdoisequilbrios,emboracadajogadorprefiraumequilbriodiferente.Adicionalmente,
ambososjogadorestentaroevitarqueoresultadoruim(acoliso)ocorra.Novamente,
algumastcnicaspodemserteisparaajudarachegaraumequilbrioeasusuaissoacriao
deregras(paraalterarospayoffsdojogo),movimentosestratgicos(comooestabelecimento
decompromissoscrveis)epontosfocais.Porexemplo,umcompromissocrvelparaalcanaro
melhorequilbrionojogochickenconsistenacriaodereputaodesercorajosoefazero
rivalacreditarqueojogadornoirdesviar.Outraformaderesolverojogoconsisteemtorn
lorepetido.Seojogodoexemploforjogadoemcadasbadonoite,osadolescentes,
sabendodopassadodojogoequeelecontinuarsendojogadonofuturo,podemsebeneficiar
desteconhecimento.Elespodem,porexemplo,alternarentreosdoisequilbrios,jogando
chickenemumfinaldesemanaeprovandosuacoragemnooutro.Destaforma,repetio
dojogopodesercrucialparaqueumasoluodecomumacordosejaalcanada.

II.4.3OJogodaBatalhadosSexos
Ojogodabatalhadossexostambmapresentaequilbriosmltiplosondecada
jogadorprefereumequilbriodistinto,pormdiferentementedojogochickenosjogadores
compartilhaminteressescomuns,deformaqueelespreferemescolheramesmaestratgiaa
fazeremcoisasdiferentes.Novamente,surgeanecessidadedecooperao.
Estejogobaseadooriginalmentenaseguintesituao.Omaridoprefereassistirluta
livrenatelevisoavernovela,aesposaprefereassistirnovelalutalivre.Ambospreferem
assistirumprogramajuntosafazeralgoseparados.Aformanormaldestejogodescritapela
Tabela5abaixo.

Tabela5.OjogodaBatalhadosSexos
Esposa
LutaLivre Novela
Marido LutaLivre 2,1 0,0
Novela 0,0 1,2
Payoffs:(Marido,Esposa),emordemdepreferncias

Notequeosjogadoresnotmestratgiasdominanteseque(lutalivre,lutalivre)e
(novela,novela)soosdoisequilbriosdeNash.Omaridoprefereoprimeiroequilbrio
enquantoqueaesposaprefereosegundo,eambosnodesejamumresultadoforada
11

diagonalprincipaldatabela5.Naestruturaanalticadadapelojogodabatalhadossexos,
surgetambmanecessidadedecoordenao,quepodeemergirderegras,movimentos
estratgicosepontosfocais.Nestejogoexisteaindaespaoparabarganha,etornarojogo
repetitivoajudatambmoscnjugesaescolheroconjuntodeestratgiasquemelhoreo
payoffdosdois.

II.5JogossemEquilbriodeNashdeEstratgiasPuras
AtagoraforamdiscutidosjogoscomumoumaisequilbriosdeNash.Mais
especificamente,foramdiscutidosjogoscomestratgiaspuras,queespecificamcursosno
aleatriosdeaoparacadajogador,isto,cadaescolhaestratgicaacadainstantedetempo
feitacomcerteza.Poroutrolado,existemjogosondeasescolhasdasestratgiassofeitas
deacordocomprobabilidadesespecficas.Nestecaso,asescolhasdasestratgiasso
chamadasdeestratgiasmistas.ConsiderecomoexemploojogoPedra,PapeleTesoura,
cujaformanormaldescritapelaTabela6abaixo.

Tabela6.OjogoPedra,PapeleTesoura
Paulo
Pedra Papel Tesoura

Pedro
Pedra 0,0 1,1 1,1
Papel 1,1 0,0 1,1
Tesoura 1,1 1,1 0,0

Payoffs:(Pedro,Paulo)

Estejogoinfantilfuncionadaseguinteforma.Duascrianas(chamadasaquidePedroe
Paulo)devemescolherentrepedra,papeletesouraesinalizarsimultaneamentecomamo
suasescolhas.Ospayoffssodeterminadosdaseguintemaneira:seasduasescolheremo
mesmoobjeto,oresultadoempateeospayoffssozeroparaambos.Casocontrrio,ojogo
procededeacordocomosseguintescritrios:pedraquebraatesoura(pedraganha),tesoura
cortaopapel(tesouraganha)epapelembrulhaapedra(papelganha).Quemescolhero
objetoganhadorobtmumpontoeooutrojogadorperdeumponto.Nestejogoimediato
notarqueosjogadoresnotmestratgiasdominantes.Adicionalmente,ainspeoclulapor
clulaindicaquetambmnohequilbriosdeNashdeestratgiaspuras.Porexemplo,se
PedrojogarsemprePedra,omelhorquePaulopodefazerjogarPapel(papelembrulhaa
pedra),sePaulojogarPapel,omelhorquePedropodefazerjogarTesoura(tesouracortao
papel),massePedrojogarTesoura,omelhorquePaulopodefazerjogarPedra(pedra
quebraatesoura)esePaulojogarPedraomelhorquePedropodefazerjogarPapel(papel
embrulhaapedra)eassimpordiante.NaausnciadeequilbriosdeNashdeestratgiaspuras,
comoascrianasjogamestejogo?Elasusamestratgiasmistas,ouseja,tornamaescolhadas
estratgiasaleatria.Porque?SePedrojogarsempreumamesmaestratgia,seupayoffser
negativo,poisPauloirescolhersempreaestratgiaganhadora.Otruquetentar
surpreenderorival,jogandoaleatoriamente.OequilbriodeNashdeestratgiasmistas
12

decorredaescolhaapropriadadasprobabilidadesdecadaestratgiapura(pedra,papele
tesoura).Especificamente,oequilbriodeNashdeestratgiasmistasdestejogocadacriana
jogaraleatoriamentecadaestratgiapura(pedra,papeletesoura)com1/3deprobabilidade
cada.Emboraaparteanalticadestejogosejaumpoucomaisdifcildoqueasoluodosjogos
anteriorescuriosoofatoquecrianasaprendemrapidamenteaalcanaroequilbriodeNash
deestratgiasmistas!
JogossemequilbriosdeNashdeestratgiaspurastambmtmsuarelevncia.Em
esportes,emparticular,acapacidadedesurpreenderosrivaisparteessencialdojogo,seja
eletnis,basqueteoufutebol.Adicionalmente,osucessodeauditoriaepatrulhamento
policialemalcanarseusobjetivosdependedaperspectivadesurpreendernosseusrivais.

II.6JogosRepetidos:LiesdoDilemadosPrisioneiros
Umalioimportantedodilemadosprisioneirosqueoautointeressedosjogadores
podeentraremconflitocomointeressecoletivoeoequilbrioresultantedeumjogopodeno
seromelhorpossvelparatodososjogadores.Masesteresultadodependedofatoqueo
dilemadosprisioneiros,comodiscutidonaseoII.2,umjogoderodadanica.Nojogodo
Cartel,discutidonaquelaseo(verTabela1),oequilbriodeestratgiasdominantes(o
equilbriodeNashdojogo)aqueleondeambasasfirmasestabelecempreoscompetitivos,
noconseguindo,portanto,sustentarocartel.Maseminmerassituaesdemercado,firmas
conseguemdefatocriarcartis.OproblemadojogodocartelcomodiscutidonaseoII.2
queumjogosemrepetio,derodadanica.Seosjogadorespudereminteragirrepetidas
vezesesteresultadopodemudar,poiselespodemusarohistricodojogoparaguiarsuas
escolhasestratgicasnofuturo,oqueampliabastanteolequedeopesdisponveis.
Considerenovamenteojogodocartel,daTabela1,queserreproduzidoabaixocom
umapequenamodificao,paratornarsuainterpretaomaisgeral.Emvezdepreo
competitivoepreodecartel,asestratgiasaquiserochamadasdetrapaceare
cooperar,respectivamente.Paracadafirma,aestratgiadominantetrapacear,embora
oslucrosconjuntossejammaximizadosquandoambosjogamcooperar.Aestruturadeste
jogoadodilemadosprisioneiros.

Tabela7.OJogodoCartel
FirmaY
Trapacear Cooperar
FirmaX Trapacear $15,$15 $20,$12
Cooperar $12,$20 $18,$18

Payoffs:(FirmaX,FirmaY),emmilhesdeReais

Suponhaqueagora,emvezdojogoserjogadoapenasumanicavez,eleserjogado
repetidamenteaolongodotempo.Istointroduzapossibilidadedequeosjogadorespossam
desenvolverestratgiasdeequilbrioquesustentemacooperao.Nestesentido,uma
13

estratgiapossveladepunioeterna(grimtrigger),quefuncionadaseguintemaneira.A
firmaXacreditaqueafirmaYirusaraseguinteestratgia:voucomearcooperando
(cobrandopreodecartel)econtinuareiacooperaratqueafirmaXtrapaceie(cobrando
preocompetitivo).Entoireipunilatrapaceandoemtodososperodosdaparafrente.Esta
estratgiachamadadepunioeterna,poisfazcomqueapenasumepisdiodetrapaa
eliminetodasaspossibilidadesdecooperaofuturas.AFigura1abaixomostraospayoffs,ao
longodotempo,dafirmaXseafirmaYseguirestaestratgia.Oclculorelevanteparaa
escolhaestratgiadafirmaXpassaaseraponderaoentreoganhodecurtoprazode
trapacear(elatemumlucrodeR$20emvezdeR$18secooperar)easperdasfuturas
decorrentesdaausnciadecooperao(todoofluxodelucrofuturodeR$15menosofluxo
delucrofuturodeR$18decorrentedasustentaodecooperao).Aquidifcilpreverqual
estratgiaserescolhidapelafirmaXsemsabercomoelaavaliaospayoffscorrenteefuturos.
Seelavalorizarpayoffsfuturosmaisdoqueopayoffcorrente,entoelairdecidirpela
manutenodacooperao.Osimplesfatodetermostransformadoumjogocomoodilema
dosprisioneirosderodadanicaondeexisteumconflitoentreosinteressesindividuaise
coletivosemumjogorepetidomostraquecooperaotambmpodeemergirdoauto
interessedosjogadores,eliminandoesteconflitodeinteresses.

Demaneirageral,aprobabilidadedequecooperaosejasustentadaemjogos
repetidosdotipodilemadosprisioneirosaumentacom:
i. Apacinciadosjogadores.Quantomaiorforapacinciadosjogadores,maiseles
valorizaropayoffsfuturosemrelaoaopayoffcorrente.Istosignificaqueosganhos
correntesdetrapacearpodemnoserconsideradosgrandesosuficienteemrelao
aoscustosfuturosdaausnciadecooperao,induzindoportantocooperao.
ii. Afreqnciadasinteraesentreosjogadores.Seosjogadoresinteragirem
frequentemente,operododetempoentreumainteraoeoutratendeaser
pequeno,oquereduzosganhosdatrapaaacadaperodo.
0
5
10
15
20
25
30
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
payoff por
perodo
nmerodeperodosnofuturo
Figura1.Payoffs doJogodoCartelcomPunioEterna
cooperarsempre
trapacearhoje
14

iii. Afacilidadededetecodetrapaas.Quantomaisfcilfordetectartrapaas,mais
rapidamenteasestratgiasdepuniopodementraremao,reduzindoosganhosde
curtoprazodatrapaa.

Outraestratgiamuitoconhecidaparajogosrepetidosdodilemadosprisioneirosa
titfortat.Nestaestratgiaapunionoeternaeelapodeserdescritadaseguinte
maneira:Comececooperando.Seorivaltrapacear,punaonoprximoperodono
cooperando,evolteacooperarassimqueeleofizer.Naestratgiatitfortatapuniodura
apenasumnicoperodoeperdoparteintegrantedaestratgia.importantemencionar
quetitfortattambmpodesustentarcooperaoequesuaprobabilidadeaumentacomas
trscondieslistadasacima.

Umaquestoquepodeserlevantadaqualamelhorestratgiaemjogosdestetipo.
Punioeterna,titfortatoualgumaoutramaissofisticada?Experimentoscomsimulaesde
computadorforamefetuados,contrapondoestratgiasmuitosimplesatasmaissofisticadas
emjogosdotipodilemadosprisioneiros.Omaisfamosodestesexperimentosfoiconduzido
porRobertAxelrod,daUniversityofMichigan.Eleconvidoupessoasasubmeteremprogramas
decomputadorcomestratgiasparajogaremodilemadosprisioneiroscomumnmero
grandederepeties.Cadaprogramajogoucontratodososoutroseoresultadofinalfoi
surpreendente:aestratgiavencedorafoititfortat,queeraamaissimplesdetodas.
Programasansiososportrapaceareramosprimeirosafazloeconseguiamobteromaior
payoffnocurtoprazo,masacabavamporterumdesempenhoruimquandofoicomputadoo
resultadoagregadodetodososjogos.Poroutrolado,programaslegaisquesempre
cooperavamerampesadamenteexploradospelosoutros.RobertAxelrodanunciouoresultado
dotorneioeconvidounovamenteaspessoasparacriaremestratgiasparaumsegundo
torneio.Todostiveramaoportunidadedebolarestratgiasparaganhardetitfortat.O
resultadofoinovamentesurpreendente:Titfortatganhoudenovo!Osprogramasmais
sofisticadosconseguiramganhardetitfortatporpouco,mastiveramdesempenhoruim
quandojogaramentresi.Posteriormente,RobertAxelrodorganizouumtorneiodiferente
ondecadaprogramatinhavriascpias.Aalocaodeprogramasparacadajogofoifeita
aleatoriamenteeosprogramascommelhordesempenhotinhamsuapopulaoaumentada,
enquantoqueosdedesempenhoruimtinhamsuapopulaoreduzida.Estetorneioprocurou
simularevoluoeseleonatural.Noincio,osprogramastrapaceiroslevaramvantagemem
cimadosprogramaslegais,fazendocomquesuapopulaofossecrescendoenquantoquea
deprogramaslegaisfossedecaindo.Depoisdevriasrodadas,comonmerodeprogramas
trapaceiroscrescendo,elescomearamaseremparceiradosunscontraosoutroscommaior
freqnciaecomearamaterumdesempenhocadavezpior.Quandoistoaconteceu,o
programatitfortatpassouaterumdesempenhomelhordoqueosoutrosefinalmente
venceunovamenteotorneio.Qualosegredodestaestratgia?Ttfortatestbaseadanos
seguintesideaisparaodesenhodeumaboaestratgiaparaodilemadosprisioneiros
repetido:
i. Nosejainvejoso.Titfortatnotentaobtermelhorpayoffdoqueodorival,ela
apenastentafazeromelhorparasi.
ii. Nosejaoprimeiroatrapacear(nocooperar).Titfortatcomeaojogocooperando.
15

iii. Usereciprocidade,tantonacooperaoquantonasuaausncia.Titfortatno
cooperaapenascomoformadepunioatrapaasprvias,voltandoacooperar
quandohcooperaodaoutraparte.
iv. Nosejamuitoesperto.Titfortatmuitosimplesefcilparaserentendidapelos
rivais,oqueencorajacooperaoaoevitarerrosdeinterpretao.
Entretanto,titfortatsofredeumproblemasrio.Suponhaque,emumjogoonde
ambososjogadoresusamaestratgiatitfortat,ocorreumasituaoondeumjogadordeseja
cooperar,mascometeuumerroqueaosolhosdooutroumatrapaa.Comtitfortat,o
segundojogadoriniciaaretaliaoque,porsuavez,entendidacomotrapaapeloprimeiro.
Segueseumasequnciadepunieseretaliaesdeparteaparteeoequilbrioresultante
dasestratgiastitfortatruim,combaixopayoffparaambos.QuandoRobertAxelrodrodou
outrotorneioondeocorriamerrosaleatrios,titfortatfoiderrotadaporprogramasmais
legais,quetoleravamtrapaasocasionaiseretaliavamapenasquandotinhamcertezada
intenodosrivaisdelevarvantagemdadisposioemcooperar.

II.7NemTudooQuePareceSer:MaisLiesdoDilemadosPrisioneiros
Comfreqnciaobservamosannciosdefirmas,emparticularlojasesupermercados,
dizendo:cobrimosospreosdaconcorrncia.Aparentemente,firmasquefazemistoesto
competindoviapreosebuscamestabelecerpreoscompetitivos.Ser?Umjogocomoo
dilemadosprisioneirospoderevelaralgomais.Considerenovamenteojogodocartel,que
serreproduzidoabaixonaTabela8comoutrapequenamodificao,paratornarsua
interpretaoprximadoexemploemquesto.Emvezdepreocompetitivoepreode
cartel,asestratgiasaquiserochamadasdepreosbaixosepreosaltos,
respectivamente.Estasestratgiassoanunciadasemfolhetosdepropaganda.Paracada
firma,aestratgiadominantepreosbaixos,emboraoslucrosconjuntossejam
maximizadosquandoambosjogampreosaltos.Aestruturadestejogo,comoantes,ado
dilemadosprisioneiros.

Tabela8.OJogodoCartel
FirmaY
PreosBaixos PreosAltos
FirmaX PreosBaixos $15,$15 $20,$12
PreosAltos $12,$20 $18,$18

Payoffs:(FirmaX,FirmaY),LucrosemmilhesdeReais

Suponhaagoraqueambasasfirmaspossamintroduzirumanovapolticade
propagandaquedigaqueafirmaircobrirospreosanunciadospelaconcorrnciade
produtosidnticos,quandooconsumidorapresentaroannciodepropagandadorival.Neste
caso,ojogodocartelmodificadopelaintroduodeumanovaestratgia,quecobriros
preosdaconcorrncia,ousimplesmentecobrirpreos.Estaestratgiaanunciadanos
16

folhetosdepropagandaquedizem,porexemplo:NosupermercadoXYZ,preosbaixostodo
dia.Cobrimosasofertasdaconcorrncia.Considereagoraojogoquandoasestratgias
disponveissfirmassoPreosBaixos,PreosAltoseCobrirPreos,comonaTabela9
abaixo.Aestratgiadecobrirospreospermitequeafirmafaapropagandacompreos
altos,massecomprometaacobrirqualquerpreomaisbaixodafirmarival,deformaque
quandoumafirmaescolhePreosBaixoseaoutraescolheCobrirPreos,oresultadodos
payoffsidnticoaocasoondeambasescolhemPreosBaixos.Poroutrolado,seumafirma
anunciarqueircobrirospreosdaoutraeaoutraescolherPreosAltos,oresultadodos
payoffsidnticoaocasoondeambasescolhemPreosAltos.Finalmente,seambasas
firmasfizerempropagandacompreosaltosesecomprometamacobrirquaisquerpreos
maisbaixosdafirmarival,oresultadodospayoffsidnticoaocasoondeambasescolhem
PreosAltos.ATabela9abaixoapresentaaformanormaldestenovojogo.

Tabela9.OJogodoCartelcomaPolticaCobrimososPreosdaConcorrncia

FirmaY

PreosBaixos PreosAltos CobrirPreos


FirmaX PreosBaixos $15,$15 $20,$12 $15,$15
PreosAltos $12,$20 $18,$18 $18,$18
CobrirPreos $15,$15 $18,$18 $18,$18

Payoffs:(FirmaX,FirmaY),lucrosemmilhesdeReais

Asoluodestecomeapelabuscadeestratgiasdominantesedominadas.Nenhuma
firmatemumaestratgiadominante,masambastmumaestratgiafracamentedominada.
Especificamente,PreosAltosfracamentedominadaporCobrirPreosparaambasas
firmas.Aoseeliminarestasestratgias,fcilnotarquePreosBaixospassaaser
fracamentedominadatambmporCobrirPreos.OequilbriodeNashresultanteambas
asfirmascobrarempreosaltoscomapolticadecobrirospreosdaconcorrncia.Desta
forma,apolticadecobrirospreosdaconcorrncia,emboraanunciadacomoprtica
competitivacomoobjetivodereduzirospreosaoconsumidor,podeservistacomoum
mecanismoparagarantircooperaoentrefirmasparacobrarempreosmaiselevadose
obteremlucrosdecartel,scustasdosconsumidores.Naanlisedodilemadosprisioneiros,
nemtudooquepareceser!

III.JogosdeMovimentosSequenciais
Atagoraforamanalisadosjogosdemovimentossimultneos,ondeumjogadorno
conheceadecisodorivalantesdetomarasua.Entretanto,existemjogosondeumjogador
decidesobresuasaesapstomarconhecimentodasaesdosrivaisesochamadosde
jogosdemovimentossequenciais.Nestesjogos,ovalorestratgicodeseroprimeiroajogar
podesermuitograndeeosjogadorespodemcriarmecanismosparamanipularaordemdos
movimentosemseufavor.
17

III.1VotaonoCongressoComoumJogoSequencial
Emjogossequenciais,osjogadoresalternammovimentos(comonojogodexadrez)e
podemobservaroqueosoutrosfizeramantesdeles.Inmerasinteraesemeconomia,
poltica,direitoeesportesenvolvemjogossequenciais.Oobjetivodestaseousaras
ferramentasdeteoriadosjogosparaanalisareresolverumjogosimplesdevotaono
Congresso.Ojogodavotaooseguinte.OsdeputadosnoCongressodevemvotarum
projetodeleiqueaumentaseusprpriossalrios.Todoselesdesejamoaumento,masesto
preocupadoscomaavaliaodosseuseleitores:acomoosocialcriadacontraoaumentode
salriodosdeputadosreduzabasedeapoioeintenodevotonasprximaseleies
naquelesdeputadosquevotaramafavor.Oprocedimentoeleitoralconsistenaregrada
maioriacomvotoabertoesequencial,isto,cadadeputadodeveanunciarseuvoto
publicamentenoplenriodoCongresso,umapsooutro.Nestecaso,asdiferenas
ideolgicasentreelessopoucorelevantesetodostmamesmaordemdepreferncias.
Todoselespreferemqueoprojetosejaaprovado,massempremelhortervotadocontra.
Destaforma,podeseestabeleceraestruturadepayoffsdestejogonaTabela10abaixo
ondeosvaloresmaisaltosrefletemsituaesmaispreferveis.

Tabela10.EstruturadePayoffsdosDeputadosnoJogodaVotaonoCongresso

Situao Payoffs
Oprojetofoiaprovadoeodeputadovotoucontra 4
Oprojetofoiaprovadoeodeputadovotouafavor 3
Oprojetonofoiaprovadoeodeputadovotoucontra 2
Oprojetonofoiaprovadoeodeputadovotouafavor 1

Payoffs:Osvaloresordenamassituaesdamaisprefervelmenosprefervel

Jogossequenciaissomaisfacilmenteanalisadosquandorvoresdedecisoso
utilizadas,sendoqueelasrepresentamaformaextensivadeumjogo.Asrvoresdedeciso
caracterizamtodasasaespossveisetodososresultadospossveisdeumjogo.Asrvores
dedecisoconsistememnduloseramos.Osndulosrepresentamospontosnojogoonde
decisessotomadas,porcausadistosochamadosdendulosdedeciso.Osramosdeuma
rvorededecisorepresentamasaesquepodemsertomadasemcadandulodedeciso.
Finalmente,ndulosdedecisosoconectadosporramos.AFigura2abaixodescrevearvore
dedecisoouformaextensivadojogodavotaonoCongresso.
NojogodescritopelaFigura2,existemtrsjogadoresrepresentadospelasletrasA,Be
C,setendulosdedecisorepresentadoscomo1:1,2:1,2:2,3:1,3:2,3:3e3:4eospayoffsdo
jogo,associadosacadasituaofinal.Nonduloinicial(ondulo1:1),ojogador(deputado)A
devetomarumadeciso,votarafavoroucontraoprojeto.Seelevotarafavor,oprximo
ndulodedecisoondulo2:1,ondeagoraodeputadoBquemdevetomarumadeciso,
afavoroucontraoprojeto.Seelevotarafavor,oprximondulodedecisoondulo3:1,
18

ondeodeputadoCdevedecidirsevotaafavoroucontraoprojeto.Seelevotarafavor,ojogo
terminaeospayoffsdosdeputadosA,BeCso(3,3,3),respectivamente.Geralmente,alista
dospayoffssegueaordemnaqualosjogadoresfazemseusprimeirosmovimentos.

ParaquesepossaanalisararvorededecisodaFigura2,oprocedimentoutilizado
odeinduoretroativa,queconsisteempensarparafrenteeresolverparatrs.Nainduo
retroativa,aanlisecomeapeloltimondulodedeciso,resolvendoojogodetrspara
frenteparaencontraradecisotimadecadajogadornonduloespecfico,atchegarao
nduloinicial.Paraaplicarinduoretroativanestejogo,devesecomearpelosltimos
ndulosdojogo(3:1,3:2,3:3e3:4),ondeodeputadoCtomasuasdecises.Emcadaum
destesndulos,odeputadoCdeveescolherafavoroucontraoprojetodelei:
Seojogoestivernondulo3:1,porqueosdeputadosAeBvotaramafavordo
projeto.Nestecaso,adecisotimaparaodeputadoCvotarcontra,poiseleobtm
umpayoffde4,contra3casovoteafavor.
Figura2.ArvoredeDecisodoJogodeVotaonoCongresso
Payoffs:(A,B,C)
Nestejogo,oprimeiroavotar,contraouafavordoprojetodeleiodeputadoA.Emseguidavotamos
deputadosBeC.Oscrculossombreadosindicamosndulosdedecisodecadadeputadoeosramosasaes
possveis.Ospayoffsdecadaumestonofinaldarvorededeciso.OequilbriodeNashdestejogoconsistena
combinaodeestratgiasondeAvotacontra,BvotaafavoreCvotaafavor.
19

Seojogoestivernondulo3:2,porqueodeputadoAvotouafavoreodeputadoB
votoucontraoprojeto.Nestecaso,adecisotimaparaodeputadoCvotarafavor,
poiseleobtmumpayoffde3,contra2casovotecontra.
Seojogoestivernondulo3:3,porqueodeputadoAvotoucontraeodeputadoB
votouafavordoprojeto.Nestecaso,adecisotimaparaodeputadoCvotara
favor,poiseleobtmumpayoffde3,contra2casovotecontra.
Seojogoestivernondulo3:4,porqueosdeputadosAeBvotaramcontrao
projeto.Nestecaso,adecisotimaparaodeputadoCvotarcontratambm,pois
eleobtmumpayoffde2,contra1casovoteafavor.
SabendoagoraquaissoasescolhastimasdodeputadoCemcadandulodedeciso
seu,podeseprocederanalisandoasdecisesdodeputadoBnosndulos2:1e2:2:
Seojogoestivernondulo2:1,porqueodeputadoAvotouafavordoprojeto.
EntoadecisotimadodeputadoBvotarcontra,poiseleobtmumpayoffde4
(poisnondulo3:2adecisotimadodeputadoCvotarafavordoprojeto),contra
3casovoteafavor(poisnondulo3:1adecisotimadodeputadoCvotarcontra
oprojeto).
Seojogoestivernondulo2:2,porqueodeputadoAvotoucontraoprojeto.Ento
adecisotimadodeputadoBvotarafavor,poiseleobtmumpayoffde3(poisno
ndulo3:3adecisotimadodeputadoCvotarafavordoprojeto),contra2caso
votecontra(poisnondulo3:4adecisotimadodeputadoCvotarcontrao
projetotambm).
Finalmente,sabendoquaissoasescolhastimasdosdeputadosBeCemcada
ndulodedeciso,podeseprocederanalisandoadecisododeputadoAnonduloa:
AdecisotimadodeputadoAvotarcontraoprojeto,poiseleobtmumpayoffde
4(asdecisestimasdosdeputadosBeCentoserovotarafavordoprojeto),
contra3casovoteafavor(adecisotimadodeputadoBentoservotarcontraea
dodeputadoCservotarafavor).
Destaforma,oresultadoesperadodojogoodeputadoAiniciarvotandocontra,
seguidodosdeputadosBeCquevotaroafavordoprojetodelei.Ospayoffsdostrssero
ento(4,3,3),respectivamente.Estasoluoencontradaporinduoretroativaoequilbrio
deNashdojogo:SeodeputadoAvotarcontraoprojetoeodeputadoBvotarafavor,o
melhorqueodeputadoCpodefazervotarafavor;seodeputadoAvotarcontraoprojetoe
odeputadoCvotarafavor,omelhorqueodeputadoBpodefazervotarafavore,
finalmente,seosdeputadosBeCvotaremafavordoprojeto,omelhorqueodeputadoA
podefazervotarcontra.
dignodenotaque,noequilbriodeNashdestejogo,quemfazoprimeiromovimento
obtmumavantagem:opayoffdodeputadoA4,comparadocomopayoffde3dos
deputadosBeC.Istoocorreporqueemumjogosequencialasdecisesdosjogadoresesto
temporalmenteligadas:OdeputadosBeCpodemveroqueodeputadoAfezeodeputadoA
contacomrespostasracionaisdeBeCaqualqueraoqueeletome.AaododeputadoA
irreversveleobservvel,eistopermitequeelecoloqueosoutrosemumasinucadebico:para
20

promoverseusprpriosinteresses,BeCirovotarafavordoprojetoparagarantirsua
aprovao,adespeitodareprovaodeseuseleitores.Nestejogo,seosdeputadospudessem
escolheraordemdevotao,todosdesejariamseroprimeiroavotar.svezes,atoanncio
pblicodeintenesserveparainfluenciarasescolhasdosrivais.Porexemplo,antesdeiniciar
avotao,umdeputadopodefazeruminflamadodiscursopblicocontraaimoralidadedo
aumentodossalrioseassimforarosoutrosdeputadosaarcarcomonusdevotarafavor.
Ummovimentoestratgicoumaaotomadaporumjogadornoestgioinicialde
umjogo,comoobjetivodealterarocomportamentodosrivaisposteriormente,deformaa
lhebeneficiar.Oestabelecimentodeumcompromissocrvelummovimentoestratgico
feitoparainfluenciarasescolhasdosrivais,poiseleequivaleremoodealternativas
disponveisepodealterarojogodeformaabeneficiarquemofez.Aimportnciaestratgica
deeliminaralternativasdeaoapareceeminmerassituaesemeconomia,relaes
internacionais,polticaeemparticularestabeleceumaimportantefunodecoordenao
socialparaoDireito.Considereocasodaintroduodelegislaoantisequestro(AS),que
podeserentendidacomoummovimentoestratgico.Aescaladeprefernciasdos
sequestradoresedasfamliaspodeserdescritapelaTabela11abaixo,ondepayoffsmais
elevadosrefletemsituaesmaispreferveisparacadajogador.Paraasfamlias,amelhor
situaoadainexistnciadesequestros,mascasohouverum,afamliadorefmprefere
pagaroresgateaterseufamiliarexecutadopelossequestradores.Paraossequestradores,a
melhorsituaosequestrarereceberoresgate,masprefervelnosequestrarasequestrar
enoreceberoresgate.
Tabela11.EstruturadePayoffsnoJogodoSequestro

Situao Payoffs
Sequestradores Famlia
Sequestrocompagamentoderesgate 3 2
Sequestrosempagamentoderesgate 1 1
Inexistnciadesequestro 2 3

Payoffs:Osvaloresordenamassituaesdamaisprefervelmenosprefervel

OjogodosequestroumjogosequencialeilustradonaFigura3abaixo.Ojogo
comeacomadecisodossequestradores,queenvolvesequestrarounoumrefm.Seeles
decidirempelosequestro,oprximomovimentopertencefamliaquedevedecidirentre
pagarounooresgate.Casoossequestradoresdecidiremnosequestrarningum,ojogo
termina.Podeseprocederaanliseusandoatcnicadeinduoretroativa.Aanliseento
comeanoltimondulodedeciso,2:1,ondeafamliadorefmdecideoquefazer,sendo
queelatemduasestratgiasdisponveis,pagarounopagaroresgate.Nondulo2:1,o
melhorqueafamliapodefazerpagaroresgate,poiselaobtmumpayoffde2,emvezde
umpayoffde1casodecidanopagar.Sabendodisto,nondulo1:1ossequestradores
decidempelosequestro,poisobtmumpayoffde3,emvezdeumpayoffde2casodecidam
nosequestrar.Destaforma,oequilbriodeNashdestejogoconsistenacombinaode
estratgiasondeossequestradoressequestrameasfamliaspagamoresgate,gerandoos
payoffsde3e2parasequestradoresefamlias,respectivamente.
21

Emborapossaexistirumconsensonasociedadedequenosedevapagaroresgate
paranotornaraindstriadosequestroumaatividadelucrativa,ofatoqueacadasequestro
afamliadavtimaestarfortementetentadaapagaroresgateparasalvaravidadofamiliar
sequestrado.Oproblemaqueaestratgianopagaroresgateestritamentedominadapela
depagarnocasodeumsequestroeossequestradoressabemdisto.Portanto,oequilbriode
Nashdestejogotalquesequestropassaaserumaatividadecotidiana.
Paramudaroequilbriodojogo,asociedadepodecoletivamenteremoveraopode
cadafamliadepagaroresgate,estabelecendoumcompromissocrvelpormeiodacriaode
legislaoAS,quedeveserobservvel(deconhecimentopblico),fcildeentendere
irreversvel(pelafirmedisposiodasautoridadesemfazlacumprir).Porexemplo,esta
legislaopodetornarindisponveisosbensecontasbancriasdosfamiliareseamigosmais
prximosetornloslegalmentecmplicesdossequestradorescasoapolcianoseja
imediatamenteavisadaouhouvernegociaescomossequestradores.NaFigura3,a
introduodelegislaoASmudaaestruturadojogodosequestro,aoeliminardarvorede
decisesapossibilidadedepagamentoderesgatecasohajaumsequestro.Extintasasopes
estratgicasdafamlia,casoossequestradoresdecidampelosequestroseupayoffseriguala
1,poisafamlianoirpagaroresgate.Destaforma,omelhorqueossequestradorespodem
fazerabandonaraatividade.NestenovoequilbriodeNashcomlegislaoAS,aschancesde
sucessodossequestradoressoreduzidase,portanto,menossequestrosserorealizados.
Destaforma,alegislaopodealterarojogodeformainduziraumnovoequilbrioe,em
consequncia,temimportantevalorestratgico.Damesmaforma,algunspasesadquirema
Figura3.LegislaoAntiSequestro(AS)comoumMovimentoEstratgico

Payoffs:(Sequestrador,Famlia)
Usandoocritriodeinduoretroativa,oequilbriodeNashconsistenacombinaodeestratgiasondeo
sequestradordecidesequestrareafamliadorefmdecidepagaroresgate.Noentanto,aintroduodelegislao
ASremoveaestratgiadepagaroresgatedoconjuntodeescolhasdasfamlias,deformaqueelasnotm
alternativaexcetonopagaroresgate.Agora,oequilbriodeNashdeinduoretroativaconsistenadecisodo
sequestradordenosequestrardafamliadorefmdenopagaroresgate.Onovoequilbriomelhorparaa
sociedade,quesupostamentepreferetermenossequestrosamais.
22

reputaodenonegociarcomterroristassobquaisquercircunstncias,isto,eles
estabelecemumcompromissocrvelparaimpedirqueorganizaesterroristasusemrefns
paraobtermaioresconcessesemnegociaes.

IV.NotasFinais
Estaltimaseotemoobjetivodeindicarumabibliografiabsicaemteoriadosjogos
eaplicaesaoDireito.DIXITeNALEBUFF(2010)otextodeteoriadosjogoseestratgia
maisacessvelaocidadocomum,comtimosexemplosdevriasreasecomlinguagem
cotidianasem,noentanto,comprometerseurigoranaltico.DIXIT,REILEYJR.eSKEATH(2009)
eHARRINGTON(2008)soalgunsdosmelhorestextosparausoacadmicononvelde
graduao.FUDENBERGeTIROLE(1991)aindaomaiscompletotextoparausonos
doutoradosemeconomia,sendodecontedodensoematematicamentedemandante.BAIRD,
GERTNERePICKER(1994)omaiscompletomanualdeteoriadosjogosparaoDireitoe
leituraobrigatriaparaquemdesejadominaraliteraturadejogosaplicadaaoDireito.COOTER
eULEN(2010),almdeserolivrotextopadronareadeDireitoeEconomia,temum
captulovoltadoespecialmenteparaaaplicaodejogossequenciaisnoDireito.Ocaptuloem
questochamaseUmaTeoriaEconmicadoProcessoJudicialeoqueexistedemelhor
sobreotema,aocombinarcomelegnciaateoriadosjogoseosresultadosprovenientesde
pesquisanoDireito.BENOITeKORNHAUSER(2002)fazemumaresenhadosusosdeteoriados
jogoscooperativosenocooperativosnaanlisederegraseinstituieslegais,comumaboa
seosobreoTeoremadeCoaseanalisadosobaabordagemdeumjogocooperativo.
Finalmente,importantesalientarqueteoriadosjogosprovumaestruturade
anliseparaestudarosefeitosderegraslegaissobreocomportamentodosagentesesuas
consequncias.Emdecorrncia,ousodeteoriadosjogosnoDireitopodebeneficiar
operadoresdoDireitosejamelesadvogados,juristasoulegisladoresaopermitiruma
melhorcompreensodosefeitosderegraslegaiseaopermitircrilasdeformaaalcanar
seusobjetivos.Emboraestecaptulotenhatocadoapenasasuperfciedeumavastae
crescenteliteratura,esperasequeoleitorsintasemotivadoaaprofundarseus
conhecimentosnotema,comeandocomabibliografiarecomendada.

V.RefernciasBibliogrficas
BAIRD,D.,R.GERTNEReR.PICKER.GameTheoryandtheLaw.Cambridge:HarvardUniversity
Press,1994.
BENOIT,J.eL.KORNHAUSER.GameTheoreticalAnalysisofLegalRulesandInstitutions,in
AUMANN,R.eS.HART(eds)HandbookofGameTheory.ElsevierScienceB.V.,2002.
COOTER,R.eT.ULEN.DireitoeEconomia,5a.edio.PortoAlegre:Bookman,2010.
DIXIT,A.eB.NALEBUFF.TheArtofStrategy.W.W.Norton&Company,2010.
DIXIT,A.,D.REILEYJR.eS.SKEATH.GamesofStrategy.W.W.Norton&Company,2009.
FUDENBERG,D.eJ.TIROLE.GameTheory.Cambridge:TheMITPress,1991.
HARRINGTON,J.Games,Strategies,andDecisionMaking.NewYork:WorthPublishers,2009.

Вам также может понравиться