TERMODINAMIKA

Kurs pripremljen za studente

Fakulteta za proizvodnju i menadment u Trebinju

Prof. dr ing. J ovan Mitrovi






















Skripta je namenjena sluaocima Termodinamike kao pomono sredstvo
pri savladavanju materije i uvod u literaturu. Autor ne preuzima
odgovornost za tanost.



Mart 2000.


II
Sadraj

1 NEKI OSNOVNI POJ MOVI 1

1.1 ta je termodinamika? 1
1.2 Osnovne mikroskopske relacije 1
1.3 Primeri osnovnih i izvedenih veliina 1
1.4 Termodinamiki sistem 2
a) Klasifikacija sistema 2
b) Stanje sistema 2
c) Molarne veliine 3
1.5 Pojam ravnotee 4
a) Mehaniki uslov ravnotee 4
b) Termika ravnotea 4
1.6 Temperatura 5
1.7 J ednaina stanja 6
a) Radno telo sistema je ista komponenta 6
b) Radno telo sistema je smea idealnih gasova 7
b1) Parcijalna gustina i parcijalni pritisak 7
b2) Maseni udeli 8
b3) Molarni udeli 8
b4) Zapreminski udeli 9
b5) Molarna masa i gasna konstanta smee 9
c) Realni gasovi 11
d) Koeficijenti irenja i kompresije 12
e) Neke osnovne matematike veze 13
1.8 J ednaina odranja mase 13
a) Integralna forma 13
b) Diferencijalna forma 14
1.9 J ednaina odranja energije 15

2 ZAKONI TERMODINAMIKE 16
2.1 Prvi zakon termodinamike 16
a) Zatvoren sistem 16
b) Kruni procesi 18
c) Otvoren sistem 20
2.2 Drugi zakon termodinamike 28
a) Entropija 29
b) Glavne jednaine termodinamike za sisteme bez gubitaka 31
c) Neke relacije 32
d) Maxwell ove jednaine 32
e) Promena entropije kod idealnih gasova 34
f) Neke promene stanja idealnih gasova 35
f1) Izohorska promena stanja 36
f2) Izobarska promena stanja 37
g) Adijabatska promena stanja 38
h) Politropska promena stanja 40
2.3 Carnot ov proces 42
2.4 Nepovratni (ireverzibilni) procesi 43

III
a) Primeri nepovratnih procesa 44

3 VIEFAZNI SISTEMI I STIH MATERI J A 49
Specifine veliine 49

4 OSNOVNI POJ MOVI O PROSTIRANJ U TOPLOTE 53
4.1 Zraenje 53
4.2 Konvekcija 53
4.3 J ednaina prostiranja toplote 53
4.3.1 Provoenje toplote u ravnom zidu 55
4.3.2 Prostiranje toplote u cilindrinom zidu 56
4.3.3 Provoenje toplote u kugli 57

5 STRUJ ANJ E GASOVA I PARA 59
5.1 Osnove 59
a) J ednaina kontinuiteta 59
b) J ednaina energije 60
5.2 Isticanje gasova i para 61
5.3 Laval ova dizna 64
5.4 Opta jednaina za brzinu zvuka 65
5.5 Mach ov broj 65
6 SAGOREVANJ E 66
6.1 Opte 66
6.2 Sagorevanje vrstih goriva 68
6.2.1 Koliina gasovitih produkata sagorevanja 68
6.3 Gasovita i tena goriva 69

Literatura 70
1 OSNOVNI POJ MOVI

1.1 ta je termodinamika?
Termodinamika je:
I Opta nauka o energiji
pretvaranje jedne forme energije u drugu
transport energije, posebno termike
II Nauka o stanju materije
ponaanje materije
makroskopsko stanje materije
veze izmeu razliitih veliina

1.2 Osnovne mikroskopske relacije

Loschmidt ov broj (Avogadro ov broj)
kmol molekula 10 025 , 6 N
26
=
o rastojanje izmeu molekula
koliina materije (gustina) c ,
3
m kmol

Broj (koncentracija)
3
m molekula je cN , )
3 1
cN

~ o
Slobodan put molekula je
N d
1
2
1
l
2
M
t
= I ndeks M odnosi se na molekule
Primer: Vazduh (1 bar i C 0
o
)
m 10 4 d
10
M

= , kg 10 5 m
26
M

= , m 10 3
9
~ o , m 10 6 l
8
= ,
3 25
m 10 3 N

~


1.3 Primeri osnovnih i izvedenih veliina
Duina L m
Vreme t s
Masa m kg
Temperatura T K

Sila Newton N kgm/s
2
Pritisak Pascal Pa
2
m N
Pa 10 m N 10 bar 1
5 2 5
= =
Rad, Energija J oule J Nm
Snaga Watt W s J
Koliina elektriciteta Coulomb C As
Elektrini potencijal Volt V C J
Elektrini otpor Ohm O A V

2
1.4 Termodinamiki sistem
ta se podrazumeva pod termodinamikim sistemom?
Termodinamiki sistem je deo okoline na kome se
vri razmatranje (posmatranje).






Gas ili tenost, jedna faza
a) Klasifikacija termodinamikih sistema
Termodinamiki sistem moe da bude
- zatvoren

nema razmene materije sa okolinom, razmena
energije je mogua.


- izolovan

nema razmene niti materije niti energije sa
okolinom.




- otvoren
ovde postoji razmena materije sa okolinom,
razmena energije je mogua.



Sistem je
adijabatan ako nema razmene energije izmeu sistema i okoline
dijabatan ako ima razmene energije (toplote) sa okolinom.

b) Stanje sistema
Stanje sistema se karakterie veliinama koje se zovu veliine stanja. Veliine stanja mogu biti:



Para i tenost, dvofazni
sistem


3
intenzivne i
ekstenzivne.
Intenzivne su pritisak p i temperatura T. Ekstenzivne veliine stanja su na primer zapremina V,
masa m, energija E. Ekstenzivne veliine zavise od veliine sistema.
Neka ekstenzivna veliina Z podeljena sa masom m radnog tela daje specifinu veliinu z, na pr.
= = m Z z veliina/masa
Specifina zapremina m V v = , 1 v =
v
1
= , je gustina tela.
Dvofazni sistem
V L
V V V + = ;
V L
m m m + =
m
V
m
V
m
V V
m
V
v
V L V L
+ =
+
= =


V V L L
m v
m
1
m v
m
1
v + = ,
m
m
x
V
= , m m x 1
L
=
x sadraj pare
m
m
v
m
m
v v
V
V
L
L
+ =
, )
V L
v x v x 1 v + =
V L
x x 1 1

.
Gustine nekih materija (primeri)
Olovo :
3
m kg 11340 =
Aluminijum :
3
m kg 2700 =
Zlato :
3
m kg 19290 =
Vazduh :
3
m kg 2 . 1 =
Voda :
3
m kg 1000 =


c) Molarne veliine
To su specifine veliine, koje se odnose ne na jedinicu mase, nego na jedinicu koliine materije
mol ili kmol. Veza izmeu broja molova n i mase m je

m M n =
M molarna masa, kmol kg




4
Molarna masa (primeri)
Voda (H
2
O) kmol kg 18 M =
Kiseonik (O
2
) kmol kg 32 M =
Azot (N
2
) kmol kg 28 M =
Vazduh kmol kg 95 . 28 M =

1.5 Pojam ravnotee
Mehanika
Iz mehanike je poznato da je za ravnoteu ovog
mehanikog sistema neophodno da bude

' F F = (ravnotea)
U tehnikoj termodinamici postoje dva uslova ravnotee:
mehaniki i termiki.

a) Mehaniki uslov ravnotee




Pretpostavka:
2 1
p p = 0 A p A p F
2 2 1 1
= = A
2 2 1 1
A p A p =
Ako je 0 F = A , nema ravnotee ako je
2 1
A A = , to znai da je
2 1
p p = .
Da bi postojala ravnotea mora
0 F = A , tj.
2 1
p p =
Mehanika ravnotea zahteva da pritisak u sistemu bude svugde isti.

b) Termika ravnotea

Pretpostavka:
1 2
T T = , recimo
2
T >

Pretpostavka:
1 2
T T = , recimo
1 2
T T > .
Neka je
1 2
T T = , onda temperaturska razlika
1 2
T T prouzrokuje toplotni tok, , )
1 2
T T ~ Q

.
Ako postoji toplotni tok, onda posmatrani sistem nije u termikoj ravnotei. Da bi sistem bio u
termikoj ravnotei neophodno je i dovoljno da
0 Q=

, T T T
1 2
= = .
Termika ravnotea zahteva da temperatura u sistemu bude svugde ista.





5
THE LAW OF EQUILIBRIUM:
A macroscopic, bounded, non gravitating system that is otherwise isolated or in a uniform
environment attempts to reach an asymptotic state called equilibrium characterised by constant
and piece-wise uniform values of its intensive state variables, unless it is already in equilibrium,
in which case it will remain indefinitely in this state unless acted on by systems with different
intensive state variables, or systems in relative motion.
From: M. Bailyin: A Survey of Thermodynamics, AI P Press, 1994, page 20

DAS GESETZ DES GLEICHGEWICHTS:
Ein makroskopisches, gebundenes, nicht gravitierendes System, da sonst abgeschlossen ist
oder sich in einer einheitlichen Umgebung befindet, strebt asympthotisch in den Zustand des
Gleichgewichts, das durch konstante und ortsweise einheitliche Werte seiner intensiven
Zustandsvariablen charakterisiert ist, wenn es nicht im Gleichgewicht ist, in welchem Fall es
unbestimmte Zeit in diesem Zustand bleiben will, solange es nicht in Wechselwirkung mit
Systemen unterschiedlicher intensiver Zustandsvariablen tritt, oder Systemen mit relativer
Bewegung.
1.6 Temperatura
Temperatura je jedna veliina stanja. Ona se meri u odnosu na neko polazno stanje, koje se
definie po dogovoru.
Celsius-ova temperatura, oznaka 0, jedinica C
o
. Referentna vrednost temperature je
C 0
o
0
= 0 voda, pri ravnotei izmeu tenosti, pare i vrste faze, ravnotea izmeu tri faze
trojna taka. Kod vode je trojna taka fiksirana na bar 006104 , 0 p= , ) Pa 4 , 610 = i
C 0
o
0
= 0 .
Apsolutna temperatura ili Kelvin ova temperatura, oznaka T, jedinica K
0 + =
0
T T ( T u K, 0 u C
o
), K 15 , 273 T
0
= , K 0 T = C 15 , 273 = 0
(apsolutna nula)
Fahrenheit-ova temperatura
180
32 T
100

=
0
T u
0
F, 0 u
0
C
Rankine-ova temperatura
180
T
100
0
= T u
0
R, 0 u
0
C

Merenje temperature

Za merenje temperature koriste se razni instrumenti, npr. termometri u
svakodnevnoj upotrebi.
U tehnici su najee u upotrebi termoelementi.


6
Termoelementi Veoma tanke ice razliitih
materijala, na primer bakar (Cu) konstantan
(Cu-Ni).

K 100
hladno toplo
= 0 0
mV 28 , 4 U = A
K
mV
28 , 4
U
=
0 A
A

Otporni termometri
R I U = A , ) T f
I
U
R =
A
= , ako je poznat otpor R, moe
se odrediti temperatura.



Pirometri
merenje temperature po zakonu zraenja energije.

1.7 J ednaina stanja
a) Radno telo sistema je ista komponenta
J ednaina stanja opisuje stanje radnog tela u termodinamikom sistemu. Stanje nekog
jednofaznog sistema u ravnotei potpuno je odreeno pritiskom p, temperaturom T i
specifinom zapreminom v. Dakle,

T , v , p , ) 0 T , v , p F = jednaina stanja
, ) , ) T , v p T , v f p = = ; , ) T , p v v = ; , ) v , p T T =


Prevoenje sistema iz stanja 1 u neko drugo stanje 2 naziva se promena stanja; ona moe da
se odvija na proizvoljan nain. Pri promeni stanja moe da se dri jedna veliina konstantnom,
na pr.:
a) const T = , ) v p p= izotermska promena stanja
b) const p= , ) T v v = izobarska promena stanja
c) const v = , ) T p p= izohorska promena stanja
Kako odrediti funkciju F u gornjoj jednaini?
Odrediti funkciju F znai opisati radno telo. Postoje teoretska i empirijska (iskustvena)





7
razmatranja. Najjednostavnija jednaina stanja je jednaina idealnog gasa. Ona glasi:
T pv
m
9 = , RM = 9 ,
n
V
v
m
= , nRMT pV = , nM m= ,
m
V
v = , RT pv=
, ) K kmol J 4 , 8314 = 9 univerzalna gasna konstanta
M R 9 = individualna gasna konstanta
R je u , ) K kg J , M je u kmol kg

a) const T = : . const pv= Boyle Mariotte-ov zakon
b) const pv = : , ) T ~ T p v
m
9 =
c) const v
m
= : , ) T ~ T v p
m
9 = Gay Lussac-ov zakon
b) Radno telo sistema je smea idealnih gasova
Veliine p, v i T nisu u ovom sluaju dovoljne za fiksiranje stanja radnog tela. Ovde su potrebne
dodatne informacije. Koje?



Veliine koje nas interesuju su:
parcijalni pritisak
parcijalna zapremina
parcijalna gustina






Gas (1) i (2) Samo jedan gas (1)
V, T, p V,
1
p ,
1
,
1
v ,
1
m,
1
n
b1) Parcijalna gustina i parcijalni pritisak
T n V p
1 1
9 = T
V
n
p
1
1
9 = parcijalni pritisak
1
1
c
V
n
= parcijalna molarna gustina,
3
m kmol




8
T c p
1 1
9 = parcijalni pritisak gasa 1
T c p
2 2
9 = parcijalni pritisak gasa 2

Saberimo ove dve jednaine
, ) T c c p p
2 1 2 1
9 + = +
c
V
n
V
n
V
n
c c
2 1
2 1
= = + = + gustina smee
T c p p
2 1
9 = + T c p 9 =
2 1
p p p + =

=
k
p p Totalni (ukupni) pritisak smee jednak je zbiru
parcijalnih pritisaka njenih komponenata.
To je sadraj Dalton ovog zakona.

Sastav smee definie se pomou parcijalnih koncentracija ili pomou udela. Razlikujemo
masene i molarne udele pojedinih komponenata.

b2) Maseni udeli
m
m
1
1
= ,
m
m
2
2
= , ...
k
m masa komponente k
m ukupna masa sistema
S obzirom da je

= + + =
k 2 1
m m m m
to je
1
m
m m
m
m
m
m
2 1 2 1
2 1
=
+ +
= + = + +

1
k
=

b3) Molarni udeli
k
n broj molova komponente k
n ukupan broj molova u sistemu
n
n
y
1
1
= ,
n
n
y
2
2
= , ....
Zbog

= + + =
k 2 1
n n n n
imamo


9
1
n
n n
n
n
n
n
y y
2 1 2 1
2 1
=
+ +
= + = + +

1 y
k
=

b4) Zapreminski udeli, parcijalna zapremina
k
V parcijalna zapremina komponente k pri
pritisku i temperaturi smee
V ukupna zapremina sistema (smee)
V
V
1
1
= , ,
V
V
2
2
=
1
V
V V
V
V
V
V
2 1 2 1
2 1
=
+ +
= + = + +


1
k
=

Iz definicije sledi
1
1 1 1 1 1
1
y
n
n
T n
T n
pV
pV
p
p
V
V
V
V
= =
9
9
= = = =
Zapreminski udeli su isti kao i molarni udeli kod idealnog gasa. Dalje imamo:
)
`

9 =
9 =
T n pV
T n V p
1 1

1
1 1
y
n
n
p
p
= = .

b5) Molarna masa i gasna konstanta smee
T R m V p
1 1 1
= ; ; T R m V p
2 2 2
=
mRT pV =
, ) , ) T R m R m V p p
2 2 1 1 2 1
+ + = + + , ) , ) T R m V p
k k
k

=
Dakle

, )

=
=

mRT pV
T R m pV
k k

=
k k
R m mR

= =
k k k
k
R R
m
m
R
Individualna gasna konstanta smee gasova.
Iz
MR = 9 M R 9 =
k
k
M M
9
=
9

=
k
k
M M
1

Molarna masa smee gasova izraena preko masenih udela.Iz

M
1
y M
m
n
n
n
n
m
m
m
k k
k
k
k k
k
= = =

=
k k
1
k
M y
M
1

=
k k
M y M
Molarna masa smee gasova preko molarnih udela.


10
Kod smee idealnih gasova vai

=
=
K
1 k
k
p p
Dalton-ov zakon: Svaka komponenta u smei ponaa se kao da je
sama u prostoru (sistemu).

=
=
K
1 k
k
V V
Zapremina smee jednaka je zbiru parcijalnih zapremina njenih
komponenata na temperaturi i pritisku smee.

=
=
K
1 k
k
c c
Molarna gustina smee jednaka je zbiru parcijalnih molarnih gustina
njenih komponenata na temperaturi i pritisku smee.

Zadatak
Zapreminski procenti suvog vazduha (idealna smea gasova) su % 78
2
N
= , % 21
2
O
= ,
% 1
Ar
= . Izraunaj molarnu masu i masene udele komponenata.
Reenje
kmol kg 28 M
2
N
= , kmol kg 32 M
2
O
= , kmol kg 40 M
Ar
=
78 , 0 y
2
N
= ; 21 , 0 y
2
O
= i 01 , 0 y
Ar
=
kmol kg 29 40 01 , 0 32 21 , 0 28 78 , 0 M y M
k k
= + + = =

M
M
y
M
1
y M
m
n
n
n
m
m
m
m
k
k k k
k k k
k
= = = = 753 , 0
29
28
78 , 0
2
N
= = itd.

Zadatak
Vlaan vazduh je smea suvog vazduha i vodene pare. Poznati su totalni pritisak p, parcijalni
pritisak vodene pare
V
p i temperatura T. Trai se gustina vlanog vazduha. Porediti tu
gustinu sa gustinom suvog vazduha.
Reenje

x suv vazduh,
L
p
o vodena para,
V
p
Gustina

V L
V L V L
V
m
V
m
V
m m
V
m
+ = + =
+
= = ,
V L
p p p + =
T R m V p
L L L
= , T R m V p
V V V
=
T R
p
V
m
L
L L
L
= = ,
T R
p
V
m
V
V V
V
= =

T R
p
T R
p p
T R
p
T R
p

V
V
L
V
V
V
L
L
V L
+

= + = + =


11

|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|

9
=
9
+
9

=
V
V
L
V V V L V
M
p
p
M
p
p
1
T
p M
T
p M
T
p p


|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

9
=
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

9
=
V
L
V L
L
V
L
V
L
y
M
M
1 1
T
pM
M
p
p
M
M
1 M
T
p

Gustina vlanog vazduha.
S obzirom da je
T n pV
L
9 =
L
L L
VM
m
V
n
T
p
= =
9

T
pM

L
L
9
=

|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
=
V
L
V
L
y
M
M
1 1
Suv vazduh: 0 y p
V V
= = 1
p
p
M
M
1 1
V
L
V
L
<
|
|
.
|

\
|
=

Vlaan vazduh ima manju gustinu nego suv vazduh.
Iz ovoga primera vidimo da je gustina vlanog vazduha funkcija pritiska, temperature i
sastava smee. J ednaina stanja gasne smee je dakle
, ) 0 y , v , T , p F = .

c) Realni gasovi
J ednaina stanja moe da se napie u obliku

, ) , )
+ + + = Z
2
2 1
v
T C
v
T C
1
RT
pv
virijalna forma jednaine
, ) , ) , T C , T C
2 1
virijalni koeficijenti
Za idealan gas je
1
RT
pv
= Z , ) , ) 0 T C T C
2 1
= = =
Van der Waals ova jednaina
, ) RT b v
v
a
p
2
= |
.
|

\
|
+ van der Waals ova jednaina
b kovolumen,
2
v a kohezioni pritisak
RT
v
v
a
b v
RT
p
2

=
RT
a
v
1
b v
v
RT
pv

= ,
3
3
2
2
v
b
v
b
v
b
1
b v
v
+ + + =

+ + + |
.
|

\
|
+ = + + + + =
3
3
2
2
3
3
2
2
v
b
v
b
v
1
RT
a
b 1
v
1
RT
a
v
b
v
b
v
b
1
RT
pv

Ovo je van der Waals ova jednaina u virijalnoj formi.
igledno je
, )
RT
a
b T C
1
= , , )
k
k
b T C = , 3, 2, 0, k =

12
d) Koeficijenti irenja i kompresije
irenje pri zagrevanju na konstantnom pritisku
I zobarni koeficijent irenja
p
|

p p
p
T
1
T
v
v
1
|
|
.
|

\
|
c
c

=
|
|
.
|

\
|
c
c
= |

T , V , p , V V , p A + T T A +
Izotermski koeficijent kompresije
T
_

T T
T
p
1
p
v
v
1
|
|
.
|

\
|
c
c

=
|
|
.
|

\
|
c
c
= _
Izentropski koeficijent kompresije
S
_

T S
S
p
1
p
v
v
1
|
|
.
|

\
|
c
c

=
|
|
.
|

\
|
c
c
= _ .
Primeri (temperatura okoline)
Aluminijum :
1 6
p
K 10 4 . 71

= | , , )
1 12
T
Pa 10 14 2 , 13

= _
Voda :
1 6
T
K 10 207

= | , , )
1 12
T
Pa 10 500 453

= _

Zadatak
Primeni gornje jednaine za
T
| i
T
_ na idealan gas.

Zadatak
Metalna kugla radijusa m 1 , 0 r = napunjena je vodom. Pritisak i temperatura vode su
Pa 10 p
5
0
= , C 20
o
0
= 0 (poetne vrednosti). Koliki e biti pritisak vode u kugli na
C 30
o
= 0 ako je koeficijent izohorske kompresije vode

1 5
v
v
K 10 5
T
p
p
1

=
|
|
.
|

\
|
c
c
= | ?

Zadatak
Balon napunjen vodonikom (
2
H ) treba da nosi silu kN 35 F = na visini m 6000 z = .
Pritisak vazduha na toj visini iznosi bar 5 , 0 p
0
= a temperatura C 0
o
0
= 0 .
a) Izraunaj zapreminu balona. Vodonik i okolni vazduh smatrati idealnim.
b) Koliko se menja nosivost balona ako se zbog sigurnosti (zapaljivost) umesto vodonika
upotrebi helijum?


13
e) Neke osnovne matematike veze
, ) T , v p p= , dT
T
p
dv
v
p
dp
v T
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=

v T
p
v
p
T
2
v
T
c c
c
=
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
;
T v
p
T
p
v
2
T
v
c c
c
=
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c


v T
p
T v
p
2 2
c c
c
=
c c
c

T
v
v
T
v
p
T v
p
T
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
=
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c

Primeni ovu relaciju na jednainu stanja idealnog gasa, RT pv = .
Opte vai
Bdy Adx dz + = , , ) y , x z z = , , ) y , x f B , A =
dy
y
z
dx
x
z
z d
x y
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
y
x
z
A
|
|
.
|

\
|
c
c
= ,
x
y
z
B
|
|
.
|

\
|
c
c
=

x y
z
x
z
y y
A
2
x
y x
c c
c
=
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c


y x
z
y
z
x x
B
2
y
x y
c c
c
=
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c

y x
x
B
y
A
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c

Bdy Adx dz + = je potpuni (totalni) diferencijal funkcije z.

Zadatak
Ispitati da li je xdy 3 ydx 2 dz + = potpuni diferencijal.

1.8 J ednaina odranja mase
a) I ntegralna forma
2 1
M M
dt
dm

= , dt M dt M dm
2 1

=
, ) dt M dt M m t m
t
0
2
t
0
1 0
} }
=


const M , M
2 1
=

. , ) , ) t M M m t m
2 1 0

+ = .

Zadatak
Neka Bileko jezero ima provrinu
2 7
m 10 A = . Kada pada kia moe se desiti da je
) s m ( kg 01 , 0 m
2
= . Neka je dalje s kg 02 , 0 M
1
=

unoenje vode kroz pritoke a

s kg 01 , 0 M
2
=

iznoenje vode kroz otoke.

14
a) Kako se menja nivo vode u jezeru sa vremenom?
b) Kako se menja nivo vode ako je pri promenljivom vremenu , ) t cos m m
0
e = a
, ) t sin M M
10 1
e =

? Ostali podaci su nepromenjeni, . const = e .

b) Diferencijalna forma
Bilans mase za diferencijalni elemenat

Ulaz Izlaz
, )
x x
dA u , ) , ) , )
x x x dx x
dA dx u
x
u dA u
|
|
.
|

\
|

c
c
+ =
+

, )
y y
dA v , ) , )
y y
dA dy v
y
v
|
|
.
|

\
|

c
c
+
, )
z z
dA w , ) , )
z z
dA dz w
z
w
|
|
.
|

\
|

c
c
+
Bilans
, ) =
c
c
dV
t
Ulaz Izlaz + Nastajanje

, ) , ) , ) , )
, ) , ) , ) , )
, ) , ) dV dA dz w
z
w
dA dy v
y
v dA dx u
x
u
dA w dA v dA u dV
t
z
y x
z z y y x x
c
|
|
.
|

\
|

c
c
+
|
|
.
|

\
|

c
c
+
|
|
.
|

\
|

c
c
+
+ + =
c
c

, ) , ) , ) c =
c
c
+
c
c
+
c
c
+
c
c
w
z
v
y
u
x t

, ) c = +
c
c
w div
t
J ednaina odranja mase ili jednaina kontinuiteta.
, ) , ) , ) w , grad , w w div V + =



15
1.9 J ednaina odranja (kontinuiteta) energije
Koristiemo analogiju i u jednaini kontinuiteta izvriti sledee zamene:
T c
p
, q w . Smatramo . const c ,
p
= Tada se dobija
Q p
q div
t
T
c c = +
c
c

J ednaina prostiranja toplotne energije
. k
z
T
j
y
T
i
x
T
T grad q
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
+
c
c
= =
z
q
y
q
x
q
q div
z
y
x
c
c
+
c
c
+
c
c
=

,
x
T
q
x
c
c
= ,
y
T
q
y
c
c
= ,
z
T
q
z
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
+
c
c
=
c
c

c
c

c
c
=
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
z
T
y
T
x
T
z
T
y
T
x
T
q div

Q
2
2
2
2
2
2
p
z
T
y
T
x
T
t
T
c c
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
+
c
c
=
c
c

p
Q
2
2
2
2
2
2
c z
T
y
T
x
T
a
t
T

|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
+
c
c
=
c
c


J ednaina prostiranja toplote putem provoenja
p
c
a

= je koeficijent temperaturne provodljivosti

Zadatak
Data je brzina strujanja k 2 j 2 i 3 w + + = u polju bez ponora i izvora, 0 = c .
a) Kako glasi diferencijalna jednaina za gustinu fluida?
b) Reiti diferencijalnu jednainu iz a) za stacionarni sluaj ( 0 t = c c ) i istovremeno
0 z y = c c = c c , jednodimenziono polje gustine.

Reenje
a) , ) , ) , ) 0 2
z
2
y
3
x t
=
c
c
+
c
c
+
c
c
+
c
c
0
z
2
y
2
x
3
t
=
c
c
+
c
c
+
c
c
+
c
c

(promena gustine u polju fluida)
b) 0
z y t
=
c
c
=
c
c
=
c
c
0
x
=
c
c
. const =
Zadatak
Nai raspored temperature u ravnom zidu debljine o ako je
0
z
T
y
T
t
T
=
c
c
=
c
c
=
c
c
i 0
Q
= c pri graninim uslovima 0 x = ;
1
T T = , o = x :
2
T T = .

Reenje
0
x
T
2
2
=
c
c

2 1
C x C T + = ,
1 2
T C = ,
o

=
1 2
1
T T
C , )
o
+ =
x
T T T T
1 2 1

linearna promena temperature.

16
2 ZAKONI TERMODINAMI KE
Zakoni termodinamike se zasnivaju na iskustvu. Postoje sledei zakoni termodinamike:
0. zakon,
1. zakon,
2. zakon i
3. zakon termodinamike.

Nulti zakon termodinamike
Ako se dva tela (sistema) nalaze u termikoj ravnotei sa jednim drugim sistemom, onda su
oni i izmeu sebe u ravnotei.



A u ravnotei sa C
B u ravnotei sa C
)
`

A u ravnotei sa B
Nulti zakon termodinamike predstavlja osnovu merenja temperature.

Prvi zakon termodinamike
Prvi zakon termodinamike je zakon o transformisanju jedne vrste energije u drugu vrstu
energije. To je zakon o odranju energije; on kae da je ukupna energija konstantna.
Drugi zakon termodinamike
Drugi zakon termodinamike je zakon o mogunosti pretvaranja toplotne energije u
mehaniki rad. On kae da se samo jedan deo toplotne energije moe pretvoriti u mehaniki
rad. Potpuno pretvaranje je mogue samo na apsolutnoj nuli.
Trei zakon termodinamike
kae da je apsolutna nula nedostina.
Mi emo se u ovom kursu uglavnom interesovati za I i II zakon termodinamike.

2.1 Prvi zakon termodinamike
a) Zatvoren sistem




Stanje 1:
1
U Stanje 2:
2
U
U unutranja energija




17
Dovoenjem toplote menja se stanje sistema.
Ako su granice sistema vrste (krute), onda se radno telo ne iztee, njegova zapremina
ostaje ista. Dovoenjem toplote sistemu menja se samo njegova unutranja energija.
Dovedena toplota troi se na poveanje unutranje energije U. Obrnuto, ako se toplota
odvodi, onda se smanjuje unutranja energija. Dakle, pri V=const. vai relacija
12 1 2
Q U U = , . const V =
Ako se pri prelazu 1 2 menja zapremina, onda se radno telo iri i sistem vri rad. To
moemo predstaviti na sledei nain.
pA F =
Fdx dL =

. pdV Adx p dL
dV
= =
Zapreminski rad

}
=
2
1
12
pdV L promena stanja od 1 2.
Opte
Dovedena toplota troi se na poveanje
unutranje energije i na rad.
Stanje 1:
1
U Stanje 2:
2
U
}
=
2
1
12
pdV L , Adx dV =


Ako je rad predat okolini, onda sistem vri rad nad okolinom. Tada je

12 2 12 1
L U Q U + = +

12 1 2 12
L U U Q + = Prvi zakon termodinamike
U unutranja energija je veliina stanja
12
Q toplota je procesna veliina, ovde dovedena sistemu
12
L rad je procesna veliina, ovde odat na okolinu
esto se radi sa specifinim veliinama. Ove su

m
U
u= ;
m
Q
q= ;
m
L
= , m je masa radnog tela

12 1 2 12
L U U Q + =

m
L
m
U U
m
Q
12 1 2 12
+

=

12 1 2 12
u - u q + = specifine veliine, ovde po jedinici mase



18

Ako su promene male, onda je
du q o + = o .
Rad se moe predstaviti u dijagramu
pdv = o
}
=
2
1
12
pdv


b) Kruni procesi
Radno telo prolazi ciklino kroz sva stanja opisana jednom zatvorenom linijom.
Ovo se moe ilustrovati u
p, v dijagramu.
pdv = o
}
=
2
1
12
pdv ,
}
=
1
2
21
pdv
}
= pdv

} }
+ =
1
2
2
1
pdv pdv
, ) , )
} } }
= = pdV pdV pdV
2
1
2
2
1
1

0 U = A za kruni proces, dakle, u krunom procesu je Q L = !

Primeri krunih procesa

Energetsko postrojenje
desnohodi proces, toplota se
pretvara u rad

= L Q , 0 U = A
turb Kond Pumpe Kotao
L Q L Q + = +








19

Rashladni proces
levohodi proces, mehaniki rad se pretvara
u toplotu
Q L Q
0
= + .
isp. ispariva
kond. kondenzator

Termiki stepen korisnog dejstva desnohodog procesa

Dobiven rad
dov odv dob
L L L = .
1. zakon termodinamike
odv
Q
odv
L
dov
Q
dov
L + = + .
odv
Q
ulozeno
dov
Q
dobijeno
dov
L
odv
L =


odv
Q je otpadna toplota, ona se, uglavnom,
ne koristi.

Stepen korisnog dejstva je definisan odnosom (termiki)
ulozeno
korisno
Q
L L
ulozeno
dobijeno
dov
dov odv
th
=

= = q
Stepen delovanja levohodih procesa
Uloeno:
odv dov
L L
odv odv dov dov
Q L Q L + = +
dov odv odv dov
Q Q L L =
Koeficijent delovanja
K
c rashladnog postrojenja
. 1
Q Q
Q
L L
Q
dov odv
dov
odv dov
dov
K
>
<

= c




Koeficijent delovanja toplotne pumpe
K
c
. 1
dov
Q
odv
Q
dov
Q
odv
L
dov
L
odv
Q
w
>

= c


20


Kruni proces moe da se
konstruie potpuno proizvoljno.





c) Otvoren sistem
Otvoren sistem ima razmenu materije sa okolinom






M P
t

= - snaga
M

maseni protok
m gustina masenog protoka

t
tehniki rad po jedinici mase

Model za bilans energije


Energija
- uguravanje radnog tela mase m A u sistem
m v p V p s A p
1 1 1 1 1 1 1
A = =
kinetika energija
m
2
w
2
1
A
- unutranja energija
m u
1
A
- potencijalna energija
m z g
1
A
Ukupna energija na ulazu je
m z g w
2
1
v p u E
1
2
1 1 1 1 1
A |
.
|

\
|
+ + + =



21
Ukupna energija na izlazu je
m z g w
2
1
v p u E
2
2
2 2 2 2 2
A |
.
|

\
|
+ + + =
1 1 1 1
h v p u = + Entalpija (nova veliina!)
m z g w
2
1
h E
1
2
1 1 1
A |
.
|

\
|
+ + =
m z g w
2
1
h E
2
2
2 2 2
A |
.
|

\
|
+ + =
Bilans
2 t 1
E L Q E + = +
2 1 t
E E Q L =
m z g w
2
1
h m z g w
2
1
h Q L
2
2
2 2 1
2
1 1 t
A |
.
|

\
|
+ + A |
.
|

\
|
+ + =
, ) , ) , ) m z z g m w w
2
1
m h h Q L
2 1
2
2
2
1 2 1 t
A + A + A =
t M m A = A

, ) , ) , ) t M z z g t M w w
2
1
t M h h Q L
2 1
2
2
2
1 2 1 t
A + A + A =

, ) , ) , ) M z z g M w w
2
1
M h h
t
Q
t
L
2 1
2
2
2
1 2 1
Q P
t

+ + =
A

A
,
1 1
H M h

= ,
2 2
H M h

=
, ) , ) M z z g M w w
2
1
H H Q P
2 1
2
2
2
1 2 1

+ + =
Prvi zakon termodinamike za otvoren sistem.
Kinetika i potencijalna energija mogu se u veini sluajeva zanemariti. Onda je
2 1
H H Q P

=
S obzirom da je
pV U H + = i
2 1 t
H H Q L = ,
to je
, ) , )
2 1 2 1 t
pV pV U U Q L + = ili
, )
} }
=
2
1
2
1
t
pV d dU Q L
, ) , ) pV U d pV d dU Q L
t
+ = = o o
Vdp pdV dU Q L
t
= o o
Vdp pdV dU Q L
0
t
o = o
=

Vdp L
t
= o
Znak minus znai da pritisak opada tokom promene stanja
ako se rad ne dobija.

22
Vdp dH Q = o Glavna forma prvog zakona za otvoren sistem.

}
=
2
1
12 t
Vdp L ,
}
=
2
1
12
pdV L
Ova dva rada mogu se predstaviti
grafiki
Povrina
12 1 2
L 1 V V 12 ~
12 t 1 2
L 1 p p 12 ~



Iz dijagrama se vide radovi koji su potrebni za ubacivanje radnog tela u sistem kao i za
njegovo izbacivanje u okolinu.


, ) , ) , )
1 2
pV pV pV = A






d) Politropska promena stanja
const pv
n
= (jednaina stanja)
n
2 2
n
1 1
v p v p =
k = n : izentropska promena
1 n= : izotermska promena
Izotermska poomena stanja, const T = , 1 n= RT const pv = =
Izentropska promena stanja, const s= , k = n const pv =
k
.

Zadatak
Izraunati
t12
i
12
za idealan gas pri promeni stanja izmeu 1 i 2 za sledee sluajeve:
a) const T = , b) const p= , c) const v = , d) pri politropskoj promeni stanja.


23
d) Kalorina jednaina stanja
U unutranja energija, J (J oule)
mu U =
m
U
u= , u specifina unutranja energija, kg J
H entalpija, J (J oule)
mh H =
m
H
h= , h specifina entalpija, kg J
pv u h + =
u, h kalorine veliine stanja
, ) T , v , p u u= , , ) T , v p p= , ) T , v u u= zavisi od v i T
, ) T , v , p h h= ; , ) T , p v v = , ) T , p h h= zavisi od T i p
T d
T
u
dv
v
u
u d
v T
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
T d
T
h
dp
p
h
h d
p T
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
Specifini toplotni kapaciteti
v d
v
u
dT
T
u
u d
T v
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
= , p d
p
h
dT
T
h
h d
T p
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
v
v
c
T
u
=
|
|
.
|

\
|
c
c
specifini toplotni kapacitet pri konstantnoj zapremini,
K kg
J

p
p
c
T
h
=
|
|
.
|

\
|
c
c
specifini toplotni kapacitet pri konstantnom pritisku,
K kg
J
.
v d
v
u
T d c u d
T
v
|
|
.
|

\
|
c
c
+ =
p d
p
h
T d c h d
T
p
|
|
.
|

\
|
c
c
+ = .
Idealan gas (granini sluaj)
0
v
u
T
=
|
|
.
|

\
|
c
c
; 0
p
h
T
=
|
|
.
|

\
|
c
c

T d c u d
v
= , ) T u u= zavisi samo od temperature T
T d c h d
p
= , ) T h h= zavisi samo od temperature T
Veza izmeu
p
c i
v
c kod idealnog gasa
, ) T d c c T d c T d c u d h d
v p v p
= =
, ) , ) T d c c u h d
v p
=

24
Integracija daje
const c
p
= , const c
v
=
, ) , ) , )
0 v p 0
T T c c u h u h =
pv u h + = , RT pv = RT pv u h = = , , ) , )
0 0 0
RT pv u h = =
, ) , )
0 v p 0
T T c c RT RT = , ) , ) , )
0 v p 0
T T c c T T R =
R c c
v p
= R c c
v p
+ =
v p
c c > , jer je 0 R > .

Inae je
, )
0 v 0
T T c u u + =
, )
0 p 0
T T c h h + = , ) , ) . dT c c u h d
v p
=
, ) , ) T d c c pv d
v p
= , ) , ) T d c c RT d
v p
=
, ) , ) , ) 0 dT R c c T R c c d
v p v p
= = .

Poto je u optem sluaju 0 T d = , to je
0 R c c
v p
= R c c
v p
= , , ) K mol k J 4 , 8314 = 9
Primeri specifinih toplota
Vodonik , ) C 100 H
o
2
:
K kg kJ 375 , 14 c
p
= ; K kg kJ 233 , 10 c
v
= ; K kg kJ 142 , 4 c c
v p
= .
K kg kJ 157 , 4 2 314 , 8 M R = = 9 = (individualna konstanta)
Azot , ) C 100 N
o
2
:
K kg kJ 039 , 1 c
p
= ; K kg kJ 743 , 0 c
v
= ; K kg kJ 286 , 0 c c
v p
= .
K kg kJ 296 , 0 8 , 2 314 , 8 M R ~ = 9 = (individualna konstanta)

Aluminijum, Al : K kg kJ 896 , 0 c = na C 20
o

Zlato, Au : K kg kJ 128 , 0 c= na C 20
o

Drvo (jelka) : K kg kJ 78 , 2 c =
Cigla : K kg kJ 84 , 0 c= na C 20
o

Amonijak : K kg kJ 77 , 4 c =
iva : K kg kJ 139 , 0 c =
Voda : K kg kJ 183 , 4 c=
Vazduh : K kg kJ 004 , 1 c
p
= na 0C, K kg kJ 236 , 1 c
p
= na 1500C
Vodena para : , ) C 0 K kg kJ 859 , 1 c
p
= , K kg kJ 757 , 2 c
p
= na 1500C
Vodonik : , ) C 0 K kg kJ 197 , 14 c
p
= , K kg kJ 585 , 16 c
p
= na 1500C




25
f) Opta definicija specifine toplote
Ako se sistemu ne dovodi rad ili se iz sistema ne odvodi rad, onda se dovedena toplota troi
na promenu unutranje energije ili entalpije radnog tela.
1. zakon termodinamike tada glasi
v d
v
u
T d c u d q
T
v
|
|
.
|

\
|
c
c
+ = = o
T d
v d
v
u
c
dT
q
c
T
v
|
|
.
|

\
|
c
c
+ =
o
=
Zavisno od dT dv ,
v
c c= .
Slino
p d
p
h
T d c h d q
T
p
|
|
.
|

\
|
c
c
+ = = o
dT
p d
p
h
c
dT
q
c
T
p
|
|
.
|

\
|
c
c
+ =
o
=
Zavisno od dT dp ,
p
c c= .
Zavisno od toga koje se veliine dre konstantnim pri dovoenju ili odvoenju toplote,
specifine toplote mogu da budu potpuno razliite, proizvoljne. Recimo da drimo veliinu x
konstantnom, onda je
x
x
dT
q
c
o
= ; , v x p x .
Rekapitulacija:
q, procesne veliine
u, h kalorine veliine stanja , ) T , v u u= , , ) T , p h h=
V
v
T
u
c
|
|
.
|

\
|
c
c
= ,
p
p
T
h
c
|
|
.
|

\
|
c
c
= specifine toplote
v
u d q o + = o zatvoren sistem
t
h d q o + = o otvoren sistem
pdv
v
= o ; vdp
t
= o .
Kruni proces
Ovde je
1 2
u u = i
1 2
h h = , te je
12v 12v 1 2 12
u u q = + = i
t12 t12 1 2 12
h h q = + =
0 q
i i
= +



Kod krunih procesa ne postoji razlika izmeu zapreminskog i tehnikog rada.

Zadatak
U metalnoj flai zapremine
3 3
m 10 50 V

= nalazi se kiseonik (idealan gas) pod pritiskom
Pa 10 30 bar 30 p
5
1
= = na temperaturi C 20
o
1
= 0 .
a) Izraunati masu gasa u flai.
b) Koliki e biti pritisak gasa ako se flaa izloi suncu i gas zagreje na temperaturu
C 60
o
2
= 0 ?
c) Izraunati rad pri zagrevanju. Zapreminu flae smatrati konstantnom.
d) Izraunati promenu unutranje energije.
Reenje: a) kg 97 , 1 m= , b) bar 1 , 34 p
2
= , c) 0
v12
= , d) kg kJ 32 , 26 u= A .



26
Zadatak


Motor snage kW 1 P = mea 25 kg vode u jednoj posudi u
vremenu od 1 sat. Posuda je idealno izolovana (nema
gubitaka toplote na okolinu). Koliki je porast temperature
vode?
Reenje
12 1 2 12
L U U Q =
0 Q
12
= ; t P L
12
=
12 1 2
L U U + =
Pt L U U
12 1 2
= =
, ) Pt mc
1 2 v
= 0 0
v
1 2
mc
Pt
= 0 A = 0 0 .

Zadatak
J edna prostorija se zagreva od temperature
1
T do temperature
2
T pri konstantnom
dovoenju toplote. Vrata i prozori prostorije nisu dobro dihtovani te dolazi do istiskivanja
vazduha iz prostorije na okolinu. Zapremina prostorije je V, pritisak okoline
u
p je isti kao u
prostoriji.
a) Koliki je rad potiskivanja vazduha iz prostorije na okolinu zbog zagrevanja?
b) Kolika je potronja energije za zagrevanje?
c) Kako se menja temperatura u prostoriji, ako nema gubitaka mase i toplote na okolinu?

Reenje

a) Rad potiskivanja
dm v p dV p Adx p dL
u u u pot
= = =
mv V =
mRT V p
u
=
RT
V p
m
u
= dT
RT
V p
dm
2
u
=
dT
T
V p
RT
v p
dT
RT
V p
v p dL
u
1
u
2
u
u . pot

=
= =
dT
T
V p
dL
u
pot
=
1
2
u pot
T
T
ln V p dL = .
b) Energija neophodna za zagrevanje
1. zakon termodinamike
Ads p udm dU Q
u
+ + = o , dV p udm dU Q
u
+ + = o
dV potisnuta zapremina, vdm dV = , dm potisnuta masa

27
vdm p udm dU Q
u
+ + = o , ) , ) m v p u
dt
dU
dt
dm
v p u
dt
dU
dt
Q
u u
+ + = + + =
o

, )
dt
dm
u
dt
du
m um
dt
d
dt
dU
+ = = , m
dt
dm
=
, ) m v p
dt
du
m m
dt
dm
u m v p
dt
du
m m v p u
dt
dm
u
dt
du
m
dt
Q
u u u
+ = |
.
|

\
|
+ + + = + + + =
o

P
dt
Q
=
o
,
dt
dT
RT
V p
RT
V p
dt
d
dt
dm
m
2
u u
= |
.
|

\
|
= = , dT c dv
v
u
dT c du
v
gas . id , 0
T
v
=
|
|
.
|

\
|
c
c
+ =


dT
RT
V p
v p dT c
RT
V p
dt
dt
Q
Pdt
2
u
u v
u
+ = |
.
|

\
| o
=
, )
T
dT
R c
R
V p
T
dT
T
v p
c
R
V p
Pdt
v
u u
v
u
+ = |
.
|

\
|
+ =
, )
T
dT
R c
R
V p
Pdt
v
u
+ =
1
2
u
v p
p
1
2
u
v
T
T
ln V p
c c
c
T
T
ln V p
R
R c
Pt

=
+
=
1
2
u
T
T
ln V p
1
Pt
k
k
= ,
v
p
c
c
= k
Potronja energije za zagrevanje je Pt Q= ; ona zavisi od temperature
2
T , koju treba
postii.

c) Promena temperature
Grejanje bez gubitaka vazduha
dU Pt = , )
1 2 v 1 2
T T mc u u Pt = =
-

Poreenje
Grejanje sa gubicima
1
2
u
T
T
ln V p
1

Pt

= ,
1
2
1
2
T
T
T
T
ln ~ ,
1
T i
2
T su temperature u K.
, )
1
2
u 1 2 v
T
T
V p
1
T T mc
k
k
=
-
; const
RT
V p
m
1
u
= = , masa na poetku zagrevanja.
, ) R T
1
T T c
2 1 2 v
k
k
=
-

1
2
1
2
v 1
2
T
T
1
T
T
c
R
1
1
T
T
k + =
k
k
+ =
-
.

Zadatak
Kroz vodoravan kanal struji vodena para ( h kg 100 , ) K kg ( J 2000 c
p
= , idealan gas).
Pari se dovodi toplota s J 3000 Q
12
=

a odvodi snaga W 2000 P

12
= . Kolika je razlika
specifinih entalpija
1 2
h h i temperatura
1 2
T T ?

28
2. 2 Drugi zakon termodinamike
Prvi zakon termodinamike je zakon o odranju energije. Ovaj zakon zahteva odranje
ukupne energije sistema. Po ovom zakonu brod bi mogao da uzme od mora energiju,
pretvori je u mehaniki rad i plovi bez ikakvog drugog dovoda energije; isto tako bi mogao
avion da od vazduha uzme energiju i da leti.
Ovo je ipak nemogue, poto tako neto do sada niko nije uoio. Da su ovakvi procesi
nemogui, o tome govori drugi zakon temodinamike.
Drugi zakon termodinamike moe se formulisati na nekoliko naina. J edan od tih je:
Ne postoji takva maina koja moe da
pretvara toplotu nekog rezervoara potpuno
u mehaniki rad bez dodatne energije.
W. Thomson/M. Planck
Isto tako:
Nemogue je toplotu uzetu iz rezervoara
potpuno pretvoriti u mehaniki rad bez
promene u okolini

Es kann nie Wrme aus einem klteren in einen wrmeren Krper
bergehen, wenn nicht gleichzeitig eine andere damit
zusammenhngende nderung eintritt.
Heat can never pass from a colder to a warmer body without some
other change, connected herewith, occurring at the same time.
Rudolph Clausius, 1854
Potrebna su dva rezervoara razliith temperatura, T i T
0
.


Radna maina (desnohoda)
1. zakon termodinamike
L Q Q
0
+ =
0
Q Q L =
Termoelektrana, motor sa unutranjim sagorevanajem
Rezervoar temperature
0
T obino je okolina.



Levohodi ciklus
L Q Q
0
+ =
0
Q Q L =
Motoru se dovodi rad. Primer: toplotna pumpa, rashlaiva.
Ovde se toplota
0
Q uzima iz rezervoara temperature
0
T i
pre-daje rezervoaru temperature
0
T T > . Ovo je mogue ako
se uzima rad iz okoline, samo od sebe ovo se nee dogaati.
Druga forma drugog zakona termodinamike moe da se
formulie na sledei nain:
Toplota ne moe sama od sebe da pree sa
tela nie temperature na telo vie temperature.


29


a) Entropija
Uvedimo jo jednu veliinu stanja entropiju
*)

v pd du q + = o v d
T
p
u d
T
1
T
q
+ =
o

Za reverzibilne (povratne) promene vai
ds
T
q

o
v d
T
p
u d
T
1
ds + =
Poto je
, ) T , v p p= , , ) T , v u u=
to je
, ) T , v s s= funkcija zapremine v i temperature T
T d
T
s
v d
v
s
s d
v T
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
T d
T
u
v d
v
u
u d
v T
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
= , v pd du q + = o
v d
T
p
T d
T
u
v d
v
u
T
1
s d
v T
+
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
= ili
v d p
v
u
T
1
T d
T
u
T
1
s d
T v
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
S obzirom da je
v d
v
s
T d
T
s
s d
T v
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
totalan diferencijal, to poreenje koeficijenata zadnje dve jednaine daje
T v
v
s
T T
s
v
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c

v
T
T
v
p
v
u
T
1
T T
u
T
1
v
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
=
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c


v T
T
p
T p
v
u
|
|
.
|

\
|
c
c
+ =
|
|
.
|

\
|
c
c

Ako je radno telo idealan gas, to je

RT pv = , ) v R T p
v
= c c
0 p p v R T p
T
p
T p
v
u
v T
= + = + =
|
|
.
|

\
|
c
c
+ =
|
|
.
|

\
|
c
c

0
v
u
T
=
|
|
.
|

\
|
c
c
, to znai , ) v u u= kod idealnog gasa.



*)
In the factory of Nature entropy is the general manager who determines the direction of
processes and the performance, while energy is just the bookkeeper who settles the
balance, R. Emden, 1938.

30


U termodinamici se definiu sledee veliine stanja
Ts u f = specifina slobodna energija sistema (H. Helmholtz)
f m F =
Ts h g = specifina slobodna entalpija sistema (J . W. Gibbs)
g m G =
Veze izmeu ovih veliina su
sdT Tds du df =
v pd du Tds + =
, ) T sd pdv du du df + =
sdT v pd df = promena slobodne energije
, ) s Td T sd p vd V pd u d s Td T sd pv d u d T sd s Td h d dg
Tds
+ + = + = =


T sd p vd g d = promena slobodne entalpije
v p Ts u Ts pv u s T h g
f
+ = + = =

v p f g + = .

a1) Proirimo pojam entropije
1. zakon termodinamike
pdv du q + = o
dv
T
p
du
T
1
T
q
+ =
o

dv
v
u
dT
T
u
du
T v
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
Idealan gas: 0
v
u
T
=
|
|
.
|

\
|
c
c
dT c dT
T
u
du
v
v
=
|
|
.
|

\
|
c
c
=
v
dv
R dT
T
v
c
T
q
+ =
o

Integracija daje
} } }
+ =
o
2
1
2
1
2
1
v
dv
R
T
dT
v
c
T
q

1
2
1
2
2
1
v
v
ln R
T
T
ln
v
c
T
q
+ =
o
}


Kruni proces:
2 1
T T = ,
2 1
v v = 0
T
q
T
q
2
1
=
o
=
o
} }
!
S m s = ekstenzivna veliina
s specifina entropija
ds
T
q
=
o
za povratne procese
T
q
ds
o
> za nepovratne procese

Uopte je




31


T
q
ds
o
>
T
q
T
q
ds ds ds
nep pov
nep pov
o
+
o
= + = .
T
q
ds
pov
o
= , q o toplota merena na granici sistema pri povratnoj promeni
stanja
T
q
ds
nep
nep
o
= ,
nep
q o toplota nastala u sistemu zbog nepovratnosti, trenje
nep pov
ds ds ds + =

a2) Povratne promene stanja, 0 ds
nep
=
a21) 0
T
q
ds ds
pov
=
o
= = nema dovoenja ili odvoenja toplote,
sistem je adijabatan, bez gubitaka.
Adijabatan + povratan izentropan
a22) 0
T
q
ds ds
pov
=
o
= = dijabatan sistem, razmena toplote sa okolinom,
nema gubitaka u sistemu
0 ds> dovod toplote
0 ds< odvod toplote
Pri odreenim promenama stanja entropija moe porasti ili se smanjiti.

a3) Nepovratne promene, 0 ds
nep
> , 0 dS
nep
>
a31) Sistem je adijabatan i nepovratan, 0 T q ds
pov pov
= o = , 0 ds
nep
>
U adijabatnom sistemu entropija ne moe opasti. U najpovoljnijem sluaju ona moe ostati
ista (povratan proces), inae raste.

a32) Sistem je dijabatan pri 0 ds= , 0 ds
nep
>
0 ds ds ds
nep pov
= + =
nep pov
ds ds =
Porast entropije zbog nepovratnosti kompenzuje se padom entropije zbog odvoenja
toplote.

b) Glavne jednaine termodinamike za sisteme bez gubitaka

pdV dU Q + = o zatvoren sistem
T
Q
dS
o
= pdV TdS dU =
pdv Tds du =
Vdp dH Q = o (otvoren sistem)
TdS Q= o
Vdp TdS dH + = ; vdp Tds dh + =

32
, )
, )
, )

)

=
=
=
T , V , p S S
T , V , p H H
T , V , p U U
Kalorine veliine stanja
, ) 0 T V, p, F = , , ) T v, p p=
U unutranja energija, H entalpija
TS H G = slobodna entalpija, TS U F = slobodna energija
U, H, F, G termodinamiki potencijali, ekstenzivne veliine

c) Neke relacije
pdv Tds du = , ) v , s u u=
dv
v
u
ds
s
u
du
s v
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
Poreenje

v
s
u
T
|
|
.
|

\
|
c
c
= ;
s
v
u
p
|
|
.
|

\
|
c
c
=
Isto tako je
vdp Tds dh = , ) p , s h dp
p
h
ds
s
h
dh
s p
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=

p
s
h
T
|
|
.
|

\
|
c
c
= ;
s
p
h
v
|
|
.
|

\
|
c
c
=
u je termodinamiki potencijal, ako je poznat, onda je sistem odreen, na pr.:
u, s dati (izabrani) , ) s , u v v = izraunati
v
s
u
T
|
|
.
|

\
|
c
c
= ;
s
v
u
p
|
|
.
|

\
|
c
c
=
Time su odreeni p, v i T, a ovim i sam sistem.

d) Maxwell ove jednaine

v
s
u
T
|
|
.
|

\
|
c
c
=
s v
u
v
T
2
s
c c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c

s
v
u
p
|
|
.
|

\
|
c
c
=
v s
u
s
p
2
v
c c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c


v s
s
p
v
T
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c
, a odavde


v s s
s
p
p
v
p
T
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c

, ) v , p s s=

33
dv
v
s
dp
p
s
ds
p v
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
p v
v
s
dv
dp
p
s
dv
ds
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
Ako je 0 ds = , t.j. 0 dv ds = , onda
p s v
v
s
v
p
p
s
0
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c
= , odnosno 1
s
v
v
p
p
s
p s v
=
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c

p v s
s
v
s
p
p
v
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c

p s
s
v
p
T
|
|
.
|

\
|
c
c
+ =
|
|
.
|

\
|
c
c

v
s
c
c

?
T
s
v
=
|
|
.
|

\
|
c
c
, ) T , v s s=
1
s
v
v
T
T
s
T s v
=
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c

s v T
v
T
T
s
v
s
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c

Imali smo
v s
s
p
v
T
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c
,
v v v T
T
p
s
p
T
s
v
s
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c
, itd.
, ) T , v s s=
dv
v
s
dT
T
s
ds
T v
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
T
c
T
u
T
1
T
s
v
v v
=
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c

dv
T
p
dT
T
c
ds
v
v
|
|
.
|

\
|
c
c
+ = (a)
, ) T , p s s=
dp
p
s
dT
T
s
ds
T p
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
T
c
T
h
T
1
T
s
p
p p
=
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c

dp
p
s
dT
T
c
ds
T
p
|
|
.
|

\
|
c
c
+ = (b)
Iz (a) i (b) sledi
dp
p
s
dT
T
c
dv
T
p
dT
T
c
T
p
v
v
|
|
.
|

\
|
c
c
+ =
|
|
.
|

\
|
c
c
+
(
(

|
|
.
|

\
|
c
c

|
|
.
|

\
|
c
c
=
dT
dp
p
s
dT
dv
T
p
T c c
T v
v p

?
p
s
T
=
|
|
.
|

\
|
c
c


34
1
s
T
T
p
p
s
p s T
=
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c

p p p s p T
T
v
s
v
T
s
p
T
T
s
p
s
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c

|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
dT
dp
T
v
dT
dv
T
p
T c c
p v
v p
Ovo je opta jednaina!
Ako je const p=
p v
v p
T
v
T
p
T c c
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c
= ,
ako je const v =
v p
v p
T
p
T
v
T c c
|
|
.
|

\
|
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c
= , to je isto kao i kod const p= .
e) Promena entropije kod idealnih gasova

T
Q
dS
pov
o
= ,
T
q
ds
pov
o
=
1. zakon: pdv du q + = o
2. zakon:
T
q
ds
o
=
Kombinacija 1. i 2. zakona termodinamike daje
dv
T
p
T
du
ds + =
Idealan gas : RT pv = , dT c du
v
= i
v
R
T
p
=
Dakle
dv
T
p
T
dT
c ds
v
+ = ,
v
dv
R
T
dT
c ds
v
+ =
Integracije izmeu stanja 1 i 2:
, ) T , v s
v
v
ln R
T
T
ln c s s
1
2
1
2
v 1 2
A = + = promena entropije
, )
1 1
2 2
1
2
v
p T R
p T R
ln R
T
T
ln c T , p s + = A , )
2
1
1
2
1
2
v
p
p
ln R
T
T
ln R
T
T
ln c T , p s + + = A
, ) , )
1
2
1
2
v
p
p
ln R
T
T
ln R c T , p s + = A
, )
1
2
1
2
p
p
p
ln R
T
T
ln c T , p s = A promena entropije

35
Ilustracija u T, s dijagramu
, ) 1 s s 12 povrina Tds a q
1 2
2
1
pov 12
= =
}

12 1 2 pov 12
u u q + =
u
2
i u
1
ne zavise od puta, dok
pov 12
q i
12
zavise od puta.
, ) , )
} }
= =
2
1
2
1
pov 12
Tds a Tds b q
zavisi od puta, dakle
, ) , )
12 12
b a =

f) Neke promene stanja idealnih gasova

1. zakon termodinamike
Osnovne jednaine za zatvoren sistem
pdv du q + = o
dT c du
v
=
pdv dT c q
v
+ = o
Osnovne jednaine za otvoren sistem
vdp dh q = o
dT c dh
p
=
pdv dT c q
v
+ = o
, )
1 2 v 1 2
T T c u u =
, )
1 2 p 1 2
T T c h h =
1
2
1
2
v 1 2
v
v
ln R
T
T
ln c s s = ili
1
2
1
2
p 1 2
p
p
ln R
T
T
ln c s s = .
esto se uzima vazduh za idealan gas u normalnom stanju: K 15 , 273 T
0
=
bar 01325 , 1 p
0
=
K kg
kJ
004 , 1 c
p
= ,
K kg
kJ
2870 , 0 R = ,
K kg
kJ
718 , 0 c
v
= ; 4 , 1 398 , 1
c
c
v
p
~ = = k
3
m kg 2922 , 1 = .




36

f1) Izohorska promena stanja, v =const
f11) Zatvoren sistem, v =const.
Ovde ima razmene toplote sa okolinom, ali nema razmene materije

RT pv =
v
RT
p=

1
2
1
2
v 1 2
v
v
ln R
T
T
ln c s s + = ,
. const v v v
1 2
= = =
1
2
v 1 2
T
T
ln c s s =
|
|
.
|

\
|
+ =
v
1 2
1
2
c
s s
exp
T
T

|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
+ =
v
1
v
2
1
v
1 2
1 2
c
s
exp
c
s
exp T
c
s s
exp T T
2
T T ,
2
s s ; K
c
s
exp T
v
1
1
=
|
|
.
|

\
|

, )
v
c s exp K T = porastu temperature odgovara porast entropije pri . const v =
1
2
1
2
p 1 2
p
p
ln R
T
T
ln c s s =
s s
2
, p p
2
, T T
2
- proizvoljno stanje

1
1 1 p 1 p
K ln
p ln R T ln c s p ln R T ln c s + + =
1 p
K ln p ln R T ln c s + =
p
1
p p
c
K ln
p ln
c
R
c
s
T ln + =
0
c R
p
K ln p ln
c
s
T ln
p
+ = ,
p
c 1
1 0
K K = , )
p
0
c R
c s exp
K
p
T
p
=
dv p du Tds q + = = o , 0 dv = dT c du q
v
= = o , , ) T c c
v v
=
, )
}
=
2
1
v 12
dT T c q , )
1 2 v 12
T T c q = , ako je const c
v
= .
pdv
12
= o 0 dv p
2
1
12
= =
}
, za const v = , 0 dv= .




37

f12) Otvoren sistem, v = const

Tehniki rad
, )
1 2
2
1
t12
p p v vdp = =
}

2 1
v v v = = .
Sve druge funkcije stanja su kao kod f11).

f2) Izobarska promena stanja, p = const
f21) Zatvoren sistem, p = const
RT pv = const
p
1
RT
v
= = ,
1
2
1
2
v 1 2
v
v
ln R
T
T
ln c s s =
Sa R c c
v p
= i
p
1
RT
v
=
dobija se promena entropije
1
2
p 1 2
v
v
ln c s s =
Toplota
1 2 1 1 2 2 1 2
2
1
1 2 12
h h v p v p u u pdv u u q = + = + =
}
, )
1 2 p 12
T T c q = .
, )
1 2 1 1 2 2
2
1
12
T T R v p v p dv p = = =
}
zapreminski rad

f22) Otvoren sistem, p = const

Tehniki rad
0 dp v
2
1
t12
= =
}
, za 0 dp= .
Druge veliine kao kod f21).





38
f3) I zotermska promena stanja, T = const
f31) Zatvoren sistem, T = const

J ednaina stanja: const RT pv = = .
1
2
1
2
v 1 2
v
v
ln R
T
T
ln c s s =
2
1
1
2
1 2
p
p
ln R
v
v
ln R s s = =
promena entropije
dv p du q + = o ; 0 dT c du
v
= = pdv q = o = o
}
= = dv p q
12 12

ds T q= o , )
1 2
2
1
12
s s T ds T q = =
}
ili
2
1
1
2
12
p
p
ln RT
v
v
ln RT q = = toplota
f32) Otvoren sitem, T = const
dp v
t
= o
RT pv = ,
p
RT
v =
p
dp
RT
t
= o

1
2
1 1
1
2
t12
p
p
ln v p
p
p
ln RT = =
Druge veliine kao pod f31)



g) Adijabatska promena stanja, oq = 0
Nema razmene toplote sa okolinom, 0 q= o , 0 q
12
= .







RT pv = jednaina stanja






39


g1) Zatvoren sistem, oq = 0
du q o + = o
0 q= o , 0 q
12
= du o =
dv p = o , dT c du
v
= 0 dT c dv p
v
= + ;
R
pv
T = , ) dp v dv p
R
1
dT + =
, ) 0 dp v dv p
R
1
c dv p
v
= + +
, ) 0 dp v c dv p c R
v
c
v
p
= + +

0 dp v c dv p c
v p
= +
0 dp v dv p
c
c
v
p
= + , k =
v
p
c
c
0 dp v dv p = + k
, ) 0 p ln v ln d = +
k
, ) 0 pv ln d =
k

const pv =
k
jednaina izentrope, const s=
Ne zaboravi: Adijabata bez gubitaka je izentropa!
k k
=
2 2 1 1
v p v p
k
|
|
.
|

\
|
=
2
1
1
2
v
v
p
p

RT pv = ,
1
1
2
1
p
T
v
v
=
2
1
1
2
2
2
T
T
p
p
T
p
= ,
k k k
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
2
1
1
2
2
1
1
2
1
2
T
T
p
p
T
T
p
p
p
p

k k
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
2
1
1
1
2
T
T
p
p

1
2
1
2
1
T
T
p
p
k
k
|
|
.
|

\
|
= jednaina izentrope
Toplota
0 ds T q
2
1
12
= =
}
, 0 T = , 0 ds= . const s s s
2 1
= = =
Zapreminski rad
dv p d
v
= ;
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
k
= = = =
k
k
k
k
k
} } }
1
v
v
1
v p
v
dv
pv
v
dv
pv dv p
1
2
1 1 1
2
1
2
1
2
1
v12

|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|

=
|
|
.
|

\
|

=
k
1
v
v
1 k
v p
1
T
T
1 k
RT

1
2
1 1 1
1
2 1
v12


40

g2) Otvoren sistem, oq = 0
Sve je isto kao kod zatvorenog sistema. Ovde imamo tehniki rad
dp v d
t
=
, )
1 2 p
2
1
p
2
1
t12
T T c dT c dp v = = =
} }
.
R c c
v p
+ = R
1
1 c
p
= |
.
|

\
|
k
,
R
1
c
p
k
k
= , , )
1 2 t12
T T R
1

k
k
= !

h) Politropska promena stanja
h1) Zatvoren sistem
const pv
n
= politropa
v
p
c
c
n = k izentropa
Opte je k < < n 1 , const T , v , p = ,
0 q
12
= ; 0
12
= , 0
t12
=
n
2 2
n
1 1
v p v p = , kombinovano sa RT pv = daje
n
1
2
n
2
1
n
1
1
2
2
n
1
2
2
1
T
T
p
p
RT
p
p
RT
v
v
p
p
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
n
1
2
1 n
1
2
T
T
p
p
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|


1 n
n
1
2
1
2
T
T
p
p

|
|
.
|

\
|
= politropa

1
2
1
2
v 1 2
v
v
ln R
T
T
ln c s s + =
1
2
v 1 2
T
T
ln
1 n
n
c s s

k
=
promena entropije kod politropske promene stanja
Toplota
|
.
|

\
|
+ = = o dv
T
p
T
dT
c T ds T q
v

n
n
v v
v
dv
pv dT c dv p dT c q + = + = o
Integracija daje




41
, )
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|

=

1
v
v
1 n
v p
T T c q
1 n
2
1 1 1
1 2 v 12
, )
1 2 v 12
T T c
1 n
n
q

k
=
Zapreminski rad
} } }
= = =
2
1
n
n
2
1
n
n
2
1
12
v
dv
pv
v
dv
pv dv p , jer je . const pv
n
=
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|

=


1
v
v
n 1
v v p
n 1
v v
pv
n 1
1
2
n 1
1
n
1 1
n 1
1
n 1
2 n
12

|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|

=

1
v
v
n 1
v p

1 n
2
1 1 1
12

h2) Otvoren sistem

Tehniki rad
, )
1 2 12 t
T T R
1 n
n

=
(analogno izentropskoj promeni)



Zadatak
Zatvorenom sistemu dovedena je toplota kJ 5 Q= . Koliki je odvedeni rad ako se njegova
unutranja energija ne menja?

Zadatak
U kotlu se nalazi kg 5 vazduha na temperaturi C 20
o
1
= 0 i pritisku bar 2 p
1
= . Izraunati
zapreminu gasa (kotla), vazduh smatrati idealnim gasom. Koliki e biti pritisak u kotlu, ako
se temperatura vazduha povisi na C 80
o
2
= 0 ?

Zadatak
Vazduh (idealan gas) zatvoren je u cilindru sa pokretnim klipom. Poetno stanje vazduha je
bar 1 p
1
= ,
3
1
m 1 , 0 V = , C 20
1
= 0 . Pomeranjem klipa vazduh se komprimuje na pritisak
bar 5 p
2
= . Promena stanja je
a) izotermska, b) izentropska, c) politropska ( 3 , 1 n= ).
Izraunati za ove promene stanja zapreminu i temperaturu vazduha posle kompresije, rad
kompresije, kao i dovedenu (odvedenu) toplotu.
Predstaviti promene stanja ematski u p,v-dijagramu.

Zadatak
Azot (
2
N , idealan gas) poetnog stanja mbar 987 p
1
= , C 46
o
1
= 0 komprimuje se
izentropski na pritisak bar 6 , 2 p
2
= . Pri tome se gasu dovodi tehniki rad kJ 392 L
12 t
= .
Izraunati masu gasa. Kolika je zapremina gasa na kraju kompresije?


42
Zadatak
Masa kg 28 m= azota (
2
N , idealan gas) komprimuje se izentropski od poetnog stanja
bar 4 p
1
= , C 200
1
= 0 i zapremine
1
V do odnosa zapremina 65 , 4 1 V V
1 2
= . Posle
kompresije sledi izentropska ekspanzija na pritisak
1
p a potom hlaenje pri konstantnom
pritisku do poetnog stanja.
Izraunati p i V u svim takama izmeu promena. Kolike su dovedene toplote?

2.3 Carnot ov proces
Idealan (idealizovan) proces (Sadi Carnot)
Sastoji se od dve izoterme i dve izentrope. Ovaj proces ima najvei stepen korisnog dejstva
te slui za "merenje" drugih procesa.


1 2: izotermska ekspanzija

max 2 1
T T T = =
, )
1 2 1
2
1
12
s s T ds T q = =
}
,
1 2 1 12
v v ln RT q = ,
12 12
q = .
2 3: izentropska ekspanzija
0 q
23
= ; , )
, ) 1 1
2 3 3 2
T T v v
k
= , , )
2 3 v 23
T T c = .
3 4: izotermska kompresija

min 4 3
T T T = =
3 4 3 34
v v ln RT q = ,
34 34
q = .
4 1: izentropska ekspanzija
0 q
41
= ; , )
, ) 1 1
4 1
1
4
T T
v
v
k
= , , ) , )
3 2 v 4 1 v 41
T T c T T c = = ,
23 41
= .
Dobijeni rad

34 12 41 34 23 12 i dob
= + = =

.
Stepen korisnog dejstva Carnot ovog procesa je

, )
s T
s T T
Q

max
min max
dov
dob
carnot
A
A
= = q
max
min
Carnot
T
T
1 = q .
Stepen korisnog dejstva Carnot ovog ciklusa ne moe se postii ni u jednom drugom
procesu.


43
Zadatak
U tropskim krajevima temperatura povrine morske vode iznosi negde oko 28C, dok je na
dubini od nekoliko stotina metara samo oko 10C.
a) Koliki je najvei stepen korisnog dejstva jednog toplotnog motora koji moe da radi
izmeu ove dve temperature?
b) Koliki je stepen korisnog dejstva ako je za prelaz toplote u rezervoarima neophodna
temperaturska razlika od 3 K?
c) Koja toplota se mora dovesti da bi se dobila snaga maine od 100 MW?
d) Koliki je maseni protok vode ako je njen specifini toplotni kapacitet K kg kJ 4 c
p
= ?
Reenje

K 28 273 T
max
+ =
K 10 273 T
min
+ =

Stepen korisnog dejstva
06 , 0
301
283
1
T
T
1
max
min
Carnot
= = = q
% 6 ,
Carnot th
q = q


b) Stepen korisnog dejstva K 286 3 10 273 T
min
= + + =
K 298 3 28 273 T
max
= + = , 040 . 0
298
286
1
carnot th
= = q = q % 4

c) Toplota
Q
P
Q
L
th

= = q
th
P
Q
q
=

, GW 5 , 2 W 10 5 , 2
4
10 100
04 . 0
10 100
Q
9
8 6
= =

d) Protok vode
, )
iz ul p
c M Q 0 0 =


, ) , ) s
kg
10 08 , 2
25 28 10 4
10 5 , 2
c
Q
M
5
3
9
iz ul p
=


=
0 0
=

Ovi uslovi su, takorei, nerealni.

2.4 Nepovratni (ireverzibilni) procesi
Kod povratnih procesa imali smo
dv p = o
}
=
2
1
12
dv p povratan proces
ds T q= o
}
=
2
1
12
ds T q povratan proces





44
Kod nepovratnih procesa moe se integrirati isto kao kod povratnih, ako su procesi
kvazistatiki, tj. jako spori. U tom sluaju integrali ne daju vrednosti procesnih veliina, dakle

12
2
1
dv p =
}
zbog nepovratnosti, gubitaka

12
2
1
q ds T =
}
zbog nepovratnosti, gubitaka

a) Primeri nepovratnih procesa
Promena entropije kod nepovratnih procesa je
nep pov
ds ds ds + =
T
q
ds
pov
o
=
pov
ds T q= o - toplota na granici sistema
T
ds
nep
o
=
nep
ds T = o - toplota nastala u sistemu zbog disipacije energije
T T
q
ds
o
+
o
= o = o ds T q
} } }
o = o
2
1
2
1
2
1
ds T q
12
2
1
12
ds T q =
}

Ako je proces adijabatan, onda je 0 q
12
= te je 0 ds T
12
2
1
=
}
.
a1) Strujanje kroz diznu
2
2
2 2 12 t 1
2
1 12 1
gz w
2
1
h gz w
2
1
q h + + + = + + +
, ) , )
1 2
2
1
2
2 1 2 12 t 12
z z g w w
2
1
h h q + + + =
U diferencijalnom obliku
gdz wdw dh q
t
+ + + o = o
gdz wdw dh ds T
t
+ + + o = o

Ako se integrira

} } }
+ + +
}
o =

}
o
}
2
1
2
1
2
1
12 t
2
1
12
2
1
2
1
gdz wdw dh

t
ds T

, odnosno,
, ) , ) , )
1 2
2
1
2
2 1 2 12 t 12
2
1
z z g w w
2
1
h h ds T + + + =
}

a11) Povratan proces strujanja (bez gubitaka), 0 ds
nep
= , 0 = o
Pretpostavke:
adijabatsko strujanje: 0 q= o , 0
T
q
ds
pov
=
o
= , 0 ds ds ds
nep pov
= + =
nema odvoenja rada: 0
t
= o
horizontalno strujanje:;
1 2
z z = ; 0 dz = .




45
1. zakon termodinamike
, ) 0 w w
2
1
h h
2
1
2
2 1 2
= + , ) , )
2 1 1 2
2
1
2
2
h h 2 h h 2 w w = =
, )
2 1
2
2
2
1 2
2
h h 2
w
w
1 w =
|
|
.
|

\
|
,
2
1
2
2
w w >> , ) , )
2 1
2 1 2
h h 2 w =
, ) , ) , ) , )
, ), ) , ) , ) , ) . T T c 2 w T T c T T R c
RT RT T T c v p v p u u h h
2 1
2 1 p 2 2 1 p 2 1 v
2 1 2 1 v 2 2 1 1 2 1 2 1
= = + =
+ = + =



a12) Nepovratan proces strujanja, 0 ds
nep
= , 0 ds>
Adijabatsko strujanje 0 ds
pov
= .
Ilustracija u T, s dijagramu
Za nepovratan proces promena je 2 2, dakle
, )
2
1
2
' 2 1 ' 2 ' 12
' 2
1
w w
2
1
h h ds T + + =
}

nep
ds T ds T =
' 12
' 2
1
nep
ds T =
}

, )
2
1
2
' 2 1 ' 2
0
' 12
' 2
1
w w
2
1
h h ds T + =
}
=



, )
' 2 1
2
' 2
2
1 2
' 2
h h 2
w
w
1 w =
|
|
.
|

\
|
,
2
1
2
' 2
w w >> , ) , )
2 1
' 2 1 ' 2
h h 2 w =
Poto je
2 ' 2
h h > , to je , ) , )
2 1 ' 2 1
h h h h < , dakle
2 ' 2
w w < !
Nepovratnost dovodi do smanjenja brzine strujanja.

a2) Ekspanzija nekog gasa

1. zakon termodinamike
12 t 2 1
h h + = povratno
' 12 t ' 2 1
h h + = povratno
Razlika
' 12 t 12 t ' 2 2
- h h 0 + =
0 h h -
2 ' 2 ' 12 t 12 t
> =
, )

. pos
2 ' 2 12 t ' 12 t
h h =
' 12 t 12 t
> .
0 h h h
2 ' 2 nep
> = A gubitak h h
2 ' 2
.
nep 12 t ' 12 t
h A = (nepovratna kompresija)



46
a3) Kompresija nekog gasa

1. zakon termodinamike
2 12 t 1
h h = + povratna kompresija
1 2 12 t
h h = rad povratne kompresije
' 2 ' 12 t 1
h h = + nepovratna kompresija
1 ' 2 ' 12 t
h h = rad nepovratne kompresije
Razlika
, )
1 2 1 ' 2 12 t ' 12 t
h h h h =
2 12 t ' 12 t
h A + =

2 2 ' 2 12 t ' 12 t
h h h A = =
12 t ' 12 t
> (zbog nepovratnosti)

a4) Priguivanje

2 1
w w ~
2 1
z z =
0
t
= o , 0
12 t
=
0 q= o , 0 q
12
=

1. zakon termodinamike
, ) , )
1 2
2
1
2
2 1 2 12 t 12
z z g w w
2
1
h h q + + + =
1 2
h h =
Priguivanje je izentalpsko, 0 dh= .
Promena entropije pri priguivanju
dp
T
v
dp
T
v
T
dh
ds = =
nep
2
1
1 2
s dp
T
v
s s A = =
}

RT pv = p R
T
v
=
2
1
1
2
2
1
nep 1 2
p
p
ln R
p
p
ln R
p
dp
R s s s = = = A =
}
.
2 1
p p > 0 s
nep
> A ! Porast entropije!
Ako je gas idealan, onda je
dT
dh
T
h
c
p
p
= |
.
|

\
|
c
c
=

dT c dh
p
0
=
=
0 dT =
2 1
T T = .
Kod realnih gasova to nije tako, u optem sluaju gas pri priguivanju menja temperaturu.



47
a5) Meanje dva gasa











Gas 1
G 1
V V , izotermski
1
G
1 1 1 G 1
V
V
ln n S S S 9 = = A
Gas 2
G 2
V V , izotermski

2
G
2 2 2 G 2
V
V
ln n S S S 9 = = A

Ukupna promena entropije
2
G
2
1
G
2 2 1
V
V
ln n
V
V
ln n S S S 9 + 9 = A + A = A
Idealni gasovi
T n V p
1 1 G
9 = , T n V p
2 2 G
9 =
Dakle
2
G 2 G
1
G 1 G
V
V
ln
T
V p
V
V
ln
T
V p
S + = A
|
|
.
|

\
|
+ = A
2
G
G
2
1
G
G
1 G G
V
V
ln
V
V
V
V
ln
V
V
T
V p
S
G 1 1 G
V p V p =
G
1
G
1
p
p
V
V
= ,
1
p parcijalni pritisak gasa 1
G 2 2 G
V p V p =
G
2
G
2
p
p
V
V
= ,
2
p parcijalni pritisak gasa 2
|
|
.
|

\
|
+ = A
2
G
G
2
1
G
G
1 G G
p
p
ln
p
p
p
p
ln
p
p
T
V p
S ,
G 1
p p < ,
G 2
p p < 0 S> A !

Poseban sluaj
Gornje jednaine su opte, one vae i u sluaju
2 V V V
G 2 1
= =
|
.
|

\
|
+ = A 2 ln
2
1
2 ln
2
1
T
V p
S
G G

2 ln
T
V p
S
G G
= A Gibbs ov paradoks (Zato je ovo paradoks?)
9 = n
T
V p
G G

2 ln n S 9 = A 2 ln
n
S
s 9 =
A
= A
Ovaj rezultat vai i za sluaj istih gasova koji se nalaze pod istim pritiskom.


48
a6) J oule ov ogled







2 1
V V V + = , 0 p
2
=
p p
1
, ? T = , ? S S
1
=
Adijabatni sistem, 0 q= o .
0 dv p dv
v
u
dT
T
u
dv p du q
T
v
= +
|
|
.
|

\
|
c
c
+ |
.
|

\
|
c
c
= + = o , jer je 0 q= o
Idealan gas: 0
v
u
T
= |
.
|

\
|
c
c
;
v
v
c
T
u
= |
.
|

\
|
c
c

0 pdv dT c
v
= +
S obzirom da je u zapremini
2
V pritisak 0 p
2
= , to gas ne savlauje nikakav otpor pri
irenju; rad irenja ne postoji, jer je 0 p p
2
= = . Dakle
0 dT c
v
= ; 0 dT = const T =
Ekspanzija idealnog gasa u jedan vakuumski prostor je izotermska, gas ne menja
temperaturu pri ekspanziji (J oule ov ogled).
Promena entropije
Gore je data opta jednaina za promenu entropije,
|
|
.
|

\
|
+ = A
2
G
G
2
1
G
G
1 G G
p
p
ln
p
p
p
p
ln
p
p
T
V p
S .
U razmatranom primeru je 0 p
2
= . Traenu promenu entropije dobijamo ako u gornjem
izrazu pustimo 0 p
2
. Dakle,
x ln x
x
1
ln x
p
p
ln
p
p
2
G
G
2
= = ,
G 2
p p x .
0
x
1
x
1
lim
x
1
x ln
lim x ln x lim
2
0 x 0 x 0 x
=

= =

0
p
p
ln
p
p
2
G
G
2
=
Stavimo p p
G
i V V
G
, dobijamo
0
p
p
ln
T
V p
0
p
p
ln
p
p
T
pV
S
1
1
1
1
> =
|
|
.
|

\
|
+ = A , jer je p p
1
< .
Ekspanzija gasa je, dakle, nepovratan proces!

49
3 VI EFAZNI SI STEMI I STI H MATERI J A
Viefazni sistemi sadre najmanje dve faze. Primer: tenost i para, isparavanje neke tenosti
(vode). Ovde emo definisati samo neke osnovne veliine.






Ova stanja moemo predstaviti u dijagramu

KT kritina taka
1 2: zagrevanje pothlaene tenosti
pri const p= .
2: zasiena tenost
3: isparavanje pri const p=
4: zasiena para
4 5: zagrevanje pare
(pregrevanje), const p=

L V
V
m m
m
tecnosti masa pare masa
pare a mas
x
+
=
+
= sadraj pare
L V
L
L V
V L V
L V
V
m m
m
m m
m m m
m m
m
1 x 1
+
=
+
+
=
+
= sadraj tenosti
xm m
V
= , , ) m x 1 m
L
=
Specifine veliine
Specifina zapremina
L V
V V V + = ,
L V
L V L V
m m
V V
m
V
m
V
m
V
v
+
+
= + = = , , )
L V
L
L
V
V
v x 1 v x
x 1
m
V
x
m
V
v + =

+ =
L V
v , v specifine zapremine pare i tenosti pri zasienju
Specifina unutranja energija
L V
U U U + = ,
V V V
m u U = ,
L L L
m u U =
, ) m x 1 u xm u m u m u U
L V L L V V
+ = + =
, )
L V
u x 1 xu u
m
U
+ = =
L V
u , u specifine unutranje energije pare i tenosti pri zasienju


50
Specifina entropija
, )
L V
s x 1 xs s + =
L V
s , s specifine entropije pare i tenosti pri zasienju
Specifina entalpija
, )
L V
h x 1 xh h + =
h h h
L V
A = toplota isparavanja
L V
h , h specifine entalpije pare i tenosti pri zasienju
Toplota isparavanja je ona toplota koju je potrebno dovesti sistemu da bi se ispario 1 kg
zasiene tenosti pri konstantnom pritisku, const p= (konstantnoj temperaturi).
const = 0
Ilustracija pomou 1. zakona

Stanje 1: zasiena tenost
Stanje 2: zasiena para

2 Stanje
V V
1 Stanje
L L
pv u q pv u + = + +
V L
h q h = + h h h q
L V
A = =
.
Opte vai
, )
0 pL 0 L L
c h h 0 0 + =
C 0
0
= 0 0 h
L
= (referentno stanje)
, )
L V pV L
c h h h 0 0 + A + = entalpija pregrejane pare, L zasiena tenost
V
0 temperatura pare
, )
L V
h x 1 xh h + =
, )
L
h 0 x h = = , , )
V
h 1 x h = =
, ) , ) h h h 0 x h 1 x h
L V
A = = = = (toplota isparavanja)
p, v dijagram


51
Zadatak
Pri spemanju ruka treba da se skuva supa. Za supu se uzima voda temperature
C 10
o
1
= 0 . Voda se prvo zagreva do temperature kljuanja C 100
o
2
= 0 (pritisak
bar 1 p= ), pri emu se vodi dovodi konstantno energija W 1000 Q= . Po dostizanju
temperature
2
0 , kljuanje se nastavlja za vreme s 1800 t = . Temperatura vode se ne
menja pri kljuanju, ali se menja koliina vode zbog isparavanja. Specifina toplota vode je
, ) K kg J 4160 c
p
= , toplota isparavanja je kg J 10 2 , 2 h
6
= A .
a) Posle kojeg vremena voda postie temperaturu zasienja? Isparavanje vode u toku
zagrevanja se zanemaruje.
b) Kolika je dovedena energija za zagrevanje vode od C 10
o
1
= 0 do C 100
o
2
= 0 ?
c) Za vreme kljuanja temperatura vode se ne menja. Nata se troi onda dovedena
toplota? Povrina vode je slobodna; izloena je pritisku okoline bar 1 p= .
d) Izraunati koliinu vode koja se nalazi u loncu posle kljuanja u trajanju s 1800 t = .
e) Da li bi bilo bolje poklopiti lonac sa supom tokom kljuanja posmatrano sa energetske
strane?

Reenje

V
h m H

=
L
mu U=
dt
dm
m =





a) Otvoren sistem

t
L H Q + A = , 0 L
t
=
t Q Q

= t Q H

= A

, )
Q
c m
Q
H
t
1 S p 0

0 0
=
A
=
kg 1 m
0
=
, )
s 9 , 414
1000
10 100 4160 1
t =

= .

b) Dovedena energija
J 10 149 , 4 9 , 414 1000 t Q Q
5
= = =

(po kilogramu vode)
c) Isparavanje
Isparavanje poveava zapreminu pa se vri rad nad okolinom
12 1 2 12
L U U Q + =

dt : L dU Q
V
o + = o

52
dt
L
dt
dU
dt
Q
V
o
+ =
o

pdV L
V
= o , const p= .
Q
dt
Q

=
o
; , )
dt
du
m mu
dt
d
dt
dU
= = ,
0 L L V
m const m m m = = + =
, )
dt
dv
m mv
dt
d
dt
dV
= =
|
.
|

\
|
+ = + =
dt
dv
p
dt
du
m
dt
dv
pm
dt
du
m Q

, ) , ) x u u u x 1 u x u u
L V L L V
+ = + = , )
dt
dx
u u
dt
du
L V
=
, ) , ) x v v v x 1 v x v v
L V L L V
+ = + = , )
dt
dx
v v
dt
dv
L V
=
, ) , ) |
.
|

\
|
+ =
dt
dx
v v p
dt
dx
u u m Q
L V L V

.
, )
dt
dx
v p u v p u m Q
L L V V
+ =

, pv u h + =
, )
dt
dm
h
dt
dx
h m
dt
dx
h h m Q
V
L V
A = A = =

, jer je x m m
V
=
dt
dm
dt
dm
L V
= ,
h
Q
dt
dm
V
A
=

, const h , Q = A

3
6
3
0 L L
10 8 , 1
10 2 , 2
10
kg 1
h
t Q
m m

=
A
=

, kg 182 , 0 m
L
= .

53
4 OSNOVNI POJ MOVI O PROSTI RANJ U TOPLOTE
Prostiranje toplote odvija se putem
provoenja
konvekcije i
zraenja.

4.1 Zraenje





,
4
2
4
1 s 12 zr
T T q o c =
12
c faktor ozraivanja
,
4 2 8
s
K m W 10 67 , 5

= o konstanta zraenja crnog tela

4.2 Konvekcija

0 u
w
=
nema klizanja na zidu
w
T T <

grejanje fluida
w
T T >

hlaenje fluida

h
o debljina hidrodinaminog graninog sloja
th
o debljina termodinamikog graninog sloja

4.3 J ednaina prostiranja toplote
Izvedena je u uvodnom delu kursa, obuhvata konvekciju i provoenje. Ovde emo
posmatrati neke detalje i primeniti jednainu na posebne sluajeve.
Q p
q div
t
c c = +
c
0 c

(vidi stranice 14 i 15)

0 + 0 = w c grad q
p

Normalno se usvaja: C 0
o
0
= 0 , 0 h
0
=



54
, w c grad div q div
p
0 + 0 = , div divergencija (div) je linearan operator
, , w c div grad div q div
p
0 + 0 =
,
|
|
.
|

\
|
c
0 c

c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
0 c

c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
0 c

c
c
= 0
z z y y x x
grad div
k
z
j
y
i
x
grad
c
0 c
+
c
0 c
+
c
0 c
= 0 , k w j v i u w + + =

, w

vektor brzine
, , , ,
, , , , , ,
, , , , , ,
,

w div
p
c
p p p
p
c grad , w
p p p
p p p p p p
p p p p
w
z
w
c v
y
c u
x
c w c
z
v c
y
u c
x
w
z
c w c
z
v
y
c v c
y
u
x
c u c
x
w c
z
v c
y
u c
x
w c div
0
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|
0

c
c
0 +
c
c
0 +
c
c
0 + 0
c
c
+ 0
c
c
+ 0
c
c
=
c
c
0 + 0
c
c
+
c
c
0 + 0
c
c
+
c
c
0 + 0
c
c
= 0
c
c
+ 0
c
c
+ 0
c
c
= 0

Dalje je
, , , , w div c c grad , w w c div
p p p
0 + 0 = 0
Dakle, iz bilansne jednaine,
Q p
q div
t
c c = +
c
0 c
ili ,
Q p
q div c
t
c = + 0
c
c
ako je const = , const c
p
= ,
sledi
, , , , ,
Q p p p
w div c c grad , w grad div c
t
c = 0 + 0 + 0 0
c
c
.
Kombinujmo ovu jednainu sa jednainom odranja mase,
, c = +
c
c
w div
t
,
dobijamo
, , ,
Q p p p
c c grad , w grad div
t
c c = c 0 + 0
c
0 c

Ova jednaina je opta, vai za fluide i vrsta tela. Ona obuhvata prenos toplote konvekcijom
i provoenjem. Znak + se uzima pri izvoru, a znak - pri ponoru.
Ako nema izvora i ponora mase ( 0 = c ) i ako su const c
p
= i const = , sledi
Q 2
2
2
2
2
2
p p
z y x z
w
y
v
x
u c
t
c c
|
|
.
|

\
|
c
0 c
+
c
0 c
+
c
0 c
=
|
|
.
|

\
|
c
0 c
+
c
0 c
+
c
0 c
+
c
0 c
.
p
Q
2
2
2
2
2
2
c z y x
a
z
w
y
v
x
u
t
c

|
|
.
|

\
|
c
0 c
+
c
0 c
+
c
0 c
=
c
0 c
+
c
0 c
+
c
0 c
+
c
0 c

,
p
c
a

=

55
Ako nema strujanja, 0 w v u = = = , imamo samo provoenje toplote, tada je
p
Q
2
2
2
2
2
2
c z y x
a
t
c

|
|
.
|

\
|
c
0 c
+
c
0 c
+
c
0 c
=
c
0 c
.

4.3.1 Provoenje toplote u ravnom zidu
J ednodimenzionalno
0
z y
=
c
0 c
=
c
0 c
, 0
Q
= c , 0
Q
> c ,
x d
dT
x
T
T grad q =
c
c
= =
0
c x d
d
a
p
Q
2
2
=

c
+
0

0
x d
d
Q
2
2
=

c
+
0


Integracija daje
1
Q
C x
x
+

c
=
c
0 c


2 1
2
Q
C x C
2
x
+ +

c
= 0



Granini uslovi
0 x = :
1
0 = 0
1 2
C 0 =
o = x :
2
0 = 0
1 1
2
Q
2
C
2
0 + o +
o

c
= 0


2
C
Q
1 2
1
o

c
+
o
0 0
=


x
x x
1
2
x
2 2
x
2 1
2
Q Q
1 2
2
Q
1
o
0 0

o
|
.
|

\
|
o

o c
=
|
|
.
|

\
| o

c
+
o
0 0
+

c
= 0 0

.
Maksimum temperature, na kome mestu u zidu?
0
dx
d
=
0

Q
1
C
x
c

=

|
|
.
|

\
|

o c
+
o
0 0
c

=
2
x
Q
1 2
Q

igledno je da e se za
,
2 1 2 Q
2 0 0
o

= c
maksimum temperature nalaziti na povrini zida 0 x = .
Gustine toplotnih tokova na povrinama zida
0 x
1
dx
d
q
=
0
= .
o =
0
=
x
2
dx
d
q
1
0 x
C
dx
d
=
0
=
,
1
Q
x
C
dx
d
+ o

c
=
0
o =

1 1
C q = ,
|
|
.
|

\
|
o

c
=
Q
1 2
C q



|
|
.
|

\
|
o
0 0

c
=
2 1
Q
1
2
q

,
|
|
.
|

\
|
o
0 0
+
o

c
=
2 1
Q
2
2
q





56

4.3.2 Prostiranje toplote u cilindrinom zidu
Odgovarajua jednaina moe se izvesti iz gornje opte jednaine. Ovde emo koristiti jedan
jednostavniji put. Posmatraemo stacionaran sluaj sa 0 z = c 0 c .
r:
r
r
A
dr
d
Q
|
.
|

\
|

0
=

dr r + :
dr r
dr r
A
dr
d
Q
+
+
|
.
|

\
|

0
=

0
Q
= c nema toplotnih izvora ili ponora
Q const Q Q Q Q
2 r 1 r dr r r

= = = = =
+
stacionaran sluaj
A
dr
d
Q
0
=

; z r 2 A t =
rz 2
dr
d
Q t
0
=

r
1
z 2
Q
dr
d
t
=
0


Integracija daje
C ln r ln
z 2
Q
+
t
= 0


Granini uslovi

1
r r = :
1
0 = 0
C ln r ln
z 2
Q
1 1
+
t
= 0


Razlika je
, )
1
1 1
r
r
ln
z 2
Q
r ln r ln
z 2
Q
t
=
t
= 0 0



2
r r = :
2
0 = 0
1
2
1 2
r
r
ln
z 2
Q
t
= 0 0



, )
1 2
2 1
r r ln
z 2 Q
0 0
t =

toplotni tok kroz cilindrian zid

Gustina toplotnog toka

, )
, ) r f
r r ln r
q
rz 2
Q
1 2
2 1
=
0 0
= =
t

! menja se sa radijusom



57
Zadatak
Izraunati gustinu toplotnog toka na povrinama cevi ako je na mm 10 r
1
= C 100
o
1
= 0 a
na mm 20 r
2
= C 10
o
2
= 0 , , ) mK W 50 = .

4.3.3 Prostiranje toplote u kugli

const r 4
dr
d
Q
2
= t
0
=

.
2
r
1
4
Q
dr
d

t
=
0

C
r
1
4
Q
+
t
= 0


1
r r = : C
r
1
4
Q
1
1
+
t
= 0


|
|
.
|

\
|

t
= 0 0
1
1
r
1
r
1
4
Q

raspored temperature

2
r r = :
2
0 = 0
, )
|
|
.
|

\
|
0 0 t =
1 2
1 2
r
1
r
1
4 Q

toplotni tok
Zadatak
Pri sazrevanju orane odvijaju se u plodu biohemijske reakcije. Smatrajte toplotni uinak tih
reakcija jednim izvorom toplote
Q
c (konstantan) i izvedite jednainu za raspored
temperature u orani. Oranu smatrati kuglom konstantne toplotne provodljivosti .
Reenje
Toplotni bilans

dr r Q r
Q dV Q
+
= c +

, dr r 4 dV
2
t =
dr
d
r 4 Q
2
r
0
t =

dr
dr
Q d
Q Q
r
r dr r

+ =
+
(Taylor-ov red)
dV dr
dr
Q d
Q
r
c =

dr r 4 dr
dr
d
r
dr
d
4
Q
2 2
c t = |
.
|

\
| 0
t
dr r
dr
d
r d
2 Q 2

c
= |
.
|

\
| 0





58
Integracija daje

1
3 Q 2
C r
3 dr
d
r +

c
=
0



2
1 2 Q
C
r
C
r
6
+

c
= 0


U centru orane je maksimalna temperatura, dakle
0 r = : 0
dr
d
=
0
0 C
1
=
R r = :
R
0 = 0
2 Q
R 2
R
6
C

c
+ 0 =



2 Q
2
2
R
R
6 R
r
1

c
|
|
.
|

\
|
= 0 0



59
5 STRUJ ANJ E GASOVA I PARA
5.1 Osnove
Ako je brzina strujanja velika onda se kinetika energija fluida u odnosu na unutranju
energiju ne moe zanemariti. Npr.
s m 100 w= kg J 10 5 s m 10 5 2 10 2 w
3 2 2 3 4 2
= = =
2 2 2
s m kg m ) s m kg ( 1 Nm 1 J 1 = = =
2 2
s m kg J = .
Strujanje fluida moe biti laminarnno i turbulentno.

Prelaz od jednog strujanja ka
drugom zavisi od brzine, vrste
fluida i geometrijske karakteristike
strujnog polja. Ove veliine se
grupiu u jedan bezdimenzioni broj,
Reynolds ov broj,

v
=
L w
Re
L karakteristina duina
v kinematska visoznost
w karakteristina brzina
Za strujanje u cevi prenika d imamo sledee granice

v
=
d w
Re
m
,
m
w srednja brzina strujanja.
2320 Re< laminarno strujanje
2320 Re> turbulentno strujanje
a) Jednaina kontinuiteta
J ednaina kontinuiteta jednaina odranja mase
Strujni kanal, proizvoljan presek

1
w ,
2
w srednje brzine
Protok mase
const wA A w A w M
2 2 2 1 1 1
= = = =

+ + = ln A ln w ln M ln



Diferencirati
0
d
A
dA
w
dw
=

+ + jednaina kontinuiteta





60
b) J ednaina energije
Bilans energije



1. zakon termodinamike
dovedena energija odvedena energija


Dovedeno Odvedeno
unutranja energija
1
u
rad utiskivanja
1 1 1 1
p v p =
kinetika energija 2 w
2
1

potencijalna energija
1
z g
toplota q
unutranja energija
2
u
rad istiskivanja
2 2 2 2
p v p =
kinetika energija 2 w
2
2

potencijalna energija
1
z g
rad (snaga)

dovedeno = odvedeno
gz
2
w p
u q gz
2
w p
u
2
2
2
2
2
2 1
2
1
1
1
1
+ + +

+ = + + +

+
h
p
u pv u =

+ = + entalpija fluida
, , z z g w w
2
1
h h q
1 2
2
1
2
2 1 2
+ + + =
Promena potencijalne energije,
,
1 2
z z g moe se zanemariti u veini sluajeva. Dalje je
0 q= adijabatsko strujanje u mnogim mainama, dakle
,
2
2
2
1 1 2
w w
2
1
h h + = .
Ako su
1
w i
2
w relativno male (kod tenosti) ili
2 1
w w ~ , onda

2 1
h h = 1. zakon termodinamike za otvoren proces, vai
uopte za povratne i nepovratne promene.
Ovde je
t
tehniki rad.
1 2: povratan proces, s s s
2 1
= =

2 1 12
h h =
1 2: nepovratan proces,
1 ' 2
s s >

' 2 1 12'
h h =
Gubitak rada zbog nepovratnosti je

1 ' 2 12' 12
h h = = A




61
Deo ovog gubitka moe se dobiti nazad (koristiti), ako postoje odreene maine i ako krajnje
take procesa 2 i 2 imaju temperature razliite od temperature okoline.
I lustracija u T, s dijagramu
Povrina rada gubitak s s ' 22 s
1 ' 2 1

Poto je
0 2 ' 2
T T T > > , to se izmeu
temperature T (
2
T T > ,
' 2
T T < ) i
temperature okoline
0
T moe instalirati
radna maina i deo gubitka u procesu
ekspanzije koristiti u druge svrhe.
dq gubitak pri ekspanziji, javlja se kao
toplota.
V
dq termodinamiki gubitak zbog
nepovratnosti
G
dq toplota koja se jo moe
pretvoriti u mehaniki rad
G
d , dakle
koristiti


V G
dq dq dq + = , ds T T dq dq dq
0 V G
= =

T
dq
ds= dq
T
T T
d dq
0
G G

=

} } }
|
.
|

\
|
= |
.
|

\
|
=

=
' 2
2
p
0
' 2
2
0
' 2
2
0
G
dT c
T
T
1 dh
T
T
1 dq
T
T T

, ,
2 ' 2 0 2 ' 2
2
' 2
0 p 2 ' 2 p G
s s T h h
T
T
ln T c T T c = =
s T h h
0 2 ' 2 G
A =
V 0
s T = A termodinamiki gubitak zbog nepovratnosti, ne moe se dalje koristiti.
dp
T
v
T
dT
c
T
vdp dh
T
dq
s d
p
=

= = ,
p
R
T
v
= idealan gas

p
dp
R
T
dT
c s d
p
=
2
' 2
p
2
' 2
2
' 2
p 2 ' 2
T
T
ln c
p
p
ln R
T
T
ln c s s = = , zbog
2 ' 2
p p = .
5.2 I sticanje gasova i para
, w w
2
1
h h q
2
1
2
2 1 2
+ + = 1. zakon termodinamike
0 q= adijabatsko, ne izentropsko isticanje
0 = nema odvoenja rada
, 0 w w
2
1
h h
2
1
2
2 1 2
= + ,
, ,
2 1
2
1 2 1 2
h h 2 w h h 2 w ~ + = , ako je 0 w
1
~ .
Ova jednaina vai za sve fluide, bez obzira na termodinamiku nepovratnost, gubitke.



62
Maksimalna brzina isticanja

max 2 1
h h h A = izentropska promena,
nema gubitaka
,
2 1 max 2
h h 2 w w = =
Isticanje sa gubicima
,
max ' 2 1 ' 2
w h h 2 w < = .
Koeficijent korisnog dejstva q

gubitaka bez promena
promena stvarna
w w
w w
h h
h h
2
1
2
max
2
1
2
2
2 1
' 2 1
'
=

= q

Koeficijent otpora ,

,
q =

= , 1
h h
h h h h
h h
h h
2 1
' 2 1 2 1
2 1
2 ' 2

Za izentropsko isticanje vai

2 1
2
1
2
max
h h
2
w w
=

dh
2
w
d
2
=
|
|
.
|

\
|

1. zakon termodinamike

=
dp
dh dq , 0 Tds dq = = , jer je 0 ds=

=
|
|
.
|

\
| dp
2
w
d
2

Ako je const =
0
2
w p
d
2
=
|
|
.
|

\
|
+

, const
2
w p
2
= +

. Bernoulli jeva jednaina.

Gornja jednaina sledi takoe iz Euler ove jednaine strujanja idealnog fluida,

dz
dp 1
dz
dw
w

= 0 w
2
1 p
dz
d
2
=
|
|
.
|

\
|
+

, ako je const = .
Pri izentropskom strujanju gustina nije konstantna, nego se menja sa pritiskom,

k
= const p ,
v p
c c = k
R c c
v p
= R
1
c
p
k
k
=
dT c dh
p
= ,
|
|
.
|

\
|
= =
1
2
1 p 2 1 p 2 1
T
T
1 T c T T c h h
Idealan gas: RT p =
k
k
k
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|

=
1
1
2
1
1
2
1
2
p
p
T
T


|
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

k
k
=
k
k 1
1
2
1 2 1
p
p
1 RT
1
h h


63
,
|
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

k
k
= =
k
k 1
1
2
1 2 1
2
1
2
max
p
p
1 RT
1
2
h h 2 w w
0 w
1
~
|
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

k
k
=
k
k 1
1
2
1 max
p
p
1 RT
1
2
w
Maseni protok
const Aw w A M
1
1
=

= =

, const
1
=

k
|
|
.
|

\
|
=

=
1
1
2
1 2 2
1
2
1 2 2
p
p
w A w A M

Stavimo
max 2
w w =
|
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
k
k
=
k
+ k
k
1
1
2
2
1
2
1 1 2
p
p
p
p
RT
1
2
A M

1 1 1
p RT = ,
|
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
k
k

k
+ k
k
1
1
2
1
p
p
p
p
1
, funkcija isticanja
Dakle, sa p p
2
= , A A
2
= (opte, proizvoljan presek) sledi

1 1
p 2 A M =

Kako se ponaa funkcija ?


0 = za 0 p=
0 = za
1
p p=
Funkcija isticanja ima oigledno maksimum,
,
0
p p d
d
1
=

, ,
0
p p d
d
2
p p d
d
1 1
2
=

1
1
kr
1
1
2
p
p
p
p
k
k
|
.
|

\
|
+ k
= =
1 1
2
1
1
max
+ k
k
|
.
|

\
|
+ k
=
k
,
1 1
p 2 A M =

const A = .


64
kr
A povrina najueg preseka dizne.
Ako je
min kr
A A A = = , to mora biti
max
= . Dakle u najuem preseku dizne je
kr
p p= . Brzina isticanja je onda
1 1
kr
max
kr min
kr max 2
p 2
A
M
w w w

= = =


1
kr
1
max
1
1
kr
1
max kr
RT 2
p
2 w

=


1 1 2
1
1
2
p
p
1
1
1
1
1
kr
1
max
kr
1
max
+ k
k
=
+ k
k
|
.
|

\
| + k
|
.
|

\
|
+ k
=
|
|
.
|

\
|
=

k k
k


1
1
1 kr
p
1
2
RT 2
1
w
+ k
k
=
+ k
k
= brzina zvuka
S obzirom da je
kr
kr
kr
kr
1
1
kr
kr
1
kr
kr
1
kr
kr
1
1
1
p
2
1 p
p
p
p
p p
p
p p

+ k
=

|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
=

|
|
.
|

\
|

k

kr
kr
kr
kr
RT
p
w k =

k =
brzina zvuka,
kr
T temperatura u najuem preseku.
5.3 Laval ova dizna
de Laval, 1887
kr 0
p p < U ovom se sluaju
(pomou difuzora) postiu
brzine vee od brzine zvuka.

Isticanje u vakuum, 0 p=
|
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

k
k
+ k
k
=
k
k 1
1
1
1
kr
p
p
1 RT
1
2
RT
1
2
1
w
w

|
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|

k
+ k
=
k
k 1
1 kr
p
p
1
1
1
w
w
, 0
p
p
1
=
6
1
1
w
w
kr
=
k
+ k
= , ako je 4 , 1 = k .





65
5.4 Opta jednaina za brzinu zvuka
Protok mase
const Aw M = =

w
const
A

= , 0
dz
dA
= u najuem preseku.
0
dz
dp
dp
dA
dz
dA
= = 0
dp
dA
= , jer je 0
dz
dp
= u najuem preseku.
, ) 0
dp
dw
dp
d
w w
dp
d
= +

=
1. zakon: 0 dp
1
dh dq =

= wdw
2
w
d dp
1
dh
2
=
|
|
.
|

\
|
=

=
w
1
dp
dw

=
0
w
1
dp
d
w =

=
d
dp
w
2

Ovde je entropija konstantna, const s= , dakle

s
2
s
2
p
w w
|
|
.
|

\
|
c
c
= =
s
s
p
w
|
|
.
|

\
|
c
c
=
Brzina zvuka pri izentropskom strujanju, isticanju.
5.5 Mach ov broj
T
w
w
Ma=
RT w
T
k = izotermska brzina zvuka
wdw dh= , 0 w
1
=
, ) , ) T T c 2 h h 2 w
1 p 1
= =



1
T poetna temperatura, 0 w
1
= .

, )
|
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
k
= |
.
|

\
|

k
=
k

= =
k
k
1
p
p
1
2
1
T
T
1
2
RT
T T c 2
w
w
Ma
1
1 1
1 p
T

vai za strujanje bez gubitaka.
Primer
K 300 T T
0 1
= = , 1 Ma= (strujni kanal), 4 , 1 = k .

, )
K 250
2 Ma 1
T 2
T
2
1
=
+ k
= , gas se ohladi za 50 K.


66
6 SAGOREVANJ E
6.1 Opte
Pod sagorevanjem se podrazumeva hemijska reakcija pri kojoj dolazi do oksidacije goriva i
oslobaanja toplote. Sagorevanje se odvija u komorama za sagorevanje. Komori se dovodi
vazduh i gorivo a odvode se produkti sagorevanja i toplota.
Sagorevanje koje nas
interesuje odnosi se uglavnom
na elemente
ugljenik C,
vodonik
2
H ,
sumpor S,
azot
2
N
Odgovarajue reakcije su:
kcal 97200 CO O C
2 2
+ + (potpuno sagorevanje)
kcal 29620 CO O
2
1
C
2
+ + (nepotpuno sagorevanje)
kcal 67580 CO O
2
1
CO
2 2
+ +
, ) kcal 68500 O H O
2
1
H
L 2 2 2
+ +
, ) kcal 57750 O H O
2
1
H
G 2 2 2
+ +
kcal 70860 SO O S
2 2
+ +
po kmol goriva ( kJ 1868 , 4 kcal 1 = ):
Energije reakcije su toplotne moi goriva kod 760 p= Torr i C 0 = 0 .

6.2 Sagorevanje vrstih goriva
Tipian sastav goriva je:
Drvo (vrsta materija), sueno na vetru, maseni udeli (odnosi)
5 , 0
C
= 06 , 0
2
H
= 0 , 0
S
= 439 , 0
2
O
=
Drvo sadri 2 , 0 1 , 0 masenih udela vode od ukupne mase.
Ugalj:
75 , 0 65 , 0
C
= 08 , 0 05 , 0
2
H
= 04 , 0 005 , 0
S
= 20 , 0 15 , 0
2
O
= .
Ugalj sadri i do 0, 6 masenih udela vode, zavisno od stepena suvoe i porekla.
Neka neko vrsto gorivo ukupne mase
G
m sadri

C kg m
C

2 H
H kg m
2

S kg m
S

2 N
N kg m
2

2 O
O kg m
2

kg m
L
pepela
vode kg m
O H
2

Onda je

G O H L 2 O N S 2 H C
m m m m m m m m
2 2
= + + + + + +
Odavde sledi
1
O H L O N S H C
2 2 2 2
= + + + + + + ,


67
gde je
G
C
C
m
m
= ,
G
H
H
m
m
2
2
= itd. maseni udeo sastava.
Po hemijskoj reakciji je

2 2
CO kmol 1 O kmol 1 C mol k 1 +
odnosno ( C kg M C mol k 1
C
= )

2 2 C
CO kmol 1 O kmol 1 C kg M +
C
C
M

2
C
C
2
C
C
C
CO kmol
M
O kmol
M
C kg

+ .
Ova jednaina glasi:
Za sagorevanje C kg
C
potrebno je , )
2 C C
O kmol M . Pri tome nastaje
, )
2 C C
CO kmol M .
Slino:
O H O
2
1
H
2 2 2
+ O H kmol
M
O kmol
M 2
1
H kg
2
H
H
2
H
H
2 H
2
2
2
2
2

+

2 2
SO O S +
2
S
S
2
S
S
S
SO kmol
M
O kmol
M
S kg

+
Iz ovih relacija moemo odrediti koliinu kiseonika neophodnu za sagorevanje jednog
kilograma goriva. Pretpostavljamo da gorivo ne sadri azot (
2
N ), a da sadri kiseonik (
2
O ).
Onda je minimalna koliina kiseonika prema gornjim jednainama

goriva kg
O kmol

M M 2
1
M
O
2
S
S
H
H
C
C
min
2
2
|
|
.
|

\
|

+

=
-

Poto gorivo sadri kiseonik, onda se ne dovodi gorivu
-
min
O kiseonika, nego manja koliina

goriva kg
O kmol

M M M 2
1
M M
O O
2
O
O
S
S
H
H
C
C
O
O
min min
2
2
2
2
2
2

=
-

Molarne mase su:
kmol kg 12 M
C
= , kmol kg 2 M
2
H
= , kmol kg 32 M
S
= , kmol kg 32 M
2
O
= .
Ako gorivo sadri azot (
2
N ), onda se gornjem izrazu za
-
min
O dodaje lan
2 2
N N
M , gde
je kmol kg 28 M
2
N
= .
Za sagorevanje se obino uzima kiseonik iz vazduha. Vazduh se sastoji uglavnom iz azota i
kiseonika. Oznaimo sa
L O
2
y molarni udeo kiseonika u vazduhu, onda je

min min L O
O L y
2
= ,
gde je
min
L minimalna koliina vazduha potrebna za sagorevanje. Dakle

goriva kg
vazduha kmol
M M M 2
1
M y
1
y
O
L
2
2
2
2
2 2
O
O
S
S
H
H
C
C
L O L O
min
min
|
|
.
|

\
|

= =

Smatrajmo vazduh smeom idealnih gasova. Tada je



vazduha kmol
O kmol
21 , 0 y
2
L O
2
~

68
Za potpuno sagorevanje neophodna je vea koliina vazduha. Oznaimo sa L stvarnu
koliinu vazduha, onda je

min
L
L

min
L L , 1 >
gde oznaava koeficijent vika vazduha.

6.2.1 Koliina gasovitih produkata sagorevanja
Iz gornjih jednaina sledi da je pri sagorevanju goriva nastalo:

goriva kg
CO mol k
M
N
2
C
C
CO
2

= ,
goriva kg
O H mol k
M
N
2
H
H
O H
2
2
2

=
-
,
goriva kg
SO mol k
M
N
2
S
S
S

=
Voda, koja se nalazila u gorivu je isparila. Nastala je vodena para u koliini

goriva kg
O H mol k
M
2
O H
O H
2
2

Ukupno vodene pare u produktima sagorevanja (gas) je

goriva kg
O H mol k
M M
N
2
O H
O H
H
H
O H
2
2
2
2
2
|
|
.
|

\
|
+

= .
Sa vazduhom za sagorevanje je dovedena koliina kiseonika (
2
O ),

min L O L O
L y L y O
2 2
= ,
od toga je potroeno na sagorevanje

min L O min
L y O
2
=
Ostatak se nalazi u produktima sagorevanja, dakle
, )
min L O min O
L y 1 O O N
2 2
= = .
Sa vazduhom je doveden i azot. Poto azot ne ulazi u reakciju (pretpostavka!), to se njegova
ukupna koliina nalazi u produktima sagorevanja, dakle

min L N N
L y N
2 2
= .
Ukupan broj molova u produktima sagorevanja (gas) je

2 2 2 2
N O S O H CO k
N N N N N N N + + + + = =

S obzirom da je
= + +
S O H CO
N N N
2 2

=
|
|
.
|

\
|
+

2
2
2
2
2
2
min L
2
O
2
2
2
2
2
2
2
2
O
O
O H
O H
H
H
L y
O
O
S
S
H
H
C
C
S
S
O H
O H
H
H
C
C
M M M 2
1
M M M 2
1
M M M M M



|
|
.
|

\
|
+

+
2
2
2
2
2
2
2
O
O
O H
O H
H
H
min L O
M M M 2
1
L y
a ( 1 y y
2 2
N O
= + )
, ) , )
min L O min L N min L O N O
L y L y L y 1 N N
2 2 2 2 2
= + = +

to je

69
, )
min L O
O
O
O H
O H
H
H
min L O
L y
M M M 2
1
L y N
2
2
2
2
2
2
2
2
+
|
|
.
|

\
|
+

+ =

|
|
.
|

\
|
+

+ =
2
2
2
2
2
2
O
O
O H
O H
H
H
min
M M M 2
1
L N
Ako je maseni protok goriva M

, kg/s, onda je molarni protok gasova sagorevanja

s
gasa kmol
M N
s
goriva kg
goriva kg
gasa mol k
M N N

= = .
esto je neophodno znati zapreminski protok gasova. Ako se gasna smea smatra idealnom,
onda je
T N V p
k k
9 = , T N V p
k k
9 =
k
k
V
p
p
V = ,

=
k
k
V
p
p
V , komponenta k

9
= =
k k
N
p
T
V V N
p
T
N
p
T
V
k

9
=
9
=


zapreminski protok, u npr.
s
gasa m
3
.
6.3 Gasovita i tena goriva
Analiza sagorevanja gasovitih i tenih goriva ne razlikuje se principijelno od one kod vrstih
goriva.
Gasovita goriva su na primer

vodonik
2
H ,
metan
4
CH
etan
6 2
H C
pentan
12 5
H C
acetilen
2 2
H C
etilen
4 2
H C
alkohol , ) OH H C
5 2

eter , ) O H C
2 5 2


kao i mnogi drugi ugljikovodonici.
Reakcije su
, ) cal k 212400 O H 2 CO O 2 CH
L 2 2 2 4
+ + +
, ) cal k 372900 O H 3 CO 2 O
2
1
3 H C
L 2 2 2 6 2
+ + +
, ) cal k 346200 O H 2 CO 2 O 3 H C
L 2 2 2 4 2
+ + +
Od strane goriva, produkti sagorevanja sadre ugljendioksid i vodu. Ako se kiseonik za
sagorevanje uzima iz vazduha, onda produkti sagorevanja sadre jo viak kiseonika i azot,
koji su dovedeni sa vazduhom.





70

Literatura

1. Bailyn, M.
A Survey of Thermodynamics, AIP Press, N. Y., 1994

2. Kerstin, J .
A Course in Thermodynamics, I und II , Hemisphere 1979.

3. Dodge, B.
Chemical Engineering Thermodynamics, Mc Graw-Hill, 1944.

4. Denbigh, K.
Prinzipien des chemischen Gleichgewichts, Steinkopf, 1959.

5. Stephan, K. und Mayinger, F.
Thermodynamik, Bd. 1, Springer, 1992

6. Lewis, G. N. and Randall, M.
Thermodynamics, Mc Graw-Hill, 1961

7. Bonajakovi, F.
Technische Thermodynamik, Bd. 1, Steinkopf, 1960

8. Mali, D.
Termodinamika i termotehnika, Graevinska knjiga, Beograd, 1977