Doktorska Disertacija Cerjakovic

UNIVERZITET U TUZLI
MAINSKI FAKULTET
Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent
"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG

SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA TROKOVE
PROIZVODNJE"
-doktorska disertacija-
Tuzla, maj 2012. godine
"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA

TROKOVE PROIZVODNJE"
- mentor rada: Dr.sc. Demo Tufeki, red. prof.

- rad ima 131 stranice
- rad ima 55 slika
- rad ima 42 tabele
-rad ima 39 stanica priloga
- redni broj doktorske disertacije :
UDK Univerzitetske biblioteke:
658.51:657.471.1 (043.3)
519.876.5:658.286.2 (043.3)
- doktorska disertacija -
Strana II

REZIME
Poslovanje dananjih proizvodnih sistema u potpunosti je diktirano dinamikom trita, pri emu je
esta pojava gubljenje pojedinih poslovnih aranmana zbog neadekvatnog odziva na zahtjev trita. Jedan od
uzronika za ovakvo stanje predstavlja ne investiranje u povienje proizvodnih kapaciteta, te smanjenje
trokova proizvodnje. Razlog za ovu pojavu je stalni zahtjev trita da proizvod pored kvaliteta i kvantiteta,
posjeduje bolje performanse uz niu cijenu kotanja u odnosu na konkurente. Tako da se optimalne strukture
i parametri proizvodnog sistema uslijed novonstalih zahtjeva permanentno transformiraju u suboptimalne
strukture i parametre.
Stoga ulazak u investicioni prostupak predstavlja kritian trenutak u ivotnom vijeku svakog
proizvodnog sistema, pri emu su poslijedice investicionog postupka dugotrajne. S druge strane ocjena
investicionog programa pri odabiru strukture proizvodno-tehnolokog sistema u cilju ostvarenja planirane
proizvodnje i smanjenju tokova proizvodnje esto su zasnovani na nedovoljnom skupu informacija, tako da
se ne dobiva relevantna slika o tehno-ekonomskim efektima koje e biti poslijedica investicionog programa.
U okviru istraivanja ovom doktorskom disertacijom primijenjena je metodologija kojom e se
izvriti integracija izmeu analize rada stohastikih procesa unutar proizvodno-tehnolokih sistema, te
njihove projekcije na pokazatelje trokova proizvodnje, i analize u investicionom postupku kako bi se dobio
odgovor u koji vid strukture i sa kojim parametrima je potrebno planirati, projektovati ili izvriti
reinenjering struktura proizvodno-tehnolokih sistema na bazi minimalizacije cjelokupnih trokova
proizvodnje.
Kljune rijei: simulacija, tokovi materijala, investicija, trokovi proizvodnje
Strana III

SUMMARY
The management of today's manufacturing systems is completely dictated by the dynamics of the
market, and a frequent advent is losing some business arrangements due to inadequate response to the
requests of the market. One of the reasons for this kind of situations is because there is no investment into the
increase of production capacities, and therefore there is no reduction of production costs. The reason of this
advent is a constant request of the market to make a product, beside the quality and the quantity, which will
cost less when compared to competitors. Furthermore, the optimal structures and units of manufacturing
systems transform into suboptimal structures and units upon the new requests.
Consequently, the joining into an investment procedure presents a crucial moment in the life time of
every manufacturing system, where the consequences of the procedure are long lasting. However, the
assessment of the investment program while choosing the structure of productive-technological systems with
the aim of achieving the planned production and reduction of costs is often based on the insufficient group of
information, so one cannot get a relevant picture of techno-economical effects which will be the consequence
of the investment program.
Within the research of the doctoral dissertation, it is applied a methodology which will make an
integration between the analysis of work of stochastic processes inside the productive-technological systems,
as well as their projections on the indicators of production costs, and the analysis of the investment process
to get the answer with which structures and units are necessary to plan, project or make a re-engineering of
the structures of productive-technological systems on the basis of mineralizing the total production costs.
Key words: flow of material, balancing degree, simulation, simulation study
Strana IV

SADRAJ
REZIME ...........................................................................................................................................................III
SUMMARY .................................................................................................................................................... IV
SADRAJ .........................................................................................................................................................V
POPIS SLIKA ...............................................................................................................................................VIII
POPIS TABELA ...............................................................................................................................................X
SKRAENICE ............................................................................................................................................... XII
1.
UVOD ........................................................................................................................................................ 1
1.1.
Pregled dosadanjih istraivanja ........................................................................................................ 2
1.2.
Problem istraivanja .......................................................................................................................... 7
1.3.
Cilj istraivanja .................................................................................................................................. 8
1.5.
Osnovne hipoteze .............................................................................................................................. 8
1.5.1.
2.
1.6.
Koritene metode ............................................................................................................................... 9
1.7.
Plan eksperimenta .............................................................................................................................10
1.8.
Oekivani rezultati............................................................................................................................11
PROIZVODNI SISTEMI .........................................................................................................................12

2.1.
Struktura proizvodnih sistema ..........................................................................................................12
2.1.1.
2.2.
3.
Koncept savremenog proizvodnog sistema ..............................................................................15
Tokovi unutar tehnolokih sistema ...................................................................................................17
2.2.1.
Tokovi materijala......................................................................................................................18
2.2.2.
Tokovi energije .........................................................................................................................19
2.2.3.
Tokovi informacija ...................................................................................................................20
2.3.
Osnovni oblici i komponente tokova materijala ...............................................................................21
2.4.
Uravnoteenje tokova materijala ......................................................................................................25
2.5.
Analiza tokova materijala .................................................................................................................27
SIMULACIJA TOKOVA MATERIJALA ...............................................................................................29

3.1.
Modeliranje.......................................................................................................................................29
3.2.
Simulacija .........................................................................................................................................31
3.2.1.
4.
Ogranienja hipoteza ................................................................................................................. 9
Podjele simulacionih modela ....................................................................................................32
3.3.
Diskretni simulacioni modeli............................................................................................................33
3.4.
Matematski opis simulacionog modela tokova materijala................................................................35
ELEMENTI SIMULACIONE STUDIJE .................................................................................................39
Strana V


4.1.
Definiranje cilja istraivanja .............................................................................................................40
4.2.
Prikupljanje, obrada i analiza radnih parametara .............................................................................41
4.2.1.
Prikupljanje ulaznih podataka ..................................................................................................41
4.2.2.
Snimanja rada povratnom metodom .........................................................................................42
4.2.3.
Opis i kvantificiranje sluajne pojave.......................................................................................43
4.2.4.
Procjena vrijednosti parametara odabrane raspodjele ..............................................................45
4.2.5.
Testiranje statistikih raspodjela ..............................................................................................48
4.3.
Generiranje simulacionog modela ....................................................................................................49
4.3.1.
4.4.
Verifikacija i validacija simulacionog modela .................................................................................50
4.5.
Simulacioni eksperimenti .................................................................................................................54
4.5.1.
Karakteristike naunog eksperimenta .......................................................................................54
4.5.2.
Dizajn simulacionih eksperimenata ..........................................................................................55
4.5.3.
Primjena planiranog eksperimenta na bazi varijacije strukture tehnolokog sistema...............56
4.6.
5.
6.
Stepen detaljnosti simulacionog modela ..................................................................................50
Simulaciono bazirana optimizacija ...................................................................................................61
4.6.1.
Osnovni koncept optimizacije ..................................................................................................61
4.6.2.
Downhill simpleks metoda .......................................................................................................62
EKONOMSKI ASPEKTI RADA TEHNOLOKIH SISTEMA..............................................................65

5.1.
Kvantifikacija trokova proizvodnje unutar tehnolokih sistema .....................................................66
5.2.
Investicione metode i njihova primjenjivost u proizvodnim sistemima ...........................................68
5.3.
Metode za ocjenu investicionih programa u proizvodno-tehnolokim sistemima............................71
5.3.1.
Metoda neto sadanje vrijednosti .............................................................................................71
5.3.2.
MAPI metoda ...........................................................................................................................72
5.3.3.
LCC metoda analiza trokova ivotnog vijeka ......................................................................73
EKSPERIMENTALNA ISTRAIVANJA ..............................................................................................76

6.1.
Formulisanje zadatka i cilja simulacione studije ..............................................................................77
6.2.
Karakteristike poligona, objekta i predmeta istraivanja..................................................................77
6.3.
Snimanje postojeeg stanja predmeta istraivanja ...........................................................................81
6.4.
Kreiranje i validacija osnovnog simulacionog modela .....................................................................84
6.5.
Analiza postojeeg stanja .................................................................................................................86
6.6.
Simulacija utjecaja strukture predmeta istraivanje na bazi planiranog eksperimenta.....................99
6.7.
Integracija i ocjena rezultata strukturnog utjecaja na trokove proizvodnje...................................102
6.7.1.
Odreivanje funkcije podobnosti proizvodno-tehnolokog sistema za investiranje...............113
6.8.
Parametarsko optimiranje strukture na bazi minimalnih vrijednosti trokova proizvodnje ...........114
6.9.
Integracija i ocjena rezultata parametarske optimizacije ................................................................116
Strana VI


6.10.
7.
Analiza i komentar rezultata istraivanja ...................................................................................118
ZAKLJUAK .........................................................................................................................................120
7.1.
Nedostaci vlastitih istraivanja .......................................................................................................122
7.2.
Pravci daljih istraivanja ................................................................................................................123
LITERATURA ...............................................................................................................................................124
BIOGRAFIJA KANDIDATA ........................................................................................................................131
PRILOZI
Strana VII

POPIS SLIKA
Slika 1. Struktura poslovno-proizvodno-tehnolokog sistema .........................................................................13
Slika 2. Procentualna podjela vremena trajanja od dospijea do isporuke narudbe u metalopreraivakoj
industriji, [95.] ..................................................................................................................................................16
Slika 3. Procesi unutar proizvodnog sistema ....................................................................................................18
Slika 4. Tok materijala unutar objekta proizvodnog sistema ...........................................................................19
Slika 5. Struktura toka materijala .....................................................................................................................21
Slika 6. Projekcija vremena trajanja operacija rada na pojedinim radnim mjestima pri serijskoj vezi izmeu
pojedinih radnih mjesta pri: a.) razliitim vremenima rada, b.) pri istim vremenima rada ..............................25
Slika 7. Utjecajni elementi na stepen uravnoteenja proizvodno-tehnolokog sistema [97.]...........................26
Slika 8. Funkcija nastajanja redova ekanja na bazi posmatranja stanja u meuskladitima, [134.] ...............27
Slika 9. Struktura simulacije.............................................................................................................................31
Slika 10. Podjela simulacionih modela.............................................................................................................33
Slika 11. Grafiko predstavljanje diskretnog simulacionog modela tokova materijala ...................................35
Slika 12. Vjerovatnoe meudolazaka i opsluivanja kao i rezultirajua raspodjela izmeu raspodjele radne
bilanse tabele ....................................................................................................................................................38
Slika 13. Tok simulacione studije ....................................................................................................................39
Slika 14. Funkcija raspodjele F(x) i funkcija gustine f(x) kontinualne sluajne varijable S ............................44
Slika 15. Grko-latinski kvadrat: a.) izvedba na bazi grkih i latinskih slova; b.) na bazi dva proizvoljna
kvadrata; c.) plan na bazi veliine n n =10 10............................................................................................59
Slika 16. Definiranje optimalnog rjeenja iz skupa moguih ...........................................................................61
Slika 17. Podjela optimizacionih metoda, prema [42.] .....................................................................................62
Slika 18. Geometrijski oblik simpleksa za n3 ................................................................................................63
Slika 19. Manipulacione operacije nad simpleksima prema Nelder J. i Mead R.,[122.]..................................63
Slika 20. Tok Downhill-simpleks metoda ........................................................................................................64
Slika 21. Karakteristika trokova u zavisnosti od proizvedene koliine ..........................................................67
Slika 22. Investicioni oblici ..............................................................................................................................69
Slika 23. Projekcija tokova novca na jedan vremenski trenutak ......................................................................71
Slika 24. Analiza trokova na bazi Life Cycle Costing prema smjernici VDMA 34160, [144.] .....................74
Slika 25. Plan eksperimenta .............................................................................................................................77
Slika 26. ABC analiza koliinskog uea pojedinih tehnolokih grupa u ukupnoj proizvodnji .....................78
Slika 27. Princip skladitenja i transportovanja unutar predmeta istraivanja: a.) meuskladite, b.)
transportno sredstvo: runa kolica ....................................................................................................................80
Slika 28. Usporedne karakteristike proizvodne opreme tipa E.........................................................................84
Slika 29. Vremenski tok razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG1 za stanje A ........87
Slika 30. Histogram razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG1 za stanje A ...............88
Slika 31. Histogram stepena uravnoteenja tokova materijala na PLTG1 za stanje A ....................................88
Slika 32. Vremenski tok razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG1 za stanje B ........89
Slika 33. Histogram razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG1 za stanje B ...............89
Slika 34. Histogram stepena uravnoteenja tokova materijala na PLTG1 za stanje B .....................................89
Slika 35. Vremenski tok razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG1 za stanje C ........90
Strana VIII


Slika 36. Histogram razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG1 za stanje C ...............90
Slika 37. Histogram stepena uravnoteenja tokova materijala na PLTG1 za stanje C .....................................91
Slika 38. Struktura trokova na PLTG1 za stanje A .........................................................................................93
Slika 39. Dijagram ukupnih trokova proizvodnje za PLTG1 .........................................................................93
Slika 40. Dijagram ukupnih trokova proizvodnje za PLTG1 .........................................................................93
Slika 41. Vremenski tok razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG2 ...........................96
Slika 42. Histogram razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG2..................................96
Slika 43. Histogram stepena uravnoteenja tokova materijala na PLTG2 .......................................................97
Slika 44. Vremenska funkcija trokova proizvodnje za PLTG1 ....................................................................102
Slika 45. Vremenska funkcija trokova proizvodnje za PLTG2 ....................................................................103
Slika 46. Regresiona analiza ovisnosti izmeu visine investicije i trokova proizvodnje za PLTG-1 ...........104
Slika 47. Regresiona analiza ovisnosti izmeu visine investicije i trokova proizvodnje za PLTG-2 ...........104
Slika 48. Dijagram vrijednosti relevenatnih parametara za PLTG1 ...............................................................106
Slika 49. Dijagram vrijednosti relevenatnih parametara za PLTG2 ...............................................................107
Slika 50. Vrijednosti parcijalnih i integralnog koeficijenta svedenih vrijednosti za PRTG1 .........................109
Slika 51. Vrijednosti parcijalnih i integralnog koeficijenta svedenih vrijednosti za PRTG2 .........................109
Slika 52. Koeficijenti relevantnih vrijednosti za PLTG1 ...............................................................................111
Slika 53. Koeficijenti relevantnih vrijednosti za PLTG2 ...............................................................................111
Slika 54. Funkcija koeficijenta indirektnih trokova za strukturu IV tehnoloke operacije na PLTG2 .........113
Slika 55. Histogram razlike u ostvarenoj proizvodnji za eksperiment 18 na PLTG1 ....................................115
Strana IX

POPIS TABELA
Tabela 1. Koncept savremenog proizvodnog sistema ......................................................................................17

Tabela 2. Utjecajni faktori na strukturu toka materijala ...................................................................................22
Tabela 3. Proraun raspodjele vjerovatnoe dolazeeg i odlazeeg rada .........................................................37
Tabela 4. Diskretne statistike raspodjele ........................................................................................................46
Tabela 5. Kontinualne statistike raspodjele ....................................................................................................47
Tabela 6. Empirijske statistike raspodjele ......................................................................................................48
Tabela 7. Statistiki testovi...............................................................................................................................48
Tabela 8. Izbor stepena detaljnosti simulacionog modela ................................................................................50
Tabela 9. Kriteriji za ispitivanje simulacionog modela ....................................................................................51
Tabela 10. Metode validacije i verifikacije simulacionog modela ...................................................................52
Tabela 11. Karakteristike pojedinih metoda za validaciji i verifikaciju simulacionog modela, prema [115.] .54
Tabela 12. Primjer varijacije, izbora i kodiranja strukture jedne tehnoloke operacije u sklopu tehnolokog
sistema ..............................................................................................................................................................57
Tabela 13. etverofaktorni plan eksperimenta na bazi grko-latinski kvadrata, n=7 sa N=49 eksperimenata 59
Tabela 14. Broj neohodnih eksperimenata pri razliitim modelima.................................................................60
Tabela 15. Parcijalni trokovi proizvodnje .......................................................................................................67
Tabela 16. Primjer upotrebe MAPI metode......................................................................................................73
Tabela 17. Primjer prognoze trokova ivotnog vijeka proizvoda/sistema prema VDMA 34160 ...................75
Tabela 18. Kvantitativna koliina proizvodne oprema na proizvodnim linijama Prsten ..............................79
Tabela 19. Zastoji proizvodnje tokom rada za prvu smjenu .............................................................................80
Tabela 20. Statistika obrada podataka za vrijeme obrade na proizvodnoj opremi D-29 na PLTG-2 .............82
Tabela 21. Ulazne vrijednosti za generisanje ekonomskih pokazatelja proizvodnje trokova proizvodnje ..85
Tabela 22. Validacioni parametri simulacionog modela PLTG1 za stanje A ..................................................86
Tabela 23. Validacioni parametri simulacionog modela PLTG2 .....................................................................86
Tabela 24. Vrijednost medijane za stepen uravnoteenja proizvodnje za PLTG1 ...........................................90
Tabela 25. Procentualni udjeli pojedinih segmenata rada u ukupnom radnom vremenu proizvodne opreme na
PLTG1 ..............................................................................................................................................................92
Tabela 26. Projekcija srednjih vrijednosti trokova i ostvarene proizvodnje na PLTG1 za stanja A, B i C ....94
Tabela 27. Procentualni odnosi izmeu pojedinih trokova na PLTG1 za stanja A, B i C ..............................95
Tabela 28. Vrijednost medijane za stepen uravnoteenja proizvodnje za PLRG2 ...........................................97
Tabela 29. Procentualni udjeli pojedinih stanja u ukupnom radnom vremenu proizvodne opreme na PLTG2
..........................................................................................................................................................................97
Tabela 30. Projekcija srednjih vrijednosti trokova i ostvarene proizvodnje na PLTG2 .................................98
Tabela 31. Procentualni odnosi izmeu pojedinih trokova na PLTG2 ...........................................................98
Tabela 32. Plan eksperimenta za varijaciju strukture PLTG1 ........................................................................100
Tabela 33. Plan eksperimenta za varijaciju strukture PLTG2 ........................................................................101
Tabela 34. Dijapazon dobivenih vrijednosti za simulacione eksperimenta nad PLTG1 i PLTG2 .................105
Tabela 35. Maksimalne vrijednosti za parcijalne i integralni koeficijent svedenih vrijednosti......................109
Tabela 36. Najbolje rangirane strukture PLTG1 i PLTG2 na bazi koeficijenta indirektnih trokova ............112
Tabela 37. Karakteristike najbolje rangiranih struktura PLTG1 i PLTG2 .....................................................112
Tabela 38. Tehnoloke i ekonomske karakteristike struktura IV tehnoloke operacije na PLTG2 ................113
Tabela 39. Vrijednost medijane za razliku u ostvarenoj proizvodnji za eksperiment 18 na PLTG1 .............115
Tabela 40. Procentualni udjel trokova proizvodnje za IV tehnoloku operaciju za eksperiment 18 na PLTG1
........................................................................................................................................................................115
Strana X


Tabela 41. Rezultati opimizacionog procesa za simulacioni eksperiment broj 18 na PLTG1 .......................116
Tabela 42. Sumarni rezultati optimizacionog postupka najbolje rangiranih struktura na PLTG1 i PLTG2 ..117
Strana XI

SKRAENICE
A
povrina poprenog presjeka materijala
a
ci
Ci
CX
d
E[Nk]
anuitetni faktor
razlika izmeu raspodjela vjerovatnoe dolazeeg i odlazeeg rada
cijena i-tog faktora
koeficijent varijacije
broj klase
k-ti moment diskretne sluajne varijable N
E[Sk]
f
F(t)
F(x)
f(x)
k-ti moment kontinualne sluajne varijable S

preciznost izraunavanja srednjeg vremena
frekvencija klase
funkcija nepouzdanosti
funkcija statistike raspodjele kontinualne sluajne varijable
funkcija gustine kontinualne sluajne varijable
FIFO
Gc
i
I0
k
Ki
disciplina opsluivanja, eng. First In - First Out

teina jedinice tereta
kamatna stopa
visine investicije
koeficijent neophodnosti snage
kapacitet tehnoloke operacije
Kind tr
Kst
Ksv
Kt i
l
Li j
koeficijent indirektnih trokova

kamatna stopa
koeficijent svedenih vrijednosti
teinski koeficijent za posmatrani parametar i
meusobno rastojanje izmeu komadnog tereta tokom transportovanja
vrijednost uzorka j za posmatrani parametar i,
m
m
Mpoc
MTBF
MTTR
MTZ
masa komada koji se transportuju

period otplate
poetna materijalna vrijednost
srednje vrijeme izmeu otkaza
srednje vrijeme otklona otkaza
metoda trenutnih zapaanja
n
N
n(t)
N(t)
NP
Nskl
ukupan broj stanja

broj faktora proizvodnje
broj stanja u radu
broj prisutnih klijenata u sistemu
neto prihodi projicirani na trenutak t=0
prosjena vrijednost zauzetosti skladita
NSV
P(t)
neto sadanja vrijednost

broj stanja u otkazu
HU
Strana XII


PLTG1
proizvodna linija TG-1
PLTG2
Ptrj
QP
Qprj
Qpro
Qsk
proizvodna linija TG-2

trokovi proizvodnje uzorka j
proizvodni kapacitet radnog mjesta
ostvarena godinja proizvodnja uzorka j
projektovana godinja proizvodnja
kapacitet skladita
Qtc
Qznz
r
R
R(t)
R2
transportni kapacitet za ciklini transport

transportni kapacitet za neprekidni transport i transport zrnastog materijala
kamatni faktor
neto prihodi
funkcija pouzdanosti
koeficijenta determinacije
S
SU
t
T
t0
duina vremena opsluivanja ulaznih jedinica

standardna devijacija
stepena uravnoteenja
vrijeme
vrijeme dolaska ulaznih jedinica
srednje vrijeme oitavanja
Tc
T
Tdol
tinc
tmax
tmin
vrijeme jednog ciklusa transporta

vrijeme ekanja
vrijeme dalazaka transportnih jedinica
inicijalno vrijeme
maksimalno oitano vrijeme
minimalno oitano vrijeme
TOi
Top
tp
TR
trada
Ttakt
vrijeme u otkazu
vrijeme opsluivanja
vremenski period otplate u godinama
visina ukupnih trokova
ukupna koliina vremena rada koju zahtjeva proizvodna opreme
vrijeme ciklusa proizvodnje
tuk
Ui
v
V
W
w
ukupno raspoloivo vrijeme za rad

utroak i-tog faktora
brzina transportovanja materijala
radna raspoloivost proizvodne opreme (operativna gotovost)
duina vremena ekanja pojedinih ulaznih jednica u redu za opsluivanje
raspodjela vjerovatnoe vremena ekanja
Wkon
z
(t)
konana materijalna vrijednost

broj komada tereta koji se transportuju tokom jednog ciklusa transporta
vektor vjerovatnoe vrijednosti meudolazaka
kumulirani broj svih izlazaka
Strana XIII


skl
stepen iskoritenja kapaciteta skladita
vrijeme izlazka iz sistema opsluivanja ulaznih jedinica

specifina zapreminska masa transportovanog tereta
Strana XIV

1
1. UVOD
Opstanak proizvodnih sistema naroito u prvom desetljeu XXI vijeka postaje sve problematiniji
zbog promjena koje svakodnevno nastupaju, a uzroci su utjecaji: globalnog trita, proizvodnje za potrebe
kupca, poveanja fleksibilnosti proizvodnje, znaajno skraenog perioda razvoja i ivotnog vijeka proizvoda,
primjena novih proizvodnih filozofija, tehnologija, materijala. Svi ovi faktori imaju za posljedicu znaajno
dinaminije stanje trita na kojem se od proizvoda zahtjeva neupitan kvalitet, predvieno vrijeme isporuke
uz to niu cijenu proizvoda. Da bi bilo mogue ispunjenje ovakvih zahtjeva neophodno je da proizvodni
sistemi imaju brz odziv na zahtjeve trita, odnosno da posjeduju veliki stepen fleksibilnosti i adaptivnosti
nad svim njegovim strukturama.
Poslovanje dananjih proizvodnih sistema u potpunosti je diktirano dinamikom trita, to jest
odnosom ponude i potranje. esta pojava je gubljenje pojedinih poslovnih aranmana zbog neadekvatnog
odziva na zahtjev trita, pri emu je jedan od uzroka ne investiranje u poboljanje proizvodnih
karakteristika proizvodnog sistema, kako u povienje proizvodnih kapaciteta tako i u smanjenje trokova
proizvodnje. Razlog za ovu pojavu je stalni zahtjev trita da proizvod pored kvaliteta i kvantiteta, posjeduje
bolje performanse uz niu cijenu kotanja u odnosu na konkurente. S druge strane zamrzavanje sopstvenog
kapitala kroz investicione programe u kriznim trenucima proizvodne sisteme dovodi do problematike
nesolventnosti, to zna biti pogubno po egzistenciju proizvodnih sistema. Stoga se postavlja stalno pitanje u
kakvu strukturu, kada i u kojoj mjeri je opravdano investirati u cilju poboljanja proizvodnih kapaciteta i
performansi tehnolokog, a samim time i proizvodnog sistema, tako da se dostignu optimalni parametri rada
na bazi zadatog kriterija. U praksi je esta pojava da su se zbog neadekvatnih investicija, kako sa aspekta
strukture proizvodno-tehnolokog sistema tako i sa aspekta visine investicije, proizvodni sistemi dovodili u
stanje nesolventnosti i nelikvidnosti ili ak da su se trokovi proizvodnje poveali.
Sa naunog aspekta za analizu procesa investiranja postoji nekoliko metoda koje se u praksi
uspjeno primjenjuju, a podijeljene su na statike i dinamike. Razlika u ova dva pristupa je da dinamike
metode u odnosu na statike uzimaju u obzir vremenski utjecaj na otplatu investicije, te su stoga najvie
zastupljene u praksi [92.].
Sa druge strane uzimajui u obzir da su karakteristike i struktura tehnolokog sistema odreene
tokovima materijala, energije i informacija, pri emu najvaniju ulogu ima tok materijala, namee se potreba
da se trokovi proizvodnje unutar tehnolokog sistema analiziraju kroz njegove tokove. Pored toga dokazano
je da veina procesa unutar tokova materijala proizvodno-tehnolokih sistema ima stohastiki karakter, a to
e se naknadno razmotriti, postavlja se pitanje da li se posjeduje dovoljan obim informacija za davanje
odgovora u koje investicije proizvodni sistemi trebaju ui kako bi izvrili reinenjering postojeih ili
projektovali nove strukture proizvodno-tehnolokih sistema, a da se pri tome zadovolji zahtjev za
proizvodnjom sa minimalnim trokovima. Investiciona analiza koja bi se primjenjivala za reinenjering
struktura proizvodno-tehnolokog sistema potrebno je da u sebi sadri sve relevantne parametre direktnih
trokova (cijena kotanja radne snage, potronja alata, emulzija, energije, cijenu sredstava za obradu,
transport, mjerenje, skladitenje, odravanje, montau ) i indirektnih (pojava uskih grla i zastoja,
nedostatak energenata, sredstava za rad, repromaterijala ) trokova proizvodnje to se projicira na trenutak
otplate investicije. Ovdje se moe zakljuiti da se pored trokova proizvodnje koji su prouzrokovani
tokovima materijala u obzir moraju uzeti i trokovi proizvodnje prouzrokovani tokovima energije.
Strana 1


Od velike vanosti za ovakav pristup je uzimanje u obzir utjecaja uskih grla unutar proizvodnotehnolokog sistema s obzirom da isti permanentno utie na poveanje cijene proizvodnje. Ako se
posmatraju procesi i strukture tokova materijala unutar proizvodno-tehnolokog sistema sa serijskim
karakterom proizvodnje isti postaju sve kompleksniji, to je posljedica svakodnevnog razvoja stanja tehnike i
tehnologije, odnosno sve je vie utjecajna komponenta stohastinosti tokom interakcijskog djelovanja
izmeu pojedinih procesa, a to se direktno odraava na visinu trokova proizvodnje.
Dodatnu problematiku stvara potreba za odravanje potrebnog stepena konkurentnosti, odnosno
proizvodno-tehnoloki sistemi moraju permanentno primjenjivati uvoenje novih i inovirati postojee
tehnologije i metode za procese obrade, transporta/manipulacije, kontrole i montae proizvoda. Ovim se
namee zakljuak da se tokom ivotnog vijeka proizvodno-tehnolokog sistema svakodnevno mijenjaju
granini uslovi kao posljedice uvoenja novih proizvoda, procesa, promjena u proizvodno-tehnolokom
procesu, odnosno u njegovim tokovima to se izriito odnosi na tokove materijala. To dalje znai da su do
tada optimalne strukture tokova materijala proizvodno-tehnolokog sistema izloene novonastalim
stohastikim promjenama i tokom vremena se transformiraju u suboptimalne strukture, [72.]. Analiza rada
ovakvih tokova materijala je kompleksna iz razloga to i sami procesi posjeduju karakter dinaminosti i
stohastinosti odnosno mnotvo procesa se odvijaju po nekoj od sluajnih promjenjivih, [20.], [112.], [139.],
[147.]. Stoga rjeenje izbora adekvatne strukture radnih elemenata toka materijala unutar posmatranog
proizvodno-tehnolokog sistema i njegovih radnih parametara treba da bude zasnovano na potpunom
poznavanju interakcijskog djelovanja koje se odvija izmeu pojedinih jedinica tokom proizvodnog procesa u
sklopu proizvodno-tehnolokog sistema. Naime od izriite vanosti za svaki proizvodni sistem je da njegovi
segmenti imaju to vei stepen iskoritenja kako bi se indirektni trokovi smanjili na to manju mjeru,
odnosno ostvarila maksimalno mogua dobit.
Za rjeavanje problematike opisivanja i analiziranja stohastikih tokova materijala unutar
proizvodno-tehnolokih sistema sve vie se primjenjuju razne metode simulacije. Simulacijom se omoguava
detaljnije i vjerodostojnije analiziranje sloenijih proizvodnih procesa gdje se javljaju: redovi ekanja,
vjerovatnoe realizacije toka materijala u planiranom roku, izbor adekvatne proizvodno/transportno/uslune
opreme, otkazi, transport resursa, upravljanje zalihama, utjecaji povratnih sprega na ponaanje sistema i sl. U
novijoj strunoj literaturi, [81.] i [133.], se sve ee citira i naglaava potreba da planiranje, projektovanje i
reinenjering fabrika, u svim njezinim sastavnim dijelovima, ne treba posmatrati kao projekt koji treba da
uzme u obzir samo jedan vremenski trenutak nego je cijeli ovaj pristup potrebno transformirati u jedan
kontinualni proces.
S obzirom na prethodno izloeno, ovom doktorskom disertacijom, e se nastojati da se ukae na
vanost primjene integracije izmeu analize rada stohastikih procesa unutar proizvodno-tehnolokih
sistema, te njihove projekcije na pokazatelje trokova proizvodnje, i analize u investicionom postupku kako
bi se dobio odgovor u koji vid strukture i sa kojim parametrima je potrebno planirati, projektovati ili izvriti
reinenjering struktura proizvodno-tehnolokih sistema na bazi minimalizacije cjelokupnih trokova
proizvodnje. Pored navedenog dodatni elementi koje treba istraiti su odgovori na pitanja da li postoji
potreba za investiranjem u posmatranu strukturu proizvodno-tehnolokog sistema, te u kojem trenutku e se
pojedina investicija, u cilju poboljanja radnih parametara proizvodnje, isplatiti.
1.1. Pregled dosadanjih istraivanja

Ve u 15 vijeku Arsenale Novissimo u Veneciji je proizvodio brodove na principu protonih linija.
Dolezalek i Ropohl su 1967. godine dali osnove naune sistematike industrijske proizvodnje. U
ameriku literaturu termin masovna proizvodnja prodire ranih 1900-tih godina. Demjarljuk /1963./, meutim,
navodi da se ve 1731. godine javlja prva konvencionalna manualna protona linija za proizvodnju velikih
koliina dugmadi i igala /kompanija Zirov/.
Ve 1617. godine koritena je automatska linija u panjolskoj kovnici novca.
Strana 2


1746. godine je opisana prva protona linija za proizvodnju igala u Engleskoj. Godine 1785. je
Oliver Evans projektovao "automatsko" mljevenje brana. 1798. godine Eli Whitney sklapa ugovor za
proizvodnju 10.000 puaka.
1804. godine je poela proizvodnja brodskih sekcija na protonoj liniji u Engleskoj. Godine 1830. je
poela proizvodnja mesinganih satova sa zamjenjivim dijelovima /Chauncey Jerome, USA/.
1837. godine kasnije je u Bridgewaterskoj livnici u Engleskoj primijenjen princip layout montane
linije. Tridesetak godina kasnije u ikagu je napravljena protona linija za preradu mesa.
Krajem XIX vijeka poela je proizvodnja teretnih kola na protonoj liniji, a 1908. godine je poela
proizvodnja Fordovog modela T.
1913. godine izgraena je prva montana linija u Fordovim pogonima.
Protona proizvodnja definirana je u dananjem smislu od strane Kienzle-a i Maeckbach-a 1926.
godine. Od tada do danas su mnoge definicije i pojmovi izmijenjeni pod utjecajem snanog tehnolokog i
drutvenog razvoja.
Probleme projektovanja automatskih obradnih linija uvoenjem meufaznih zaliha (bunkera)
obraivali su Koenigsberg, Elmaghraby, Freemann, Morse, Buzacott, Sevastyanov, Young, Anderson,
Moodie, Harry, Hatcher, Hillier, Knott, Kraemer, Love, Wild i dr.
Drugu polovinu 20-tog. vijeka karakterizira izvanredno brzi razvoj informacionih tehnologija i
pojava i primjena sredstava numerikog upravljanja strojevima, to se posebno odrazilo na alatne strojeve i
poetke automatiziranja njihovog rada.
Principi automatskog upravljanja prvi put su uvedeni pri realizaciji Parson-ovih zamisli u
laboratoriji za servomehanizme MIT-a ( Massachusets Institut of Tehnology), 1952. godine [27.].
E. Femini i ostali 1953. godine na kompjuteru MANIAC I izvode Fermini-Pasta-Ulam eksperiment
koji se oznaava kao jedna od prvih kompjuterskih simulacija, ime se oznaava doba primjene simulacijskih
eksperimenata.
Prvi univerzalni simulacioni sistem razvijen je 1960. godine od Joeffrey Goerden (IBM) pod
imenom GPSS. Do dananjice su oblasti primjene kao i mogunosti simulacionih sistema rasli
proporcionalno sa mogunostima raunarke tehnike. Simulaciona tehnika je vremenom doivjela toliki
progres da u dananjici ne postoji nijedna nauna oblast u kojoj nisu prisutne metode simulacije. Meutim
simulaciona tehnika zbog svoje kompleksnosti i znatnom zahtjevu za raunarskim i vremenskim resursima u
naunim krugovima ni danas nije izrazito popularna.
Nagli razvoj raunarske tehnike stvorio je nove mogunosti automatizacije, to je posebno izraeno
kod alatnih strojeva. Ovim je utrt put razvoju fleksibilnih tehnologija. Prema [48.], znaajan poticaj razvoju
fleksibilnih tehnologija poinje 1962. godine, kada je M. E. Merchant predloio naela integracije u
istraivanju proizvodnje, uvodei prvi put pojam "proizvodni sistem", i predloio njegovu koncepciju u
asopisu Production Engineering Research, 1962. godine.
*
Analiza rada proizvodnih sistema je kompleksan zadatak koji je u zadnjih nekoliko decenija znatno
otean zbog injenice da struktura proizvodnih sistema postaje sve komplikovanija, to se moe rei i za
unutarnje procese koji su stohastikog karaktera, pri emu njihova stohastinost ima sve izraeniji utjecaj na
rad proizvodnih sistema Modeliranje ovako sloenih procesa nije mogue najee izvriti klasinim
analitikim metodama, tako da razmjerno razvoju IT tehnologija dolazi do usavravanja postojeih i
stvaranja novih metoda modeliranja ovakvih sistema, meu koje spadaju numeriki statistiki simulacioni
algoritmi.
H. B. Maynard i ostali, 1984. godine, [7.] ukazuju na vanost industrijskog inenjeringa, te metoda
za provoenje istog. Kroz tematski obraene cjeline obrauju metode za projektovanje, planiranje i
upravljanje proizvodnim sistemima, te praenje i uravnoteenje procesa tehnolokog sistema. Posebnu
panju u svojim izlaganjima posveuju strukturi i utjecaju trokova na rad proizvodnih sistema.
Strana 3


P. A. Samuelson i W. D. Nordhaus, 1987. godine, u svojoj knjizi [8.] obrazlau osnove makro i
mikro ekonomije te njihovog utjecaja na privredne subjekte. Pored toga, s obzirom da se obojica smatraju za
utemeljivae ekonomije kao nauke, objanjavaju naine, motive i posljedice procesa investiranja, te
problematiku sa kojom se privredni subjekti mogu susresti tokom ovog procesa. Znatnu vanost posveuju
utjecaju trokova poslovanja privrednih subjekti na njihovo pozicioniranje i konkurentnost na tritu.
H. Niederreiter, 1992. godine, ukazuje na zavisnost numerikih statistikih simulacionih algoritama
od upotrebe sluajnih brojeva generiranih u okviru raunarskih algoritama koji imaju osnovni nedostatak to
poslije izvjesnog perioda generirane cifre nemaju ravnomjernu raspodjelu po F2 /Hi-kvadrat/ testu ime se
ograniava upotrebljivost na realnim problemima.
. Zrni i D. Petrovi, 1994. godine, [23.], ukazuju na znaaj pseudo-sluajnih brojeva koji
omoguavaju izvoenje raunarskih numerikih simulacija u cilju optimizacije posmatranog sistema.
R.E.A Schelasin i J.L. Mauer, 1995. godine, ukazuju na znaaj razvoja simulacionih modela
proizvodnih sistema koji nalaze primjenu u brojnim aplikacijama, omoguavaju sticanje novih saznanja
postavljanjem i provjeravanjem razliitih hipoteza, te nakon verifikacije dobivenog modela definiraju na
korisnikom nivou tri cilja primjene: obuavanje korisnika, istraivanje postojeih i buduih sistema.
D. M. Zelenovi, 1995. godine, [9.], [28.] i [69.], tematski obrauje problematiku organizacije i
upravljanja proizvodnim sistemima, te se u sklopu svojih istraivanja bavi sa problematikom projektovanja i
rekonstrukcije efektivnih organizacionih struktura proizvodnih sistema u sklopu ega predstavlja osnovni
model tokova materijala. Predstavljeni model gleda kroz radnu jedinicu koji je u osnovi skup odreenog
broja tokova visokog stepena sloenosti i koja je osnovna jedinica posmatranja visokog stepena pogodnosti
za fleksibilnu organizaciju, automatizaciju i upravljanje sistemom. Ovom konstatacijom ukazuje na vanost
oblikovanja tokova materijala u procesu projektovanja i rekonstrukcije efektivnih organizacionih struktura
proizvodnih sistema.
M. Klarin, 1996. godine, [30.] i [33.], ukazuje na problematiku organizacije i planiranja proizvodnih
procesa, te detaljno izlae karakteristike pojedinih metoda, utjecajnih faktora i odnosa pojedinih parametara
na sam proces planiranja proizvodnih procesa. U sklopu izlaganja problematike ekonomskog programiranja
daje klasifikaciju trokova proizvodnje, te predstavlja matematski model optimizacije kapaciteta, baziran na
primjene linearnog programiranja, za ostvarenje nekoliko kriterija koji mogu da budu
tehnoloko/ekonomskog karaktera.
. Zrni i D. Savi, 1997. godine, [35.], prouavaju ponaanje postojeih sistema tokova materijala
kako bi uoili najea mjesta pojave uskih grla ili problematine strategije, a simulacione eksperimente
koriste kako bi ukazali na mogunost poboljanja performansi posmatranog sistema. Posebno naglaavaju
znaajna istraivanja prilikom projektovanja buduih sistema, kako sa aspekta minimizacije ukupnih
trokova, tako i sa aspekta vremena trajanja simulacionog eksperimenta u odnosu na realizaciju realnog
sistema. Spomenuti autori ukazuju i na mogunost prevazilaenja problema generatora sluajnih brojeva
primjenom brzih algoritmima za generiranje niza brojeva u raunaru. Takoer ukazuju na injenicu da za iste
ulazne podatke i isti algoritam, raunar uvijek daje identian ili determiniran niz brojeva. Meutim, ako ovaj
niz na nekom intervalu zadovoljava statistike testove o ravnomjernosti raspodjele tada se naziva pseudosluajnim. Kvaliteta generatora pseudo-sluajnih brojeva ocjenjuje se na osnovu duine ciklusa poslije koga
dolazi do ponavljanja; to je ciklus dui to je generator kvalitetniji.
Westkamper, 1997. godine, [38.], u svojim istraivanjima vezanim za projektovanje proizvodnih
sistema dolazi do zakljuka da e se u periodu od 1995. do 2005. godine potreba za obimom planiranja
unutar proizvodnih sistema utrostruiti, dok e se vremenski period za projektovanje smanjiti za 75 %.
G. A. Mikhailov, 1999. godine, ukazuje na injenicu da simulacijski modeli tokova materijala mogu
biti deterministiki, kod kojih svaka vrijednost ulaza uvijek daje iste vrijednosti na izlazu i stohastiki, kod
kojih promjena jedne ili vie varijabli opisanih funkcijama vjerojatnosti daje izlazne rezultate kao sluajne
varijacije, pa shodno tome stohastika simulacija zahtijeva poznavanje naina opisivanja stohastikih
varijabli i generiranje sluajnih brojeva preko kojih se one reprezentiraju, pri emu se najee koriste
numerike statistike simulacione metode. Osim toga u svojim radovima objavljenim 2000. godine postavlja
pitanje tanosti numerikih statistikih simulacionih algoritama tj. da li je mogue ovim metodama dobiti
Strana 4


rjeenje datog problema unutar specifine statistike tanosti u vremenu ogranienom stepenom polinoma, te
ukazuje na brojna istraivanja koja dokazuju tanost ovih metoda.
M. Wiegand, 1999. godine, [46.], analizira i definie osnove parcijalnih procesa tokova materijala u
cilju definisanja neophodnih karakteristika simulacionih alata za modeliranje tokova materijala. Nadalje se
bavi problematikom razvoja softverskih aplikacija za simuliranje tokova materijala, te kao rezultat vlastitih
istraivanja prethodno dobivene podatke integrira u simulator SIMFLEX/3.
D. Tufeki, M. Jurkovi, 2000. 1999. godine [42.] i [44.], obrauju problematiku projektovanja,
upravljanja, monitoringa i analiziranja fleksibilnih proizvodnih sistema. Kao jedan od zakljuaka za
planiranje fleksibilnih proizvodnih sistema navode da je nuno izvriti optimizaciju oprenih parametara na
bazi poznatih podataka, te pretpostavki buduih zbivanja.
D. Petkovi, 2000. godine [51.] u svojoj doktorskoj disertaciji ukazuje mogunost projektovanja
proizvodnih sistema povienog nivoa fleksibilnosti primjenom grupne tehnologije gdje kroz rezultate
vlastitih istraivanja ukazuje na vanost primjene inovacionih pristupa pri projektovanju i reinenjeringu
tehnolokih sistema u cilju uprotavanju tokova materijala odnosno poveanju fleksibilnosti proizvodnog
sistema.
T. Kudlich, 2000. godine, [49.], detaljno razrauje i opisuje metodologiju optimiranja tokova
materijala na primjeru sistema za pakovanje namirnica. Takom svog istraivanja na posmatranom predmetu
istraivanja primjenjuje razliite optimizacione metode, te dobivene rezultate komparira sa ciljem
utvrivanja nivoa aplikativnosti pojedinih metoda pri optimiranju tokova materijala. Na osnovu provedenog
istraivanja nadalje dokazuje da se primjenom evolucionih i genetskih algoritama proces optimiranja tokova
materijala znatno ubrzava uz zadovoljavajuu tanost dobivenih rezultata.
H. Niederreiter i J. Spanier u svojim istraivanjima objavljenim 2000. godine analiziraju
kompleksne tokove materijala koji se sastoje od vie ureaja za opsluivanje povezanih paralelnim ili
serijskim vezama, pri emu kao sistemsku metodologiju za predstavljanje rada i ponaanja ovakvih sistema,
koriste numerike statistike simulacione metode.
F. Dellaert, 2001. godine, naglaava da su metode sline numerikim statistikim simulacionim
algoritmima koritene mnogo ranije, ali od 1970. godine sa razvojem novih teorija kompjuterskih prorauna
irom se otvaraju vrata primjeni ovih metoda. Karakteristika ovih metoda je direktno simuliranje fizikog
procesa, radi ega nije potrebno definiranje matematikog modela koji opisuje stanje sistema, nego se
simulacija vri na osnovu opisa ponaanja sistema putem funkcije sluajne promjenljive, te ih primjenjuje na
podruju robotike i kompjuterskog optikog voenja kao segmenata sistema unutranjeg transporta.
I. Vea, 2001. godine, [52.], obrauje metodologiju projektovanja proizvodnih sistema, pri emu
konstatira da se tokom projektovanja izbor adekvatnog rjeenja moraju zadovoljiti tehniki i ekonomski
kriteriji. Za jedan od ciljeva prilikom projektovanja proizvodnih sistema postavlja kriterij ekonominosti na
kojeg direktan utjecaj imaju: proizvodnja s minimalnim ciklusom i zalihama, isporuke u tanim terminima,
kvalitetni proizvodi, izbjegavanje aktivnosti koje ne poveavaju vrijednost proizvoda, te optimalno koritenje
opreme, prostora i osoblja, pri emu je nuno osigurati povoljan tok proizvoda i materijala.
Schilling i Praetzel 2002. godine, [63.], ukazuju da se tokovi materijala baziranim na
konvencionalnim obradnim centrima i montanim stanicama bez velikih napora mogu restrukturirati, dok se
na podruju restrukturiranja tokova materijala baziranim na integraciji specijalnih maina postoji opravdana
potreba za detaljnija istraivanja.
C.P. Robert i G. Casella, 2004. godine, u svojoj knjizi ukazuju na povezanost razvoja informacionih
tehnologija i numerikih statistikih simulacionih metoda koje omoguavaju direktnu simulaciju fizikih
procesa, ime se izbjegava potreba za definiranjem matematikog modela koji opisuje stanje sistema, a
simulacija se vri na osnovu opisa ponaanja sistema putem funkcije sluajne promjenljive.
M. Ben-Akiva, 2004. godine, u svom istraivakom projektu Next Generation Simulation - NGSIM
Prototype Model razmatra novi pristup u simulaciji tokova materijala zasnovan na prikupljanju podataka,
razvoju simulacionog modela i kreiranju prototipa koji e omoguiti daljnji razvoj dobivenog simulacionog
modela.
Strana 5


U. Markwardt, 2004. godine, [80.], i A. Topi, 2007. godine, [113.], nezavisno jedan od drugog u
svojim radovima dokazuju mogunost integracije neuronskih mrea sa simulacionim tehnikom sa ciljem
dobivanja hibridnih modela sa poboljanim performansama za analizu tokova materijala.
D. Simchi-Levi, 2004. godine, [77.], u svojim istraivanjima integracije lanaca dobave materijala
bavi se izuavanjem rasta sistema dobave materijala kreiranjem baza podataka, statistikim ispitivanjima
utjecaja sistemi dobave na rad proizvodnog subjekta, te razvija konceptualne modele u cilju ispitivanja
strategijskih i ekonomskih pitanja vezanih za odluke o spajanju i rastavljanju sistema dobave ukljuujui i
pitanja konkurentskog dizajna proizvoda i sistema nabave koji podrava razvoj istih.
C. Barnhart, 2004. godine, u svojim istraivanjima lanaca dobave materijala bavi se uravnoteenjem
tokova materijala, transportnim trokovima i zahtjevima odravanja, to u znaajnoj mjeri oteava
simuliranje ovakvih sistema, koje je meutim mogue rjeavati metodama umjetne inteligencije.
C. Fine, 2004. godine, istrauje aspekte dizajniranja strategijskih sistema dobave materijala u cilju
identifikacije principa njihovog dizajniranja, pokretaa promjena u njihovoj strukturi i ulozi sistema dobave
u postizanju konkurentskih prednosti proizvodnog subjekta.
T. Magnanti, 2004. godine, bavi se optimizacijom sistema dopreme materijala u cilju unaprjeenja
dizajna i operativnih sposobnosti istih, s posebnim naglaskom na montane sisteme proizvoda iroke
potronje i automobilske proizvodne linije u cilju JIT proizvodnje.
R. Cisek, 2005. godine, u svojoj doktorskoj disertaciji [92.] navodi naine praenja trokova i vrste
investicionih analiza unutar proizvodnih sistema. Tokom svojih istraivanja definie osnove i razvija
metodologiju tako da trokove proizvodnje posmatra kao funkciju koja e definisati optimalni raspored
proizvodne opreme. itav razvijeni koncept je zasnivan na integraciji sistema za monitoring referentnih
parametara, optimizacionog procesa zasnovanog na genetskim algoritmima, te projekciji rezultata na
parametre trokova proizvodnje. Sva razvijenu metodologiju objedinjuje kroz razvoj namjenskog softverskog
paketa kojeg verifikuje u praksi. Nadalje zakljuuje da moderne organizacione osnove kao to su Virtualne
fabrike, i Fluidne organizacije jo uvijek vae za difuzne skice koje u buduoj praktinoj primjeni
zahtijevaju dodatni nivo nauno-istraivake dorade i validacije pogotovu u podruju proizvodnih sistema,
pri emu ovi koncepti besprijekorno imaju relevantnost za njihovu primjenu u budunosti.
K. Decker, 2006. godine, [97.] i [126.], u svojoj doktorskoj disertaciji analizira protonost
proizvodnih sistema primjenom simulacije tokova materijala u cilju utvrivanja veliine meuskladita
kojim bi se otklonili otkazi pojedinih opslunih segmenata. U svojom radu, [86.] 2008. godine, daje teoretske
osnove za analitiko odreivanje potrebne tehnike protonosti proizvodnih sistema.
M. Junge, 2007. godine, [112.], proizvodne sisteme posmatra kroz analizu energetske eficijencije
proizvodnje odnosno cjelokupnih trokova proizvodnje. Osnova istraivanja je razvoj metodolokog pristupa
analizi cjelokupnih trokova proizvodnje kroz integraciju simulacije tokova materijala i tokova energije
tokom proizvodnje na odreenoj mikro lokaciji. Trokovi proizvodnje koji su uzeti tokom istraivanja
obuhvaali su pored direktnih trokova proizvodnje, trokove energenata, sredstava za rad, kao i kroz niz
ostalih utjecajnih faktora koji su definisani okolinom. Razvijenim simulacionim modelom analizira utjecaj
razliitih geografskih lokacija sa razliitim cijenama energenata na cijenu proizvodnje.
S. Jensen, 2007. godine, [114.], u svojim istraivanjima ukazuje na mogunost primjene djelimino
automatiziranog procesa generiranja simulacionih modela tokova materijala, ime bi se potrebno vrijeme za
provedbu simulacionih eksperimenata znatno skratilo. Kao mogue rjeenje posmatra integraciju ve
postojeih informacionih sistema unutar proizvodnih sistema za automatsko dobivanje ulaznih parametara
simulacionih modela, te navodi da je od znatne vanosti za stepen detaljnosti modela nivo sveobuhvatnosti
ulaznih podataka.
M. Schlayer, 2007. godine, [116.], u svojoj doktorskoj disertaciji razvija analitiku vremenskodiskretnu metodu za analizu tokova materijala koja bi se implementirala tokom faze grubog planiranja
proizvodnih sistema, dok bi trokovi njezine implementacije bili znatno nii za razliku primjene simulacione
tehnike. Meutim tokom svojih istraivanja ukazuje na ogranienu primjenu ove metode i zakljuuje da bi
simulacione tehnika bila znatno sveobuhvatljivija za analizu posmatranih problema.
Strana 6


*
Iz datog pregleda dosadanjih istraivanja, mogue je sagledati sadanju aktualnost istraivanja iz

podruja analize struktura proizvodno-tehnolokih sistema, a naroito tokova materijala, obzirom na stalno
usavravanje proizvodnih procesa i tehnologija. Pored toga iz datog pregleda dosadanjih istraivanja uoava
se da se nekolicina istraivaa bavila tematikom smanjenja trokova proizvodnje i njihovog utjecaja na
pristup investiranju u projektovanje, planiranje i reinenjering struktura proizvodno-tehnolokih sistema, pri
emu su najee samo parcijalno, a ne integralno, uzimali u obzir pojedine elemente trokova proizvodnje.
Istraivanja u ovoj disertaciji su znaajna i sa aspekta njihove primjene na proizvodne sisteme u Bosni i
Hercegovini, jer postoje proizvodni kapaciteti koji imaju potrebu za reinenjeringom struktura
proizvodno/tehnolokih sistema, radi snienja trokova proizvodnje odnosno to kraeg vremena za otplatu
postojeih ili buduih investicija, a ime bi se direktno obezbjedio vii nivo konkurentnosti na domaem i
stranom tritu.
1.2. Problem istraivanja

Problem istraivanja u okviru ove doktorske disertacije baziran je na nedovoljno istraenom
podruju tehnolokih i ekonomskih utjecaja pri ocjeni moguih investicionih programa za izvoenje
reinenjeringa strukture i karakteristika proizvodno-tehnolokih sistema, pri serijskom karakteru
proizvodnje, u cilju smanjenja ukupnih trokova proizvodnje. Naime najee je praksa da se na osnovu
parcijalnih indikatora, koji su dobiveni na osnovu odreenih istraivanja, zakljuuje koji bi vid
reinenjeringa strukture i karakteristika bio najpovoljniji za posmatrani proizvodni sistem. Pri procesu
donoenja odluke o moguem reinenjeringu strukture i karakteristika proizvodno-tehnolokog sistema
postojee metode za analizu investicionih programa ne uzimaju u obzir utjecaj stohastinosti procesa, a koji
je sve vie izraeniji u tokovima materijala sa serijskim karakterom proizvodnje, pri emu i metodoloki
pristup za istovremeno posmatranje strukturnih i parametarskih promjena u tokovima materijala predstavlja
dodatni problem kod analize i optimiranja tokova materijala kao jednog od osnovnih elemenata proizvodnotehnolokog sistema.
U sistemima u kojim se obavlja serijska proizvodnja od krucijalne vanosti je posjedovati
sveobuhvatne informacije o novonastalom stanju i moguim posljedicama nakon pojedinih korekcija u
strukturama proizvodno-tehnolokog sistema, te njihovoj projekciji na trokove proizvodnje uz uzimanje u
obzir i utjecaja direktnih i indirektnih trokova proizvodnje. Trenutno primjenjivane metodologije za analizu
stanja struktura proizvodno-tehnolokog sistema i analizu investicionih programa kako sa tehnikog stanja
nauke i tehnike, tako i sa ekonomskog se neovisno primjenjuju, ime se kao rezultat dobivaju parcijalni
optimumi, odnosno suboptimumi. Prethodno opisani pristupi reinenjeringa strukture i karakteristika
proizvodno-tehnolokih sistema u cilju smanjenja trokova proizvodnje predstavljaju djelimina rjeenja
problema, s obzirom da je potrebno uzeti u obzir i utjecaje mogue strukture proizvodno-tehnolokih sistema
tokom vrjemena kada e investicija biti otplaena.
Moe se zakljuiti da je pri sadanjem stepenu razvoja proizvodno-tehnolokih sistema opravdana
potreba da se za reinenjering, posebno kada se radi o potrebi za smanjenjem trokova unutar proizvodnotehnolokih sistema, iznae novi metodoloki pristup koji e za rezultat imati detaljnije i sveobuhvatnije
opisivanje moguih stanja unutar proizvodno-tehnolokih sistema, te njihovu projekciju na novonastale
trokove. Ovakav pristup treba da rezultira utvrivanjem okvirne strukture proizvodno-tehnolokog sistema i
nivoa investiranja, kojim bi se u najkraem vremenskom periodu povratila uloena materijalna sredstava u
investiciju, to bi uticalo na dugoronije smanjenje cijene proizvodnje.
Strana 7

1.3. Cilj istraivanja

Osnovni cilj istraivanja je definiranje metodologije za izbor strukture i obima investicije za
reinenjering strukture i karakteristika proizvodno-tehnolokih sistema sa serijskom proizvodnjom,
zasnovanog na minimizaciji cjelokupnih trokova proizvodnje. Podruje istraivanja e obuhvatiti:
x
x
x
x
x
odreivanje direktnih i indirektnih trokova proizvodnje (potronje obradnih alata, emulzija, ulja,
elektrine energije, cijenu radne snage, odravanja, proizvodno/transportno/mjernih segmenata
proizvodnje);
varijaciju struktura proizvodno-tehnolokog sistema u cilju identifikacije utjecaja razliite opreme
proizvodno-tehnolokog sistema na smanjenja trokova proizvodnje;
optimizaciju radnih parametara proizvodno-tehnolokog sistema na bazi kriterija minimalnih
trokova proizvodnje;
izbor adekvatne strukture i parametara rada proizvodno-tehnolokog sistema koji e obezbijediti
zadovoljavajuu koliinu proizvodnje i to manji period povrata sredstava uloene investicije za
ostvarenja novonastalog stanja;
odreivanje ekonomske opravdanosti ulaska u proces investiranja.
Rezultati dobiveni praenjem radnih parametara analiziranog proizvodno-tehnolokog sistema,

posluiti e za iznalaenje adekvatne metodologije, koja e omoguiti identifikaciju stanja pojedinih tokova
unutar proizvodno-tehnolokog sistema, te optimiranje i predvianje utjecaja na promjene njihovih radnih
parametara ili stanja.
Metodologija koja predstavlja cilj istraivanja u ovoj disertaciji, treba da je aplikativna za razliite
proizvodno-tehnoloke sisteme sa serijskom proizvodnjom, to nije sluaj kod primjene postojeih metoda.
Primjena istraivane metodologije treba da sa zadovoljavajuom tanosti omogui kompleksniju
analizu tokova materijala u okviru proizvodno-tehnolokih sistema odnosno omogui identifikaciju "slabih"
mjesta,
to
e
omoguiti
predvianje
ponaanja
rada
primjene
razliitih
varijacija
proizvodno/transportno/mjernih struktura u cilju smanjenja trokova proizvodnje na osnovu tokova unutar
proizvodno-tehnolokih sistema.
Pored navedenog primjenom ove metodologije e se omoguiti: smanjenje meufaznih-procesnih
zaliha, bolje iskoritenje rada rukovalaca, povienje kapaciteta proizvodne opreme, smanjenje vremena
trajanja transporta materijala unutar tehnolokog sistema, odnosno nie proizvodne trokove, nie
investicione trokove i povienje konkurentnosti proizvoda na tritu. Osim toga, na osnovu dobivenih
rezultata, odredit e se funkcije pogodnosti proizvodno-tehnolokog sistema za ulazak u investiciju. Nadalje
e se odrediti utjecaj razliitih vidova investicije za reinenjering strukture proizvodno-tehnolokog sistema i
trokova proizvodnje u vremenskom intervalu, ime bi se odredile zavisnosti izmeu strukture proizvodnotehnolokog sistema, visine investicije i brzine otplate investicije.
1.4. Poligon istraivanja

Planirana istraivanja e se vriti u postojeem proizvodnom sistemu TMD Ai Gradaac, koja
predstavlja objekt istraivanja. Predmet istraivanja predstavljaju proizvodne linije koje vre proizvodnju
dijelova za automobilsku industriju proizvoda pod kodnim imenom Prsten.
1.5. Osnovne hipoteze

U skladu sa definiranim problemom i ciljem istraivanja postavljene su slijedee hipoteze:
Strana 8

Hipoteza I.
Analizom direktnih i indirektnih trokova proizvodnje na bazi simulacionih eksperimenata odrediti e se
optimalno podruje rada i strukture proizvodno-tehnolokog sistema.
Hipoteza II.
Izmeu vremenskih funkcija trokova proizvodnje i obima investicije ne postoji proporcionalna ovisnost.
Hipoteza III.
Determinisanjem funkcije podobnosti proizvodno-tehnolokog sistema za investiranje odredit e se
optimalna struktura tehnolokog sistema uz primjenu kriterija optimizacije minimalnih trokova proizvodnje
ili to kraeg perioda otplate investicije.
1.5.1. Ogranienja hipoteza

Prilikom dokazivanje hipoteza biti e prisutna slijedea ogranienja:
x
objekt istraivanja posmatrati e se kao stohastiki zatvoreno kompleksni proizvodni sistem

sa jednopredmetnom proizvodnjom, [52.];
varijacija vremena opsluivanja tokom proizvodnje kretat e se 10 % njihove vrijednosti;
varijacija parametara tehnolokih procesa vrit e se na principu crne kutije odnosno nee
se razmatrati razlozi i uslovi koji su doveli do varijacije parametara;
period prikupljanja podataka iznosit e 2-6 godina na osnovu koritenja postojee baze
podataka, pri emu e postupak posjedovati mogunost aktualizacije podataka u skladu sa
novonastalim stanjem;
period testiranja simulacionih modela iznosit e period od 1 godinu dana;
pri analizi trokova nee se uzimati cijena rasvjete i grijanja.
1.6. Koritene metode

Za planirana istraivanja u ovoj disertaciji koristiti e se slijedee metode:
prikupljanje empirijskih podataka i praenje (in sity) parametara rada pojedinih procesa objekta
istraivanja;
statistike obrade podataka, koja sadri:
x
histogramsku analizu;
definisanje teorijske statistike distribucije;
primjenu Kolmogorov-Smirnovljevog testa (d testa), u cilju validnosti i verifikacije

definisane statistike distribucije.
simulacione studije, kojom treba da se izvri :

x
opisivanje rada posmatranog sistema, simulacionim modelom zasnovanom na diskretnim

sluajnim dogaajima;
Strana 9


x
provoenje simulacionih eksperimenta na bazi planiranog eksperimenta za strukturalne

varijacije predmeta istraivanja;
ABC metoda analize;
optimizacija parametarskih vrijednosti najboljih stukturalnih varijacija predmeta istraivanja

simpleks metodom na osnovu kriterija minimalnih trokova proizvodnje.
1.7. Plan eksperimenta

Na osnovu naprijed iznesenih injenica mogue je definirati plan eksperimenta koji e se obaviti u
cilju dokazivanja postavljene hipoteze:
1. korak -
Izbor i definicija problema analiza globalne strukture predmeta istraivanja i definisanje

veliina koje e se pratiti kako bi se zadrala vjerodostojnost realnog stanja unutar predmeta
istraivanja;
2. korak -
Snimanje postojeeg stanja snimanje karakteristika strukture proizvodno-tehnolokog

sistema, segmenata tokova materijala pri radu proizvodno-tehnolokog sistema metodom
trenutnog zapaanja i povratnom metodom, a rezultati snimanja e se unijeti u odgovarajue
formulare (redoslijed dogaanja, hodogram, opis izvoenja rada, snimak radnog mjestaprimopredajnog sistema, ....), te naknadno statistiki obraditi, pored toga izvrit e se
prikupljanje jedininih cijena trokova koji su prisutni u procesu proizvodnje obuhvaeni su
predmetom istraivanja;
3. korak -
Kreiranje i validacija osnovnog simulacionog modela izrada osnovnog simulacionog

modela tokova materijala posmatranog proizvodno-tehnolokog sistema koji e
matematsko/logiki oslikavati stvarne procese uz svjesno pojednostavljene ili izostavljanje
pojedinih komplikovanih ili apstraktnih procesa, te naknadna strukturalna validacija i
parametarska verifikacija simulacionog modela u cilju ocjenjivanja njegove tanosti;
4. korak -
Analiza postojeeg stanja - analiza rezultata simulacionog modela tokova materijala u cilju
utvrivanja karakteristika predmeta istraivanja na osnovu kojih e se kreirati preliminarni
planirani simulacioni eksperimenti na bazi varijacije strukture predmeta istraivanja;
5. korak -
Simulacija utjecaja strukture proizvodno-tehnolokog sistema predmeta istraivanje na bazi

planiranog eksperimenta;
6. korak -
Integracija i ocjena rezultata projekcija rezultata simulacionog eksperimenta na vrijednosti

obima potrebne investicije, za reinenjering strukture predmeta istraivanja i trokova
proizvodnje, pri emu e se izabrati najbolje strukturne kombinacije za parametarsko
optimiranje;
7. korak -
Parametarsko optimiziranje struktura sa minimalnim vrijednostima trokova proizvodnje

primjena simpleks metode za odreivanje podruja minimalnih vrijednosti trokova
proizvodnje;
8. korak -
Integracija i ocjena rezultata prikaz, analiza i komentar rezultata optimizacije, prikaz

funkcije podobnosti proizvodnog sistema za investiranje;
9. korak -
Zakljuna razmatranja.
Strana 10

1.8. Oekivani rezultati

Planiranim istraivanjima u ovoj disertaciji e se definirati metodologija za izbor strukture i obima
investicije proizvodno-tehnolokog sistema, a koja e biti primjenjiva za reinenjering strukture proizvodnotehnolokog sistema na osnovu funkcije kriterija minimalnih trokova proizvodnje koji u sebi sadre direktne
i indirektne trokove.
Istraivana metodologija za izbor strukture i obima investicije proizvodno-tehnolokog sistema e
primjenom numerikih diskretnih simulacionih algoritama, te projekcijom dobivenih veliina na parametre
trokova proizvodnje omoguiti dobivanje veeg broja izlaznih informacija (nivo uravnoteenosti, stvarni
trokovi proizvodnje, trokovi radne snage, potronog materijala, ...), koje e se koritenjem optimizacionih
metoda obraditi u cilju dobivanja trenutnog minimuma trokova proizvodnje. Primjena ove metodologije e
omoguiti identifikaciju i kvantificiranje potrebnog naina ulaganja u proizvodne-tehnoloke sisteme, a da se
pri tome nepotrebno ne zaleuje neophodni kapital. Time e se obezbijediti realna slika sadanjeg i moguih
stanja tehnoloko/ekonomskih parametara istraivanog proizvodnog sistema i determiniranje odnosno
kvantifikacija utjecajnih faktora na izbor adekvatne investicije u tehnoloke sisteme.
Rezultati istraivanja treba da omogue:
-
detaljniju i sveobuhvatniju tehnoloko/ekonomsko analizu koja e rezultirati da proces izbora

optimalnog rjeenja u cilju izbora adekvatne investicione strukture, sa najkraim vremenskim
periodom otplate i sa minimalnim trokovima proizvodnje, traje krae, odnosno ima bri odziv,
pri optimiranju i predvianju ponaanja razliitih struktura proizvodno-tehnolokog sistema;
preddefinisanje parametara kojima e se pojednostaviti proces izbora visine investicionog

ulaganja karakteristika tokova materijala i energije na strukturu proizvodno-tehnolokog sistema
u koje je opravdano investirati,
jednostavnost primjene istraivane metodologije kroz njeno povezivanje i implementaciju u

informacijski sistem upravljanja i optimiranja strukturnih i radnih parametara unutar proizvodnotehnolokih sistema,
univerzalnost primjene definirane metodologije na proizvodno-tehnoloke sisteme sa serijskim

karakterom proizvodnje.
Strana 11

2
2. PROIZVODNI SISTEMI
Jedna od baza svjetske ekonomije zasniva se na stalnoj proizvodnji i stvaranju nove vrijednosti, pri
emu akteri proizvodnje nastoje tritu ponuditi zahtijevane, potpuno nove ili inovirane proizvode kako bi
odrali i pospjeili svoju ekonomsku, drutvenu ili tehnoloku poziciju. Akteri ovakve proizvodnje nazivaju
se proizvodni sistemi.
Na osnovu prethodnih konstatacija osnovni cilj svakog proizvodnog sistema je ostvarenje predviene
proizvodnje kvantitativno, kvalitativno u planiranom vremenu. Shodno tome planiranje i rad proizvodnih
sistema permanentno su usmjereni ka optimiranju svih procesa s ciljem povienja ukupne ekonominosti
proizvodnje, efektivnosti poslovanja, te stalnom odravanju i poboljanju nivoa konkurentnosti na tritu.
Ovakvi zahtjevi vode ka primjeni kompleksnih struktura proizvodnih procesa koje je potrebno s jedne strane
upravljati i odravati u nesmetanom procesu proizvodnje, a sa druge strane permanentno analizirati,
poboljavati, optimirati kako bi se postigla i odrala prethodno navedena funkcija cilja proizvodnih sistema.
Zbog prethodno izloenih razloga prije daljnjih razmatranja navesti e se definicije pojmova
proizvodnje i proizvodnih sistema, te naknadno razmotriti karakteristike strukture proizvodnih sistema.
Definicija 1. Proizvodnja, prema [59.]
Proizvodnja je transformacioni proces, koji se odvija unutar proizvodnog sistema, pri kojem od
ulaznih dobara kreiraju druga dobra ili usluge.
Definicija 2. Proizvodni sistem, prema [136.]:
Pod proizvodnim sistemom podrazumijeva se socio-tehniki sistem u koji ulaze (znanje, metode,
dobra, finansijska sredstva, energija, ...) transformira kroz stvaralake (obradu, montau) i pomone
procese (transport, skladitenje, ...) u izlaze (proizvode, trokove, otpade, ...).
2.1. Struktura proizvodnih sistema

Kako bi se shvatila kompleksnost upravljanja i analize proizvodnih sistema potrebno je itavu
problematiku posmatrati na bazi strukture proizvodnih sistema. S obzirom da su se mnogi autori u strunoj
literaturi bavili ovom problematikom, u narednom tekstu e se predstaviti sumarni model proizvodnog
sistema koji se zasniva na posmatranju problematike sa globalnog aspekta. Potrebno je istaknuti da svaki
drugi pristup posmatranja proizvodnog sistema prikazuje nepotpunu sliku.
Prije daljnjeg izlaganja neophodno je postaviti konstataciju da izmeu proizvodnog i poslovnog
sistema ne postoji generalna recipronost, naime svaki poslovni sistem generalno ne mora da posjeduje
proizvodni sistem (npr. banka), dok je svaki proizvodni sistem sastavni dio poslovnog sistema. Tako da se
generalno moe zakljuiti da u tehnici kada se govori o proizvodnom sistemu, u sutini se govori o
poslovnom sistemu sa podsistemom koje ini proizvodni sistem. Iz prethodno navedenih razloga osnova za
posmatranje proizvodnog sistema je poslovno okruenje u kojem se nalazi poslovni sistem, a proizvodni
sistem predstavlja podsistemsku jedinicu poslovnog sistema, slika 1.
Strana 12

Slika 1. Struktura poslovno-proizvodno-tehnolokog sistema

Strana 13


Poslovno okruenje predstavlja ambijent u kojem poslovni sistem posluje, te se utjecaj istog na
poslovni sistem moe usporediti kao utjecaj kvaliteta hrane na bioloki tijelo. Dokaz za ovu konstataciju se
nalazi u posmatranju ambijenta razvijenih industrijskih drava gdje je preduslov za osnivanje i uspjeh
poslovnog sistema znatno povoljniji nego u nerazvijenim dravama.
Ovdje treba istaknuti nekolicinu elemenata koji u najveoj mjeri utjeu na efikasnost rada
proizvodnih sistema, a samim time i na efikasnost poslovnog sistema:
x
Trite na koje se plasira proizvod predstavlja znaajan faktor koji utie na nain strukturiranja
proizvodnog sistema, s obzirom da je bez prodaje nemogu opstanak istog. Na osnovu plasmana
na ciljano trite mogue je dobiti bitne faktore o eljama i zahtjevima kupaca odnosno o
dinamici narudbi, te pozitivnim i negativnim informacijama o proizvodu od strane kupaca. Sve
ove informacije proizvodnom sistemu ukazuju na potrebne karakteristike koje isti treba da
posjeduje (kapacitet, kvalitet, potrebne karakteristike proizvoda, cijena proizvoda), to direktno
ima utjecaja na strukturu istog.
Trite resursa utie na strukturu proizvodnog sistema na osnovu mogunosti pribavljanja

kapitala, materijala i radne snage na istom.
Zakonodavstvo definie propise, norme, standarde i zakone koje je proizvodni sistem potrebno
da ispuni, to direktno ima utjecaja na strukturu istog.
Tehnologija daje mogunost proizvodnom sistemu da prepozna koje su metode, procesi, maine,
sistemi trenutno na tritu kako bi isti mogao da sa uslovno minimalnim trokovima proizvodi,
transportuje, skladiti, prenosi informacije itd.
Slijedei segment u lancu posmatranja proizvodnog sistema je poslovni sistem koji predstavlja
zaokruenu poslovnu cjelinu sa svim neophodnim atributima ureenog poslovnog subjekta. U okviru
poslovnog sistema upravljaki sistem ima nadreenu ulogu nad svim ostalim elementima poslovnog sistema,
te samim tim je odgovoran za kreiranje globalne politike poslovanja i donoenje egzistencijalnih odluka.
Upravljaki sistem svoj rad bazira na razmjeni informacija sa ostalim sistemima poslovnog sistema tako da
izlazne veliine upravljakog sistema (u vidu odluka) mogu da imaju negativne posljedice na poslovni
sistem, ukoliko su bazirane na pogrenim informacijama ili pretpostavkama. Stoga je od krucijalne vanosti
za svaki poslovni sistem utvrivanje realnih pokazatelja i to manje baziranje odluka na pretpostavkama.
Ostali podsistemi poslovnog sistema su sistem ekonomskih poslova, sistem administrativnih poslova
i proizvodni sistem. Sistem ekonomskih poslova zaduen je za upravljanje procesa kretanja novca u okviru
poslovnog sistema, te poslova marketinga proizvoda, dok sistem administrativnih poslova obavlja pomone
funkcije neophodne za rad poslovnog sistema. S obzirom da su od vanosti posmatranja za ovu doktorsku
disertaciju proizvodni i tehnoloki sistemi, detaljna razmatranja e se usmjeriti ka istim.
Ukoliko se posmatra proizvodni sistem isti predstavlja ureenu radnu organizaciju koja ima svoje
objekte i veze, procese koji se odvijaju u okviru njega, ulaze i izlaze, podsisteme, strukturu upravljanja i
hijerarhiju. Kao radna organizacija je tehnoloki i organizaciono zaokruena cjelina, a nivo i sutina
ekonomske zaokruenosti zavise od njenog odnosa sa drugim organizacionim cjelinama.
Analizirajui proizvodne sisteme moe se uoiti da se isti sastoje od pojedinih podsistema koji su u
meusobnoj interakciji prema tano definiranim vezama. Stoga svaki proizvodni sistem moe se smatrati
veoma kompleksnim, a samo njegovo upravljanje veoma komplikovanim. Da bi se postojanje takvog sistema
smatralo opravdanim, on mora da izvrava svoju funkciju, odnosno da ima neprestanu i neprekidnu
proizvodnju. U ovome procesu najvaniju ulogu ima sistem upravljanja proizvodnjom sa ciljem donoenja
odluka u funkciji proizvodnje, odnosno koordinacionu ulogu u radu proizvodnog sistema. Ostali podsistemi
proizvodnog sistema su:
x
x
x
x
x
sistem sigurnosti na radu,

sistem razvoja proizvoda,
sistem zavrne kontrole i otpreme,
sistem odravanja,
sistem razvoja tehnologija,
Strana 14


x
x
x
x
x
sistem nabavke materijala/sredstava/alata,

sistem integralnog transporta,
sistem skladitenja,
sistem dopreme energije i tehnolokih fluida,
tehnoloki sistem.
Definicija 3. Tehnoloki sistem:

Tehnoloki sistem predstavlja osnovni dio proizvodnog sistema, pri emu obuhvata jedinicu rada (u
zavisnosti od aspekta posmatranja jedno radno mjesto, skup povezanih radnih mjesta ili proizvodnu liniju)
na kojima se sirovine, poluproizvodi ili proizvodi transformiraju u eljene oblike i stanja, manipuliraju u
eljene pozicije i analiziraju u cilju kontrole kvaliteta i evolucije samog procesa.
Stoga tehnoloki sistem sainjavaju:
x
x
x
obradni sistemi,
sistemi parcijalnog skladitenja i transporta,
sistem meuoperacione kontrole kvaliteta.
Samo se u okviru obradnog procesa direktno stvara nova vrijednost. Ostali elementarni procesi kako
u proizvodnom tako i u tehnolokom sistemu uglavnom poveavaju trokove proizvodnje, produavaju
vrijeme proizvodnog ciklusa, a samim time i vrijeme isporuke. Ovime se proces proizvodnje znatno
uslonjava to smanjuje fleksibilnost proizvodnog procesa i u cjelini zahtjeva vii nivo organizacije sistema.
Uopteno pri projektovanju procesa proizvodnje treba nastojati da se potrebe za kontrolom, premjetanjem,
skladitenjem, zatitom i odravanjem opravdano eliminiraju ili bar svedu na to manju mjeru, pri emu se
nee naruiti kvalitet, ekologinosti ili drugi aspekt proizvodnje ili trenutno vaeih propisa u ovoj oblasti.
2.1.1. Koncept savremenog proizvodnog sistema

Kako su elementi proizvodnje/transporta/opsluge unutar savremenih proizvodnih sistema, [52.] i
[69.], specifini za svaki posmatrani proizvodni sistem, odnosno razliiti su po vrsti, kvalitetu i ostalim
karakteristikama, neophodna je primjena raznih metoda, postupaka i strategija za promjenu stanja unutar
proizvodnog sistema. Na osnovu prethodnoga se dolazi do zakljuka da su proizvodni sistemi, u optem
sluaju, po ponaanju sloeni i dinamini sistemi, iji su procesi rada izloeni stalnom djelovanju okoline u
kojoj egzistiraju.
Na bazi ove konstatacije ukoliko se posmatra projekcija vremena od dospijea do isporuke narudbe
na pojedine podsisteme proizvodnog sistema u metalopreraivakoj industriji, slika 2., najvei udio, koji
iznosi od 70% do 90 %, imaju procesi koji ine tok materijala, o kome e detaljno biti rije u poglavlju 2.3.
Upravo na bazi ove problematike 1990. godine na MIT-u (Massachusetts Institute of Technology) kreirana je
studija pod nazivom The Machine that changed the World, [14.], u kojoj su analizirane specifinosti
automobilske industrije u Japanu, Americi i Europi. Rezultati ove studije dokazuju da je Toyot-in koncept
proizvodnog sistema znatno superioran nad konkurencijom u oblasti fleksibilnosti, produktivnosti i kvalitetu.
Na osnovu dobivenih zakljuaka, pod sloganom vitka proizvodnja (engleski: lean production), dolazi do
temeljnih transformacija u proizvodnim sistemima koji preuzimaju Toyot-in koncept proizvodnog sistema i
proizvodnje. Iz istih razloga u automobilskoj industriji, u kojoj su se kao prvoj primijenili dobiveni zakljuci
i smjernice, govori se o drugoj proizvodnoj revoluciji, [148.]. Meutim u dananjici Toyotin koncept
proizvodnog sistema nije samo primijenjen u automobilskoj industriji nego su njegov koncept i filozofiju
prihvatili proizvodni sistemi iz svih privrednih sektora.
Strana 15

Slika 2. Procentualna podjela vremena trajanja od dospijea do isporuke narudbe u metalopreraivakoj industriji,
[95.]
Strana 16


Na bazi prethodno navedene studije pod konceptom savremenog proizvodnog sistema sve vie se
podrazumijeva stohastiko interakcijsko djelovanje proizvodnih strategija, osnovnih naela rada, podsistema,
metoda i alata za planiranje, upravljanje i permanentno poboljanje zasnovanih na konceptnim fazama
poboljanja procesa unutar proizvodnog sistema, tabela 1. Stoga je od izriite vanosti uvoenje i primjena
namjenski, za posmatrani proizvodni sistem, kreiranih strategija i metoda, te njihova efektivna kombinacija.
Na osnovu prethodno izloenog namee se zakljuak da je struktura savremenih proizvodnih sistema
vremenski promjenjiva veliina, bazirana na konceptu prikazanom u tabeli 1., koja ima za cilj da obezbijedi
efikasnost, konkurentnost i atraktivnost proizvodnog sistema, kvalitetu, kvantitetu i trinu prihvatljivost
proizvoda, te sigurnost i zadovoljstvo kupca/trita.
Tabela 1. Koncept savremenog proizvodnog sistema
Proizvodne
strategije
x
x
x
x
x
x
Total quality,
Six-sigma,
Just in Time,
Time to market,
Asset-Ligh,
Fleksibilnost i
agilnost,
x Efektivnost,
x ...
Osnovna naela rada

x
x
x
x
x
x
x
Standardizacija,
Sinergija,
Transparentnost,
Samoodgovornost,
Konzistentnost,
Stalno poboljanje,
...
Podsistemi
Metode i alati
Obradni sistem,
Kontrola kvaliteta,
Unutranji transport,
Skladitenje,
Preventivna zatita
radnika na radu,
x Preventivno
odravanje sredstava
za rad,
x Snabdijevanje
energijom i
tehnolokim fluidima.
x Uravnoteenje
proizvodnje,
x Simulaciona
studija,
x Kanban,
x Kaizen,
x Proizvodni otoci,
x Modeli radnog
vremena,
x Certificiranje
procesa,
x ...
x
x
x
x
x
Konceptne faze
poboljanja
x Analiza sistema
x Profil potreba
x Konfiguracija
sistema,
x Implementacija
sistema,
x Kontrola i
korekcije.
2.2. Tokovi unutar proizvodno-tehnolokih sistema

Prethodno predstavljeni naini postavljanja strukture proizvodnih sistema je primjer jednog od
moguih naina koji se susreu u strunoj literaturi. Druga esto susretana struktura proizvodnog sistema
temelji se na bazi elementarnih tokova unutar proizvodnih sistema, slika 3, [95.].
U ovom sluaju struktura proizvodnih sistema podijeljena na podsisteme proizvodnog sistema i veze
izmeu istih, kojima se daje posebna panja. Naime smatra se da su isti prikladni elementi za analizu i
upravljanje proizvodnim sistemima, to je nauno dokazana i u praksi iroko prihvaeno. Stoga se tokovi
unutar proizvodnih sistema dijele na:
x
x
x
tokove materijala (poglavlje 2.3.1.),

tokove energije (poglavlje 2.3.2.),
tokove informacija (poglavlje 2.3.3.).
Strana 17

Slika 3. Procesi unutar proizvodnog sistema
2.2.1. Tokovi materijala

Tok materijala obuhvata sve procese koji su vezani za dobivanje, proizvodnju i distribuciju
proizvoda unutar proizvodnog sistema. Objekti toka materijala su poluproizvodi, proizvodi, alati, te svi
pomoni elementi i materijali koji su potrebni za normalno odvijanje procesa unutar proizvodnog sistema
(maziva, emulzije, ...). Zadatak toka materijala je da povee jedinice proizvodnje i montae, odnosno da vri
dopremu i otpremu potrebnih resursa u skladu sa tehnolokim postupkom. Ovaj cilj se izvrava uz pomo
baznih funkcija:

proizvodnja (procesi obrade, montae i kontrole);

pomjeranje (procesi transportovanja i manipulacije materijalom);
mirovanje (procesi odlaganja i neeljenog zastoja materijala).
Definicija 4. Tok materijala, prema [95.]:

Tok materijala je prostorna, vremenska i organizaciona interakcija procesa prilikom dobivanja,
obrade i raspodjele proizvoda unutar definisanog prostora.
Tok materijala nastaje kroz redoslijed procesa, doprema-obrada-manipulacija-kontrola-transportmontaa-skladitenje-odprema, kako bi se ostvario izgled i funkcija eljenog proizvoda. Funkcije
unutranjeg toka materijala odnosno transporta materijala unutar proizvodnog sistema mogu se podijeliti na
odgovornosti za:

unutranju oblast tvornice:

metodologija tokova materijala na ovom nivou se bavi problematikom funkcionalnog izgleda
urbane strukture tvornice, odreivanje poloaja objekata ukljuujui i mjesta odlaganja, te
transportnih puteva prema kriterijima tehnikog toka materijala.
unutranju oblast objekta:

metodologija tokova materijala na ovom nivou se bavi problematikom pozicioniranja i
strukturiranja (definisanja layout-a), izbora i optimiranja rada sistema primopredaje,
transporta, skladitenja i komisioniranja u tehnolokom procesu proizvodnje, slika 4;
Strana 18


radni prostor:
metodologija tokova materijala na ovom nivou ima za zadatak da prema kriterijima
tehnikog toka materijala, ergonomije i psihologije uredi radni prostor, izabere sisteme za
manipulacijom materijala, optimira radne procese i izvri humanizaciju radnog mjesta.
Slika 4. Tok materijala unutar objekta proizvodnog sistema
2.2.2. Tokovi energije

Rasprostiranje i koritenje energije je jako bitan faktor unutar proizvodnog sistema iz razloga to ista
potpomae radne procese pri izvravanju njihovih funkcija, te ima udjela u formiranju trokova proizvodnje.
S obzirom na tako vaan utjecaj na proces proizvodnje ovaj segment u strunoj literaturi je poznat pod
nazivom tok energije.
Striktno po odreenim definicijama tok energije u okviru proizvodnih sistema obuhvata procese
transfera i transformacije fizikalne energije, tako da se unutar proizvodnih sistema moe se izvriti podjela
na slijedee energijske grupacije koje su u upotrebi:
x
x
x
elektrina energija je najee koritena vrsta energije unutar proizvodnih sistema pri emu se
njezino generisanje najee vri izvan proizvodnog sistema. Koritena eklektina energija se
potpuno transformira u druge vidove rada (rotaciono i translatorno kretanje, osvjetljenje,
pneumatsku i hidraulinu energiju, toplotnu energiju, ), te u razliite veliine napona
elektrine energije u zavisnosti od potreba potroaa. Karakteristika ovog vida energije je
njezina neograniena mobilnost, uz uslov da postoji predviena infrastruktura, te visok stepen
iskoritenja tokom njezine transformacije,
energija transportovana fluidnim medijem primjena ovakvog vida energije se ogleda u
direktnoj primjeni (npr. pneumatski medij u svrhu odstranjivanja neistoa itd.), transformaciji u
druge vidove energije (rotaciono i translatorno kretanje, te u nekim specijalnim sluajevima i za
odvoenje toplote) i u svrhu obrade (sjeenje vodenim mlazom). Karakteristika ovog vida
energije i njezinih transformiranih oblika su:
- mogunost kontinuirane regulacije brzine i sile izvrnog lana,
- visoke radne brzine (standardni cilindri 1500 mm/s; visokobrzinski cilindri 3000 mm/s,
pogonski motori 100000 min-1),
- energija prikladna za rad u problematinim radnim sredinama, ne izazivaju varnienje i
eksploziju,
- efikasne zatitne mjere pri preoptereenju i ,
toplotna energija generira se najee iz fosilnih goriva, gasova, suneve energije, , a koristi
se pri zagrijavanju i hlaenju prostorija, proizvodne opreme i proizvoda,
energija u vidu razliitih talasnih duina ovaj vid energije koristi se u svrhu produenja i
poboljanja vidljivosti na radnom mjestu i u toku dana, prenoenja informacija i u svrhu obrade
(laser),
Strana 19


x
elektro-hemijska energija koristi se u svrhu realizacije elektrolitskih, elektro-erozivnih i

galvanskih procesa u toku proizvodnje.
Transfer energije u okviru toka energije unutar proizvodnih sistema zahtjeva adekvatne transportne
vodove, koji se najee postavljaju tako da ne ometaju tok materijala, i prikladno pozicionirana prikljuna
mjesta, koja posjeduju traene radne parametre.
Primjena permanentnog energetskog menadmenta u okviru proizvodnih sistema sve vie dobiva na
vanosti iz razloga to energetska efektivnost postrojenja ima direktnog utjecaja na trokove proizvodnje.
Stoga se savremeni proizvodni sistemi koncipiraju prema slijedeim naelima: visokokvalifikovana
radna snaga (u mogunosti to manji broj) sa savremenim i visokoefikasnim radnim sredstvima obrauje, sa
to niim gubicima i manjim unosom energije, predmete rada tako da dostie kvalitativne i kvantitativne
parametre u optimalnom kratkom vremenu ili izrauje to vei broj predmeta rada u definiranom radnom
vremenu, [102.].
2.2.3. Tokovi informacija

U okviru proizvodnih sistema informacije koje cirkuliraju su ovisne od konteksta i strukture, to
znai da potpuno nerelevantne i neinteresantne informacije za odreenu cjelinu proizvodnog sistema su za
drugu cjelinu od egzistencijalne vanosti. Na bazi prethodne konstatacije se namee zakljuak da je
informacija namjenski orijentirano znanje. Sveobuhvatnom akvizicijom cirkulirajuih informacija unutar
proizvodnih sistema, odnosno izgradnjom adekvatnih informacionim sistemima nastoji se odgovoriti na sve
vee potrebe za ubrzanje i poveanjem protoka informacija kroz proizvodni sistem. Tano definirane rute
kojima cirkuliraju informacije unutar proizvodnog sistema nazivaju se tokom informacija.
Pod tokom informacija podrazumijeva se transport i razmjena informacija (usmenih, pismenih i
signalnih) unutar komponenata proizvodnog sistema. Tok informacija sastoji se iz personalne, organizacione
i tehnike komponente koje za cilj imaju koordinacionu ulogu unutar proizvodnog sistema, to im daje
upravljaku ulogu u strukturi proizvodnog sistema, slika 3.
Tok informacija odgovoran je za:
x
x
x
tanost informacije,
blagovremeno pristizanje informacija,
prikupljanje informacija u eljenom formatu i kvalitetu na definiranom mjestu.
Uvoenjem informacionih tehnologija i digitalizacijom procesa ova komponenta proizvodnog

sistema predstavlja sve vaniji element upravljanja proizvodnim sistemima iz razloga to se istim:
x
x
x
x
x
x
x
menadmentu olakava i ubrzava proces odluivanja,

ukoliko se vrijednosti prikupljaju kontinualno u definisanom vremenskom periodu dobiva se
preglednija slika o deavanjima unutar proizvodnog sistema,
ubrzavaju unutranji procesi obrade i razmjene informacija,
smanjuju administrativni poslovi,
poveava transparentnost i komunikativnost izmeu potpuno razliitih segmenata proizvodnog
sistema,
smanjuju trokovi proizvodnje odnosno poveava dobit,
aktivno podrava inovaciona snaga proizvodnog sistema.
Strana 20

2.3. Osnovni oblici i komponente tokova materijala

Tokovi materijala unutar proizvodnih sistema obuhvaaju sve vidove kretanja materijala unutar
zatvorene oblasti. Stoga se oblikovanje tokova materijala dijeli na:
1. tehnike i prostorne komponente,
2. kvantitativne komponente i
3. vremenske i organizacione komponente.
Tehnike i prostorne komponente tokova materijala definirane su interakcijskim djelovanjem
karakteristinih podsistema tehnolokog sistema kao to su sistemi obrade, skladitenja, komisioniranja,
manipulacije materijalom i transporta. Stoga u praksi sam izgled tokova materijala predstavlja kombinaciju
ovih osnovnih elemenata koji su ureeni po jednoj od osnovnih struktura, na slici 5. date su najee
susretane strukture tokova materijala u praksi, [95.].
Slika 5. Struktura toka materijala
Definiranje prostornog stvarnog izgleda toka materijala je komplikovan proces iz razloga to je

uslovljen nizom faktora i veliina, prikazanih u tabeli 2, pri emu najee istovremeno djeluju nekoliko
faktora u zavisnosti od tipa proizvodnje i realne situacije.
Strana 21


Tabela 2. Utjecajni faktori na strukturu toka materijala
Utjecajni faktor
Posljedica na tok materijala

-
Posjed
Lokacija,
Zona: industrijska, urbana
Forma posjeda: kvadratna, pravougaona,
kompleksna
Forma zgrade
Lokacija prostorije: sprat, hala
Karakteristike zgrade: nosivost poda i plafona
Princip proizvodnje
Produkt: sortiment, veliine serija
Nain proizvodnje: jedinina, serijska
Element transporta
Sredstvo transporta: ciklino kontinualno
Transportni put: horizontalni, vertikalni,
vieetani, izgled transportne dionice
Transportna koliina: pojedinana, masovna
Sredstvo skladitenja: koliina skladitenja
Nain skladitenja: podno skladitenje,
skladitenje u regalima
Tip skladitenja: paletni regal, protono
skladite
Centralno/decentralno
Stepen automatiziranosti
Prijenos podataka
Administrativni zahtjevi
Strategije
Pripadnost zgrade
Pripadnost industrije/sektora
Pripadnost radnih sredstava
Zgrada
Tip proizvodnje
Transport
Skladitenje
-
Upravljanje
Organizacija
Pripadnost
Utjecajno vrijeme
Kratko- Srednje- Dugorono
rono
rono
X
X
X
X
Kvantitativne komponente toka materijala se prvenstveno odnose na odreivanje parametara

proizvodno/transportno/skladinih resursa. Ovo su izrazito vani podaci s obzirom da neadekvatan izbor
radnih parametara toka materijala, a samim time i njegovih osnovnih elemenata, ima direktan utjecaj na
pojavu indirektnih trokova, a time i na povienje cijene proizvodnje. Najvanije kvalitativne komponente
tokova materijala su:
1. Vrijeme ciklusa proizvodnje (takt ili ritam proizvodnje) predstavlja proteklo vrijeme obrade izmeu
dvije obrade istog tipa predmeta obrade, pri emu su obraeni jedan iza drugog. Vrijeme ciklusa
proizvodnje moe se posmatrati za jedno obradno mjesto, operaciju, tehnoloki sistem, pri emu
moe da bude konstantnog ili promjenjivog karaktera. Vrijeme ciklusa proizvodnje odreuje se
prema obrascu 2.1.

(2.1.)
2. Proizvodni kapacitet radnog mjesta predstavlja koliinu obraenih predmeta obrade u referentnom
vremenu. Za vrijeme ciklusa proizvodnje na radnom mjestu sa konstantnim vrijednou primjenjuje
se obrazac 2.2. Za sluaj vremena ciklusa proizvodnje na radnom mjestu sa promjenjivom
vrijednou primjenjuje obrazac 2.3., pri emu n predstavlja broj elemenata skupa vremena ciklusa
proizvodnje.

(2.2.)
(2.3.)
Strana 22


3. Transportni kapacitet predstavlja kapacitet transportne opreme za:
-
neprekidni transport i transporta zrnastog materijala:
(2.4.)
gdje je:
A (m2) povrina poprenog presjeka materijala,
v (m/s) brzina transportovanja materijala,
(t/m3) specifina zapreminska masa transportovanog tereta.
-
neprekidni transport i komadni teret transporta:
(2.5.)
gdje je:
m (kg) masa komada koji se transportuju,
v (m/s) brzina transportovanja materijala,
l (m) meusobno rastojanje izmeu komadnog tereta tokom transportovanja.
-
ciklini transport:
(2.6.)
gdje je:
Tc (sec) ukupno vrijeme jednog ciklusa transporta uz uzimanje u obzir svih sukcesivnih
aktivnosti (zahvatanje tereta, kretanje, odlaganje, ...), odnosno oznaava interval izmeu
dvije uzastopne realizacije identinih aktivnosti transporta,
Gc (N) teina jedinice tereta,
z broj komada tereta koji se transportuju tokom jednog ciklusa transporta.
4. Parametri kojima se vri analiza utjecaja otkaza na rad proizvodno-tehnolokog sistema mogu se
posmatrati na dva razliita naina:
-
preko pouzdanosti za pojedinanu opremu odnosno vjerovatnoe da e sistem uspjeno vriti

funkciju kriterija (rad) u granicama dozvoljenih odstupanja u projektovanom vremenu
trajanja i datim uslovima okoline. Stoga je ovakvo stanje definisano sa dvije statistike
funkcije vjerovatnoe i to:
x
Statistike funkcije vjerovatnoe stanja izmeu otkaza, odnosno stanja u radu, u

domaoj strunoj literaturi poznatu kao funkcija pouzdanosti:

(2.7.)
gdje je:
n ukupan broj stanja,
P(t) broj stanja u otkazu,
n(t) broj stanja u radu.
x
Statistike funkcije vjerovatnoe stanja otklona otkaza, odnosno stanja u otkazu, u

domaoj strunoj literaturi poznatu kao funkcija nepouzdanosti:

(2.8.)
Strana 23


-
i preko raspoloivost pojedinane opreme, tako da su na osnovu pojave otkaza definirane sa

tri utjecajne vrijednost, prema [105.],: srednje vrijeme otklona otkaza (obrazac 2.9.), srednje
vrijeme izmeu otkaza (obrazac 2.10.), radna raspoloivost sistema (obrazac 2.11.).
x
MTTR (Mean Time To Repair) srednje vrijeme otklona otkaza (u domaoj

strunoj literaturi, [10.] i [15.], za ovu veliinu je primijenjen izraz srednje vrijeme u
otkazu):

(2.9.)
gdje je:
TOi vrijeme u otkazu,
n ukupan broj stanja.
x
MTBF (Mean Time Between Failures) srednje vrijeme izmeu otkaza (u domaoj
strunoj literaturi, [10.] i [15.], za ovu veliinu je primijenjen izraz srednje vrijeme u
radu):

(2.10.)
gdje je:
TIOi vrijeme izmeu otkaza,
n ukupan broj stanja.
x
Radna raspoloivost proizvodne opreme (u domaoj strunoj literaturi, [10.] i [15.],

za ovu veliinu je primijenjen izraz operativna gotovost):
(2.11.)
5. Stepen iskoritenja kapaciteta skladita:

(2.12.)
gdje je:
(kom) prosjena vrijednost zauzetosti skladita,

Qskl (kom) kapacitet skladita.
Vremenske i organizacione komponente prvenstveno su vezane za analizu i korekciju vremena
ciklusa proizvodnje na koji najvei udjel imaju obradno, opsluno, kontrolno, transportno i skladino
vrijeme. Ova komponenta toka materijala ima za cilj da smanji vremensku vrijednost protonog vremena
kroz organizacione mjere date u tabeli 1. Rezultat ovog procesa ogledati e se u slijedeim posljedicama na
proizvodni sistem:
x
x
x
x
x
x
smanjenje proizvodnih trokova,

poveanje produktivnosti,
smanjenje zaleenog (vezanog) kapitala,
smanjenje personalnih potreba za procese transporta i skladitenja,
poveanje stepena iskoritenja proizvodne opreme i tako dalje.
poveanje stepena uravnoteenosti toka materijala.
Strana 24

2.4. Uravnoteenje tokova materijala

Procesi rada neprekidnih tokova materijala karakterizirani su dinamikom ulaza/izlaza jedinica
predmeta rada, odnosno vremenom ciklusa proizvodnje (ritmu) dijelova operacijske grupe u procesu rada. U
optem sluaju u praksi se javlja problematika da vrijeme trajanja obrade dijelova na odreenoj operaciji
rada nije prilagoeno ritmu proizvodne linije, u ovome sluaju se govori o neuravnoteenju proizvodne
linije. Ovakva pojava ima znatnog utjecaja na veliinu trokova proizvodnje iz razloga to se pojavom uskih
grla na pojedinim proizvodnim segmentima smanjuje stepen iskoritenja proizvodne opreme.
Na slici 6. prikazan je primjer projekcije vremena trajanja operacija rada pri neuravnoteenom
procesu rada toka materijala, slika 6.a, i pri idealnom uravnoteenom, slika 6.b, radu toka materijala za
linijsku strukturu toka materijala i jednopredmetnu proizvodnju. Ovdje treba dodati da je, za sluaj prikazan
na slici 6.a, vrijeme ciklusa proizvodnje uslovljeno sa maksimalnom vrijednou vremena obrade tmax koji se
pojavljuje u posmatranom toku materijala. Stoga je za ovaj primjer sam proces uravnoteenja toka materijala
relativno jednostavan, odnosno potrebno je varirati vremena trajanja operacija sve dok se ne dobije rezultat
priblian onome koji je prikazan na slici 6.b.
Za konvergentne, divergentne i heterogene strukture toka materijala sam proces uravnoteenja toka
materijala zahtjeva zahtjevnije i sloenije analize uz uzimanje u obzir svih relevantnih faktora, slika 7, a o
emu e biti rije u narednom tekstu.
a.)
b.)
Slika 6. Projekcija vremena trajanja operacija rada na pojedinim radnim mjestima pri serijskoj vezi izmeu pojedinih
radnih mjesta pri: a.) razliitim vremenima rada, b.) pri istim vremenima rada
Na bazi prethodno izloenog se moe konstatovati da obezbijeenje ravnomjernog toka objekata

kroz sistem sa to kraim protonim vremenima i sa to manjim skladinim kapacitetima u sistemu je cilj
procesa planiranja tokova materijala. U praksi je ovo jako teko uspostaviti iz razloga to uvijek postoje
odreeni ometajui efekti koji su uslovljeni karakteristikama sistema ili pojavom redova ekanja. Utjecajni
elementi na kapacitet proizvodno-tehnolokog sistema, a samim time i na uravnoteenje tokova materijala
mogu se podijeliti na tri utjecajne grupacije, slika 7, prema [97.]:
1. Prekidi u toku materijala uslovljeni su neadekvatnim kapacitetom skladita, te utjecajem
sluajne varijable u procesima dotoka elemenata/narudbi, obrade, kontrole kvaliteta, izmjene
alata, pojave otkaza, otklanjanja otkaza, ,
2. Stepeni iskoritenja pojedinih komponenata predstavljaju procentualni prikaz veliine
optereenja pojedinih opsluno/transportnih segmenata tehnolokog sistema, pri emu se
teoretski tei iskoritenju od 100 %.
3. Struktura proizvodno-tehnolokog sistema predstavlja mrena povezanost izmeu pojedinih
segmenata proizvodno-tehnolokog sistema.
Strana 25

Slika 7. Utjecajni elementi na stepen uravnoteenja proizvodno-tehnolokog sistema [97.]
Za prikaz i odreenje vrijednosti stepena uravnoteenja postoji nekoliko naina, pri emu se
koritena metodologija moe podijeliti na analitiki i grafiki pristup.
Pri analitikom odreivanju stepena uravnoteenja potrebno je posmatrati ostvarene kapacitete
vrijednosti obradnih maina pri uzimanju u obzir toka materijala unutar tehnolokog sistema. Ukoliko se
struktura tehnolokog sistema posmatra na bazi grupiranja tehnolokih procesa u vidu operacija, te na bazi
njihovih kapacitetnih vrijednosti za odreivanje stepena uravnoteenja (SU) izmeu pojedinih operacija
koristi se obrazac 2.11. Negativne vrijednosti stepena uravnoteenja (SU) ukazuju na vrijednost za koji bi
trebalo da se povea kapacitet prethodne operacije obrade kako bi se postiglo idealno uravnoteenje sa
kapacitetom slijedne operaciju obrade. Pozitivne vrijednosti stepena uravnoteenja (SU) predstavljaju obrnuti
sluaj. Intenzitet stepena uravnoteenja jednak 0 predstavlja potpuno uravnoteeno radno mjesto.

(2.13.)
Analitiki prikaz stepena uravnoteenja tehnolokog sistema, prema [134.], zasnovan je na

posmatranju stanja u meuskladitima, izmeu pojedinih operacija, u odreenom vremenskom periodu, slika
8. Ukoliko je sistem idealno uravnoteen stanje u meuskladitima bi trebalo da bude nepromijenjeno,
odnosno da je predstavljeno sa horizontalnom funkcijom koja predstavlja stanje popunjenosti skladita. Za
relativno uravnoteen sistem vrijednost popunjenosti skladita nakon isteka referentnog vremena (smjena,
radni dan, sedmica) trebala bi da se vrati na poetnu vrijednost. Na slici 8. sa isprekidanom linijom prikazana
Strana 26


su stanja u meuskladitima sistema (MS-i) prije korektivnih mjera za uravnoteenje sistema, dok su sa
punom linijom prikazani rezultati uravnoteenja.
Slika 8. Funkcija nastajanja redova ekanja na bazi posmatranja stanja u meuskladitima, [134.]
Dodatnu problematiku pri analizi uravnoteenosti sistema najee predstavlja prisutnost

interakcijskog utjecaja nekolicine utjecajnih faktora, to umnogome oteava sam proces analize. Ovakvo
stanje je izrazito problematino kod sistema sa heterogenom strukturom i pri prisutnosti sluajnih pojava u
toku rada procesa. Upravo realni sistemi sa serijskim tipom proizvodnje posjeduju ovakve karakteristike,
tako da proces uravnoteenja zahtjeva sveobuhvatne i kompleksne analize tokova materijala.
2.5. Analiza tokova materijala

Pod analizom tokova materijala podrazumijeva se odreivanje relevantnih parametara koji se
odvijaju unutar toka materijala. Razloge za neophodnost este i temeljne analize tokova materijala
prvenstveno se nalaze u stohastikoj karakteristici procesa na kojim se temelji tok materijala sa jedne strane i
u stalnoj promjeni graninih ulova poslovanja proizvodnog sistema, tako da vremenom optimalne strukture i
procesi tehnolokog sistema transformiu u suboptimalne.
Cilj provoenja analize toka materijala je prvenstveno uoavanje slabih mjesta i uzronika neeljenih
pojava (uska grla, nedovoljno iskoritenje kapaciteta opreme, ...), dobivanje iskustva o ponaanju sistema i
odreivanje trokova prouzrokovanih tokom materijala kako bi se naknadnim planiranjem i korekcijom
uspostavili parametri optimalnog toka materijala koji prouzrokuje minimalne trokove.
Baza za bilo kakav vid analize procesa tokova materijala predstavljaju ulazni podaci tako da se za:
x
x
fizike sisteme (sistemi koji postoje) akvizicija parametara sistema vri na licu mjesta
ime se za objekt posmatranja uzimaju elementi koji su dio toka materijala: personal,
materijal, povrina, proizvodna, transportna i skladina sredstva,
za virtualne sisteme (sistemi koji se nalaze u fazi planiranja ili teorijskog razmatranja)
vri se pretpostavka podataka ili se koriste iskustveni podaci dobiveni slinim
istraivanjima.
Praenje parametara tokova materijala unutar fizikih proizvodnih sistema moe da bude direktno na
licu mjesta ili indirektno (statika analiza) preko dostupnih podataka (planovi proizvodnje, kartoteke
skladita, ...). U praksi se koriste obje metode kako bi se vremenski utroak sveo na minimum. U zavisnosti
od cilja i eljene tanosti koja se eli postii analizom biraju se metode praenja parametara.
Najjednostavnija, ali efektivna pomona sredstava prilikom praenja parametara su tabele, formulari i
upitnici. Sami podaci koje je potrebno prikupiti za analizu tokova materijala variraju u zavisnosti od
mogunosti metode kojom se vri analiza. Generalno za sveobuhvatnu analizi tokova materijala potrebno je
prikupiti:
Strana 27


x
podatke o sortimentu proizvodnje;
podatke o materijalu obrade, transporta i skladita:

karakteristike, opis jedinice posmatranja;
koliinu obraivanih, transportnih ili skladitenih jedinica;
naina upravljanja zalihama.
podaci o proizvodnoj opremi:

karakteristike opreme: vrijeme obrade, karakter vremena obrade (konstantno ili
stohastiano), stabilnost proizvodnje, stepen iskoritenja, ... ,
nivo automatizovanosti,
vrsta i nain upravljanja,
nivo fleksibilnosti.
podatke o transportno-skladinim sredstvima:

kapacitetu, snazi, stepenu iskoritenja;
geometrijskim karakteristikama;
brzini, putevima transporta, sistemu komisioniranja, vremenima i kapacitetu
komisioniranja;
skladinom kapacitetu, organizaciji i upravljanju.
informacione podatke o:
vrsti i karakteristikama upravljakog sistema toka materijala;
vrsti i karakteristikama sistema upravljanja skladitem;
nainu prijenosa podataka;
veliini radnih vremena.
ekonomske podatke:
radne trokove (trokove personala, amortizacija i odravanje);
trokove toka materijala, trokove skladitenja (trokove zamrzavanja kapitala).
podatke o urbanistikom izgledu proizvodnog sistema i njegovih graevinskih objekata.
Za analizu toka materijala u praksi se najee koristi nekoliko metoda, pri emu svaka od njih ima
odreene slabe i dobre karakteristike, te metode su:

MTZ - metoda i snimanje rada povratnom metodom

Statistike metode, koje na osnovu sluajnih posmatranja vremena rada definiu stepen
iskoritenja obradno/transportnih sredstava, vremena skladitenja itd. Ukoliko zahtijevana
tanost prilikom ispitivanja nije velika i vremenski elementi koje treba odrediti nisu premali
(od 2%). MTZ metoda i snimanje rada povratnom metodom su jednostavne, brze i
ekonomine.
Tabelarno i grafiko predstavljanje toka materijala

Jednostavna metoda za prikazivanje kretanja materijala unutar proizvodnog sistema, s tim da
u obzir uzima samo statika vremena duine procesa. Tako da je neprikladna za sisteme sa
izraenom dinaminou svojih procesa, a to tokovi materijala najee i jesu.
Simulaciona studija
Metoda koja u sebi objedinjuje statistiki pristup obrade ulaznih podataka i simulacijsko
modeliranje toka materijala. Prvenstveno je dobra iz razloga da u obzir uzima dinamiku
karakteristiku toka materijala i mogunost vizualizacije procesa posmatranog sistema, dok
joj je loa karakteristika to zahtjeva da sistem koji se posmatra posjeduje tano definisan
tehnoloki postupak koji se tokom proizvodnje slijedi. Naredno poglavlje e se baviti
detaljno sa procesima simulacije i simulacione studije.
Strana 28


3
3.
SIMULACIJA TOKOVA MATERIJALA
Primjena i evolucija raunarske simulacione tehnike usko je vezana sa poboljanjem karakteristika

raunarske tehnike, tako da su u zadnje tri decenije razvijeni mnogi novi i poboljani mnogi postojei
simulacioni algoritmi. Sa naune strane ovaj razvoj uinio je revoluciju u mnogim naunim oblastima, te se s
pravom moe konstatirati da se svaki kompleksniji sistem ili pojava, odnosno procesi koji u sebi sadre
stohastike, nelinearne ili vremenske promjenjive, pri emu se posmatrana problematika ne moe samo
opisati skupom matematskih izraza i jednaina, uspjeno analizira uz pomo simulacije.
Sam izraz simulacija proizlazi iz latinske rijei simulare to znai oponaati, to je u sutini i
glavni cilj izvoenja simulacije, [20.] i [109.]. Ovdje je potrebno navesti da se simulaciona tehnika u osnovi
dijeli na simulacije sa i bez upotrebe raunara, u daljim razmatranjima posmatrati e se samo raunarska
simulaciona tehnika.
Trenutno u nauci postoji irok izbor problema koji se ispituju simulacijom: ponaanje globalne
klime, saobraajne mree, utvrivanja ponaanja kapitala na burzi, utjecaj i ponaanje zemljotresa, ... , sa
aspekta proizvodnih sistema proces simuliranja primjenjuje se sa ciljem provoenja studije o ponaanju
maina i ureaja u proizvodno/transportnom procesima, poveanja kapaciteta i efektivnosti pojedinih
segmenata proizvodno-tehnolokog sistema, otklanjanju uskih grla, smanjenju materijala u skladitu, ... .
Kada se govori o procesu simulacije, neophodno je isti posmatrati kroz aspekt modeliranja, iz
razloga to model predstavlja osnovu simulacionog procesa.
3.1. Modeliranje
Razvoj novih tehnologija i raunarske tehnike, rezultirali su stvaranjem modela kojima je
omogueno opisivanje sloenih realnih proizvodnih procesa. U nauci i tehnici modeli imaju posebnu vanost
u cilju oblikovanja i ispitivanja obiljeja novih i postojeih rjeenja, koja se esto ne mogu drugaije
analizirati.
esto i iroko podruje primjene, te stalni razvoj procesa modeliranja bazira se na tome da se i nain
ljudskog razmiljanja i rjeavanja problema usko vee za proces kreiranja modela. Naime glavni dokaz za
ovu konstataciju predstavljaju mentalni modeli struktura koje ljudski mozak neprekidno konstatira kako bi
mogao povezati niz injenica s kojima se ovjek susree, te kako bi na temelju toga mogao djelovati.
Istraivanje prirode i razvoj tehnologije doveli su do stvaranja opipljivih i formalnih vrsta modela, zbog
potrebe da se omogui opisivanje sloenih fenomena, kako bi se isti mogli preciznije opisivati i rjeavati. Sa
aspekta istraivanja prirode modeli su alat koji omoguuju bolje razumijevanje strukture i funkcioniranje
prirode, te ujedno slue kao osnove za postavljanje i dokazivanje hipoteza.
Definicija 5. Model, prema [103.]:
Model je odabrani ili kreirani sistem, koji kao reprezentant sa kompleksnim originalom posjeduje
niz zajednikih karakteristika, a koji e uz relevantna svojstva za odreene zadatke biti koriten od treeg
Strana 29


sistema, kako bi se u konanici omoguilo ili olakalo razumijevanje i vladanje originalom ili ga ak u
potpunosti zamijenilo.
U nauci modeli imaju posebnu vanost u oblikovanju i ispitivanju karakteristika novih rjeenja koja
se esto ne mogu drugaije ispitivati. Tako danas sa naunog aspekta, jedna od osnovnih uloga modela je
formuliranje novih ideja.
Modeli se dijele na materijalne ili simbolike, pri emu se simboliki modeli dijele na:
x
Matematike modele pojave zapisane u obliku algebarskih, diferencijalnih ili parcijalnih

diferencijalnih jednaina.
Konceptualne modele modeli kreirani na temelju predodbe o strukturi i logici rada sistema ili
probleme koji se modelira, te se prikazuju u obliku, ije je znaenje precizno definirano
(najee u obliku dijagrama). Konceptualni modeli su osnova za kreiranje raunarskih modela.
Raunarske modele modeli koji su prikaz konceptualnog modela u obliku programa za

raunar. Prikazom konceptualnih modela u obliku programa za raunar model postaje sredstvo
kojim se moe analizirati rad modela u razliitim vanjskim uvjetima te sa razliitim unutranjim
parametrima i tako dobiti uvid u razumijevanje sistema koji se opisuje odnosno mogunost
predvianja njegovog ponaanja. Raunarski modeli se koriste programskim jezicima kao
svojim sredstvom izraavanja, te su stoga blisko vezani za razvoj informatikih nauka.
Proces izrade modela nema striktnih pravila, nego veliko znaenje u samoj izradi modela ima zdrav
razum, sposobnost aplikacije, sistematinost i iskustvo. Stoga je modeliranje prije svega umijee, a ne nauka.
Sam proces se ne moe automatizirati, a pri samoj izradi od velike vanosti je paljiv rad i temeljno
provjeravanje funkcionalnosti modela. Dugo iskustvo istraivaa koji su se bavili problematikom
modeliranja dovelo je do nekih optih preporuka, [20.]:
x
Granica sistema sa okolinom mora biti odabrana tako da sistem, odnosno njegov model,
obuhvata samo fenomene od interesa. Okolina sistema modelira se tako da se ne opisuju detalji
fenomena i uzrona veza izmeu njih, ve se daje samo njihov saeti prikaz (npr. sluajna
raspodjela dolaska elementa u sistem);
Modeli ne smiju biti suvie sloeni i detaljni, ve samo trebaju sadrati relevantne elemente
sistema suvie sloene i detaljne modele gotovo nije mogue vrednovati i razumjeti, to znai
da su njihov razvoj i koritenje teki i neizvjesnog kvaliteta;
Model ne smije biti ni suvie pojednostavljen problem, npr. izbacivanjem suvie vanih varijabli
potrebnih za adekvatan opis sistema ili suvie velikim stepenom agregiranja komponenti
sistema.
Model je razumno rastaviti na vie dobro definisanih i jednostavnih modula s tano odreenom
funkcijom, koju je lake izgraditi i provjeriti;
U razvoju modela preporuuje se koritenje neke od provjerenih metoda za razvoj algoritma i

programa, kako bi bilo mogue razumjeti model i njegove module u svim fazama razvoja
modela.
Potrebna je provjera logike i kvalitativne ispravnosti modela, kako pojedinanih modula

modela tako i cjelokupnog modela.
Prema rastuoj sloenosti sistema, odnosno problema koji se modelira, metode modeliranja i
rjeavanja problema dijele se na:
x
Analitiko modeliranje opis modela i rjeenje problema je u analitikom obliku (algebarske,

diferencijalne ili parcijalne diferencijalne jednaine) odnosno funkcijske veze zavisnih o
nezavisnim varijablama. Ovim pristupom se rjeavanje problema svodi na matematiki tretman
pomou metoda algebre, matematike analize, teorije vjerovatnoe i sl.
Strana 30


x
Numerike metode model je opisan u analitikom obliku, ali se zbog nemogunosti

pronalaenja analitikog rjeenja, primjenjuju numeriki postupci odnosno pronalaenje parova
vrijednosti zavisnih i nezavisnih varijabli koji zadovoljavaju zadane jednaine modela.
Simulacione modele zbog nemogunosti prikaza sloenih dinamikih problema u analitikom

obliku, modeli su zadani u proceduralnom obliku kojim se prikazuje nain rada sistema. Problem
se rjeava numeriki, provoenjem eksperimenata modelom koji oponaa razvoj sistema u
vremenu.
3.2. Simulacija
Kao to je na poetku poglavlja navedeno simulaciona tehnika postaje sve vanija u nauci i tehnici.
Stoga simulacioni modeli slue za uvid u ponaanje virtualnog ili postojeeg sistema, koji se inae ne bi
mogao dobiti drugim naunim metodama, te samim time postaju korisno sredstvo za analizu i projektovanje
sistema, [109.].
Da bi se simulacioni proces mogao smatrati relevantnim simulacionim modelom prvenstveno se
mora obezbijediti ispravan prikaz odvijanja posmatranih procesa, te efikasno izvoenje pomaka vremena
tokom simulacije. Nadalje je od iznimne vanosti omoguavanje odvijanja istovremenih aktivnosti tokom
simulacionog procesa, te odvijanja procesa koji konkuriraju za istovremene resurse (npr. obradne maine,
transportna sredstva, skladita, itd.). Ovakvi zahtjevi stvaraju znatan problem za modeliranje, te iz istog
razloga simulacioni modeli su se razvili u posebnu kategoriju modela koji posjeduju sopstvene adekvatne
alate i specifine programske jezike kako bi se zahtjevi simulacijskog modeliranja (najei naziv u literaturi
za ovaj proces je simulacija) u potpunosti ispunili.
Prethodno je ve napomenuto da se rjeenje problema primjenom simulacionog modeliranja ne moe
dobiti u analitikom obliku, u kojem su zavisne varijable funkcije nezavisnih varijabli, ve je rjeenje
simulacionog modeliranja dobivanje vrijednosti zavisnih varijabli za pojedine nezavisne varijable. Kako bi
se posmatrani problem mogao u potpunosti analizirati, promatrati ponaanje sistema za razliite vrijednosti
neovisnih varijabli, simulacionim modeliranjem potrebno je izvriti odreeni broj eksperimenata kako bi se
dobio skup taaka odnosno vrijednosti zavisnih varijabli za pojedine nezavisne varijable.

Slika 9. Struktura simulacije
Specifinosti koje zahtjeva simulaciono modeliranje, slika 9, a ujedno i sve metode modeliranja
zasnovane su na primjeni raunara i informatikih nauka. Izvoenje prorauna razvijenim raunarskim
modelom (programom) koristi se brzinom rada raunara kao odlunim faktorom koji omoguuje da se u
razumnom razdoblju izvedu raznovrsne analize alternativnih struktura modela i promjenjivih vanjskih
Strana 31


uslova. Grafiki prikaz sistema koji se modelira i animacija rada sistema tokom izvoenja simulacionih
eksperimenata omoguuje lake vrednovanje logike i dinamike rada simulacionih modela, te lake praenje
razvoja procesa unutar modela u vremenu. Automatsko generiranje programa dovodi do znaajnog
skraivanja vremena ciklusa razvoja modela i uvoenja izmjena modela, pa stoga omoguuje due ukupno
vrijeme za analizu rada modela i ispitivanje veeg broja alternativnih usporedbi s klasinim pisanjem
programa.
Osim ovoga, simulacijsko modeliranje se sve vie povezuje za baze podataka te savremene koncepte
i alate umjetne inteligencije, baze naunih dostignua (baze znanja), ekspertne sisteme itd.
Prednosti simulacijskog modeliranja su:
1. mogue je opisati i rjeavati sloene dinamike probleme sa sluajnim varijablama koji su
nedostupni matematikom modeliranju;
2. mogue je rjeavati raznovrsne probleme (oblikovanje, analiza rada, razna predvianja itd.);
3. uslovi eksperimentiranja su pod punom kontrolom za razliku od eksperimenata sa stvarnim
sistemom gdje nije mogue uticati npr. na dinamiku stizanja narudbi ili brzinu rada
opsluivakog procesa;
4. vrednovanje i analiza logike i dinamike rada sistema veoma su olakani animacijom rada
modela.
Nedostaci simulacijskog modeliranja su:
1. razvoj modela je dugotrajan i skup;
2. zbog statistikog karaktera simulacije potrebno je izvoenje veeg broja simulacionih
eksperimenata kako bi se dobio odgovarajui uzorak rezultata simulacije, a ve i pojedinano
izvoenje eksperimenta moe zahtijevati dosta vremena i memorije raunara;
3. ne dobivanje zavisnosti izlaznih varijabli o ulaznim varijablama modela, dobivanje optimalnog
rjeenja zahtjeva izvoenje niza simulacija sa razliitim ulaznim parametrima;
4. za ispravno koritenje simulacijskog modeliranja potrebno je poznavanje vie razliitih naunih
metoda i alata;
5. vrednovanje modela je sloeno i zahtijeva dosta sloene i zahtjevne dodatne eksperimente.
Prema, [46.] umjetnost procesa simulacijskog modeliranja se nalazi u pronalaenju zadovoljavajue
kombinacije izmeu stepena apstraktnosti, vjerodostojnosti i tanosti izmeu modela i stvarnosti. Sam
konflikt cilja, koji se nalazi izmeu ova tri aspekta, potrebno je minimizirati. Stepen apstraktnosti opisuje
vanjski izgled modela. Poveanje stepena apstraktnosti za posljedicu ima smanjenje nivoa realne bliskosti u
modelu, pored toga poveanje stepena apstraktnosti ujedno znai i poveanje tanosti modela, poto se fokus
usmjerava na analizirajuu pojavu. Primjenjivost modela se mjeri vjerodostojnosti istog.
3.2.1. Podjele simulacionih modela

Simulaciono modeliranje se najee u strunoj literaturi, [20.] i [42.] , dijeli po dva osnova, prvi je
prema vrsti varijabli u modelu (deterministike i stohastike), a drugi je prema nainu na koji se stanje
modela mijenja u vremenu (kontinualne, diskretne ili mjeovite), slika 10. U ovoj doktorskoj disertaciji s
obzirom na primijenjenu metodologiju simulacije tokova materijala su razmatrani stohastiki diskretni
modeli koji su dogaajno orjentisani.
Stohastiki modeli karakteriziraju se time to se njihovo ponaanje ne moe unaprijed predvidjeti, ali
se mogu odrediti vjerovatnoe promjena stanja, odnosno ovakvi sistemi posjeduju sluajne varijable.
Diskretni modeli odlikuju se time to se njihovo stanje mijenja samo u nekim vremenskim takama,
pri emu se takve pojave nazivaju dogaaji. Najee je proces analiziranja ovakvih pojava nazvan procesom
simulacije diskretnih dogaaja.
Strana 32

Slika 10. Podjela simulacionih modela
3.3. Diskretni simulacioni modeli

Simulacija diskretnih dogaaja obuhvata modele koji su strukturirane kolekcije objekata.
Meudjelovanje objekata u aktivnostima sistema uzrokuje promjene stanja sistema. Te promjene stanja,
zvane dogaaji, deavaju se u diskretnim (odnosno diskontinuiranim) vremenskim trenucima. Ovom
metodom simulacije se najee opisuju sistemi u kojima dinamiki objekti sistema trae posluivanje od
ograniene kolekcije resursa, tj. statikih objekata. Posljedica ogranienja raspoloive koliine resursa je
stvaranje ekanja pred resursima.
Kako bi okarakterizirali simulaciju diskretnih dogaaja, potrebno je definisati osnovne pojmove koji
opisuju zbivanja i elemente postavljenog modela [20.]:

Entiteti (objekti) komponente sistema koji se modelira. Entiteti se mogu individualno
identificirati, te sa istim je mogua manipulacija. Stalni entiteti (resursi) su oni koji ostaju u modelu u
toku cijelog vremena, dok privremeni entiteti prolaze kroz sistem.

Atributi entiteta opisuju svojstva entiteta. Svaki entitet moe imati vei broj atributa.
Klase entiteta su grupe entiteta istog tipa.

Skupovi entiteta su grupe entiteta pojedine klase koji imaju neka zajednika obiljeja (npr.
jednake vrijednosti pojedinog atributa). S obzirom na mogunost dinamike promjene svojstva
entiteta, oni se u toku simulacije mogu premjetati iz skupa u skup. Poseban tip entiteta su redovi
ekanja koji prikazuju posebnu grupu privremenih entiteta koji ekaju da se oslobodi neki resurs.

Stanje sistema (modela) je skup svih nunih informacija neophodnih za opis sistema. Stanje
sistema ovisi o entitetima koji su u njemu prisutni u tom asu i po vrijednostima njihovih atributa.

Dogaaj je promjena stanja sistema u jednom vremenskom trenutku, a moe nastupiti zbog:
o
ulaska ili izlaska privremenog entiteta iz sistema ili
o
promjena atributa pojedinih entiteta sistema (zbog poetka/zavretka meudjelovanja
entiteta).

Izmeu dva uzastopna dogaaja stanje sistema se ne mijenja.
Strana 33


Uslovni dogaaji su oni dogaaji koji se mogu dogoditi tek poto je ispunjen neki uslov. Oni
su obino povezani za dostupnost nekog resursa, tj. poetak aktivnosti.

Bezuslovnii (planirani) dogaaji su oni iji je jedini uslov, da bi se mogli dogoditi, povezan
za prolaz vremena. Obino su vezani za oslobaanje resursa, tj. zavretak aktivnosti.

Aktivnost je meudjelovanje odreenih entiteta koje traje odreeno vrijeme. Aktivnost
dovodi do promjene stanja entiteta koji u njoj sudjeluju. U simulaciji diskretnih dogaaja promjena
stanja se prikazuje u poetnom ili zavrnom dogaaju aktivnosti, a u toku trajanja aktivnosti stanje
entiteta ukljuenih u aktivnost se ne mijenja. Odnosno, kontinuirano odvijanje aktivnosti u stvarnom
sistemu prikazuje se kao diskretna promjena stanja u asu poetka i zavretka aktivnosti. Poetak
aktivnosti je obino vezan za neke uslove, a aktivnost zavrava nakon protoka odreenog vremena
trajanja aktivnosti.

Proces je niz loginih povezenih uzastopnih dogaaja kroz koje prolazi neki privremeni
entitet. Proces moe obuhvatiti dio ili cjelinu ivota privremenog entiteta u simulaciji.
Primjenom prethodnih pojmova simulacija diskretnih dogaaja moe se okarakterizirati na slijedei
nain:
Entiteti
koji imaju atribute
meudjeluju u aktivnostima
uz izvjesne uslove
stvarajui dogaaje
koji mijenjaju stanje sistema.
Ovdje treba jo navesti da unutranja struktura matematskih i logikih operacija simulacije
diskretnih dogaaja u sebi sadri osnovnu logiku odnosno zasnovana je na teoriji masovnog opsluivanja,
[110.]. Simulacija diskretnih dogaaja je, upravo iz ovog razloga, nala veliku primjenu prilikom analize i
simulacije proizvodno-transportnih sistema u oblasti mainstva pri analizi tokova materijala.
Osnovni problemi koje moe rjeavati simulacija diskretnih dogaaja i koju ovu metodu ine
specifinom metodom modeliranja su:
1.
2.
3.
4.
izvoenje promjene stanja u vremenu, sa meudjelovanjem entiteta;

simulacija istovremenih (paralelnih) aktivnosti;
simulacija konkurentnih procesa, tako da se entiteti natjeu za posluivanje ogranienih resursa.
Posljedica toga je ekanje u redovima koje moe da bude razliito organizovano (posluivanje po
dolasku u red, po prioritetu, odustajanje od ekanja, ...);
rjeavanje statistikih aspekata koji se odnose na opisivanje sluajnih varijabli i izvoenje operacija
sa njima.
Na slici 11 prikazan je grafiki prikaz procesa koji se odvijaju unutar diskretnog simulacionog
modela tokova materijala, pri emu se pretpostavlja da se dolazak ulaznih jedinica dogaa pojedinano, te da
je primijenjena strategija opsluivanja FIFO (First In First Out).
Naime u sistem pristiu ulazne jedinice u razliitim vremenskim trenucima Ti koje se opsluuju sa
razliitim vremenskim periodima Si. Kao posljedica akumulativne negativne razlike ( ) ova dva
vremena generie se vrijeme ekanja Wi i vrijeme pojedinih elemenata iz sistema i. Na bazi dobivenih
podataka mogu se postaviti vjerovatnoe kumulativnih dolazaka (t) i odlazaka pojedinih elemenata (t), kao
i broj pojedinih jedinica u sistemu za odreene vremenske trenutke N(t).
Strana 34

Slika 11. Grafiko predstavljanje diskretnog simulacionog modela tokova materijala
3.4. Matematski opis simulacionog modela tokova materijala

Ukoliko je mogue opisati procese opsluivanja i dolazaka elemenata u toku materijala sa vremenski
diskretnim funkcijama raspodjele, tada je mogue analitiki odrediti raspodjelu jedinica opsluivanja u
sistemu. Littel-ov zakon dokazuje da postoji bliska veza izmeu broja elemenata u sistemu redova ekanja i
vremena boravljenja u sistemu, [94.] i [110.].
Pri modeliranju toka materijala vremena za opsluivanje, npr. transportnih jedinica ili jedinica
obrade, uzimaju se odreene (diskretne) vrijednosti odnosno, na primjeru procesa transporta isti je tek
okonan ukoliko je u potpunosti zavren u protivnom se dostignuta vrijednost ne uzima u obzir tokom
Strana 35


raunanja matematskih vrijednosti u modelu, ove relacije isto vae i za proces obrade odnosno bilo kakvog
vida opsluivanja.
Modeliranje procesa dolaska, ekanja i opsluivanja diskretnom matematikom zasniva se na tome da
se definie najmanja razliita vremenska vrijednost tinc (sekunde, minute, sati, ...), koja e sluiti kao
zajednika jedinica za sve ulazne podatke i rezultate. Sva vremena meudolazaka i opsluivanja iz ovog
razloga uzimaju se kao cjelobrojna, nekoliko puta vea vrijednost od tinc. Pored toga uzima se pretpostavka
da su svi procesi koji se deavaju tokom modeliranja obnovljivi procesi, odnosno pretpostavlja se da su svi
intervali vremena izmeu meudolazaka i opsluivanja uzajamno nezavisni, pri emu se svaki
dolazak/opsluga odvija kao realizacija sluajnog procesa. Ova realizacija je nezavisna od prethodnih, to
znai da vjerovatnoa za odreeno vremensko trajanje meudolaska se iz poetka ponovo odreuje odnosno
sluajni proces se obnavlja. Markovljevi procesi predstavljaju specijalni sluaj obnovljivih procesa poto u
ovim procesima svaka vremenska taka na svakoj osi predstavlja obnovljivu taku, [7.] i [94.],.
Obnovljivi procesi nisu sluajni procesi ukoliko vjerovatnoa jednog dogaaja ovisi o dogaaju koji
se ve zbio, primjer bi bio kada bi se vrijeme opsluivanja svake pete jedinice opsluivanja vrio po
drugaijoj statistikoj raspodjeli od ostale etiri.
Naredna pretpostavka pri modeliranju diskretnih dogaaja je da su vrijednosti sluajnih varijabli za
vrjemena meudolazaka i opsluivanja konane vrijednosti. Ova pretpostavka ne ograniava upotrebu
diskretnih modela pri planiranju toka materijala iz razloga to se velike vrijednosti vremena meudolazaka i
opsluivanja mogu pridruiti skupu pojava otkaza, pri emu se i sami otkazi mogu opisati nekom od
statistikih raspodjela.
Raspodjela vjerovatnoe za vrijednosti meudolazaka i opsluivanja jedinica procesa mogu se
opisati varijablama Tmd i Top:

(3.1.)

(3.2.)
Vjerovatnoe aj i bj grupiraju se u vidu vektora vjerovatnoe:

(3.3.)
Svi procesi koji se odvijaju u sistemu poinju se analizirati od istog vremenskog trenutka, pri emu
je za sve procese vremenski inkrement tinc (vremenski korak simulacije) isti. Ovo rezultira time da se
dogaaju deavaju, u cjelokupnom posmatranom sistemu, u odreenim, diskretnim i za sve elemente sistema
istim vremenskim trenutcima.
Kako bi se cjelokupni matematski aparat to jednostavnije opisao u nastavku teksta su posmatrati
dogaaji vezani za dolazak transportne jedinice u red ekanja i odlazak iste nakon uspjenog opsluivanja.
Ukoliko pristigne jedinica transporta sa indeksom 0 u prazni red ekanja, tada je vrijeme
ekanja, . Na osnovu ove transportne jedinice sa indeksom n=0 vrijeme ekanja ,

narednih
jedinica transporta mogue je odrediti obrascem:
(3.4.)
gdje je : - vrijeme opsluivanja n transportne jedinice i - vrijeme koje je potrebno da proe

dok se u sistemu ne pojavi transportna jedinica n+1.
Poto vrijeme ekanja jedne transportne jedinice ne moe biti negativna vrijednost sa uslovom
maksimalnosti zadato vrijeme ekanja ne moe biti manje od 0. Prethodno predstavljeni izraz 3.4. je poznat
kao Lindley-ova jednaina i predstavlja zavisnost izmeu elemenata u sistemu ekanja i potrebnog radnog
vremena za njihovo procesuiranje, [110.].
Strana 36


Odluujui faktor za razvijanje vremena ekanja narednih jedinica transporta n+1 je takozvani bilans
rada, koji opisuje promjenu potrebe za radom u sistemu ekanja nakon pristizanja nove jedinice transporta.
Ukoliko je vremenski razmak izmeu pristizanja naredne jedinice transporta manji nego vrijeme koje je
potrebno za opsluivanje transportne jedinice n u tom sluaju vrijeme ekanja se poveava za razliku izmeu
vremena ekanja i vremena meudolazaka. Bilans rada u ovom sluaju je pozitivna vrijednost. Za sluaj da
je vrijeme opsluivanja krae nego vrijeme pristizanja naredne transportne jedinice, tada e vrijeme ekanja
transportne jedinice n+1 biti krae nego vrijeme ekanja transportne jedinice n, tako da bilans rada poprima
negativnu vrijednost.
Ukoliko su vremena meudolazaka i vremena opsluivanja meusobno nezavisna u tom sluaju
nastaje nova sluajna varijabla X, ija se realizacija opisuje izrazom:
(3.5.)
Tako da se jednaina 4.2.1.4. moe napisati kao
(3.6.)
Na osnovu poznatih statistikih raspodjela vremena meudolaska i opsluivanja koji su definisani

vektorima a i b, mogue je uspostaviti statistiku raspodjelu vjerovatnoe bilansa rada. Razlika izmeu
raspodjela vjerovatnoe dolazeeg i odlazeeg rada X(n) n-te transportne jedinice odreuje se izrazom:

(3.7.)
Kako bi se notacija pojednostavila indicije koje nisu postavljene sa pripadajuim vjerovatnoama i

njihove vektorske komponente postavljene su na nulu. Istovremeno je pri nezavisnim vremenima
meudolazaka i opsluivanja uspostavljena nezavisnost raspodjele bilansa rad u zavisnosti od n-te
transportne jedinice, tako da se komponente ci vektora c mogu izraziti sa:

(3.8.)
Primjer: Nain odreivanja vrijednosti parametra ci dat je u tabeli 3. i na slici 12.

Tabela 3. Proraun raspodjele vjerovatnoe dolazeeg i odlazeeg rada
i
-3
-2
-1
ai
bi
0,3
0,5
2
3
0,4
0,3
0,4
0,1
ci
0
0,15
0,32
0,34
0,16
0,03
0
Uz pomo vektora c mogue je opisati raspodjelu vjerovatnoe vremena ekanja w:
Izraz

(3.9.)
odreuje se na osnovu razvoja vjerovatnoe za vrijeme ekanja od trenutka praznog
sistema sve do trenutka dolaska n+1 transportne jedinice u sistem ekanja. Radi nezavisnosti i , , te
polazei od toga da raspodjela ,

izrazom:

postoji mogue je odrediti vjerovatnou wi vremena ekanja
(3.10.)
Strana 37

Slika 12. Vjerovatnoe meudolazaka i opsluivanja kao i rezultirajua raspodjela izmeu raspodjele radne bilanse
tabele
Prethodna jednaina je diskretna forma prethodno predstavljene Lindley-eve jednaine. Uzmu li se u

obzir granice, u kojima su definisan vektori a i b, potrebno je uskladiti granice simulacije i istih rezultirajuih
vremena ekanja ija je vrijednost vea od nule:

(3.11.)
Vrijednost intenziteta vremena ekanja jednaka je nuli, u trenucima kada se odlazak zadnje
opsluene jedinice transporta odvija istovremeno sa dolaskom naredne jedinice transporta u sistem ekanja
ili kada je sistem prazan. Za sluaj kada je sistem prazan proces je opisan takozvanim vremenom praznine
Tpraz.

(3.12.)

Na osnovu ovih informacija mogue je iterativnim postupkom odrediti pribline vrijednosti
raspodjela vremena ekanja w u sistemu ekanja. Simulacija procesa dolazaka i opsluivanja sprovodi se
tako to se na osnovu poetne raspodjele w(0) odreuje raspodjela vjerovarnoe za vrijeme ekanja n-te
jedinice transporta, koja se odreuje iz poetnih uslova w(n-1) i razlike izmeu odlazeeg i dolazeeg rada c(n1)
. Komponenta wi(n) vektora vremena ekanja w(n) nakon n-te iteracije odreuje se uz pomo komponenata
(n-1)
i prethodne raspodjele ekanja w(n-1).
c

(3.13.)

Strana 38

4
4. ELEMENTI SIMULACIONE STUDIJE
Cjelokupni proces generisanja, validacije i primjene simulacionog modela u strunoj literaturi
sumarno je objedinjen izrazom simulaciona studija, dok se sama simulaciona studija odvija prema algoritmu
datom na slici 13, [109.], [134.].
Slika 13. Tok simulacione studije

Strana 39


Definicija 6 Simulaciona studija, prema [109.]:
Projekt za simulaciono podrano ispitivanje sistema. (...) Simulaciona studija moe da obuhvati
nekolicinu simulacionih eksperimenata, koji sa druge strane mogu da budu sainjeni od nekoliko
simulacionih prolaza.
Simulaciona studija u sebi sadrava procese:
1.
2.
3.
4.
5.
Definisanja cilja istraivanja

Prikupljanja, obrade i analize radnih parametara,
Generisanja simulacionog modela
Verifikacije i validacije simulacionog modela
Provoenja simulacionih eksperimenata
U daljem tekstu razmatranja e biti fokusirana na pojedine faze simulacione studije.
4.1. Definiranje cilja istraivanja

Proces izrade simulacionog modela sastoji se iz procesa formuliranja cilja, modeliranja, prorauna
modela, interpretacije rezultata i adaptacije modela. U prvom koraku neophodno je precizno formulirati cilj
simulacije, stoga ukoliko se izuzme uopteni standardni ekonomski cilj, minimizacija trokova, cilj za
izvoenje simulacione studije najee se dijeli na tri generalna razloga zbog kojih se izvodi simulaciona
studija i to zbog procesa:
1. Prognoze: Ocjena ponaanja sistema na osnovu sluajnih stohastikih dogaaja, te odreivanje
graninog kapaciteta, rezervi i uskih grla posmatranog sistema,
2. Optimizacije: Analiza i optimiranje radnih procesa, usporedba razliitih varijanti rjeenja,
testiranje strategija za savladavanje kriznih trenutaka, kombiniranje sa nekom od matematskih
metoda optimizacije na primjer: iznalaenje najkraeg transportnog puta, smanjenje ukupnog
vremena obrade (propusnost), poboljanje iskoritenja pojedinih radnih mjesta, optimiranje plana
proizvodnje, smanjenje trokova komadnog proizvoda,
3. Validacije: Otklanjanje greaka planiranja, osiguranje funkcionalnosti, kvantificiranje nivoa
utjecaja parametara na sistem, ispitivanje strukture sistema i rasporeda opreme.
Definiranje cilja istraivanja, a ujedno i detaljne specifikacije zadatka kojeg je potrebno ispuniti
provoenjem simulacione studije od izriite je vanosti, jer svaki model predstavlja pragmatinu sliku
realnog modela, te jasno definirana svrha modelira u daljnjem postupku odreuje stepen oslikavanja i
detaljiranja objekata i procesa realnog sistema. Cilj istraivanja neophodno je da sadri slijedee elemente:
x
Svrhu modela kratko objanjenje o razlozima zbog kojih se provodi simulaciona studija,
Sadraj projekta strukturiranja okvirnog sadraja projekta na osnovu detaljne diskusije kako bi
se razmotrili svi do tog trenutka nepoznati detalji, a koji e imati utjecaja na fazu generiranja
modela,
Granica sistema odluka o veliini simulacionog modela kojeg je potrebno generirati, a shodno
tome i veliinu podataka i informacija koje je potrebno prikupiti,
Zadatak projekta definiranje parcijalnih zadataka i odgovornih za njihovo provoenje, odnosno

raspodjela zadataka i aktivnosti koje se dijele na nalogodavca i izvoaa simulacione studije.
Vanost ovog procesa se ogleda u odjelu prikupljanja podataka gdje se od nalogodavca zahtjeva
da izvri odreene pripreme za preuzimanje i obradu neophodnih podataka. Detaljno definiran
zadatak projekta predstavlja osnovu za uspjean menadment projekta.
Nakon tano definiranog cilja istraivanja poinje se sa konceptiranjem simulacionog modela, pri
emu se svi zahtjevi, granini uslovi i osnovni podaci prikupljaju, analiziraju i u matematski model
integriraju. Pri nastavku svih ostalih radnji mora se poi od slijedeih osnova:
Strana 40


1. Koji podaci, sa kakvim kvalitetom i sa kojom aktualnosti stoje na raspolaganju?
2. Stepen detaljnosti modela potrebno je izabrati tako da je zajamena potpunost modela, a da se s
druge strane neophodan rad za izradu modela i performanse sistema za proraun modela nalaze u
prihvatljivim granicama.
4.2. Prikupljanje, obrada i analiza radnih parametara

Jedna od najrelevantnijih veliina za proces simuliranja tokova materijala je veliina vremena rada
koje je utroeno za pojedine procese unutar realnog sistema npr. obrada, transporta, skladitenje izmjena
alata, kontrola itd. Ukoliko se pojedina vremena, zbog tehnikih specifinosti, ne mogu egzaktno odrediti u
tom sluaju se primjenjuju metode praenja parametara rada. Odnosno, ukoliko se vrijednosti vremena rada
ne mogu odrediti na osnovu tehnikih karakteristika procesa, procesi u kojima se pojavljuje stohastinost,
potrebno je za odreivanje vremena opsluivanja primijeniti neku od statistikih metoda prikupljanja i
obrade podataka kako bi se definirao stvarni karakter ponaanja vremena rada. Rezultat ovih metoda je
dobivanje diskretnih vremenskih intervala sa njihovim pripadajuim vjerovatnoama za pojavu odreene
duine vremenskog intervala procesa rada.
Da bi se mogla provesti simulaciona studija koja sadri sluajne varijable, potrebno je specificirati
raspodjelu vjerovatnoe praenih varijabli.
Prikupljeni ulazni podaci mogu se prikazati ili kao izvorne empirijske raspodjele ili kao
odgovarajua teorijska raspodjela. U specijalnim sluajevima u praksi se koristi pristup preko teorijskih
raspodjela, ime se izbjegava uvoenje sluajnih fluktuacija specifinosti za odreena opaanja.
Razvoj adekvatnog modela ulaznih podataka sadri:
1.
2.
3.
4.
prikupljanje ulaznih podataka;

postavljanje hipoteze o vrsti raspodjela vjerovatnoe ulaznih podataka;
procjena vrijednosti parametara odabrane raspodjele;
testiranje stepena saglasnosti odabrane raspodjele (sa njenim procijenjenim parametrima) i
ulaznih podataka.
Za sluaj kada su ulazni podaci meusobno ovisni, potrebno je odrediti strukturu i intenzitet veza
izmeu njih. Za iznalaenje modaliteta ovisnosti pogodna je primjena regresione analize.
4.2.1. Prikupljanje ulaznih podataka

Prikupljanje ulaznih podataka je najee dugotrajan proces koji nije jednostavan i nema potpuno
predvidiv sadraj i tok.
Ulazni podaci koriste se kako za odreivanje raspodjele sluajnih ulaznih (nezavisnih ) varijabli,
tako i za vrednovanje simulacijskog modela. Najee je potrebno skupiti podatke za vie razliitih vrsta
procesa (dinamika dolazaka, karakteristike dolaznih entiteta, vremena posluivanja raznih resursa sistema).
Zbog dugotrajnosti, trokova prikupljanja i raznovrsnosti ulaznih podataka preporuuje se da se
proces prikupljanja ulaznih podataka obavezno planira, [20.]. Potrebno je planirati ta e se mjeriti, kako,
kada, gdje i tko e mjeriti odnosno:
(1.)
ta e se mjeriti? - izbor varijabli od interesa

(nezavisne i zavisne varijable; nezavisne varijable koje mogu biti u meusobnoj
povezanosti npr. vrijeme posluivanja i karakteristika objekta koji se posluuje).
(2.)
Kako e se mjeriti? - nain mjerenja, mjerne naprave, formulari, kontrola mjerenja i sl.
Strana 41


(u vezi sa nainom mjerenja moe se npr. kod posluivanja mjeriti vrijeme posluivanja
svakog pojedinog objekta mjerenja, a kod brzih posluivanja esto je bolje mjeriti broj
posluenih entiteta u jedinici vremena)
(3.)
Tanost mjerenja
(da li se mjeri u sekundama minutama i sl., zavisno o dinamici fenomena koji se
posmatra)
(4.)
Veliina uzoraka
(broj mjerenja za svaki tip fenomena koji se mjeri)
(5.)
Kad e se mjeriti?
(da li e se mjeriti u bilo kojoj fazi rada sistema ili moda samo u odreenim
optereenjima, jer se nain i brzina posluivanja moe mijenjati u razliitim okolnostima
u pravilu se npr. vrijeme posluivanja mjeri samo kada je pred mjestom posluivanja
red od nekoliko objekata)
(6.)
Gdje e se mjeriti?
(u kojem dijelu sistema se mjeri, gdje su posmatrai koji mjere kako bi imali dobar
pogled, ali da ne utiu na proces koji mjere)
(7.)
Tko e mjeriti?
(broj mjeraa u ekipi koji osiguravaju pouzdano mjerenje i eventualnu mogunost
kontrole mjerenja; sinhroniziran raspored ekipa mjerenja na razliitim mjestima i njihovo
premjetanje sa mjesta na mjesto, kako bi se izmjerili svi fenomeni od interesa i dobro
iskoritenje ekipe koja mjeri)
Zbog boljeg planiranja i izvoenja mjerenja preporuuje se izvoenje prethodnih kraih pilot
mjerenja kako bi se steklo iskustvo, eliminirale eventualne greke i pronaao zadovoljavajui nain mjerenja.
Nakon mjerenja podaci se unose na prikladan medij, a zatim se izvode eventualne transformacije
podataka, kontrola podataka (npr. da li su u doputenim granicama) i eliminacija neadekvatnih podataka.
Najee primijenjene metode za analizu i utvrivanje vremena izrade su, [34.]:
x
x
x
x
x
x
MTM Methods Time Measurement Metoda mjerenja vremena;

WF Work Factor System Sistem radikalnih faktora;
BMT Basic motion Time Study Studiranje vremena osnovnih pokreta;
DMT Dimensional Motion Time Odreivanje vremena pokreta;
MTA Motion Time Analisis Analiza vremena pokreta;
Snimanje rada povratnom metodom.
4.2.2. Snimanja rada povratnom metodom

Tehnika snimanja rada povratnom metodom zasniva se na vremenskom praenju eljenih radnih
parametara posmatranog sistema i njihovom biljeenju u odgovarajue listove. Iako sama metoda zahtijeva
znaajan angaman snimaa ona obezbjeuje izbjegavanje greaka koje mogu nastati u toku snimanja, uz
veoma dobru tanost dobivenih rezultata. U cilju zadovoljavajueg izvoenja snimanja rada povratnom
metodom neophodno je izvriti odgovarajue predradnje:

uvjeriti se da je radno mjesto pogodno za snimanje tj. da je stabilizirano;

obaviti pokusno snimanje, te na temelju njega odrediti potreban broj oitavanja;
unijeti sve potrebne podatke u snimaki list;
upoznati poslovou sa snimanjem i razviti visoki stepen saradnje sa radnim okruenjem.
S obzirom da se rezultati snimanja analiziraju i izraunavaju primjenom metoda matematike

statistike neophodno je osigurati odgovarajui broj snimanja, obzirom da nedovoljan broj mjerenja/snimaka
Strana 42


onemoguava donoenje valjanih zakljuaka. Broj potrebnih snimaka izraunava se na osnovu koeficijenta
stabilizacije radnog mjesta koji se dobiva na osnovu rasipanja vrijednosti izmjerenih veliina.
t0
tmax t min
t0
(4.1.)
t i
f d
f
(4.2.)
gdje su: tmax maksimalno oitano vrijeme, tmin minimalno oitano vrijeme, t0 srednje vrijeme
oitavanja , t srednje vrijeme osnovne klase, f frekvencija klase i d broj klase.
Koeficijent stabilizacije radnog mjesta primjenjuje se samo pri usporeivanju slinih operacija, a
manja vrijednost koeficijenta oznaava bolje stabilizirano radno mjesto ili izvoenje rada. Teorijski gledano,
izraunavanje potrebnog broja oitavanja vri se na osnovu sljedeeg obrasca:
t2 V 2
H r2 t02
(4.3.)
gdje su: t parametar za odreenu vjerovatnou dobivenih rezultata, Hr preciznost izraunavanja

srednjeg vremena oitavanja, V - rasipanje pojedinanih vrijednosti vremena.
4.2.3. Opis i kvantificiranje sluajne pojave

Pojava nehomogenosti vremena dolazaka Ti, i=1,2,3,..., kao i vremena opsluivanja Si, i=1,2,3,...,
unutar sistema opsluivanja, definisane u poglavlju 3.3, daju naznaku da se vrijednosti posmatranih veliina
ponaaju kao sluajan proces odnosno stohastian proces,. Kako bi se opisale iste pojave primjenjuju se
matematiki odnosno statistiki alati i metode odreivanja vjerovatnoe po kojoj se ponaaju iste. esto se
dobivaju intuitivne ili empirijske potvrde za pretpostavku da ulazne jedinice dolaze iz homogene populacije i
da vremenski intervali W i Ti Ti 1 , i=1,2,3,..., izmeu dolazaka pojedinih ulaznih jedinica, kao i duina
individualnog vremena obrade Si, i=1,2,3,..., kreiraju sluajne varijable koje su nezavisne i identino
raspodijeljene. U tom sluaju veliine Wi i Si mogu se posmatrati kao nezavisne realizacije dviju generiranih
sluajnih varijabla W i S. Ovakve sluajne varijable se opisuju u praksi, zadavanjem malog broja empirijski
odreenih parametara, na primjer srednje vrijednosti i veliine rasipanja. Kako bi se iste potpuno
okarakterizirale mora se zadati njihova funkcija raspodjele FW x P>W d x @ ,odnosno FS x P>S d x@ .
Izbor prikladne funkcije raspodjele za opis sluajnih (ne predvidivih) promjena neke realne veliine
vri se na osnovu statistikih analiza relevantnih podataka. Ponekad je mogue tip funkcije raspodjele, koja
bi dola u obzir, odrediti na osnovu fizikih karakteristika, tako da je u tom sluaju potrebno samo odrediti
odreene parametre (na primjer vrijednost oekivanja i varijansu) pretpostavljene statistike funkcije.
Na slici 14, je predstavljen tok kontinualne funkcije raspodjele F(x), primjer funkcije raspodjele
vremena opsluivanja Si, i=1,2,3,.... Na osnovu definicije, vrijednost F(x) na proizvoljnom mjestu x0, to
predstavlja vjerovatnou za x0, tako da je sluajna varijabla u ovom sluaju duina vremena opsluivanja S
tipinog (sluajno izabranog) klijenta manja ili jednaka x0.
Strana 43

Slika 14. Funkcija raspodjele F(x) i funkcija gustine f(x) kontinualne sluajne varijable S
Za opisivanje kontinualno rasporeenih sluajnih varijabli, kakve su najee W i S, esto je korisno

umjesto kumulativne funkcije raspodjele F(x) upotrebljavati prvi izvod iste f x
dF x
. Funkcija f(x) se
dx
oznaava kao gustina raspodjele (gustina vjerovatnoe) odgovarajuih sluajnih varijabli, pri emu istovjetno
funkciji F(x) u potpunosti definie sluajne varijable. Prema definiciji svaka funkcija gustine f(x) je ne
negativna funkcija ( f x t 0 f x f ), koja zadovoljava uslov normiranja:
f
f x dx
(4.4.)
f
Pri mnogim praktinim primjenama esto se susreu sluajne varijable koje su diskretnog karaktera,
odnosno posjeduju skup vrijednosti koje su konane. Diskretne sluajne varijable N, ija je funkcija
raspodjele F x P >N d x @ stepenastog izgleda, ne posjeduje gustinu raspodjele. Njeno definiranje se vri
zadavanjem moguih vrijednosti xi, i=0,1,2,... i njima pripadajuih vjerovatnoa pi, i=0,1,2,..., pri emu je
pi P>N xi @ , i=0,1,2,... . Veliine xi i pi predstavljaju mjesta odskoka, odnosno veliinu odskoka na
funkciji diskretne raspodjele F(x) sluajne varijable.
Od velike praktine vanosti su takozvani momenti funkcije raspodjele, koji predstavljaju skalarne
veliine dobivene na osnovu raspodjele, te omoguavaju objektivno usporeivanje razliitih raspodjela.
Prvi moment, takozvana vrijednost oekivanje kontinualne sluajne varijable S, definirana gustinom
raspodjele f(x) data je relacijom:
E >S @
x f x dx
(4.5.)
f
Identian izgled prvog momenta za diskretnu sluajnu varijablu N raspodjele ^xi , pi , i
E>N @
p x
i
0,1,2,...` je:
(4.6.)
Generalno k-ti moment kontinualne sluajne varijable S je dat izrazom:

f
> @ x
E Sk
f x dx , k
1,2,3,...
(4.7.)
f
Strana 44


odnosno za diskretnu sluajnu varijablu:
> @ p x ,k
E Nk
k
i
1,2,3,...
(4.8.)
Potrebo je napomenuti da je od velike vanosti za praktinu upotrebu drugi (centralni) moment,

takozvana varijansa raspodjele, te se sa istim oznaava mjera rasipanja raspodjele oko njezine oekivane
vrijednosti. Za kontinualne sluajne varijable varijanca S je data izrazom:
VAR >S @ V
>
E S E >S @
@ x E >S @
f
f x dx
> @
E S 2 E >S @
(4.9.)
f
odnosno za diskretnu sluajnu varijablu N:
VAR>N @ V 2
p x E>N @
> @
E N 2 E>N @
(4.10.)
Izvlaenjem kvadrata iz varijanse dobiva se standardna devijacija (standardno odstupanje)

raspodjele:
VAR >S @
odnosno
VAR >N @
(4.11.)
, a ista ima istu dimenzijalnu veliinu kao i vrijednost oekivanja. Na osnovu vrijednosti oekivanja i
varijanse dobiva se takozvani varijacioni koeficijent:
CX
VAR>X @
E>X @
(4.12.)
kojim se ocjenjuju i usporeuju raspodjele. Ovim se definie odnos izmeu standardnog odstupanja i
vrijednosti oekivanja, te isti slui kao mjera relativnog osciliranja vrijednosti sluajnih varijabli.
4.2.4. Procjena vrijednosti parametara odabrane raspodjele

Ulazni podaci prikupljeni praenjem rada posmatranog sistema podvrgavaju se statistikoj obradi, te
se nastoji, ukoliko je to mogue, opisati nekom od teorijskih raspodjela, tabela 4, 5 i 6, radi jednostavnije
upotrebe pri izradi simulacionog modela.
Strana 45


Tabela 4. Diskretne statistike raspodjele
Diskretne raspodjele
Bernurijeva raspodjela
Funkcija vjerovatnoe:

Funkcija raspodjele:

Sredina:
;
Varijanca:

Diskretna uniformna raspodjela


Sredina:
Varijanca:

Binomna raspodjela

Sredina:
Varijanca:

Geometrijska raspodjela


Sredina:

Varijanca:
Poisonova raspodjela


Sredina:

Varijanca:

Strana 46


Tabela 5. Kontinualne statistike raspodjele
Kontinualne raspodjele
Uniformna raspodjela

Sredina:

Varijanca:
Eksponencijalna raspodjela


Sredina:
Varijanca:
Gama raspodjela


Sredina:
Varijanca:
Weibull raspodjela


Sredina:

Varijanca:
Normalna raspodjela

Sredina:

Varijanca:
Lognormalna raspodjela


Sredina:
Varijanca:

Strana 47


Tabela 6. Empirijske statistike raspodjele
Empirijske raspodjele
Empirijska kontinualna raspodjela


Empirijska diskretna raspodjela



4.2.5. Testiranje statistikih raspodjela

Izbor teorijske raspodjele prvenstveno je uslovljen stpenom saglasnosti empirijskih podataka sa
podacima koji pripadaju odgovarajuoj usvojenoj teorijskoj raspodjeli. Kako bi se odredilo kojoj grupaciji
teorijskih sluajnih raspodjela pripada sluajna varijabla X potrebno je provesti takozvane testove slaganja
pri emu je osnovna ideja da se usporedi empirijska raspodjela, odnosno Fx(x) i fx(x), sa hipotetikom
(testiranom) raspodjelom, odnosno sa F(x) i f(x). Nulta i alternativna hipoteza pri ovom procesu glase:
H0
X ima funkciju raspodjele F(x) (gustinu funkcije f(x)),
H1
X odgovara nekoj drugoj funkciji raspodjele.
Najpoznatija dva testa za ispitivanje raspodjele su Kolmogorov-Smirnov i Chi-Quadrat test, ije su

karakteristike date u tabeli 7.
Tabela 7. Statistiki testovi
Test
Chi-Quadrat
Nain ispitivanja
Karakteristike
Primjenjuje se tek pri minimalno 40
uzoraka sa minimalno 5 klasa
Kolmogorov-Smirnov
Primjenjuje se tek iznad 20 uzoraka
sa minimalno 5 klasa

Napomena: c kritina vrijednost za prihvaanje hipoteze na osnovu nivoa signifikantnosti
Strana 48

4.3. Generiranje simulacionog modela

Poetak svakog generiranja simulacionog modela zasnovan je na davanju odgovora na slijedea dva
pitanja:
1. Na osnovu kojeg pristupa e se kreirati model?
2. Koji je stepen detaljnosti prikladan za opis pojedinih komponenata?
Na oba pitanja je jako teko dati odgovor, tako da se u strunoj literaturi esto koristi izraz
umjetnost modeliranja. Sutina ove problematike je u tome da nikad ne postoji jedan jedini prikladni
model koji bi dao odgovore na cilj istraivanja, nego se u stvarnosti radi u mnotvu prikladnih modela. Iz
ovoga razloga konkretno rjeenje za generiranje simulacionog modela nije ovisno o postavki zadatka nego o
iskustvu i sklonostima onoga tko vri modeliranje. Shodno tome proces generiranja simulacionog modela
potrebno je da bude zasnovan na slijedeim naelima:
x
Tanost potrebno je da model oslikava strukturu i ponaanje realnog sistema,
Relevantnost samo e se modelirati relevantni procesi realnog sistema koji vode ka rjeenju cilja
istraivanja, odnosno potrebno je izabrati adekvatan stepen detaljnosti,
Jasnost model je pregledan, pri emu se u obzir uzimaju aspekti strukture, itljivosti i
preglednosti,
Usporedivost modeli generirani razliitim metodama daju istovjetne rezultate,
Sistematska gradnja generiranje modela se vri prema razumljivim konzistentnim principima.
Tipini koncepti za modeliranje sistema, prema VDI 3633 2008, [135.], mogu se podijeliti na
slijedee pristupe:
1. Top-down: Pri Top-Down pristupu se u osnovi poinje sa razvojem veoma apstraktnog modela
sistema, dok se naknadno detaljno razvijaju odluujue komponente. Ovakvim pristupom se mogu
veoma brzo generirati modeli zadovoljavajueg kvaliteta ukoliko je ekspert za simulaciju svjestan
za koje komponente modela je potrebno izvriti detaljnije modeliranje, a za koje nije potrebno.
Opasnost pri ovakvom pristupu se ogleda u tome da postoji mogunost da se na pogrenom ili
nebitnom mjestu uloi znatan rad tokom izrade modela.
2. Bottom-up: Na bazi manjih komponenti modela kreiraju se vee strukture. Bottom-up pristup
dolazi najee do upotrebe ukoliko ve postoje izmodelirane manje komponente modela, bilo da
su to elementi iz biblioteke objekata ili iz prethodnih projekata. Pri ovom pristupu generalno
postoji bojaznost da se preveliki broj detalja integrira u model, s obzirom da se od poetka
modeliranja radi na nivou detalja. Pored toga ve postojea baza elemenata esto navodi eksperta
za simulaciju da primjenjuje komponente koje su mu na raspolaganju, te da iz pogodnosti uopte
ne uzima u obzir nove ideje za modeliranje.
3. Middle-out: Zapoinje se sa modeliranjem najvanijih smatranih komponenti za rjeenje
problema, na primjer: uskog grla tokom proizvodnje. Oko ovog dijela modela razvija se
neophodno okruenje kako bi se osigurala funkcionalnost. Ukoliko ve u ranoj fazi projekta
postoji ideja za rjeenje ili za modeliranje problema najee izabrani pristup za modeliranje je
Middle-out pristup. Sam tok modeliranja je strukturiran na niskom nivou i obino ne odgovara
paradigmama za razvoje modela koje su najee opisane u strunoj literaturi. Ovakav pristup ne
treba da znai nita loe ili pogreno, s obzirom da se u praksi esto susree ova pragmatina
metoda.
Prema zakljucima eksperata, [135.], u praksi se rijetko susree ista primjena samo jednog principa,
nego je proces modeliranja zasnovan na iterativnom postupku koji u sebi objedinjuje sve principe bez ikakve
zakonitosti u redoslijedu. Generalno su date slijedee upute prilikom modeliranja:
a) zapoeti modeliranje sa jednostavnim modelom,
Strana 49


b) postepeno generirati kompleksniju strukturu modela,
c) na poetku stepen kompleksnosti poveavati samo za elemente i objekte od znaaja za ostvarenje
cilja ispitivanja,
d) to ee primjenjivati naela verifikacije i validacije simulacionog modela,
e) shodno situaciji, ukoliko procesi poveanja kompleksnosti i proirenja modela nisu doveli do
sveopteg poboljanja rezultata simulacije, izvriti pojednostavljenje modela.
4.3.1. Stepen detaljnosti simulacionog modela

Definiranje stepena detaljnosti prilikom modeliranja nepoznatog realnog sistema je jako teak proces
ak i za simulacione eksperte sa velikim iskustvom. Intenzivnom analizom posmatranog sistema potrebno je
odrediti koje su komponente od izriite vanosti za ostvarivanje cilja ispitivanja. esta pojava u praksi je da
se sa povienjem stepena detaljnosti modela proporcionalno ili uopte poveava stepen tanosti modela. S
duge strane definiranje stepena tanosti modela, odnosno njegovih pojedinih komponenata, je teak i
apstraktan proces koji ima odluujuu vanost za uspjeh projekta. Rjeenje ove problematike se nalazi u
adekvatnom odabiru oprenih faktora, a to su dostizanje zadovoljavajue tanosti modela uz to vei stepen
apstraktnosti modela.
Detaljno modeliranje procesa je popraeno sa izradom glomaznih sveobuhvatnih modela, iji je
razvoj vremenski intenzivan, dok simulacioni prolaz iziskuje znatne vremenske i raunarske resurse. Sa
druge strane apstraktnim modeliranjem izostavljaju se vani sistemski detalji koji mogu dovesti do
neadekvatnih rezultata, odnosno nezadovoljavajueg simulacionog modela.
U praksi se najee razvijaju modeli sa visokim stepenom detaljnosti iz razloga to uvijek postoji
bojaznost da se ne izostavi neki od relevantnih detalja procesa. esto se u ovoj fazi zaboravlja naelo da sve
komponente modela ne trebaju da posjeduju isti stepen detaljnosti. Praktino pri svakoj izradi modela postoje
komponente koje dozvoljavaju da se grublje modeliraju, a da se globalno ne gubi na tanosti i
vjerodostojnosti simulacionog modela.
U tabeli 8 dati su osnovna naela smanjenja ili poveanja stepena detaljnosti modela.
Tabela 8. Izbor stepena detaljnosti simulacionog modela
Smanjenje stepena detaljnosti
x zamjena karakteristike sistemske komponente
jednostavnim matematskim funkcijama,
x zdruivanje komponenti modela,
x zdruivanje procesa,
x ignoriranje rijetkih procesa.
Poveanje stepena detaljnosti

x postojanje znatnog utjecaja sistemske komponente
na rezultat,
x kapacitetna ogranienost sistemske komponente,
x vanost
vremenskog
ponaanja
sistemske
komponente,
x poziciona vanost sistemske komponente.
4.4. Verifikacija i validacija simulacionog modela

Osnovni razlog za kreiranje simulacionog modela je omoguavanje ispitivanja nekog sistema i
donoenje odgovarajuih odluka u vezi sa tim sistemom pri emu se uzima pretpostavka da primijenjeni
simulacioni model adekvatno zamjenjuje posmatrani sistem, odnosno da eksperimenti provedeni nad
modelom mogu zamijeniti eksperimente obavljene na realnom sistemu. Spomenuta pretpostavka se mora
opravdati iz razloga zadobivanja povjerenja u koritenje modela kao zamjene za realni prouavani sistem tj.
ponaanje simulacionog modela treba da bude veoma slino ponaanju realnog ili virtualnog sistema. Prema
[132.], u tabeli 9 su dati najvaniji kriteriji na koje treba zadovolji simulacioni model kao osnova
simulacione studije.
Strana 50


Tabela 9. Kriteriji za ispitivanje simulacionog modela
Kriterij
Fokus
Potpunost
Korektnost sadraja i
strukture modela
Konzistencija
strukture modela
strukture modela, kao i
prikladnost dobivenih
rezultata za daljnju primjenu
strukture modela, kao i
prikladnost dobivenih
Tanost
Aktualnost
Podobnost
Prikladnost dobivenih
Plauzibilnost
Razumnost
Izvodljivost
Izvodljivost
Provodljivost
Izvodljivost
Primjer
x strukturalno ispitivanje modela u odnosu na nepotpunost
definiranih zahtjeva i prikupljenih informacija
x odreivanje stepena usklaenosti izmeu definiranih zahtjeva
i generiranog modela
x dosljednost semantikih interakcijskih procesa
x povezanost izmeu pojedinih struktura
x prohodnost terminologije
x bez greno, sistematsko modeliranje
x izbor prikladnog stepena detaljnosti
x tana konzistencija podataka
x taan izbor statistike raspodjela sluajne varijable
x strukturalna i vremenska validnost podataka i informacija u
pogledu na njihovu primjenjivost
x validnost modela za postavljeni cilj zadatka
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
tanost/ pogodnost/ primjenjivost modela za xxx

adekvatnosti u odnosu na postavljeni zadatak
efikasnost modela
korist za korisnika
sljedivost interakcijskih procesa
dosljednost rezultata
sljedivost dogaaja i procesa od strane korisnika
transparentnost prilikom modeliranja
jednotumanost u formuliranju
itljivost
tehnika provodljivost definiranih zahtjeva
mogunost dostignua traenih ciljeva projekta
provodljivost vremenskog planiranja projekta
mogunost pristupa za neophodne podatke i dokumente
povjerljivost u izvore informacija i podataka
veliina truda pri prikupljanju informacija i podataka
Blagovremeno prepoznati nedostaci unutar simulacione studije imaju direktan utjecaj na smanjenje
vremenskih i materijalnih faktora u procesu izvoenja simulacione studije. Shodno tome i procjene
eksperata, [132.], ukazuju da greke koje su otklonjene u fazi modeliranja iznose svega 10% trokova
ukoliko se iste otklanjaju u ranijim fazama simulacione studije. Stoga je jedan od osnovnih ciljeva validacije
i verifikacije otklanjanje eventualnih greaka u ranoj fazi modeliranja sistema. Idealni pristup predstavlja
primjena osnovnog naela validacije i verifikacije simulacionog modela koji nalae da se ve od poetka i
tokom svih faza simulacione studije radi na otklanjanju moguih greaka.
Postoji vie razliitih pristupa provjeri ispravnosti simulacijskih modela, pri emu se svi pristupi
baziraju na slijedee dvije osnove:

verifikacija konceptualnog modela ispitivanje logikog slaganja odvijanja procesa izmeu

ponaanja konceptualnog modela i realnog sistema;
validacija raunarskog modela ispitivanje vrijednosnog slaganja istovjetnih varijabli
izmeu raunarskog modela i realnog sistema.
Potrebne aktivnosti u okviru verifikacije i validacije simulacionog modela se ne mogu potpuno

definisati objektivnim parametrima, nego su kao i proces generiranja modela djelimino subjektivnog
karaktera stoga se model mora kritiki posmatrati.
Procesi verifikacije i validacije imaju za cilj da svedu na najmanju mjeru pojavu raznih vrsta
moguih greaka modela (u logici konceptualnog i raunarskog modela, matematskim relacijama,
Strana 51


programiranju, mjerenju i obradi ulaznih podataka, nainu koritenja modela, obradi i interpolaciji rezultata i
sl.). U tabeli 10 dat je kratak opis metoda koje se koriste za proces validacije i verifikacije simulacionih
modela.
Tabela 10. Metode validacije i verifikacije simulacionog modela
Naziv metode
Animacija
Procjena
Dimenzioni test
Test validacije dogaaja
Test fiksnih vrijednosti
Test graninih vrijednost
Monitoring
Desk Checking
Senzitivna analiza
Statistike tehnike
Strukturalni pregled
Test interne validnosti
Test parcijalnih modela
Trace analiza
Turing test
Kratak opis
Animacijom, na osnovu 2D ili 3D grafikih prikaza, se u odreenom vremenskom
periodu provjerava ponaanje modela, shodno tome i pojedinih dogaaja, te utvruje
da li postoje razlike u ponaanju realnog modela.
Procjenu izvodi uski broj lanova tima, simulacioni eksperti i menadment, u cilju
potvrde da li je simulaciona studija u skladu sa baznim definiranim ciljevima i
graninim uslovima.
Dimenzioni test slui da pronalaenje i otklanjanje konceptualnih greaka prilikom
primjene i razvoja pojedinih jednaina.
Test validacije dogaaja slui prvenstveno za usporedbu pojavljivanja odreenih
dogaaja tokom simulacije u odnosu na realni sistem. Prilikom ovog postupka mogu
se posmatrati i pojedini dogaaji i dogaanja koja su rezultat interakcijskog djelovanja
pojedinih dogaaja.
Za test fiksnih vrijednosti simulacioni model se pohranjuje konstantnim vrijednostima
tako da namjerno otklanjaju oscilacije tokom rada, odnosno stohastiki sistem se
transformira u deterministiki. Nakon usporedbe dobivenih rezultata simulacije sa
radom realnog sistema dobiva se odgovor da li se realni sistem moe opisati
deterministikim modelom, ime bi se smanjio vremenski period za okonanje
simulacione studije.
Primjena testa graninih vrijednosti se prvenstveno primjenjuje za ocjenu ponaanja
modela za ulazne parametre sa ekstremnim vrijednostima, pri emu se od rezultata
oekuje da budu logini. Ovakvim pristupom se prvenstveno pokuavaju otkriti greke
u modelu i odrediti granice parametarskih vrijednosti koje figuriraju u modelu.
Tokom monitoringa se prikazuju i ispituju varijable i vrijednosti stanja sistema tokom
simulacije, tako da se dobiva logiki i prostorni presjek modela prikazujui parametre
koji nisu vizualnim putem uoljivi.
Desk Checking sastoji se u detaljnom pregledu sopstvenog rada u pogledu potpunosti,
korektnosti, konzistencije i jednoznanosti tokom izrade modela.
Senzitivna analiza zahtjeva izmjenu ulaznih parametara simualcionog modela kako bi
se posmatrale posljedice, te odredile podudarnosti sa realnim sistemom.
Statistike tehnike slue za ocjenu sigurnosti izlaznih podataka simulacionog modela u
odnosu na realni sistem, osim toga utvruje se validnost odabranih statistikih
raspodjela kojim su opisani intenziteti nastajanja pojedinih dogaaja unutar
simulacionog modela.
Strukturalni pregled je izvodno preuzeta iz oblasti softverskog inenjeringa, gdje se svi
ukljueni u projekt sastaju kako bi detaljno i kritiki ocijenili i preispitali sve njegove
faze i komponente.
Test interne validnosti bazira se na provoenju nekoliko simulaciononih prolaza
stohastikog modela sa razliitim poetnim vrijednostima generatora sluajnih
brojeva. Signifikantna razlika u dobivenim rezultatima mora da se nalazi unutar
granice tolerancije kako bi se rezultati testa smatrali zadovoljavajuim.
Test parcijalnih modela je prvenstveno primjenjiv ukoliko je simulacioni model
strukturiran iz parcijalnih modela, a da dekompenzacijom modela postoji mogunost
usporedbe sa realnim sistemom. Generalno se nadalje ispituje meusobno oslikavanje
odgovarajuih komponenti simulacionih modela i realnog sistema.
Pri Trace analizi se ispituje ponaanje pojedinih elemenata simulacionog modela, te se
prilikom toga prati njihovo logiko ponaanje i vjerodostojnost.
Pri Turing testu se ekspertima koji poznaju posmatrani realni sistem prezentira
nekolicina rezultata dobivenih na osnovu simulacionog modela i posmatranja realnog
sistema sa ciljem da eksperti trebaju prepoznati koji su podaci dobiveni na osnovu
posmatranja realnog sistema, a koji od simulacionog modela. Ukoliko eksperti ne
mogu nai razliku izmeu porijekla rezultata smatra se da su rezultati testa
zadovoljavajui, u protivnom od eksperata se trai objanjenje na osnovu ega su
Strana 52

Uzrono-posljedini grafikon
Validacija kroz dijalog
Validacija kroz predvianje

dogaaja
Usporedba sa drugim
modelima
Usporedba sa snimljenim
podacima
uoili razlike.
Sa uzrono-posljedinim grafikonom oslikavaju se veze izmeu pojedinih uzroka i
njihovih posljedica unutar realnog sistema na bazi logikih vrijednosti, na primjer
skladite je puno, maina 5 ima otkaz, . Na osnovu ovog grafikona ispituje se
simulacioni model na bazi pitanja da li i on oslikava ova stanja.
Validacija kroz dijalog zasniva se na prezentaciji simulacionog modela i naknadnoj
diskusiji sa ekspertima koji poznaju posmatrani realni sistem. Ovakav pristup brzo
otklanja eventualne grake u modelu, s obzirom da e eksperti odmah uoiti odreena
neobina ponaanja sistema. Greka ovakvog pristupa moe da bude ukoliko eksperti
nisu u potpunosti upoznati sa svim specifinostima i karakteristikama sistema.
Validacija kroz predvianje dogaaja zahtjeva ve postojei realni sistem, ime ova
metoda posjeduje ogranienu primjenu u praksi. Simulacioni model se koristi kako bi
se dobila odreena izjava, naknadno se ta izjava potvruje na realnom modelu.
Usporedba sa drugim modelima vri usporedbu rezultata generiranog simlacionog
modela i ve postojeeg, najee jednostavnijeg, istog realnog sistema, pri emu su
ulazni podaci isti.
Ukoliko postoji realni sistem koji se ispituje i podaci o njegovom ponaanju u prolosti
mogue je primijeniti metodu usporedbe sa snimljenim podacima. Snimljeni podaci se
dijele na nekoliko dijelova, tako da budu statistiki neovisni, odnosno podaci se dijele
na etiri dijela ukoliko su sezonski promjenjivi. Nakon toga se parametri statistiki
obrauju i usporeuju sa istovjetnim parametrima dobivenim simulacionim modelom.
Nakon toga ukoliko je potrebno, vri se ispravka na simulacionom modelu, te se kao
ulazni podaci za simulacioni model uzima drugi dio snimljenih podataka. Ukoliko se
rezultati ne podudaraju simulacioni model se smatra neprikladnim.
U tabeli 11. prikazane su mogunosti primjene pojedinih metoda u pojedinim fazama simulacione
studije, odnosno stepen subjektivnosti koje posjeduju pojedine metoda za verifikaciju i validaciju
simulacionog modela.
Stvoriti povjerenje u kreirani simulacioni model znai prihvatiti zakljuke, koji se donose na osnovu
ponaanja simulacionog modela, sa prihvatljivim nivoom pouzdanosti, odnosno doneseni zakljuci su
ispravni i primjenjivi na realni sistem. Verifikaciju i validaciju simulacionog modela treba gledati kao
odreivanje stepena valjanosti opisanog sistema, a ne kao odreivanje da li model potpuno zadovoljava ili
uope ne zadovoljava, pri emu se ovaj zakljuak temelji na argumentima, [20.]:
x
x
x
model je nuna aproksimacija posmatranog sistema;

elementi modela dobiveni mjerenjem na stvarnom sistemu sadre u sebi greke mjerenja
koje uzrokuju inherentnu ne tanost u rezultatima modela;
tanost izlaza statistike analize za primjenu podataka u modelu ovisi o visini posmatranog
uzorka, to znai da i poveanje tanosti zahtjeva povienje cijene dobivanja rezultata.
Porastom stepena valjanosti modela raste cijena i vrijeme razvoja simulacionog modela, to ima
velikog utjecaja na mogunost stvaranja modela sa visikom stepenom valjanosti.
Strana 53


Tabela 11. Karakteristike pojedinih metoda za validaciji i verifikaciju simulacionog modela, prema [115.]
Stepen subjektivnosti
Obraeni podaci
Sirovi podaci
Simulacioni rezultati
Potpuni model
Formalni model
Konceptualni model
verifikacije
simulacionog modela
Specifikacija zadatka
Faze procesa simulacione studije
Definisanje cilja
Metode validacije i
Vrlo
visok
nizak
Animacija
Procjena
Dimenzioni test
Test validacije dogaaja
Test fiksnih vrijednosti
Test graninih vrijednost
Monitoring
Desk Checking
Senzitivna analiza
Statistike tehnike
Strukturalni pregled
Test interne validnosti
Test parcijalnih modela
Trace analiza
Turing test
Uzrono-posljedinih grafikon
Validacija kroz dijalog
Validacija kroz predvianje
dogaaja
Usporedba sa drugim
modelima
Usporedba sa snimljenim
podatcima
4.5. Simulacioni eksperimenti

4.5.1. Karakteristike naunog eksperimenta
Pod eksperimentom se u nauci smatraju metodoloki postavljena ispitivanja, pri emu se najmanje
jedna neovisna varijabla sistematski varira i registrira, te na osnovu toga istrauje efekt aktivne promjene na
ovisnu varijablu. Ovdje se treba dodati da su nauni eksperimenti usko vezani sa postavljenom hipotezom
istraivanja, tako da se eksperimenti mogu podijeliti na, prema [162.] i [163.]:
x
prema cilju eksperimenta:
Eksperiment u cilju odluke primjenjuju se za kauzalno ispitivanje utjecaja pojedinih

faktora na bazi potvrde i testiranja sazrele teoretske hipoteze. Ovu metodu treba razlikovati
od metodologije korelacione i diskriptivne analize,
Eksperiment u cilju preliminarnog istraivanja se koristi za postavljanje preliminarnih
hipoteza na bazi testnih istraivanja,
Strana 54

prema eksperimentima sa razliitim karakterom neovisnih i ovisnih varijabli:
jedna neovisna (ulazna) varijabla,

vie neovisnih (ulaznih) varijabli,
jedna ovisna (izlazna) varijabla,
vie ovisnih (izlaznih) varijabli.
prema planu eksperimenta:
Replikacioni - eksperiment imaju za primarni cilj ispitivanje hipoteza pri varijaciji

teoretski relevantnih parametara, te predstavljaju sveobuhvatnija istraivanja bazirana na
rezultatima eksperimenata u cilju preliminarnih istraivanja. Na ovaj nain je mogue
ispitivati generalizaciju postavljenih hipoteza,
Korelaciona analiza bazira se na ispitivanju interakcijskog djelovanja izmeu pojedinih
varijabli, a pored toga se koristi i prilikom ocjene faktora na njihovu utjecajnosti na
posmatrani problem,
Diskriptivna analiza koristi se u cilju osnovne analize skupa podataka, te odreivanja
jednostavnih statistikih veliina.
planirani eksperimenti eksperiment baziran na aktivnoj varijaciji neovisnih (ulaznih)

varijabli i kontroli poremeajnih veliina,
kvazi-eksperimenti eksperiment sa varijacijom neovisnih (ulaznih) varijabli koja je
diktirana od uslova koji su u realnosti zateeni.
prema mjestu istraivanja eksperimenta:
eksperiment u realnim uslovima eksperiment u realnom okruenju objekta istraivanja,

pri emu postoji bojaznost da poremeajne veliine mogu imati znaajnog utjecaja na
dobivene rezultate,
eksperiment u laboratorijskim uslovima eksperiment u laboratorijskim uslovima, pri
emu se utjecaj poremeajnih veliina svodi na sto manju mjeru,
kompjuterski eksperiment eksperimenti na bazi matematskih ili simulacionih modela, pri
emu je preduslov za primjenu ovakvog pristupa visoka tanost modela, u praksi se tanost
iznad 90 % smatra adekvatnom za primjenu kompjuterskog eksperimenta.
Eksperimenti koji e se koristiti u okviru ove doktorske disertacije imaju slijedei karakter:
replikacioni eksperimenti sa vie neovisnih i ovisnih varijabli kreirani na bazi planiranog eksperimenta i
ispitivani na bazi kompjuterske simulacije.
4.5.2. Dizajn simulacionih eksperimenata

Cilj dizajna simulacijskih eksperimenata izbor konfiguracije sistema koji se namjerava istraivati
tako da se na to efikasniji nain dobiju traene informacije o relevantnim karakteristikama sistema i o
znaenju utjecaja pojedinanih faktora i njihovih interakcija na performanse sistema. Dizajn simulacionog
eksperimenta je usko vezan sa postavljenim ciljem istraivanja, poglavlje 4.2.
U okviru eksperimenata se koristi implementirani simulacioni model kako bi se generisale odreene
ovisne (izlazne) veliine. Simulacioni eksperimenti se generalno razlikuju po vremenskom periodu kojeg
obuhvata posmatranje simulacije, tako da se simulacije dijele na simulacije sa kratkotrajnim i dugotrajnim
vremenskim periodom.
Za sluaj simulacija sa kratkotrajnim vremenskim periodom kojeg obuhvata posmatranje simulacije
se generiu u elji da se dobije to jasnija i potpunija slika posmatranog problema, te upravo iz tog razloga je
potrebno provesti odreeni broj replikacija simulacionog eksperimenta, odnosno ponavljanja istog
simulacionog prolaza sa razliitim startnim vrijednostima generatora pseudosluajnih brojeva. Vanost za
ovakav pristup se objanjava time da se sa razliitim poetnim uslovima generiu i razliiti rezultati, odnosno
Strana 55


pokuava se izbjei da dobiveni rezultati imaju karakter sluajnog uzorka. Nadalje simulacije sa
kratkotrajnim vremenskim periodom imaju problem da se dogaaji od vanosti ija je pojava rijetka, znatno
dueg vremenskog perioda nego sama duina simulacije na primjer otkazi, ne dogaa dovoljan broj puta
tokom simulacije, tako da se utjecaj istih ne moe uzeti u razmatranje na osnovu provedene simulacione
studije.
Za simulacije sa dugotrajnim vremenskim periodom simulacionog prolaza prethodno opisana
problematika nije izraena.
Shodno prethodno izloenom simulacioni eksperimenti se dijele na:
a) simulacione eksperimente sa modelima terminirajuih ili transidentnih sistema Start
simulacionog prolaza bez faze stabilizacije sistema, odnosno prema poetnim uslovima koji su
definisani kroz ulazne parametre, dok je zavretak simulacionog prolaza uslovljen odreenim
dogaajem npr. krajem smjene. Kod terminirajuih sistema dobivene rezultate nakon
simulacionog prolaza potrebno je statistiki obraditi.
b) simulacione eksperimente sa modelima ne terminirajuih ili ne transidentnih sistema Start
ovakvih sistema se odvija uz primjenu faze stabilizacije sistema nakon koje se poinju prikupljati
rezultati, a koji se odnose na stabilan rad sistema. Trenutak zavretka simulacionog prolaza je u
sutini dogaaj tek nakon dugotrajnog posmatranja sistema, pri emu je prikupljeno dovoljno
podataka kojima su u potpunosti obuhvaene sve karakteristike posmatranog sistema.
Generalno se simulacioni eksperimenti dijele na eksperimente u cilju:
1. analize scenarija posmatranje razliitih alternativnih scenarija, koji su definisani na osnovu
varijacije ulaznih veliina. U iznimnim uslovima mogue je izvriti automatizaciju generiranja
scenarija (poglavlje 4.5.3.).
2. optimiranja pomou matematskih optimizacionih postupaka na osnovu matematske funkcije
cilja odreuju se najbolji rezultati. Ovaj pristup se naziva kao simulaciono bazirana optimizacija
(poglavlje 4.6.).
4.5.3. Primjena planiranog eksperimenta na bazi varijacije strukture tehnolokog

sistema
Kreiranje planiranog eksperimenta kojim bi se napravio plan ispitivanja strukture tehnolokog
sistema, ovdje se iskljuivo misli na proizvodnu opremu, je oblast kojoj nauka nije davala posebnog znaaja.
Naime najee se u strunoj literaturi, [143.], za analizu strukture tehnolokog sistema primjenjuje pristup
na principu ta ako?, tako da se ne primjenjuje organizovani pristup prilikom kreiranja simulacionih
eksperimenata. Sa druge strane u veini sluaja sva struna literatura je bazirana na kreiranje statistikih
planova eksperimenta u cilju provedbe korelacione analize. Ovakav pristup nije adekvatan prilikom analize
strukture tehnolokog sistema iz razloga to se mogue varijacije strukture i stanja u sistemu, na primjer vrste
proizvodne opreme, grupiranje proizvodne opreme u cilju njezinog opsluivanja od strane jednog radnika i
slino, ne mogu posmatrati kao parametarska vrijednost.
Iz ovog razloga pri izradi ove doktorske disertacije predlae se posmatranje moguih varijacija
strukture tehnolokog sistema, za maksimalno 4 operacije tehnolokog postupka i maksimalnim brojem
varijacija strukture opreme, na bazi slijedeeg pristupa:
1. Grupiranje sredstava obrade po operacijama,
2. Odreivanje graninih uslova za svaku operaciju,
3. Selekcija moguih varijacija strukture proizvodne opreme na bazi bilansa kapaciteta za
posmatranu operaciju,
4. Selekcija varijacija strukture proizvodne opreme koje su zadovoljili taku 3 opreme na bazi
bilansa kapaciteta za posmatranu operaciju,
Strana 56


5. Kodiranje varijacija strukture proizvodne opreme koje su zadovoljili taku 4 za posmatranu
operaciju,
6. Ponavljanje procesa (take 2-5) za svaku operaciju tehnolokog procesa,
7. Generiranje planiranog eksperimenta na bazi grko latinskih kvadrata (Ojlerovih kvadrata) na
bazi kodiranih vrijednosti.
Kako bi se dobila realnija slika procesa koji sainjavaju predloenu metodu na osnovu tabele 12.
objasniti e se postupak na primjeru analize jedne tehnoloke operacije nekog tehnolokog postupka.
Tabela 12. Primjer varijacije, izbora i kodiranja strukture jedne tehnoloke operacije u sklopu tehnolokog sistema
Granine vrijednosti
Bilans kapaciteta
M1
560
M2
720
M3
400
2M1
1120
2M2
1440
2M3
800
3M1
1680
3M2
2160
3M3
1200
4M3
1600
5M3
2000
M1+M2
1280
M1+M3
960
2M1+M2
1840
M1+2M2
2000
2M1+M3
1520
M1+2M3
1360
M1+3M3
1760
M2+M3
1120
2M2+M3
1840
M2+2M3
1520

Bilans rada
M1
560
0,5
M2
720
0,3
M3
400
0,4
3M1
1680
1,5
4M3
1600
1,6
2M1M2
1840
1,3
M13M3
1760
1,7
2M2M3
1840
1
1+1
1+1
1+1
1+1
1

Kod
a1
a2
a3
a4
a5
Legenda:
Nedovoljan kapacitet posmatrane kombinacije strukture
Kapacitet/broj radnika koji prelazi granine vrijednost posmatrane kombinacije strukture
Kapacitet/broj radnika koji se nalazi unutar graninih vrijednosti posmatrane kombinacije strukture
Kao prvi korak nakon grupacije raspoloive opreme po mogunosti da izvravaju pojedine operacije
potrebno je zadati granine vrijednosti i to:
x
x
Qop-min predstavlja minimalni potrebni kapacitet kojeg posjeduje proizvodna oprema na

posmatranoj operaciji tehnolokog procesa. U sutini ova vrijednost je identina sa vrijednou
kapaciteta posmatrane proizvodne linije.
koeficijent rezerve kapaciteta predstavlja toleriranu rezervu koju posjeduje kapacitet na
posmatranoj operaciji tehnolokog procesa, pri emu bi vrijednosti koeficijenta trebale da budu u
intervalu izmeu 1 ...1,5. Izboru koeficijenta rezerve kapaciteta potrebno je posvetiti posebnu
panju, naime sa minimalnim vrijednostima koeficijenta rezerve kapaciteta poveava se
osjetljivost na otkaze u sistemu, dok se sa maksimalnim vrijednostima utjecaj otkaza smanjuju,
ali se stepen uravnoteenja proizvodne linije smanjuje i nepotrebno se veu materijalna sredstva.
Qop-max predstavlja maksimalni potrebni kapacitet kojeg posjeduje proizvodna oprema na
posmatranoj operaciji tehnolokog procesa.
U narednom koraku se vri varijacija strukture proizvodne opreme posmatrajui bilans kapaciteta.
Proces varijacije se zasniva kako na poveanju broja za pojedine varijante proizvodne oprema, tako i na
kombiniranju pojedinih varijanti proizvodne opreme. Ukoliko se bilans kapaciteta proizvodne opreme za
pojedinu varijaciju nalazi unutar graninih vrijednosti smatra se da je ista adekvatna i uzeti e se u obzir
tokom narednih razmatranja. Za sluajeve varijacije kod kojih se bilans kapaciteta ne nalazi unutar graninih
vrijednosti primijeniti e se proces eliminiranja iz daljnjeg postupka.
Strana 57


Sve varijacije za koje se utvrdilo da ispunjavaju granine uslove bilansa kapaciteta primijeniti e se
analiza na bazi bilansa rada. Ovdje se prvenstveno odreuje broj radnika koji je minimalno potreban da bi
opsluivao posmatranu varijaciju strukture na posmatranoj operaciji na bazi koeficijenta neophodnosti radne
snage.
Koeficijent neophodnosti radne snage posjeduje sva proizvodna oprema, pri emu njegove
vrijednosti variraju u intervalu 0 ... 1. U sutini koeficijent radne snage je pokazatelj u kolikoj mjeri je
proizvodnoj opremi neophodno opsluivanje od strane radnika. Stvarna vrijednost koeficijenta neophodnosti
radne snage se moe odrediti obrascem 4.13.
(4.13.)
gdje je:
k koeficijent neophodnosti snage
trada ukupna koliina vremena rada koju zahtjeva proizvodna opreme (na primjer: opsluga
proizvodne opreme, izmjena alata, korekcija u programu i slino)
tuk ukupno raspoloivo vrijeme za rad.
Ukoliko se bilans rada posmatrane varijacije strukture proizvodne opreme nalazi unutar zadate
granine vrijednosti za planirani broj radnika na posmatranoj operaciji posmatrana varijacija se smatra kao
adekvatna i izvrit e se njezino kopiranje na osnovu primjene abecednog znaka za klasifikaciju operacije, te
brojne vrijednosti za numeraciju broja varijacije (primjer a3 : a operacija 1, varijacija strukture proizvodne
opreme broj 3).
Ukoliko je prethodno opisani postupak primijenjen za svaku operaciju posmatranog tehnolokog
sistema dobivene su kodirane vrijednosti adekvatnih varijacija strukture proizvodne opreme na bazi
pojedinih operacija, odnosno a1, a2, ... an; b1, b2, ... bm; c1, c2, ... cr; d1, d2, ... dp, .
S obzirom da klasini nain definisanja punog plana eksperimenta ima odreene nedostatke koji se
za konkretnu problematiku ogledaja kroz neophodnost da je za potpuni plan 2n potrebno izvriti 2n
eksperimenata, tako da sa rastuim brojem uticajnih faktora ubrzo se dolazi do granice rentabilnosti
eksperimentalnih ispitivanja, u strunoj literaturi se navodi da je ova granica iznad 5 uticajnih faktora, [124.],
potrebno je primjeniti metode koje e smanjiti broj neophodnih eksperimenata. Tako se za meusobnu
kombinaciju dobivenih varijacija proizvodne opreme kao najpogodnije metode nameu primjena grko
latinskih kvadrata (Ojlerovih kvadrata),prema [5.] ili D-optimalnog dizajna.
GRKO-LATINSKI KVADRATI
Prema definiciji grko-latinski kvadrat veliine n je kvadratna ema sa n redova i n kolona, u kojoj
se u svakom polju kvadrata nalazi po jedan znak kvadrata G i kvadrata L veliine , slika 15.
Postavljeni grko-latinski kvadrat ispunjava uslov da se u svakom njegovom redu i svakoj njegovoj koloni
samo jedanput pojavljuje jedan isti znak kvadrata G i L, tako da se i kombinacije u itavom
kvadratu nalaze samo jedanput.
Prvenstveno za kreiranje Ojlerovog kvadrata su se koristili grka i latinska slova, slika 15.a, odakle i
potie naziv grko latinski kvadrati.
Strana 58

a.)
b.)
c.)
Slika 15. Grko-latinski kvadrat: a.) izvedba na bazi grkih i latinskih slova; b.) na bazi dva proizvoljna kvadrata; c.)
plan na bazi veliine n n =10 10
Grko-latinski kvadrati koriste se za formiranje etverofaktornih planova na bazi kreiranja
parcijalnih planova, odnosno replike tipa za , gdje je n broj elemenata posmatrajueg faktora (A, B, C,
D).
Na bazi prethodno izloenog u tabeli 13 je prikazan primjer za formiranje etverofaktornog plana
eksperimenta na bazi grko-latinskih kvadrata i kodiranih vrijednosti dobiveni selekcijom na bazi metode
bilansa.
Tabela 13. etverofaktorni plan eksperimenta na bazi grko-latinski kvadrata, n=7 sa N=49 eksperimenata
A
a1
a2
a3
a4
a5
a6
a7
b1
b2
c2
c1
d1
c3
d2
c3
c2
d2
d3
d4
d4
d5
d6
d6
d7
d7
d7
d1
c2
d1
d2
d3
d3
d4
c5
d4
c5
d4
d3
c4
c4
c4
d3
d2
d2
d2
d2
c3
c3
c3
c3
d1
d1
d1
d1
c2
c2
c2
c2
d7
d7
d7
d7
c1
c1
c1
c1
c1
c1
c7
d6
d6
d6
d6
c7
c7
c7
c7
c7
c7
c6
d5
d5
d5
d5
b7
c6
c6
c6
c6
c6
c5
d4
d4
b6
c5
c5
c5
c5
c4
d3
d3
b5
c4
c4
c4
c3
B
b4
b3
d5
c6
d5
d6
Predstavljeni plan eksperimenta ima nedostatak to nije potpuni plan eksperimenta. Meutim,
dobiveni rezultati e dati dovoljan broj informacija na osnovu kojih e se zakljuiti koja varijacija
proizvodne opreme za svaku pojedinu operaciju tehnolokog procesa daje suboptimalne rezultate na bazi
postavljenog cilja simulacije. Nadalje kombinacijom svih suboptimalnih varijacija po pojedinim operacijama
e se kreirati optimalna struktura tehnolokog sistema.
Strana 59


D-OPTIMALNI DIZAJN
D-optimalni dizaj plana eksperimenata predstavlja metodu za kreiranje nepotpunog plana
eksperimenata, pri kojoj e se dobiveni plan eksperimenata ravnomjerno rasporediti po itavom
eksperimentalnom podruju, te e u posmatranom skupu eksperimenata ravnomjerno obuhvatiti uticaje
posmatranih faktora. D-optimalni dizajn plana eksperimenata posjeduje slijedee karakteristike:
slobodan izbor broja nivoa pojedinih faktora, pri emu je dozvoljena razlika u broju nivoa od
faktora do faktora,
slobodan izbor koraka unutar pojedinih faktora,
mogunost integracije ve obavljenih eksperimenata,
mogunost dodavanja dodatnih faktora,
plan eksperimenata nije ortogonalan,
kreiranje plana eksperimenata iskljuivo posredstvom algoritma.
Karakteristika D-optimalnog dizajna se zasniva na optoj regresionoj jednaini, obrazac 4.14.

(4.14.)
gdje je:
y vektor (n 1) svih posmatranih eksperimenata,
X dizajn matrica faktora (n p),
vektor nepoznanih koeficijenata modela (p 1)
Koeficijente modela mogue je odrediti na osnovu transformacije date obrascima 4.15. i 4.16.

(4.15.)

(4.16.)

na osnovu koje je
Vjerodostojnu informaciju za cjelokupan model pretstavlja
dobiven izraz D-optimalni dizajn. D-optimalni dizajn predstavlja statiki plan eksperimenata koji nastoji da
determinantu maksimizira. Tako se pri planiranju eksperimenata na osnovu D-optimalnog dizajna teoretske
eksperimente take rasporeuju preko cjelokupnog eksperimentalnog prostora. Nakon toga se oblasti
posmatranja pojedinih faktora dijela na intervale, pri emu je dozvoljeno da isti ne budu akvidistantni.
Kreirana mrea u n-dimenzionalnom prosturu (n broj posmatrajuih faktora) predstavlja moguu
kombinaciju faktora ukoliko nisu zadata ogranienja. Porad toga mogue je da dodati kombinacije faktora,
odnosno eksperimente koje ne predstavljaju mrene take ili rezultate ve sprovedenih eksperimenata.
Iz razloga velikog stepena manualnog rada prilikom definisanja D-optimalnog dizajna plana
eksperimenata koriste se gotova programska rjeenja u kojima je cjelokupan algoritam sadran. Za kreiranje
D-optimalnog dizajna plana eksperimenata mogue je kao osnovu uzeti prethodno kreirane 2n ili 2n-p planove
eksperimenata. U tabeli 14. data je usporedba za broj neophodnih eksperimenata sa razliitim modelima.
Tabela 14. Broj neohodnih eksperimenata pri razliitim modelima
2
3
4
Puni planovi eksperimenata
2n
4
8
16
3n
9
27
81
D optimalni planovi sa razliitim modelima
linearni minimalni
3
4
5
linearni maksimalni
4
6
7
kvadratni minimalni
6
10
15
kvadratni maksimalni
9
15
23
Broj faktora n
32
243
64
729
6
9
21
32
7
10
28
42
Kreiranje plana eksperimenata D-optimalnim dizajnom je veoma prikladno za kreiranje plana

eksperimenata na bazi varijacije strukture tehnolokog sistema iz razloga to je dozvoljeno da pojedini
faktori imaju razliite vrijednosti i to je mogue da broj eksperimenata redukuje na eljeni nivo.
Strana 60

4.6. Simulaciono bazirana optimizacija

Simulaciono bazirana optimizacija je postupak pri kojem se vri integracija simulacionog modela sa
optimizacionom komponentom, tako da se pronae stanje optimuma na bazi funkcije cilja. Algoritam
simulaciono bazirane optimizacija se zasniva na iterativnom procesu:
1. varijacije relevantnih parametara sistema,
2. provedbi simulacionog eksperimenata na bazi parametara odreenih u taki 1,
3. ocjeni dobivenih rezultata simulacije na bazi funkcije cilja.
U narednom tekstu predstavit e se osnovni koncept optimizacije, te karakteristike Downhillsimpleks metode.
4.6.1. Osnovni koncept optimizacije

Pod pojmom optimum (latinski optimus najbolji) podrazumijeva se najbolji postignuti rezultat u
procesu dostizanja funkcije cilja, pri emu je odluka za izbor najadekvatnijeg parametara donesena na
osnovu kompromisa prilikom usporedbe razliitih parametara ili karakteristika. Optimum ne treba zamijeniti
sa idealom to predstavlja najbolji mogui rezultat, stoga u ovisnosti od intervala u kojem se vri potraga za
optimumom razlikuju se lokalni i globalni optimumi. Proces traenja optimuma naziva se optimizacija, pri
emu je prethodno potrebno zadati funkciju cilja na osnovu koje se vri potraga za optimumom.
Slika 16. Definiranje optimalnog rjeenja iz skupa moguih
Matematski gledano optimizacioni problem je definisan sa skupom rjeenja i funkcijom cilja f,

odnosno funkcijom ocjene, tako da , pri emu se nastoji pronai rjeenje sa to veom
vrijednou , slika 16.
Generalno se postavka optimizacionog problem moe podijeliti na:
x
x
x
Klasini
optimizacioni
problem
potraga
za
najboljim
rjeenjem
tipa

,
Problem odluke uz osnovnu postavku optimizacionog problema postavljeni su dodatni granini
uslovi tipa , te je potrebno odrediti da li zadovoljava uslov
,
Problem pretrage ukoliko iznalazak optimalnog rjeenja nije mogu potrebno je primijeniti
metodu aproksimacije kako bi se pronalo priblino rjeenje tako da vai
.
Na osnovu prethodno izloenog metode optimizacije se dijele na: metode matematskog

programiranja, analitike, statike i adaptivne metode, slika 17, prama [42.].
Strana 61

Slika 17. Podjela optimizacionih metoda, prema [42.]
Sa aspekta primjene optimizacije metodologije u oblasti proizvodnog mainstva proces optimizacije

razlikuje se u zavisnosti od karaktera objekta optimizacije, tako da se govori o makro i mikro optimizaciji.
Makro optimizacija tretira probleme koji se odnose na izbor optimalne varijante tehnolokog procesa ili
sistema (izbor optimalne tehnoloke metode, redoslijeda operacija i zahvata, izbor optimalne obradne
opreme, ...). Dok mikro optimizacija tretira probleme koji se odnose na optimizaciju elemenata reima
obrade, geometrije i postojanosti alata, vremena obrade, sredstva za podmazivanje, kvaliteta obraene
povrine, ... .
4.6.2. Downhill simpleks metoda

Downhill-simpleks metoda (u strunoj literaturi moe se nai i pod nazivom simpleks algoritam ili
simpleks metoda) pripada adaptivnoj grupaciji optimizacionih metoda, a razvijena je od strane Nelder J. i
Mead R. 1965. godine, [3.]. Downhill-simpleks metoda se upotrebljava za optimizaciju nelinearnih funkcija
definisanih sa vie parametara, tako da ovu metodu ne treba zamijeniti sa simpleks metodom za rjeavanje
linearnih problema.
Karakteristika Downhill-simpleks metode je da ne zahtjeva postojanje parametarske funkcije stanja
objekta optimizacije. Ovo je izrazito korisna karakteristika s obzirom da pri pojedinim postavkama problema
iznalaenje parametarske funkcije stanja objekta optimizacije nije ni mogue, na primjer simulacioni model.
Baza Downhill-simpleks metoda je n-simpleks, odnosno geometrijski objekt u n dimenzionom
prostoru koji je opisan sa n+1 takom, tako da su geometrijski objekti:
x
x
x
x
x
du za 1-D simpleks, slika 18.a,

trokut za 2-D simpleks, slika 18.b,
tetraedar za 3-D simpleks, slika 18.c,
...
politrop za n-D simpleks.
Strana 62


1-D simpleks
2-D simpleks
3-D simpleks
a.)
b.)
c.)
Slika 18. Geometrijski oblik simpleksa za n3
Tok algoritma Downhill-simpleks metoda zasnovan ja na slijedeim koracima:

1. izbor geometrijskog oblika simpleksa, a samim time i n-tog dimezionog prostora u kojem je
kreiran simpleks,
2. izbor n+1 poetnih taaka simpleksa (na bazi izbora poetne take kreiraju se ostale take, pri
emu se vrijednosti parametara ostalih taaka odreuju na bazi korekcionog faktora),
3. na bazi definisanih vrijednosti simpleksnih taaka odreuju se stanja objekta istraivanja, te
odreivanje najboljeg i najloijeg stanja objekta istraivanja u posmatranim takama,
4. ukoliko jedna od najboljih vrijednosti taaka simpleksa ispunjava granine uslove i uslove
funkcije cilja optimizacije isti se proglaava optimumom. Ukoliko nije odreen optimum, taka
simpleksa najloijeg stanja zamjenjuje novom takom na bazi pravila koja su postavili strane
Nelder J. i Mead R., slika 19, te se kreira novi simpleks. Nadalje se iterativno primjenjuje proces
kreui iznova od take 2.
Slika 19. Manipulacione operacije nad simpleksima prema Nelder J. i Mead R.,[122.]
Na slici 20 dat je prikaz toka Downhill-simpleks metoda za n=2 i pravila za manipulaciju nad
simpleksom, slika 19.
Strana 63

Slika 20. Tok Downhill-simpleks metoda
Strana 64

5
5. EKONOMSKI ASPEKTI RADA TEHNOLOKIH SISTEMA
Sredstva za rad tokom procesa eksploatacije neminovno gube opravdanost za njihovu upotrebu, te ih
je potrebno u odreenom trenutku zamijeniti. Pojam gubljenja opravdanosti obuhvata:
x
fiziko starenje opreme tokom eksploatacije sredstva za rad posjeduju sve vee efekte
istroenosti odnosno zahtijevaju vei obim kako planiranog tako i korektivnog odravanja. Pored
toga tokom vremena eksploatacije poveava se i stepen nestabilnosti proizvodnje ime se
poveava potronja alata i poveanje karta proizvodnje, to ima direktnog utjecaja na cijenu
proizvodnje,
ekonomsko starenje ime se podrazumijeva zastarjelost proizvodne opreme prouzrokovano
tehniko-tehnolokim inovacijama.
Kako upravljanje proizvodnjom, a samim time i procesom eksploatacije sredstava za rad,

podrazumijeva sagledavanje svih moguih mjera za efektivniju proizvodnju potrebno je permanentno vriti
optimizaciju poslovanja proizvodno-tehnolokog sistema, odnosno kvantificirati i analizirati ekonomsku
efektivnost posmatranog sistema.
Modeli investiranja, a samim time i procesi zamjene, kupovine novih ili inoviranja postojeih
sredstava za rad, nameu se kao bitan faktor kojem je potrebno posvetiti izrazitu panju tokom upravljanja
proizvodnjom. Ova problematika koja je po svom karakteru veoma sloena, zahtjeva obuhvatanje svih
znaajnijih faktora. Primjera radi ako se samo posmatra proces zamjene jednog sredstva za rad istovjetnim
sredstvom za rad mogu da nastupe dva granina problema:
x
x
prerana zamjena sredstva za rad direktno poveanje trokova neiskoritenih resursa,

prekasna zamjena sredstva za rad poveanje trokova eksploatacije.
Iz toga razloga je potrebno odrediti optimalan trenutak, tako da ukupni trokovi budu minimalni.
Dodatna problematika se javlja ukoliko se zamjena vri sa tehniki savrenijim rjeenjima, upotrebom novih
alata, tehnologija, proirenjem kapaciteta, ... .
Na bazi prethodno konstatiranog ostvarivanje proizvodnje u okviru poslovnog sistema usko je
vezano sa procesom finansiranja i praenja tokova novca (eng. Cash Flow). Dodatna problematika se javlja
ukoliko postoje propusti u finansiranju svih poslovnih aktivnosti, a samim time i u procesu investiranja, u
najgorem sluaju prijeti ne solventnost, odnosno neminovno gaenje poslovnog sistema. Kako bi se izradio
realan i kvalitetan plan finansiranja svih poslovnih aktivnosti u poslovnom sistemu potrebno je posjedovati
sve relevantne ekonomske pokazatelje. Ovaj proces se odnosi kako na ekonomske pokazatelje unutar
poslovnog sistema, tako i na ekonomske pokazatelje koji izvana djeluju na poslovni sistem.
Naredna poglavlja e se iskljuivo baviti sa odreivanjem dva ekonomska pokazatelja koja su od
egzistencijalne vanosti za proizvodno-tehnoloki sistem, a to su trokovi proizvodnje i metode za ocjenu
investicionog programa.
Strana 65

5.1. Kvantifikacija trokova proizvodnje unutar tehnolokih sistema

Ukoliko se tehnoloki sistemi posmatraju na osnovu ekonomskih naela isti su zasnovani na principu
nabavke ulaznih vrijednosti (rada, materijala, energije) koja se shodno njihovim svrhama, uz prisustvo
troenja, transformiu u izlazne vrijednosti namijenjene prodaji. Shodno ovoj definiciji i generalnoj strukturi
tehnolokih sistema, datoj u poglavlju 2, praenje trokova u tehnolokim sistemima predstavlja sloen
proces iz razloga to je potrebno uzimati u obzir niz ulaznih, procesnih i izlaznih veliina koje treba da su
usklaene vremenski, cjenovno, koliinski i prostorno.
Definicija 7 trokovi, prema Schmalenbach-u, [138.]:
Pod trokovima se podrazumijevaju utroene vrijednosti za proizvodnju odreenih uinaka.
Za praenje trokova proizvodnje u obzir se uzimaju samo objektivne vrijednosti trokova
zasnovanih na obrascu:

(5.1.)
gdje su:
TR
Ui
Ci
N
visina ukupnih trokova,

utroak i-tog faktora,
cijena i-tog faktora,
broj faktora proizvodnje.
Trokovi generalno, pa i oni koji se susreu tokom proizvodnje, prema strunoj literaturi dijele se na:
x
fiksne trokove trokovi koji u posmatranom vremenskom periodu ne mijenjaju svoju

vrijednost, npr. trokovi uzrokovani naknadama radnicima, zakupom poslovnog prostora itd.
Fiksni trokovi se dijele na apsolutno fiksne i intervalno fiksne trokove, slika 21.
varijabilne trokove trokovi koji u posmatranom vremenskom periodu mijenjaju svoju

vrijednost, npr. trokovi prouzrokovani potronjom repromaterijala, energije, itd. Varijabilni
trokovi se dijele na: degresivne, progresivne, proporcijalne i regresivne trokove, slika 21.
Definisanje trokova proizvodnje predstavlja problem praenja trokova po vrstama, mjestima

trokova i nosiocima trokova, na osnovu ega bi se utvrdio iznos vrijednosti troka po jedinici proizvoda.
Vrijednosti trokova proizvodnje unutar tehnolokog sistema zasnovan je na slijedeim parcijalnim
trokovima:
x
x
x
x
x
x
trokovi ljudskog rada,

trokovi radne opreme (nabavna vrijednost, amortizacija, preventivno i korektivno odravanje,
trokovi rezervnih dijelova, ),
trokovi repromaterijala, alata, emulzija i ulja, ,
trokovi energenata,
trokovi nadoknade za zauzimanje radnog prostora,
trokovi karta, .
Strana 66

Slika 21. Karakteristika trokova u zavisnosti od proizvedene koliine
Za odreivanje parcijalnih trokova proizvodnje [152.] preporuuje primjenu obrasca datog u tabeli
15.
Tabela 15. Parcijalni trokovi proizvodnje
Trokovi na
osnovu:
Otpisa
Mjeseni anuitet
Elektrine energije
Prostora
Odravanja
Nadoknade za rad
Sporednih trokova
rada
Sporednih trokova
proizvodnje
Nain odreivanja
Vrsta troka
Trenutna cijena opreme (KM) / Planirano vrijeme rada (h/god.)

Vrijednost kredita (KM) * fiksni fator/(period otplate (god)*12)
Instalirana snaga (kW) * Stepen iskoritenja * Cijena elektrine energije
(KM/kW) * Planirano vrijeme rada (h/god.)
Bruto zauzeta povrina (m2) * Cijena prostora (KM/m2*god.)
Faktor nadoknade za odravanje (%) * Trenutna cijena opreme (KM) / 100
Cijena opsluivanja (KM/h) * Planirano vrijeme rada (h/god.)
Koeficijent sporednih trokova rada (KM/h) * Cijena opsluivanja (KM/h) *
Planirano vrijeme rada (h/god.) / 100
Cijena sporednih trokova rada opreme (KM/h) * Planirano vrijeme rada (h/god.)
fiksni
fiksni
varijabilni
fiksni
varijabilni
varijabilni
varijabilni
varijabilni
Pojedini elementi parcijalnih trokova proizvodnje iz tabele 15. imaju slijedei karakter:
x
x
Otpis je definisan odnosom veliine opravdanog vremena upotrebe opreme i trenutnoj cijeni
opreme. Preporuuje se da se ovaj trokovni element posmatra kao troak sa fiksnim karakterom,
dok se samo za prosta sredstva rada moe primijeniti varijabilni nain odreivanja visine otpisa,
Anuitet oznaava uvijek isti iznos kojim se otplauje dugoroni zajam. U ukupnom iznosu
anuiteta mijenja se omjer izmeu dijela koji se odnosi na kamatu i dijela za koji se smanjuje
ukupno dobiveni zajam. Tako je u prvoj godini ili prvom anuitetu najvei udio kamate, jer se
ukamauje najvei dio ostatka zajma, a iznos za koji se umanjuje preostali dio zajma najmanji. S
protekom vremena, taj se omjer mijenja u obrnutom smjeru. Za obraun anuiteta neophodne su
vrijednosti za kamatni i anuitetni faktor, obrasci 5.2. i 5.3.

(5.2.)
(5.3.)
gdje je:
r kamatni faktor,
i kamatna stopa (%),
a anuitetni faktor,
Strana 67


m period otplate (god)
x
x
x
x
x
x
Elektrina energija odreuje se na osnovu instalirane snage opreme, pri emu se maksimalno
raspoloiva snage ne koristi tokom itavog radnog perioda, nego je u praksi dokazano da se
stepen iskoritenja nalazi izmeu 60% ... 80%,
Prostor definisan je bruto prostorom koji je potreban opremi i godinjoj nadoknadi za
koritenje istog,
Odravanje u metalnoj industriji cijena nadoknade za odravanje opreme u prosjeku na
godinjem nivou iznosi 3% ... 4% od trenutne cijene opreme. Ovu vrijednost treba uzeti sa
rezervom iz razloga to trokovi odravanja znatno zavise od trenutnog stanja opreme, tako da se
generalno moe zakljuiti da se vremenom trokovi odravanja trebaju poveavati.
Nadoknada za rad predstavlja nadoknadu radniku za opsluivanje opreme i najee je
definisana na osnovu satne vrijednosti rada na odreenoj opremi.
Sporedni trokovi rada predstavlja trokove koji su uslovljeni uplaenim doprinosima na
osnovu plaa radnicima, odmora, bolovanja i slino. Procijenjeno je da ova vrijednost iznosi
izmeu 70% ... 80% nadoknade za efektivni rad.
Sporedni trokovi proizvodnje podrazumijevaju trokove koji su vezani za indirektni rad
maine na primjer programiranje, kalibriranje, kontrola proizvoda itd.
Pored prethodno izloenog, u ekonomskoj praksi je uobiajena i klasifikacije trokova na direktne i

indirektne trokove, pri emu:
x
Direktni trokovi predstavljaju trokove koji se mogu direktno rasporediti na nositelja troka
proizvod ili uslugu, odnosno unaprijed se moe predvidjeti njihova veliina po jedinici
proizvoda ili usluge, na primjer: materijal za izradu, proizvodna radna snaga, vanjske usluge
kooperanata, trokovi rada proizvodne opreme, .
Indirektni trokovi predstavljaju trokove koji se ne mogu direktno uraunati u cijenu

proizvoda, ali su ipak nastali u vezi s proizvodnjom. Ovi se trokovi posredno moraju indirektno
raspodijeliti (alocirati) na proizvode i usluge. Primjer indirektnih trokova su: trokovi reije,
trokovi uprave poslovnog sistema i zajednikih organizacionih jedinica, trokovi istraivanja i
razvoja, trokovi ukalkuliranih rizika, .
Osim prethodno navedenih trokova postoji specijalna grupacija trokova koja predstavlja trokove
neiskoritenih resursa, ove trokove treba posmatrati kao razliku izmeu idealno ostvarivih ekonomskih
rezultata proizvodnje i stvarno ostvarenih ekonomskih rezultata. U ovu grupaciju trokova neki autori
ubrajaju i trokove neadekvatnog odravanja to za posljedicu ima oteenje sredstava za rad, poveanje
karta ili smanjenje kvaliteta proizvoda. Uzroci ovakvog vida trokova su: uska grla, nedovoljno iskoriteni
kapaciteti radne opreme, otkazi, ne odgovoran pristup radu, .
S obzirom da ovi trokovi predstavljaju neiskoritenu i posljedinu komponentu dobiti u tehnikoj
praksi se esto susreu pod nazivom indirektni trokovi, te ih treba razlikovati od knjigovodstvenih
indirektnih trokova. Tehniki indirektni trokovi su posljedica sume mjerljivih neiskoritenih sredstava
rada, resursa i energije, te dodatno prouzrokovanih trokova u poslovnom sistemu, odnosno svim utjecajima
koji su doveli do smanjenja dobiti.
5.2. Investicione metode i njihova primjenjivost u proizvodnim sistemima

U uvodu poglavlja 5 navedene su vanosti investicija za proizvodno-tehnoloke sisteme, a koje se
ogledaju kroz procese zamjene, kupovine novih ili inoviranja postojeih sredstava za rad. Ovdje treba navesti
i to da u praksi nije rijetka pojava da su uslijed neadekvatnih investicija poslovni sistemi dovedeni na rub
egzistencije. U narednim razmatranjima e se pretpostaviti da su ulazni podaci za metode za ocjenu
investicionih programa vjerodostojni, premda se u praksi neki od ulaznih podataka pretpostavljaju ime se
vjerodostojnost konanih odluka znatno naruava. Najee pretpostavljane vrijednosti ulaznih podataka
Strana 68


vezane su za pojedine trokove na primjer: trokovi odravanja, intenziteta stanja u otkazu, potronje alata,
koliine karta, ... .
Generalno investicije za poslovne sisteme imaju egzistencijalnu vanost iz razloga to iste, za
relativno duge vremenske periode, determiniraju potencijal uspjenosti i strukturu trokova proizvodnotehnolokog sistema. Sa druge strane investicije najee podrazumijevaju isplatu novanih sredstava,
odnosno dugotrajnu transformaciju operativnih finansijskih sredstava, u materijalnu i ne materijalnu formu,
pri emu se moe govoriti o vezivanju (zamrzavanju) novanih sredstava. Uopteno se moe ulagati u
finansijske oblike imovine ili u realne oblike imovine, slika 22. U okviru ove doktorske disertacije e se
posmatrati samo realne materijalne investicije, koje e u narednom tekstu biti obraene.
Definicija 8 Investicija, prema [142.]:
Investicija je svjesno vezivanje finansijskih sredstava, na dui vremenski period, u materijalne i
nematerijalne objekte sa namjerom da se investicioni objekti iskoriste za ostvarenje individualno definisanog
cilja.
Slika 22. Investicioni oblici
Uopteno se moe rei da se materijalne investicije u metalopreraivakoj industriji zasnivaju na

ulaganjima u proizvodnu, transportnu, skladinu, popratnu opremu i opremu za osiguranje kvaliteta
proizvoda. Ove investicije najee za cilj imaju smanjenje trokova proizvodnje, odnosno poveanje dobiti i
konkurentnosti poslovnog sistema, premda u tehnici ovaj cilj ne mora biti superioran tako da investicije za
cilj mogu imati npr. poveanje stabilnosti proizvodnje, kvaliteta proizvoda, automatizovanosti procesa
proizvodnje, sigurnosti rada, ekoloke svijesti, itd. Stoga investicije mogu biti:
x
x
x
x
x
x
x
bazne investicije,
zamjenske investicije osavremenjivanje opreme,
investicije za proirenje performansi proizvodnog sistema npr. kapaciteta,
investicije za osvajanje novih trita, oblasti poslovanja i slino,
investicije za primjenu novih tehnologija i proizvoda,
investicije u cilju racionalizacije proizvodnje,
investicije u cilju poboljanja sigurnosti i ekolokih aspekata.
S obzirom da je cilj investicije mogue postignuti na nekoliko naina, npr. ukoliko se radi o
investiciji u proizvodnu opremu uvijek postoji nekolicina proizvoaa koji definisane zahtjeve mogu
ispuniti, postavlja se pitanje koja e od moguih opcija dati najbolje efekte. Uzimajui u obzir karakter i
strukturu proizvodno-tehnolokog sistema u praksi ocjena investicionog programa je izuzetno kompleksan
proces, naime potrebno je procijeniti koje e efekte imati varijante opreme i strukturalni modaliteti
tehnolokog sistema koje stoje na raspolaganju.
Pored svih pozitivnih elemenata koje sa sobom donose investicije, potrebno je biti svjestan i
negativnih koji se ogledaju u vezivanju materijalnih sredstava, te potencijalne problematike solventnosti
poslovnog sistema u nepovoljnim ekonomskim trenucima poslovanja. Ne tako rijetke pojave u
metalopreraivakoj industriji su finansijske potekoe uzrokovane pogreno procijenjenim efektima
Strana 69


investicija. Stoga je svaki investicioni postupak povezan sa odreenim rizikom, a kako bi se isti smanjio na
to manju mjeru primjenjuju metode koje bi trebale da potpomognu ocjenu investicionog programa.
Prilikom planiranja ulaska u proces investiranja potrebno je odgovoriti na slijedea pitanja:
x
x
x
x
x
x
Da li je potrebno provesti proces investiranja ili postoje opravdani razlozi za ne ulazak u proces
investiranja?
Koji se efekti, kako pozitivni tako i negativni, oekuju nakon procesa investiranja?
U koji od nekoliko meusobno iskljuujuih investicionih objekata je opravdano investirati?
Koji vremenski period e se koristiti investicioni objekt?
U kojem vremenskom trenutku e se krenuti sa investicijom?
Sa kojim investicionim objektima i u kojem obimu investicije e se krenuti ukoliko postoji
problem nedovoljnih finansijskih sredstava za potpuno investiranje?
Efektivno planiranje i upravljanje investicijama je bitna funkcija upravljake strukture poslovnog

sistema, koja posjeduje visok stepen kompleksnosti i znatnu osjetljivost na promjenu ambijenta poslovanja
(politiki i ekonomski ambijent, trite, ).
Na osnovu prethodno izloenog namee se zakljuak da je bit investiranja, sa ekonomskog aspekta,
obezbjeenje vee materijalne vrijednosti, u odreenom buduem trenutku, u odnosu na poetno uloena
sredstva. Problematika ocjene investicijskog ulaganja se svodi na eliminiranje vremenskog utjecaja na tok
novca, odnosno transformacija razlike uzrokovane prilivom i odlivom kapitala u razliitim vremenskim
periodima na meusobno mjerljive i usporedive veliine. U praksi se koritene metode za ocjenu
investicijskog programa grupiraju u dvije skupine:
Statike metode su zasnovane na eksplicitnom posmatranju ekonomske situacije u jednom
vremenskom periodu koji najee ima vrijednost od jedne godine. Statike metode razlikuju se u zavisnosti
od posmatrane veliine (trokovi, dobit, rentabilnost, amortizacija), stoga se statike metode dijela, prema
[142.], na: metodu usporedbe trokova, metodu usporedbe dobiti, metodu usporedbe rentabilnosti, statiku
amortizacionu metodu. Statike metode nakon razvoja dinamikih metoda i njihove masovne upotrebe u
zadnje tri decenije nemaju vie znaajnu primjenu u praksi.
Dinamike metode su zasnovane na analizi priliva i odliva novanih sredstava pri uzimanju u obzir
nekoliko vremenskih perioda. Glavna prednost dinamikih modela nad statikim je finansijsko-matematika
transformacija, na bazi kamatne stope, novanih tokova u razliitim vremenskim periodima. Ovdje se
prvenstveno integrira pojava da odreena materijalna vrijednost u razliitim vremenskim vrijednostima nije
identina, nego se za konstantnu kamatnu stopu i u vremenskom periodu t ponaa prema obrascu 5.4.

(5.4.)
gdje je:
Wkon konana materijalna vrijednost,
Mpoc poetna materijalna vrijednost,
i kamatna stopa,
tp vremenski period u godinama.
Visina kamatne stope koja se uzima pri primjeni dinamikih modela za ocjenu investicionih
programa, prema [152.], iznosi izmeu 15% ... 20 %, tako da nakon oporezivanja dobiti i odbitka
administrativnih trokova investitoru ostaje naknada za investiranje na bazi neto kamatne stope u iznosu od
7% ... 10%. U sklopu osnovne kamatne stope sadrana je nadoknada za inflaciju novanih sredstava i
spremnosti preuzimanja rizika za ulazak u investiranje. Prethodno date vrijednosti su bazirane na
oekivanjima koje nudi trite novca, premda u praksi ove vrijednosti mogu varirati u zavisnosti od stanja na
tritu novca i naravno od uslova koji se postavljaju ukoliko se radi o vlastitom kapitalu.
Najee primjenjivane dinamike metode za ocjenu investicionog programa su: metoda neto
sadanje vrijednosti, metoda anuiteta, dinamika amortaziciona metoda.
Strana 70

5.3. Metode za ocjenu investicionih programa u proizvodno-tehnolokim sistemima

Tokom vremena kvalitet i stabilnost rada osnovnog sredstva (proizvodne/transportne/skladitne
opreme, opreme za kontrolu kvaliteta, ... ) u fazi je stalnog pada. Sa druge strane na tritu su prisutna
osnovna sredstva koja imaju iste performanse kao postojea osnovna sredstva, ali stabilniji rad i kvalitet, ili
razvojem tehnologije osnovna sredstva sa boljim performansama: poveani kapacitet, automatizovanost, ... .
U praksi je ne tako rijetka pojava da se osnovno sredstvo zamjenjuje novim i prije isteka fizikog vijeka.
Stoga je potrebno svesti prednosti i nedostatke postojeeg i novog osnovnog sredstva na mjerljive
vrijednosti.
Ista problematika se javlja ukoliko se radi o izboru osnovnih sredstva za novu proizvodnu liniju, iz
razloga to se na tritu uvijek nalazi nekolicina varijanti osnovnih sredstva koja dolazi u obzir za njenu
upotrebu. Sutina procesa investiranja tokom usporedbe razliitih osnovnih sredstava je u izboru izmeu:
x
x
viih investicijskih trokova i nieg nivoa nesavrenosti osnovnog sredstva i

niih investicijskih trokova i vieg nivoa nesavrenosti osnovnog sredstva.
Trenutno se u praksi primjenjuje nekoliko metoda za ocjenu investicijskog programa pri kupovini
osnovnih sredstava za potrebe proizvodno-tehnolokih sistema, pri emu e se u narednom tekstu razmatrati
slijedee metode:
x
x
x
Metoda neto sadanje vrijednosti,

MAPI metode,
LCC (Life-Cycle-Cost) metode.
5.3.1. Metoda neto sadanje vrijednosti

Metoda neto sadanje vrijednosti slui za ocjenu investicionih alternativa na osnovu posmatranja
monetarne ciljne veliine u vidu vrijednosti kapitala. Vrijednost kapitala predstavlja sumu svih uplata i
isplata, uzimajui u obzir vremenski utjecaj na iste, projiciranih na jedan vremenskih trenutak, a koje su
uzrokovane investicionim postupkom, slika 23.
Slika 23. Projekcija tokova novca na jedan vremenski trenutak
Pri upotrebi metode neto sadanje vrijednosti najee se pretpostavlja da je kamatna stopa za sve
periode posmatranja konstantna veliina, tako da je kapitalna vrijednost neto prihoda projicirana na trenutak
t=0 definisana obrascem 5.5.
(5.5.)
gdje je:
NP neto prihodi projicirani na trenutak t=0,
R neto prihodi,
i vrijednost kamatne stope
Strana 71


t - vremenski period u godinama.
Neto sadanja vrijednost NSV predstavlja razliku izmeu visine investicije I0 i neto prihoda NP
projiciranih na trenutak t=0 , obrazac 5.6.

(5.6.)
Pri upotrebi metode neto sadanje vrijednosti vae slijedei uslovi:

x
x
investicioni objekt posjeduje apsolutnu podobnost ukoliko je njegova kapitalna vrijednost vea
od nule,
investicioni objekt posjeduje relativnu prednost ukoliko je njegova kapitalna vrijednost vea od
svakog drugog investicionog objekta koji je u razmatranju.
5.3.2. MAPI metoda

Tokom vremena upotreba postojee opreme okarakterizovana je poveanjem nesavrenstva
postojee opreme u odnosu na neku bolju opremu koja bi se mogla nabaviti. Zamjena opreme potencijalno bi
trebala doprinijeti poveanju poslovnih rezultata poslovnog sistema u odnosu na poslovne rezultate na bazi
upotrebe stare opreme. 1962. godine od strane Terborghu G. razvijena je MAPI metoda (The Machinery and
Apllied Product Institute of America), a usmjerena je ka analizi ekonomskih efekata zamjenskih investicija,
odnosno dobivanju odgovora na:
x
x
primarno pitanje: Da li stariju opremu A treba zamijeniti novom opremom B?,

sekundarno pitanje Da li opremu treba zamijeniti sada ili u nekom buduem trenutku?.
Sama metoda predstavlja evoluciju investicione statitike metode usporedbe rentabiliteta, a zasniva
se na usporedbi primanja i trokova nove investicije u odnosu na stanje koje bi uslijedilo ukoliko se ne bi
krenulo u investicioni proces, a sve na bazi naredne godine.
Prema Terborghu, tvorcu ovoga pristupa, pri donoenju odluka o zamjeni starog stroja novim, u
potpunosti se mogu zanemariti ve nastali investicijski izdaci ( koji se uzimaju u obzir jedino kao pokazatelji
trokova koji e se javiti u budunosti ), a faktor koji se ne smije podcijeniti su upravo budui trokovi.
Poveanje poslovnoga rezultata zbog upotrebe nove opreme ostvareno je mijenjanjem odnosa
prihoda i trokova u odnosu na staru opremu, odnosno utede na bazi smanjenja trokova odravanja stare
opreme i poveanja stabilnosti rada. Negativne posljedica upotrebe nove opreme su proces otplate
amortizacije nove opreme, te dodatni iznos koji se treba oporezovati na poveanu dobit zbog upotrebe novog
osnovnog sredstva. Primjer upotrebe MAPI metode prikazan je u tabeli 16.
Strana 72


Tabela 16. Primjer upotrebe MAPI metode
prihodi i rashodi
oprema A
oprema B
(stara oprema)
(nova oprema)
I. PRIHODI
1. uveana dobit
2. dobit od poveane kvalitete
II. TROKOVI
3. direktni trokovi plaa
4. trokovi energije
5. alati
6. radna povrina
7. planirano odravanje
8. korektivno odravanje (kvarovi,
zastoji i posebne popravke)
9. ostali trokovi
Ukupno
PR B-A=PRB-PRA
prednosti (PR B-A)

oprema A (PRA)
oprema B (PRB)
(stara oprema)
(nova oprema)
945,88
50,00
945,88
50,00
148,32
85,32
42,50
38,50
20,10
164,50
212,63
75,30
70,00
8,90
16,18
127,31
32,80
31,50
1160,40
0,00
885,90
0,00
274,50
11,20
482,29
1007,08
524,79
5.3.3. LCC metoda analiza trokova ivotnog vijeka

LCC (Life-Cycle-Cost) metoda je ekonomska metoda ocjene isplativosti i praenja investicionog
programa koja se bazira prvenstveno na analizi rashoda, odnosno trokova koji e proizvod ili opremu pratiti
tokom cjelokupnog njezinog ivotnog vijeka. Sa druge strane LCC metoda u potpunosti zanemaruje utjecaj
prihoda koje ostvaruje proizvod/oprema. LCC metoda je razvijena 1960. godine, te kao njezin prvi korisnik
je bila amerika vojska koja je pokuala da nabavlja vojna sredstva na bazi postojanosti opreme. U zadnje
dvije decenije LCC metoda se uspjeno primjenjuje i u civilnom sektoru.
Osnovna karakteristika LCC metode je da je pogodna za ocjenu velikih investicionih programa u
privredi, a samim time i u metalopreraivakom sektoru. Pored toga dodatna prednost ove metode je da se u
praksi koristi za ocjenu isplativosti investicionog programa kako iz perspektive proizvoaa (razvoj
proizvoda, dizajn, primjena novih tehnologija, ...), tako i iz perspektive kupca (nabavka, odravanje, ... ).
Pri LCC metodi, odnosno analizi trokova ivotnog vijeka, pored trokova nabavke opreme
analiziraju se i trokovi koji e imati utjecaja na opremu tokom njenog ivotnog vijeka. Trokovi koji se
uzimaju u obzir pri LCC metodi su:
x
x
x
x
Nabavna cijena,ukljuujui dostavu, instalaciju, putanje u pogon, itd.

Trokovi rada,ukljuujui energente, rezervne dijelove i odravanje,
Trokovi zbrinjavanja na kraju radnog vijeka, ukljuujui dekomisiju, odvoz i odlaganje,
Ostale trokovi (razne naknade, porezi i slino).
Nain primjene LCC metode propisan je standardima DIN EN 60300-3-3:2004, VDI 2884:2005,
VDMA 34160:2006. Princip ocjene investicionog programa na bazi LCC metode po smjernici VDMA
36140:2006 prikazan je na slikama 24 i u tabeli 17.
Strana 73

Slika 24. Analiza trokova na bazi Life Cycle Costing prema smjernici VDMA 34160, [144.]
U praktinoj primjeni LCC metoda ima jedan nedostatak koji je globalno prisutan kod svih metoda
za ocjenu investicionog programa, a isti se ogleda u tome to se projekcija trokova rada najee dobiva na
bazi procjena, pretpostavki i iskustva, za razliku od trokova nabavke opreme za rad. S obzirom da trokovi
rada imaju znatan utjecaj na sumarne trokove, mogue je doi do pogrenih zakljuaka, to se direktno
projicira na ekonominost proizvodnje proizvodno-tehnolokog sistema.
Ovdje se treba navesti i zapaanja eksperata koji navode da ulaganjem jedne novane jedinice u
procese planiranja proizvodnje, razvoja proizvoda i konstrukcije za posljedicu ima smanjenje od osam do
deset novanih jedinica u procesu proizvodnje [137.].Meutim i pored ovih saznanja svega 6% (1996.
godine), odnosno 7% (2001. godine) anketiranih proizvodnih sistema je planiralo primjenu LCC metode za
ocjenu isplativosti i praenja investicionog programa, [64.].
Strana 74


Tabela 17. Primjer prognoze trokova ivotnog vijeka proizvoda/sistema prema VDMA 34160
Broj projekta:
Projektni podaci:
Period posmatranja
3
[godina]
Planirano rado vrijeme na
[h/godina]
godinjem nivou
1830
Proizvodnja komada na
[komada/
godinjem nivou
4500000
godina]
Broj maina
3
[komada]
Podaci o opremi:
Stepen iskoritenja
99,00%
[%]
Raspoloivost opreme
99,30%
[%]
Proizvodni kapacitet
1000
[komada/h]
Matrica optereenja:
Na komadnom nivou
Na vremenskom nivou
U fazi rada
83,00%
[%]
0,00%
[%]
U fazi ekanja
13,00%
[%]
0,00%
[%]
Skraenica
Opis
Proizvoa Kupac
Vrijednost
Ukupno
70.328,62
LCC
Prognoza trokova ivotnog vijeka proizvoda/opreme (u KM)
Trokovi nabavke i putanja u
16.424,00
16.424,00
rad
E
- KM
16.124,00
16.124,00
Trokovi nabavke
E1
- KM
- KM
- KM
Trokovi ureenja infrastrukture
E2
- KM
300,00 KM
300,00
Ostali trokovi nabavke
E3
55.454,62
Trokovi rada
B
- KM
325,00
325,00
Inspekcija opreme i odravanje
IH1
- KM
4.089,12
4.089,12
Planirano odravanje
IH2
4.500,00
11.582,50
16.082,50
Korektivno odravanje
IH3
950,00
950,00
Trokovi prostora
RK1
- KM
MK1 Trokovi materijala
1.552,00
1.552,00
Trokovi energije
EK1
- KM
- KM
Pomona i radna sredstva
HB1
Trokovi odlaganja i prerade
- KM
- KM
specijalnog otpada
EN1
- KM
32.456,00
32.456,00
Trokovi plata
PK1
- KM
- KM
WK1 Trokovi alata
KM
- KM
Trokovi opsluivanja
RU1
- KM
- KM
- KM
Trokovi skladitenja
LK1
- KM
- KM
- KM
Ostali trokovi rada
SO1
Trokovi odstranjivanja
-1.550,00
-1.550,00
opreme
V
Trokovi vraanja okruenja na
- KM
- KM
- KM
prvobitno stanje
V1
- KM
-1.550,00
-1.550,00
Rezidualna vrijednost opreme
V2
0
0
0
Ostali trokovi
V3
Detalji
Strana 75

6
6. EKSPERIMENTALNA ISTRAIVANJA
Predmet istraivanja ove doktorske disertacije predstavljaju proizvodne linije koje vre serijsku
proizvodnju proizvoda pod kodnim imenom Prsten, dok je objekt istraivanja proizvodni sistem TMD Ai
Gradaac.
Shodno poglavlju 1.7. plan eksperimenta po kojem e se izvriti istraivanja u cilju dokazivanja
postavljenih hipoteza, poglavlje 1.5., prikazan je na slici 24., pri emu je plan eksperimenta baziran na
slijedeim koracima:
1. Izbor i definicija problema analiza globalne strukture predmeta istraivanja i definisanje
parametara koji e se pratiti kako bi se zadrala vjerodostojnost realnog stanja unutar predmeta
istraivanja;
2. Snimanje postojeeg stanja snimanje karakteristika strukture proizvodno-tehnolokog sistema,
segmenata tokova materijala pri radu proizvodno-tehnolokog sistema metodom trenutnog
zapaanja i povratnom metodom, a rezultati snimanja e se unijeti u odgovarajue formulare
(redoslijed dogaanja, hodogram, opis izvoenja rada, snimak radnog mjesta - primopredajnog
sistema, ....), te naknadno statistiki obraditi. Pored toga, izvrit e se prikupljanje jedininih
iznosa trokova, koji su prisutni u procesu proizvodnje, a obuhvaeni su predmetom istraivanja;
3. Kreiranje i validacija osnovnog simulacionog modela izrada osnovnog simulacionog modela
tokova materijala posmatranog proizvodno-tehnolokog sistema koji e matematsko/logiki
oslikavati stvarne procese uz svjesno pojednostavljene ili izostavljanje pojedinih komplikovanih
ili apstraktnih procesa, te naknadna strukturalna validacija i parametarska verifikacija
simulacionog modela u cilju ocjenjivanja njegove tanosti;
4. Analiza postojeeg stanja analiza rezultata simulacionog modela tokova materijala u cilju
utvrivanja karakteristika predmeta istraivanja na osnovu kojih e se kreirati preliminarni
planirani simulacioni eksperimenti na bazi varijacije strukture predmeta istraivanja;
5. Simulacija utjecaja strukture proizvodno-tehnolokog sistema predmeta istraivanje na bazi
planiranog eksperimenta;
6. Integracija i ocjena rezultata projekcija rezultata simulacionog eksperimenta na obimu
potrebne investicije, za reinenjering strukture predmeta istraivanja i trokova proizvodnje, pri
emu e se izabrati najbolje strukturne kombinacije za parametarsko optimiziranje.
Determinisanje i prikaz funkcije/koeficijenta podobnosti proizvodnog sistema za investiranje;
7. Parametarsko optimiranje strukture na bazi minimalnih vrijednosti trokova proizvodnje
primjena simpleks metode za odreivanje podruja minimalnih vrijednosti trokova proizvodnje;
8. Integracija i ocjena rezultata prikaz, analiza i komentar rezultata optimizacije;
9. Zakljuna razmatranja.
Strana 76

Slika 25. Plan eksperimenta
6.1. Formulisanje zadatka i cilja simulacione studije

Zadatak i cilj istraivanja simulacione studije tokova materijala na kojoj se baziraju eksperimentalna
istraivanja na prethodno definiranom predmetu istraivanja u potpunosti se podudaraju s prethodno
iznesenim problemom, ciljem i zadatkom istraivanja doktorske disertacije koji su definirani u poglavlju 1.
6.2. Karakteristike poligona, objekta i predmeta istraivanja

Poligon istraivanja predstavlja poslovni sistem TMD Ai Gradaac, proizvoa dijelova za
automobilsku industriju, dok je objekt istraivanja proizvodni sistem sastavljen od proizvodnih linija
Prsten, dok su predmeti istraivanja pojedinane proizvodne linije Prsten.
Strana 77


Navedeni poligon istraivanja pogodan je za analizu tokova materijala, prema definisanom cilju u
okviru ove doktorske disertacije, iz slijedeih razloga:
x
x
x
x
x
x
x
objekt istraivanja je stohastiki zatvoreno kompleksni proizvodni sistem sa

jednopredmetnom proizvodnjom,
proizvodni proces se odvija od 2003. godine, te je stoga isti doivio razne strukturalne
modifikacije, tako da se naknadno mogu pratiti njihovi efekti i karakteristike rada pojedine
proizvodne opreme,
proizvodnja je serijskog karaktera,
tehnoloki proces je ureen,
tehnoloki proces posjeduje raznoliku proizvodnu opremu sa razliitim stepenom udjela
ljudskog rada;
proizvodnja je segmentirana na samostalne proizvodne linije (tehnoloke sisteme) koje su
tehnoloki odvojene od ostalih proizvodnih cjelina;
postoji stalni zahtjev, od strane kupca, za smanjenjem trokova proizvodnje na godinjem
nivou od 5 %.
U okviru proizvodnog programa koji se odvija na proizvodnim linijama Prsten proizvodi se jedan
proizvod u 34 razliite varijante proizvoda. Sa tehnolokog aspekta proces proizvodnje pojedinih varijanti
proizvoda se u sutini ne razlikuje, premda postoje pojedine geometrijske razlike (ugao zakretanja otvora ili
lijeba, dubina lijeba, ...). S obzirom na to da se ova geometrijska razlika, za pojedine tipove proizvoda,
minimalno odraava na vrijeme obrade 1,5% i da su tehnoloki parametri obrade identini, namee se
mogunost, to je u praksi i sluaj, da se pojedine varijante proizvoda mogu svrstati u est tehnolokih grupa
proizvoda Prsten. esta tehnoloka grupa predstavlja varijante proizvoda koji nisu svrstani u prethodne
tehnoloke grupe, pri emu se ove varijante proizvoda proizvode u malim koliinama, te posjeduju izraena
geometrijska odstupanja u odnosu na ostale varijante proizvoda. Na slici 26. prikazani su rezultati ABC
analize koliinskog udjela pojedinih tehnolokih grupa u ukupnoj proizvodnji u 2010. godini.
Slika 26. ABC analiza koliinskog uea pojedinih tehnolokih grupa u ukupnoj proizvodnji
S obzirom na to da tehnoloke grupe TG-1, TG-2, TG-3 i TG-4 procentualno ine 79,77 % ukupne
proizvodnje proizvoda Prsten, odnosno podruje najveeg prirasta prema ABC analizi, te s druge strane
zahtijevaju neprekidnu proizvodnju tokom cjelokupne godine dolazi se do opravdanog zakljuka, uzimajui
u obzir problem i cilj istraivanja, da su iste pogodne za planirana istraivanja u okviru ove doktorske
disertacije u skladu sa postavljenim hipotezama. S druge strane tehnoloke grupe TG-5 i TG-6 imaju
relativno mali udjel u cjelokupnoj proizvodnji, te se njihova proizvodnja vri u relativno malim serijama sa
prekidnim karakterom proizvodnje, stoga e iste biti izuzete iz razmatranja.
Proizvodne linije Prsten tokom zadnjih est godina bile su izloene ciklinim promjenama iz
razloga to se promjenom graninih uslova poslovanja optimalna struktura proizvodnje dovodila u
suboptimalno podruje. Jedan od glavnih utjecaja za ovakvo stanje ima zahtjev poslodavca za smanjenjem
cijene proizvoda od 5% na godinjem nivou. Iz toga razloga esto se pribjegavalo upotrebi novih tehnologija
Strana 78


(alata, proizvodne opreme, ...) koje su za cilj imale racionalizaciju procesa proizvodnje, a uslovile su
varijaciju strukture proizvodno-tehnolokog sistema ili toka materijala. U tabeli 18. sumarno je prikazana
kvantitativna koliina proizvodne opreme koja se tokom zadnjih est godina koristila za obradu na
proizvodnim linijama Prsten.
Tabela 18. Kvantitativna koliina proizvodne oprema na proizvodnim linijama Prsten
Ukupna koliina
opreme
30
22
22
22
72
Koliina razliite
Tehnoloka operacija
proizvodne opreme
3
I tehnoloka operacija
3
II tehnoloka operacija
2
III tehnoloka operacija
8
IV tehnoloka operacija
Ukupno bez ponavljanja opreme
14
Sa druge strana na svim predmetima istraivanja odvija se proizvodni proces koji je strukturiran na
etiri tehnoloke operacije i to:
I tehnoloka operacija predstavlja pripremu repromaterijala za daljnju obradu odnosno

sjeenje elinih profila na definisanu debljinu. Za ovu operaciju vremenom su se koristile
tri razliite vrste proizvodne opreme:
-
II tehnoloka operacija postupak obrade odvajanja estica materijala (tokarenjem) prednje

eone strane obradka. Za ovu operaciju vremenom su se koristile tri razliite vrste
proizvodne opreme:
-
Proizvodna oprema D CNC obradni strug kojim se vri pojedinana sjea obradka uz
manualno postavljanje i izuzimanje obradka iz stezne glave proizvodne opreme,
Proizvodna oprema E CNC obradni strug kojim se vri pojedinana obrada obradka,
pri emu proizvodna oprema posjeduje integrirano rotaciono skladite od 20 komada, te
automatski vri postavljanje i izuzimanje obradka iz stezne glave proizvodne opreme.
III tehnoloka operacija postupak obrade odvajanja estica materijala (tokarenjem)

krajnje eone strane obradka. Za ovu operaciju vremenom su se koristile tri razliite vrste
proizvodne opreme:
-
Proizvodna oprema A CNC kruna testera sa automatskim pomakom obradka nakon

zavrene obrade,
Proizvodna oprema B CNC obradni strug sa automatskim pomakom obradka nakon
zavrene obrade i sjeom tri obradka istovremeno. Nedostatak ove obradne opreme je
nemogunost potpunog sjeenja ulaznog poluproizvoda,
Proizvodna oprema C CNC obradni strug kojim se vri pojedinana sjea obradka uz
manualno postavljanje i izuzimanje obradka iz stezne glave proizvodne opreme.
Proizvodna oprema C na tehnolokoj operaciji 1 slui kao dodatna obrada neobraenog
dijela ostataka poluproizvoda sa proizvodne opreme B.
Proizvodna oprema E CNC obradni strug kojim se vri pojedinana obrada obradka,
pri emu proizvodna oprema posjeduje integrirano rotaciono skladite od 20 komada, te
automatski vri postavljanje i izuzimanje obradka iz stezne glave proizvodne opreme,
Proizvodna oprema C CNC obradni strug kojim se vri pojedinana sjea obradka uz
manualno postavljanje i izuzimanje obradka iz stezne glave proizvodne opreme.
IV tehnoloka operacija postupak obrade odvajanja estica materijala (buenjem) otvora

na obradku. Za ovu operaciju vremenom su se koristile tri razliite vrste proizvodne opreme:
-
Proizvodna oprema F CNC jednovretena builica koja u toku jednog ciklusa obrauje
3 obradka,
Proizvodna oprema G CNC jednovretena builica koja u toku jednog ciklusa obrauje
3 obradka,
Strana 79


-
Proizvodna oprema H CNC jednovretena builica koja u toku jednog ciklusa obrauje
3 obradka,
Proizvodna oprema I CNC jednovretena builica koja u toku jednog ciklusa obrauje 3
obradka,
Proizvodna oprema J CNC jednovretena builica koja u toku jednog ciklusa obrauje
od 3-6 obradaka,
Proizvodna oprema K CNC vievretena builica koja u toku jednog ciklusa obrauje 6
obradka, pri emu proizvodna oprema posjeduje integrirano rotaciono skladite od 60
komada,
Proizvodna oprema L CNC vievretena builica koja u toku jednog ciklusa obrauje 8
obradka,
Proizvodna oprema M CNC jednovretena builica koja u toku jednog ciklusa obrauje
3-4 obradka.
S obzirom na to da proizvodna oprema tipa F, G i H pripadaja slinom tipu opreme sa identinim

tehnolokim parametrima obrade, pri emu se samo razlikuju u nabavnoj cijeni, iz daljnjih razmatranja e se
izuzeti proizvodna oprema G i H, s obzirom da posjeduju veu nabavnu cijenu.
Unutar predmeta istraivanja u potpunosti je primijenjen sistem transporta obradaka putem kanbanpaleta sa kapacitetom od 60 obradaka i sistemom meuskladita koje primaju 24 kanban-palete, slika 27.a.
Operacije koje radnici vre na svim radnim mjestima su: izmjena alata na obradnim mainama, opsluivanje
maina, otprema obraenih dijelova u kanban-palete, otprema kanban-paleta u kanban-skladita i kontrola
kvaliteta obraenih dijelova. Primijenjeni sistem unutranjeg transporta unutar proizvodnih linija Prsten je
kombinacija transporta komad po komad i transporta runim kolicima, slika 27.b, pri emu su objekti
transporta:

kanban-paleta teine cca. 20 (kg) izmeu radnih mjesta i meuskladita

objekt obrade cca. 0,3 (kg) na radnim mjestima.
a.)
b.)
Slika 27. Princip skladitenja i transportovanja unutar predmeta istraivanja: a.) meuskladite, b.) transportno
sredstvo: runa kolica
Zastoji proizvodnje unutar predmeta istraivanja za prvu smjenu su prikazani u tabeli 19.
Tabela 19. Zastoji proizvodnje tokom rada za prvu smjenu
Pauza
9:30-10:00
15 min
objanjenje
pauza za doruak
ienje radnog mjesta
S obzirom na to da je tehnoloki proces na pojedinim proizvodnim linijama slian, te da je i

proizvodna oprema koja ini tok materijala unutar proizvodnih linija identina, za eksperimentalna
istraivanja e se posmatrati samo proizvodne linije TG-1 i TG-2 (u daljem tekstu PLTG1 i PLTG2).
Strana 80


Karakteristike proizvodne opreme za ove dvije proizvodne linije date su u prilogu A. Procesi unutar
proizvodnih linija TG-1 i TG-2 sumarno su predstavljeni kartom tehnolokog toka materijala, prilog B, u
kojoj su pored ematskog prikaza toka materijala dati podaci o broju radnika koji opsluuju pojedine
procese, transportnim koliinama i duinama, trenutku kontrole kvaliteta obradka i zadatoj normi koju radnik
treba da ispuni tokom jedne smjene. Svi ovi podaci predstavljaju osnovu za snimanje postojeeg stanja i
prikupljanje neophodnih podataka, te strukturiranje baznih simulacionih modela, o emu e biti rijei u
poglavljima 6.3. i 6.4.
6.3. Snimanje postojeeg stanja predmeta istraivanja

Prije samog razmatranja tematike ovog poglavlja potrebno je navesti da se zakonitost procesa toka
materijala, unutar proizvodnog sistema sa proizvodnim programom bez promjene asortimana, odvija se po
jednoj od statistikih raspodjela sluajne promjenjive. Ova konstatacija je potvrena prethodnim
istraivanjima ovoj doktorskoj disertaciji, [134.], tako da e se cjelokupan proces analize radnih parametara
bazirati na teoretskim osnovama za prikupljanje, obradu i analizu radnih parametara, poglavlje 4.2.
Relevantni radni parametri izabrani su shodno kvantitativnim komponentama tokova materijala
unutar predmeta istraivanja, poglavlje 2.3, i realnim procesima koji se odvijaju unutar predmeta
istraivanja, tako da su izabrani slijedei parametri koji su prikupljeni, obraeni i analizirani:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
MTTR (Mean Time To Repair) srednje vrijeme otklona otkaza prilog C-1,
MTBF (Mean Time Between Failures) srednje vrijeme izmeu otkaza - prilog C-1,
Radna raspoloivost proizvodne opreme - prilog C-1,
Vrijeme ciklusa proizvodnje - prilog C-2,
Period izmjene alata - prilog C-3,
Vrijeme izmjene alata - prilog C-2,
Period izmjene polufabrikata - C-2,
Vrijeme izmjene polufabrikata - prilog C-2,
Vrijeme kontrole kvaliteta - prilog C-2,
Period kontrole kvaliteta - prilog C-2.
Podaci vezani za otkaz pojedine proizvodne opreme izuzeti su iz baze podataka za objekt
istraivanja, dok je proces snimanja ostalih mjernih taaka, parametri 4 ... 8, vren povratnom metodom i
metodom sluajnih zapaanja. Za statistiku obrada podataka koritene su aplikacije u softverskim paketima
Matlab, EasyFit i Simulation Plant, pri emu je analiza podataka zasnovana na slijedeem principu:
x
x
x
x
histogramska analiza podataka;

definisanje parametara teorijskih statistikih distribucija kojoj odgovaraju prikupljeni podaci;
primjenu Kolmogorov-Smirnovljevog testa (d testa) i Chi-kvadrat testa, u cilju validnosti i
verifikacije posmatranih statistikih distribucija;
izbor najpodobnije statistike distibucije koja je zadovoljila uslove validnosti i verifikacije
posmatranih statistikih distribucija.
U tabeli 20, dat je prikaz obraenih podataka za vrijeme obrade na proizvodnoj opremi D-29 na
PLTG-2, pri emu se tabela sastoji iz 4 dijela.
Prvi dio, gornji lijevi dio tabele 20, daje osnovne statistike informacije o karakteru prikupljenih
podataka (min. i max. vrijednost, varijansa uzoraka, medijana, koeficijent asimetrija i spljotenosti funkcije
gustine podataka, itd.). Treba naglasiti da su varijansa uzorka i koeficijent varijacije od velike vanosti za
daljnji postupak analize podataka, iz razloga to iste daju dobru sliku o karakteru posmatranog statistikog
skupa. Tako, u sluaju da su vrijednosti varijanse uzorka i koeficijenta varijacije relativno niske moe se
zakljuiti da se posmatrani proces/dogaaj ponaa kao konstantna vrijednost.
Strana 81


Tabela 20. Statistika obrada podataka za vrijeme obrade na proizvodnoj opremi D-29 na PLTG-2
Statistiki podaci sluajnih
uzoraka
Broj uzoraka
Maksimalna
vrijednost
uzorka
Minimalna
vrijednost
uzorka
Srednja
aritmezika
vrijednost
uzorka
Standardna
devijacija
Varijansa
uzorka
Medijana
Relativna
mjera
asimatrije
Relativna
mjera
spljotenosti
Koeficijent
varijacije
Izbor statistike raspodjele sluajnih uzoraka
104
Distribucija po kojoj se ponaaju

podaci
Gamma (3P)
89
Parametri raspodjele
a=3,5688 b=2,5981 g=64,257
Histogram gustine raspodjele

66
73,529
4,7643
22,698
73
0,72961
0,39738
0,06479
Statistiki test
Chi-Quadrat
Kolmogorov-Smirnov
Dijagram funkcije raspodjele
Testiranje raspodjele
Vrijednost za odabranu
raspodjelu
9,4583
0,0844
Vrijednost signifikantne granice

za =0,05
12,592
0,13316
Dijagrami izabrane raspodjele

Dijagram razlike u vjerovatnoama raspodjela
Strana 82


U drugom dijelu, gornji desni dio tabele 20, definisani su naziv i parametri pretpostavljene teorijske
statistike raspodjele koja najbolje opisuje posmatranu sluajnu varijablu. Pored toga, na dijagramu za
histogram gustine raspodjele prikazani su histogram posmatranog sluajnog skupa i pretpostavljene teorijske
statistike raspodjele.
Trei dio, srednji dio tabele 20, predstavlja osnovu koja bi trebala da potvrdi usvajanje ili
odbacivanje nulte i alternativne hipoteze o posmatranoj pretpostavljenoj teorijskoj statistikoj raspodjeli, na
osnovu Chi-Quadrat i Kolmogorov-Smirnovog testa. Ukoliko su vrijednosti signifikacionih parametara
odabrane raspodjele manje od vrijednosti signifikacione granice =0.05, u tom sluaju se potvruje nulta
hipoteza i odbija alternativna hipoteza odnosno smatra se da pretpostavljena teorijska statistika razdioba sa
pretpostavljenom vjerovatnoom od 5% opisuje posmatrani statistiki skup podataka.
Nakon potvrde da se skup podataka ponaa po zakonu pretpostavljene teorijske statistike raspodjele
u etvrtom dijelu, donji dio tabele 20, su data dva dijagrama koji prikazuju stvarnu razliku izmeu
pretpostavljene i stvarne raspodjele posmatranih podataka. Prvi dijagram, dijagram funkcije raspodjele, daje
usporedbu izmeu funkcija raspodjele posmatranih podataka i funkcije raspodjele pretpostavljene raspodjele
iz kojeg se vide razlike u vjerovatnoama pojava pojedinih sluajnih dogaaja. Drugi dijagram, dijagram
razlika u vjerovatnoama raspodjela, predstavlja projekciju razlike izmeu stvarne (empirijske) i
pretpostavljene teorijske funkcije raspodjele po obrascu:

(6.1.)
gdje su:
Fn(x) empirijska funkcija raspodjele;
F(x) teorijska funkcija raspodjele.
S obzirom na obim podataka koji stoje na raspolaganju, preko 100.000 mjernih taaka, i zahtjev
menadmenta poligona istraivanja za zatitu povjerljivih podataka u prilogu C su dati samo sumarni
rezultati analize radnih parametara tokova materijala predmeta istraivanja, dok je obrada podataka izvrena
prema prethodnoj metodologiji.
Analizom dobivenih rezultata o karakteru posmatranih radnih parametara predmeta istraivanja
namee se nekoliko zakljuaka:
1. znaajan udio posmatranih parametara opisan je nekom od statistikih teorijskih funkcija
vjerovatnoe, ime je dodatno potvreno da je cjelokupan proces proizvodnje izloen
utjecaju sluajne promjenjive,
2. ukoliko se usporede karakteristike za odreenu proizvodnu opremu uoiti e se opti trend
da se sa vremenom starenja opreme smanjuje stepen iskoritenja iste, te poveavaju trokovi
odravanja, na slici 28. date su usporedne karakteristike za proizvodnu opremu tipa E.
Detaljna istraivanja o ovoj pojavi nee se tretirati ovom doktorskom disertacijom.
Potrebno je napomenuti da su na PLTG1 tokom perioda prikupljanja podataka izvreno dvije
transformacije strukture toka materijala, tako da ista posjeduje stanja A, B i C. Rezultati transformacija e se
analizirati u poglavlju 6.5, dok e se za proces validacije i verifikacije uzeti samo u obzir stanje A.
Strana 83

Slika 28. Usporedne karakteristike proizvodne opreme tipa E
6.4. Kreiranje i validacija osnovnog simulacionog modela

Za kreiranje simulacionih modela na bazi simulacije diskretnih dogaaja koriten je softverski paket
Simulation Plant 8.1. Kao osnove za kreiranje simulacionog modela PLTG1 i PLTG2 koriteni su slijedea
ogranienja i pretpostavke:

logiko kreiranje modela bazira se na karti tehnolokog toka materijala PLTG1 i PLTG2,
prilog B;
parametarsko definisanje validnih parametara i vrijednosti modela bazira se na statistikim
parametrima procesa unutar PLTG1 i PLTG2, prilog C,
distribucija elemenata obrade na pojedinim obradnim mjestima unutar proizvodnog sistema
odvija se bez favorizovanja odreene opreme, odnosno distribucija se odvija prema
raspoloivom stanju,
proizvodnja na predmetima istraivanja odvija se kontinualno u itavom periodu
posmatranja, bez neradnih dana za praznike,
stanje u otkazu opisuje se tako to se posmatra period od prvih 5 godina rada proizvodne
opreme, pod uslovom da su neophodni podaci raspoloivi,
u trenutku poetka simulacije sva meu operacijska skladita su ispunjena sa 60 kanbanpaleta odnosno sa 3600 elemenata obrade,
sedmina proizvodnja predstavlja 95% tehnolokog kapaciteta proizvodne linije, te ukoliko
se u toku tekue radne sedmice dostigne planirana sedmina proizvodnja na pojedinim
Strana 84


operacijama proizvodnja se zaustavlja sve do poetka naredne proizvodne sedmice, to je u

praksi i sluaj,
ukoliko se u trenutku okonanja radne sedmice ne dostigne planirana sedmina proizvodnja
na proizvodnoj linije, te ukoliko je naruen stepen uravnoteenja izmeu pojedinih operacija
tako da se dostigne ispranjenost pojedinog meuoperacijskog skladita, kapacitet
proizvodnje za narednu radnu sedmicu se smanjuje za veliinu jednog radnog dana,
trenutak akvizicije stanja tokom simulacije izvrava se svaka 4 sata odnosno dva puta tokom
jedne smjene, putem interfejsa sa softverskim programom MS Excel,
za analiziranu proizvodnu opremu se pretpostavlja da je nova, te da njezina poetna
materijalna vrijednost odgovara nabavnoj,
ekonomski pokazatelji rada odreuju se na osnovu analize trokova ivotnog vijeka, LCC
metode poglavlje 5.3.3., pri emu su konstantne ulazne vrijednosti date u tabeli 21.
Tabela 21. Ulazne vrijednosti za generisanje ekonomskih pokazatelja proizvodnje trokova proizvodnje
Parametar
Kamata, inflacija, ukalkulisana dobit
investitora (godinji nivo)
Odravanje (prosjena veliina)
Vrijednost
Jedinica
17
45
KM/h
20
Amortizacija (godinji nivo)

Prostor (zakup i odravanje na
mjesenom nivou)
Radno mjesto (4 smjenski rad)
150
KM/m2
3744
KM
Elektrina energija
0,141
KM/kWh
Kao rezultat modeliranja procesa PLTG1 za stanje A i PLTG2 dobiveni su kompleksni simulacioni
modeli koji pored koritenja gradivnih elemenata iz baze podataka primijenjenog programa u sebi integrira
odreeni broj rjeenja logike i toka procesa zasnovanih na upotrebi programiranih potprograma.
U skladu sa metodologijom za verifikaciju i validaciju simualcionih modela, datu u poglavlju 4.4.,
potrebno je izvriti:

verifikaciju konceptualnog modela ispitivanje logikog slaganja odvijanja procesa izmeu

ponaanja konceptualnog modela i realnog sistema;
validacija simulacionog modela ispitivanje vrijednosnog slaganja istovjetnih varijabli
izmeu raunarskog modela i realnog sistema primjenom metoda: animacije, Desk
Checking-a, testa parcijalnih modela i usporedbe sa snimjenjim podacima (kratak opis i
karakteristike pojedinih metoda date su u poglavlju 4.4.).
Verifikacija konceptualnog modela predstavlja subjektivnu ne parametarsku ocjenu zasnovanu na

usporeivanju logike i redoslijednog odvijanja procesa unutar modela i realnog sistema. Karta tehnolokog
toka materijala PLTG1 za stanje A i PLTG2, prilog B, i karakteristike objekta istraivanja predstavljaju
osnovu za verifikaciju konceptualnog modela. S obzirom da je u prethodnom poglavlju navedeno da je
simulacioni model konstruisan na osnovu prethodno navedenih parametara, te u potpunosti preslikava opisne
tokove i logiku odvijanja procesa unutar PLTG1 za stanje A i PLTG2, moe se konstatovati da simulacioni
modeli ispunjavaju naela za verifikaciju konceptualnog modela.
Validacija simulacionih modela po principu primjene metoda animacije, Desk Checking-a i testa
parciajnih modela dale su pozitivne rezultate. Metoda usporedbe sa snimljenim podacima sprovedena je
dvojako i to kao prvo usporeeni su snimljeni podaci (vremena obrade, vremena izmjene alata, period
izmjene alata, vrjemena kontrole kvaliteta, period kontrole kvaliteta i vremena pauza) za pojedinu
proizvodnu opremu sa podacima koji su generisani posredstvom simulacionog modela, te je utvreno da
posjeduju identine statistike karakteristike. Za drugi dio primjene metode usporedbe sa snimljenim
podacima usporeeni su parametri propisane smjenske norme za obradne maine, tabela 22. i 23., i
kapaciteta proizvodne opreme tokom simulacionog eksperimenta za vremenski period od jedne smjene, pri
Strana 85


emu se proizvodnoj opremi obezbjeuje dovoljan broj resursa da se otklone mogui zastoji i smanjenje
kapaciteta prouzrokovani ostalim uesnicima u procesu. Sumarni rezultati dati su u tabelama 22. i 23., dok su
detaljni podaci dati u prilogu E.
Tabela 22. Validacioni parametri simulacionog modela PLTG1 za stanje A
Proizvodna oprema
B
E - 2 oper.
E - 3 oper.
K
F
Propisana norma
N
Simulacijona
vrijednost medijane
Nn
900
450
500
817
140
937
460
575
810
141
Minimalna
vrijednost
1,11
-1,78
9,2
-11,13
0,769
Procentualna razlika (%)

Maksimalna
Medijana
vrijednost
7,67
4,11
6,67
2,22
23,2
15
2,81
-0,857
13,08
8,46
Srednja
vrijednost
4,17
2,33
15,23
-1,367
7,96
Minimalna
vrijednost
1,78
0,35
0,67
-2,8
0
-4,81
-3,22
Procentualna razlika (%)

Maksimalna
Medijana
vrijednost
7,55
4,22
12,54
8,71
11,78
6,22
8,2
3
12,59
8,89
4,62
1,15
11,61
8,39
Srednja
vrijednost
4,41
8,70
6,07
2,90
8,65
1,31
7,86
Tabela 23. Validacioni parametri simulacionog modela PLTG2
Proizvodna oprema
B
D
E - 2 oper.
E - 3 oper.
I
L
M
Propisana norma
N
Simulacijona
vrijednost medijane
Nn
900
287
450
500
135
520
155
938
312
478
515
147
526
168
Relevantni podaci za proces validacije simulacionog modela su srednja aritmetika vrijednost i

medijana. Analizom parametara PLTG1 za stanje A uoava se da se na proizvodnoj opremi E na III
tehnolokoj operaciji definisana norma i simulacione vrijednosti posjeduju razliku za 15 % za medijanu
odnosno 15,23 % za srednju vrijednost. Ovakvo stanje se moe obrazloiti time da je postavljena norma
nerealno niska, to potvruje usporedba vremena obrade za proizvodnu opremu E na II i III tehnolokoj
operaciji, odnosno za 34,04 % manje vrijeme obrade postavljena je svega 11,11 % vea norma.
Pored toga sve ostale vrijednosti ukazuju na povoljne karakteristike simulacionog modela, pri emu
je maksimalno odstupanje na PLTG1 za stanje A 8,46 % za medijanu odnosno 7,96 % za srednju vrijednost
simulacionih podataka. Za PLTG2 maksimalno odstupanje je 8,89 % za medijanu odnosno 8,70 % za srednju
vrijednost simulacionih podataka.
Na bazi prethodnih podataka se moe konstatovati da kreirani simulacioni modeli zadovoljavaju
postavljene kriterije za validaciju i verifikaciju simulacionih modela.
6.5. Analiza postojeeg stanja

Kako bi se dobila sveobuhvatna slika o trenutnom stanju unutar pojedinih proizvodnih linija u
narednom tekstu e se posmatrati njihove karakteristike. Kako bi se odrao kontinuitet sa narednim
istraivanjima u okviru ove doktorske disertacije pretpostaviti e se da postojee stanje predstavlja nova
oprema, to e naravno imati utjecaja na formiranje trokova proizvodnje, ali e se odrediti udjeli u ukupnim
trokovima vezani za otplatu investicije i amortizacije, tako da se, ukoliko je neophodno, udjeli ovih
elemenata mogu izostaviti.
Strana 86


S obzirom na to da je proizvodna linija TG-1 tokom perioda prikupljanja podataka doivjela
odreenu transformaciju u organizaciji proizvodnje iz istog razloga e se posmatrati sva tri stanja (stanje A,
B i C). U prilogu B date su karte tehnolokog procesa i razmjetaj proizvodne opreme (layot) za postojea
stanja predmeta istraivanja.
Vremenski tok razlike u ostvarenoj proizvodnji, za predmet istraivanja, tokom posmatranog perioda
simulacije prikazan je na slikama 29., 32. i 35. S obzirom na to da kapacitet meuoperacijskih skladita
iznosi 60 kanban paleta, te da se na pojedinim radnim mjestima na odreenoj tehnolokoj operaciji moe
sekundarno uskladititi, u meufaznim skladitima, do 10 kanban paleta, pranjenje pojedinog
meuoperacijskog skladita nastupie ukoliko razlika izmeu susjednih operacija proizvodnja dostigne
vrijednost od minimalno 50 kanban paleta (pojava irokog grla), dok negativna vrijednost razlike izmeu
susjednih operacija upuuje na zatrpavanje meuskladita (pojava uskog grla).
Sa dijagrama za vremenski tok razlike u ostvarenoj proizvodnji za stanje A, slika 29., uoljivo je da
je razlika u ostvarenoj proizvodnji izmeu II i I tehnoloke operacije u par duih intervala negativnog
karaktera, to ukazuje da je kapacitet na II tehnolokoj operaciji nedovoljan, odnosno ovim se ukazuje na
postojanje uskog grla. Pored toga i razlika u ostvarenoj proizvodnji izmeu III i II tehnoloke operacije u
veini posmatranog vremena posjeduje vrijednost od ca. 60 kanban paleta tako da se moe zakljuiti da se na
ovome mjestu nalazi iroko grlo. Sva ostala stanja su posljedice ove dvije pojave.
Slika 29. Vremenski tok razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG1 za stanje A
Na osnovu prethodnih dijagrama se moe zakljuiti da se razlog za haotino stanje u toku ostvarene
proizvodnje nalazi prvenstveno u veliini stepena uravnoteenja kapaciteta proizvodne linije, ali i u pojavi
stanja u otkazu pojedinih segmenata proizvodne linije koje znatno naruava kontinuitet proizvodnje. S
obzirom da je analiza prethodnih prikaza stanja problematina i kompleksna sainjen je histogram pojedinih
vrijednosti vremenskog toka razlike u ostvarenoj proizvodnji na PLTG1 za stanje A.
Histogram razlike u ostvarenoj proizvodnji na PLTG1 za stanje A, slika 30, dokazuje prethodne
konstatacije o postojanju uskog grla izmeu I i II tehnoloke operacije, te irokog grla izmeu II i III
tehnoloke operacije.
S obzirom da prethodni dijagrami ne daju potpunu sliku o stepenu uravnoteenja tokova (SU)
materijala na proizvodnoj liniji TG-a za stanje A, potrebno je posmatrati stanje uravnoteenja tokova
materijala za referentni trenutak koji e dati sliku stanja unutar tokova materijala kada se oekuje najvei
debalans u ostvarenoj proizvodnji. Na slici 31. prikazano je stanje stepena uravnoteenja, prema obrascu
2.13., na sedminom nivou za svaku subotu u 07.00 sati, dok su pojedine vrijednosti date u prilogu F. Ovdje
je potrebno navesti da pozitivne vrijednost stepena uravnoteenja ukazuje na pojavu uskog grla, dok
negativne vrijednosti ukazuju na pojavu irokog grla.
Strana 87

Slika 30. Histogram razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG1 za stanje A
Slika 31. Histogram stepena uravnoteenja tokova materijala na PLTG1 za stanje A
Organizacija proizvodnje na PLTG1 prama stanju B podrazumijevala je prvenstveno da su

tehnoloke operacija II i III ujedinjene na taj nain da su stvorena dvije radna mjesta na kojima su
postavljene po dvije obradne maine tipa E koje su serijski povezane tako da se na jednoj obavljala II
tehnoloka operacija, a na drugoj III tehnoloka operacija. Pored toga vrijeme obrade na tehnolokoj
operaciji je smanjeno za 1,95%. Rezultati dobiveni ovakvom organizacijom proizvodnje su prvenstveno
uklanjanje irokog grla izmeu II i III tehnoloke operacije, te poveanje obima godinje proizvodnje. Dok
se razlika u ostvarenoj proizvodnji izmeu I i II tehnoloke operacije neznatno popravila mada je jo uvijek
prisutno usko grlo. Pored toga izmeu III i IV tehnoloke operacije stvoreno je iroko grlo, na to ukazuje i
histogram razlike u ostvarenoj proizvodnji, slika 33., te histogram stepena uravnoteenja tokova materijala,
slika 34.
Strana 88

Slika 32. Vremenski tok razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG1 za stanje B
Slika 33. Histogram razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG1 za stanje B
Slika 34. Histogram stepena uravnoteenja tokova materijala na PLTG1 za stanje B
Organizacijom proizvodnje na PLTG1 prema stanju C izvrena je druga transformacija II i III

tehnoloke operacije na taj nain to je se na pojedinim obradnim mainama tipa E uveo tehnoloki proces
Strana 89


koji je u potpunosti ujedinio ove operacije, pri emu vrijeme obrade iznosi sumu vremena obrade na II i III
tehnolokoj operaciji za stanje B. Ovakvom organizacijom se preventivno djelovalo na uticaje pojave stanja
u otkazu pojedine proizvodne opreme. Dok se generalna razlika u ostvarenoj proizvodnji znatno poboljala
kroz uravnoteenje kapaciteta proizvodnje izmeu nove II-III tehnoloke operacije sa ostalim tehnolokim
operacijama.
Slika 35. Vremenski tok razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG1 za stanje C
Slika 36. Histogram razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG1 za stanje C
Kako je u prethodnim sluajevima uoeno da je stepen uravnoteenja promjenjiva veliina, te da je

za generalnu usporedbu pojedinih stanja potrebno posjedovati jednu veliinu koja e ukazivati na
karakteristike stepena uravnoteenja proizvodne linije u tabeli 24. date su vrijednosti medijane za podatke
predstavljene histogramom stepena uravnoteenja tokova materijala, dok su ostali statistiki podaci dati u
prilogu F.
Tabela 24. Vrijednost medijane za stepen uravnoteenja proizvodnje za PLTG1
Statistiki
parametar
Medijana
I-II
13,42
Stanje A
III-II
-18,12
IV-III
5,1
Proizvodna linija TG-1

Stanje B
I-II
III-II
15,5
0,05
IV-III
-16,04
Stanje C
III-I
IV-III
-9,99
8,52
Strana 90

Slika 37. Histogram stepena uravnoteenja tokova materijala na PLTG1 za stanje C
U tabeli 25. prikazani su procentualni udjeli pojedinih segmenata rada u ukupnom radnom vremenu
proizvodne opreme na PLTG1 za pojedina stanja. Veliina stanja u pauzi proizvodne opreme je veoma bitan
podatak, s obzirom da je u poglavlju 6.4. navedeno da e se proizvodnja u tekuoj radnoj sedmici obavljati
na pojedinim tehnolokim operacijama sve dok se ne ostvari planirani sedmini obim proizvodnje, a da e
nakon tog ispunjenja proizvodna oprema ekati sa poetkom nove radne sedmice, a u protivnom e nastaviti
sa radom.
Stoga veliina stanja u pauzi pojedine proizvodne opreme direktno ukazuje na veliinu optereenosti
posmatrane proizvodne opreme. Pored toga parametar za veliinu ekanja pojedine proizvodne opreme
ukazuje na utjecaj neuravnoteenosti proizvodnih kapaciteta sa prethodnom tehnolokom operacijom. Stanje
u opsluivanju proizvodne opreme predstavlja procentualni udjel u ukupnom fondu rada procesa izmjene
alata, izmjene obradka i kontrole kvaliteta.
Analizom pojedinih stanja PLTG1 i procentualnih udjela pojedinih segmenata rada u ukupnom
radnom vremenu proizvodne opreme na IV tehnolokoj operaciji (K-42, J-37, I-01, I-08) vidljiv je znatno
vei procentualni udjel rada proizvodne I-01 i I-08 opreme za stanje B, dok je proizvodna oprema K-42
imala smanjeno procentualni udjel u odnosu na stanje A. Meutim, ovdje treba napomenuti da, a u skladu sa
konstatacijama za karakteristike stanja B, otklanjanjem irokog grla izmeu II i III tehnoloke operacije u
stanju A, iroko grlo je se sada pomjerilo izmeu III i IV tehnoloke operacije. Sa druge strane proizvodne
oprema K je visoko produktivna oprema sa udjelom od 71,92% ukupne proizvodnje na IV tehnolokoj
operaciji za stanje B, te je stoga i znatno osjetljivija na stanje irokog grla u odnosu na proizvodnu opremu
tipa I, na to ukazuje i procentualni udjel u stanju u ekanju.
Na osnovu prethodnih podataka stanje vezano za stepen uravnoteenja proizvodne linije, kroz
transformacije proizvodne organizacije na PLTG1, se poboljavalo, tabela 24. i tabela 25. Ovdje treba
napomenuti da znatan udio u procesu uravnoteenja proizvodne linije ima, pored vremena obrade, i stanje u
otkazu.
Pored prethodno izloenih tehnolokih karakteristika PLTG1 za pojedina stanja, a kako bi se dobila
cjelokupna slika o procesima i karakteristikama pojedinog stanja na PLTG1, potrebno je cjelokupan proces
posmatrati uzimanjem u obzir ekonomskog aspekta proizvodnje. Stoga e se svi dobiveni parametri
simulacijom transformisati u novane veliine, slika 38., na bazi kalkulacije definisane LCC metodom.
Strana 91


Tabela 25. Procentualni udjeli pojedinih segmenata rada u ukupnom radnom vremenu proizvodne opreme na PLTG1
proizvodna
oprema
udjeli pojedinih segmenata rada u ukupnom radnom

vremenu proizvodne opreme (%)
direktni
stanje u
ekanje
pauza
opsluga
rad
otkazu
Stanje A
B-94
57,05
0,00
9,25
10,60
23,09
C-16
22,73
59,65
5,83
10,60
1,19
E-1
72,81
0,55
2,52
6,25
17,88
E-2
73,16
0,54
1,99
6,25
18,05
E-3
48,54
13,26
2,32
10,97
24,91
E-4
48,06
13,07
3,20
10,97
24,70
K-42
67,37
0,82
3,02
19,60
9,19
J-37
44,09
34,86
1,17
19,60
0,29
I-08
74,29
0,03
2,09
19,60
3,99
I-01
71,10
0,03
5,44
19,60
3,83
Stanje B
B-94
57,84
0,00
7,77
10,99
23,40
C-16
22,72
58,62
6,48
10,99
1,19
E-1
73,44
0,11
2,17
6,25
18,06
E-2
74,26
0,11
1,09
6,25
18,30
E-3
48,98
16,92
2,70
6,25
25,15
E-4
48,43
16,13
4,35
6,25
24,86
K-42
66,66
11,90
3,11
9,46
8,86
J-37
42,60
46,39
1,28
9,46
0,28
I-08
83,15
0,07
2,86
9,46
4,46
I-01
82,82
0,07
3,21
9,46
4,45
Stanje C
B-94
59,06
0,00
7,73
9,33
23,88
C-16
23,20
59,27
6,64
9,33
1,56
E-1
67,06
3,35
2,06
12,89
14,64
E-2
68,18
3,09
0,99
12,89
14,86
E-3
66,78
3,16
2,65
12,89
14,51
E-4
65,44
3,13
4,24
12,89
14,30
K-42
70,34
0,92
3,10
16,23
9,42
J-37
45,27
37,02
1,18
16,23
0,30
I-08
76,65
0,22
2,80
16,23
4,11
I-01
76,39
0,22
3,04
16,23
4,13
S obzirom na to da je potrebno zatititi povjerljive ekonomske pokazatelje rada objekta istraivanja,

te objezbjediti vjerodostojnost ekonomskih podataka svi ekonomski parametri e se pomnoiti sa
korekicionim faktorom x koji je izabran na osnovu generatora sluajnih brojeva i nalazi se u intervalu od 0,5
do 1,5.
Procentualni udjel u kumulativnim trokovima za PLTG1 za stanje A na kraju simulacionog perioda
su rasporeeni prema slijedeim vrijednostima: otplata investicije 34,17%, amortizacija 23,52 %, alati
Strana 92


16,34%, prostor 9,14%, radna snaga 7,24%, odravanje 4,49%, elektrina energija rada 4,33% i elektrina
energija nerada 0,74%.
Legenda:
Slika 38. Struktura trokova na PLTG1 za stanje A
Na dijagramima za kumulativne trokove proizvodnje na PLTG1 za pojedina stanja, slika 39, nije
uoljiva jasna razlika izmeu pojedinih stanja, iz tog razloga je zadnji vremenski period, u intervalu [333,
365] dana, prikazan uveano, slika 40. Ovdje treba napomenuti da je period za obraun intervalno fiksnih
trokova 5 dana prije isteka tekueg mjeseca.
A/B/C/D
LEGENDA:ASTANJEPLTG1,BVISINANEOPHODNEINVESTICIJEx(KM),CJEDININITROKOVIPROIZVODNJEx(KM),
KOLIINAGODINJEPROIZVODNJE(paleta/god)
Slika 39. Dijagram ukupnih trokova proizvodnje za PLTG1
A/B/C/D
LEGENDA:ASTANJEPLTG1,BVISINANEOPHODNEINVESTICIJEx(KM),CJEDININITROKOVIPROIZVODNJEx(KM),
Slika 40. Dijagram ukupnih trokova proizvodnje za PLTG1

Strana 93


Analizom slike 40. dobiva se dojam da su se kumulativni trokovi proizvodnje na godinjem nivou
za stanje C poveali, ali treba uzeti u obzir da se obim proizvodnje poveao za 3,35%, to je imalo direktnog
utjecaja na poveanje kumulativnih trokova, dok su se trokovi proizvodnje po komadu smanjili za 2,65%.
Objanjenje za ovakvo novonastalo stanje nalazi se prvenstveno na poveanju stepena uravnoteenja izmeu
II i III tehnoloke operacije, tako to se ova tehnoloka operacija ujedinila u jednu cjelinu (na proizvodnoj
opremi tipa E naizmjenino se izvode II i III tehnoloka operacija). Ovime je se proces ekanja izmeu II i
III tehnoloke operacije izbjegao, to je imalo pozitivnog efekta na pojavu stanja u otkazu, odnosno smanjen
je njegov utjecaj na II i III tehnolokoj operaciji.
Iz prethodnih razloga kao relevantni podaci za posmatranje ekonomskih karakteristika pojedinih
simulacionih eksperimenata e se koristiti:
1. visina neophodne investicije (KM),
2. jedinini trokovi proizvodnje (KM/kom),
3. koliina godinje proizvodnje (paleta/god).
U tabeli 26. data je projekcija srednjih vrijednosti trokova PLTG1 za pojedina stanja, pri emu su
svi parametri projektovani na ukupne jedinine trokove i na godinju koliinu proizvodnje stanja A. Kao to
je prethodno konstatovano promjenom organizacije proizvodnje, na pojedinim stanjima PLTG1, dobiveni su
pozitivni efekti kojima su smanjeni trokovi proizvodnje i poveana godinja proizvodnja. Pored toga tabela
26. prikazuje relativne procentualne udjele za pojedinu proizvodnu opremu.
Tabela 26. Projekcija srednjih vrijednosti trokova i ostvarene proizvodnje na PLTG1 za stanja A, B i C
srednje vrijednosti trokova (%)
Stanje
B-94
C-16
E-1
E-2
E-3
E-4
K-42
F-01
F-08
J-37
TR-1
TR-2
TR-3
GP
TR-1
9,41
6,35
4,25
89,27
9,17
3,81
2,87
2,21
10,72
3,84
7,61
5,31
3,74
49,69
7,50
7,57
5,27
3,70
49,93
7,41
7,27
4,97
3,39
50,25
7,23
7,39
5,10
3,52
49,72
7,46
36,61
21,33
10,81
74,43
36,12
7,93
5,76
4,26
12,51
7,87
7,65
5,48
3,99
13,07
7,86
4,76
3,38
2,44
74,43
4,71
Proizvodna
linija
100,00
65,83
42,30
100,00
99,19
TR-2
6,15
2,90
5,24
5,14
4,97
5,19
21,01
5,72
5,72
3,35
65,39
TR-3
4,07
2,26
3,67
3,58
3,40
3,63
10,61
4,25
4,24
2,41
42,13
GP
90,50
10,72
50,10
50,68
50,68
50,10
71,92
14,57
14,63
71,92
101,12
TR-1
9,00
3,78
7,23
7,15
7,30
7,50
35,72
7,54
7,53
4,61
97,36
TR-2
6,05
2,86
5,02
4,93
5,08
5,28
20,93
5,44
5,43
3,28
64,30
TR-3
4,01
2,23
3,49
3,41
3,55
3,75
10,75
3,99
3,99
2,37
41,54
GP
92,42
10,94
25,92
26,35
25,81
25,29
76,43
13,44
13,48
76,43
103,35
LEGENDA:
TR-1 Ukupni trokovi proizvodnje (%)
TR-2 Trokovi proizvodnje bez trokova otplate investicije (%)
TR-3 - Trokovi proizvodnje bez trokova otplate investicije i
amortizacije (%)
GP godinja koliina proizvodnje (%)
II-III tehnoloka operacija

Ukoliko se analiziraju podaci TR-1 (ukupni trokovi proizvodnje (%)) na I tehnolokoj operaciji
uslijed boljeg uravnoteenja proizvodnje, sa stanjima B i C, te stanjem na narednim tehnolokim operacijama
uoljivo je da je uslijed povoljnijeg stepena uravnoteenja proizvodne linije ostvarena poveana proizvodnja,
to se direktno odrazilo na smanjene trokova proizvodnje. Relativno mali procenat smanjenja trokova
proizvodnje prvenstveno se obrazlae sa tim da su, shodno dijagramu segmentacije trokova, slika 38.,
intervalno fiksni trokovi, sa udjelom od 74,04% u ukupnim trokovima na PLTG1 za stanje A, znatno
dominantniji nad proporcionalnim trokovima, a koji su direktna posljedica proizvodnog procesa.
Strana 94


Ukoliko se usporede sume parcijalnih trokova proizvodnje na II i III tehnolokim operacijama za
pojedina stanja uoljivo je da je kod stanja C dobiveno smanjenje za 2,20% ukupnih trokova proizvodnje u
odnosu na stanje A, dok je izmeu stanja A i B ostvareno smanjenje trokova proizvodnje od 0,61%. Za IV
tehnoloku operaciju shodno poveanoj proizvodnji u istom vremenskom intervalu na stanjima B i C javljaju
se pozitivni ekonomski efekti.
Podaci TR-2 i TR-3 prikazuju srednje vrijednosti trokova proizvodnje ukoliko se iz istih izuzmu
trokovi otplate investicije odnosno trokovi otplate investicije i odravanja. Ove vrijednosti prikazane su iz
razloga to se elilo prikazati utjecaj veliine investicije u formiranju trokova proizvodnje za razliite tipove
proizvodne opreme sa jedne strane, te veliinu trokova proizvodnje nakon isteka amortizacionog perioda.
U tabeli 27. dati su odnosi izmeu pojedinih trokova TR-1, TR-2 i TR-3 na PLTG1. Analizom
podataka iz tabele 27. za procentualne odnose trokova TR-1, TR-2 i TR-3 uoljivo je da nije data
jedinstvena vrijednost za proporcionalni odnos izmeu usporeivanih trokova za pojedinu proizvodnu
opremu na PLTG1 za pojedina stanja, tako da za proizvodnu opremu K i F odnos trokova proizvodnje bez
otplate investicije i ukupnih trokova proizvodnje za stanje A iznosi 58,26 % odnosno 72,64 % za F-01 i
71,63% za F-08, dok je odnos nabavnih cijena ove proizvodne opreme 5:1.
Tabela 27. Procentualni odnosi izmeu pojedinih trokova na PLTG1 za stanja A, B i C
B-94
C-16
E-1
E-2
E-3
E-4
K-42
F-01
F-08
J-37
Proizvo
dna
linija
TR-2/TR-1
TR-3/TR-1
67,51
75,15
69,86
69,70
68,45
68,98
58,26
72,62
71,64
71,10
65,83
45,15
58,05
49,12
48,85
46,73
47,62
29,52
53,77
52,12
51,21
42,30
TR-2/TR-1
67,05
75,60
69,78
69,41
68,65
69,60
58,16
72,73
72,70
71,13
65,93
TR-3/TR-1
44,37
58,80
48,98
48,36
47,08
48,67
29,36
53,96
53,91
51,26
42,47
TR-2/TR-1
67,15
75,74
69,34
68,98
69,59
70,42
58,60
72,14
72,13
71,14
66,04
TR-3/TR-1
44,54
59,04
48,23
47,63
48,66
50,06
30,11
52,96
52,94
51,28
42,66
procentualni odnos (%)

Stanje
A
B
C
LEGENDA:
TR-1 Ukupni trokovi proizvodnje
TR-2 Trokovi proizvodnje bez trokova otplate investicije
amortizacije
GP godinja koliina proizvodnje
Na bazi prethodnih podataka dolazi se do zakljuka da odnos uloeno-dobiveno nabavkom pojedine

proizvodne opreme nije proporcionalan. Pored toga namee se i zakljuak da i samom promjenom
organizacije proizvodnje na principu izmjene tehnolokog postupka se moe, bez dodatnih investicija,
ostvariti pozitivni tehnoloki i ekonomski efekti, odnosno smanjiti trokovi proizvodnje, te poveati obim
proizvodnje.
Sa dijagrama za vremenski tok razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine tehnoloke operacije na
PLTG2, slika 41., uoljivo je da se izmeu I i II tehnoloke operacije nalazi iroko grlo, te izmeu II i III
tehnoloke operacije nalazi usko grlo. Ove konstatacije potvruje i histogram razlike u ostvarenoj
proizvodnji za pojedine tehnoloke operacije, slika 42.
Strana 95

Slika 41. Vremenski tok razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG2
Slika 42. Histogram razlike u ostvarenoj proizvodnji za pojedine operacije na PLTG2
Na bazi projekcije procesa proizvodnje na PLTG2 na referentno stanje, subota u 07.00 sati, kreiran
je histogram stepena uravnoteenja ime se potvruju prethodne konstatacije da izmeu I i II tehnoloke
operacije postoji iroko grlo, izmeu II i III tehnoloke operacije usko grlo, te izmeu III i IV tehnoloke
operacije usko grlo u toku materijala. U tabeli 28. date su vrijednosti medijane za prethodno posmatrani
skup, dok su ostali statistiki podaci dati u prilogu F.
U tabeli 29. prikazan je procentualni udio pojedinih stanja u ukupnom radnom vremenu proizvodne
opreme na PLTG2. Iz istog se potvruju prethodne konstatacije da se izmeu I i II tehnoloke operacije
nalazi iroko grlo.
Strana 96

Slika 43. Histogram stepena uravnoteenja tokova materijala na PLTG2
Tabela 28. Vrijednost medijane za stepen uravnoteenja proizvodnje za PLRG2

Statistiki
parametar
Medijana

I-II
III-II
IV-III
-16,83
8,935
7,27
Ukoliko se posmatra veliina ekanja za pojedinu proizvodnu opremu uoava se da je visoko

produktivna oprema znatno osjetljivija na ovu pojavu irokog grla. Naime, usporedbom proizvodne opreme
na II tehnolokoj operaciji (E-5, E-6 i D-29), te proizvodnoj opremi na IV tehnolokoj operaciji (L-56, I-14,
I-25, M-58 i M-56) uoava se da je proizvodna oprema tipa E i L posjedovala znatno vei udjel u ekanju u
poreenju sa ostalim tipovima proizvodne opreme. Ovakvim stanjem se smanjuje efikasnost proizvodne
opreme, te poveavaju trokovi proizvodnje.
Tabela 29. Procentualni udjeli pojedinih stanja u ukupnom radnom vremenu proizvodne opreme na PLTG2
proizvodna
oprema
B-97
udjeli pojedinih stanja u ukupnom radnom vremenu

proizvodne opreme (%)
direktni
stanje u
ekanje
pauza
opsluga
rad
otkazu
58,62
0
8,93
8,80
23,65
C-10
24,68
64,00
0,93
8,80
1,59
E-5
52,73
12,81
1,68
19,26
13,52
E-6
52,81
12,83
1,53
19,26
13,56
D-29
64,36
6,57
3,64
21,89
3,53
E-7
58,55
1,02
2,84
12,12
25,47
E-8
59,05
1,04
2,07
12,12
25,72
L-56
60,53
1,13
8,71
18,74
10,89
J-14
76,49
0,24
0,71
18,74
3,82
J-25
74,43
0,24
2,85
18,74
3,74
M-58
73,04
0,33
3,39
18,74
4,51
M-59
73,76
0,33
2,65
18,74
4,53
U tabeli 30. data je projekcija srednjih vrijednosti trokova i ostvarene proizvodnje na PLTG2 za
pojedinu proizvodnu opremu. Razlike u srednjim vrijednostima trokova za isti tip opreme uslovljene su
Strana 97


pojavom sluajnih dogaaja tipa stanja u otkazu, vremena obrade, perioda izmjene alata, ... . Pored ovih
vrijednosti utjecaj na kreiranje ukupnih trokova proizvodnje za pojedinu opremu posjeduje nabavna cijena
opreme, tako ukoliko se radi o potpuno novoj investiciji 33,17 % ukupnih trokova otpada na otplatu
investicije (glavnica+kamata), dok, ukoliko se radi o investiciji u cilju zamijene postojeih sredstava
proizvodnje koji e se finansirati iz prikupljene amortizacione vrijednosti u prethodnom vremenu rada
proizvodne opreme 22,83 % trokova proizvodnje otpada na servisiranje amortizacije. Tako da 44,00%
ukupnih trokova proizvodnje stvaraju direktni procesi proizvodnje za PLTG2.
Tabela 30. Projekcija srednjih vrijednosti trokova i ostvarene proizvodnje na PLTG2
srednje vrijednosti trokova (%)
B-97
C-10
E-5
E-6
D-29
E-7
E-8
L-56
J-14
J-25
M-58
M-59
Proizvodna
linija
TR-1
8,39
2,96
6,27
6,28
3,53
6,67
6,51
30,85
6,14
6,30
6,69
6,67
100,00
TR-2
5,67
2,12
4,23
4,24
2,85
4,63
4,47
18,37
4,45
4,62
4,79
4,77
66,83
TR-3
3,80
1,54
2,83
2,84
2,38
3,23
3,07
9,77
3,29
3,46
3,48
3,46
44,00
GP
88,72
11,26
36,36
36,41
27,27
49,77
50,20
39,77
13,55
13,19
14,91
15,05
100,00
Stanje
LEGENDA:
TR-1 Ukupni trokovi proizvodnje (%)
TR-2 Trokovi proizvodnje bez trokova otplate investicije (%)
amortizacije (%)
GP godinja koliina proizvodnje (%)

Identino kao kod projekcije srednjih vrijednosti trokova za PLTG1 i ovdje odnos uloenodobiveno primjenom tipa proizvodne opreme nije proporcionalan, to potvruju podaci o procentualnom
odnosu pojedinih trokova, tabela 31.
Tabela 31. Procentualni odnosi izmeu pojedinih trokova na PLTG2
Stanje
TR-2
/TR-1
TR-3
/TR-1
procentualni odnos (%)

B-97
C-10
E-5
E-6
D-29
E-7
E-8
L-56
J-14
J-25
M-58
M-59
Proizvodn
a linija
67,58
71,52
67,49
67,54
80,73
69,43
68,69
59,54
72,53
73,25
71,55
71,47
66,83
45,27
51,91
45,11
45,20
67,47
48,38
47,13
31,69
53,62
54,84
51,98
51,84
44,00
LEGENDA:
TR-1 Ukupni trokovi proizvodnje
TR-2 Trokovi proizvodnje bez trokova otplate investicije
amortizacije
GP godinja koliina proizvodnje
Strana 98

6.6. Simulacija utjecaja strukture predmeta istraivanje na bazi planiranog eksperimenta

Kako bi se izvrilo istraivanje utjecaja strukture proizvodno-tehnolokog sistema i obima
neophodne investicije na trokove proizvodnje prvenstveno je neophodno kreirati planirani eksperiment na
osnovu kojeg e se usporediti efekti moguih struktura na predmetu istraivanja. Na bazi prethodnih
konstatacija primijeniti e se metodologija planiranog eksperimenta na bazi varijacije strukture tehnolokog
sistema, poglavlje 4.5.3. Za analizu efekata strukture simulacionim eksperimentima izdvojiti e se jedna
petina punog plana eksperimenta na osnovu primjene metode D-optimalnog dizajna. Razlog za ovakav korak
nalazi se u smanjenju potrebnog vremena za izvoenje eksperimenata, s obzirom da samo raunarsko
vrijeme jednog eksperimenta iznosi cca. 15 raunarskih sati. Upotrebom smanjenog broja eksperimenata
nee se naruiti relevantnost dobivenih rezultata s obzirom da je obezbjeen dovoljan broj eksperimenata, te
podjednaka zastupljenost svih moguih struktura na pojedinim tehnolokim operacijama.
S obzirom da nisu isti granini uslovi za pojedine tehnoloke operacije iz razloga to u zavisnosti o
kojoj tehnolokoj operaciji se radi ostvarena proizvodnja ili stepen uravnoteenja iste sa ostalim tehnolokim
operacijama moe da ima razliitog utjecaja na tehnike i ekonomske karakteristike proizvodne linije. Tako
u koliko se usporede I i IV tehnoloka operacija poremeaji u planiranoj proizvodnji na I tehnolokoj
operaciji imae vee utjecaje na tehnike i ekonomske karakteristike proizvodne linije nego li poremeaji u
planiranoj proizvodnji na IV tehnolokoj operaciji. Razlog za ovakvu pojavu vidi se u odgovoru na kljuno
pitanje Koliko tehnolokih oprecija slijedi nakon posmatrane tehnoloke operacije?. Stoga e se za
kreiranje simulacionih eksperimenata koristiti slijedee vrijednosti za koeficijent rezerve kapaciteta:
-
I tehnoloka operacija = 1,0 ...1,3,

II tehnoloka operacija - = 1,0 ...1,2,
III tehnoloka operacija - = 1,0 ...1,2,
IV tehnoloka operacija - = 0,95 ...1,2.
Pored struktura proizvodne opreme za pojedine tehnoloke operacije dobivenih na osnovi

metodologije date u poglavlju 4.5.3. u obzir e se uzeti i one strukture proizvodne opreme koje su se javljale
u prolosti.
U prilogu G dati su generisani planovi eksperimenta za ispitivanje moguih strukturalnih opcija za
PLTG1 i PLTG2, dok su u tabelama 32. i 33. dati planovi eksperimenata prema kojima e se izvriti
varijacija strukture za predmete istraivanja.
Kao dopunski lanovi eksperimenta dodati e se:
-
za PLTG1 postojea stanja: stanje A eksperiment 51, stanje B eksperiment 52 i stanje C

eksperiment 53,
za PLTG2 dodatni eksperimenti na osnovu kojih e se dokazati III hipoteza eksperimenti 66

... 71, pri emu eksperiment 71 predstavlja postojee stanje.
Strana 99


Tabela 32. Plan eksperimenta za varijaciju strukture PLTG1
Struktura tehnolokog sistema
Red. br.
exp.
1.
B+C
3D+E
2.
3.
5 A
B+C
4.
Struktura tehnolokog sistema
Red. br.
exp..
2C+E
4F+4M
28.
A+B
2 E
2C+E
7 M
2D+E
3 C
4F+4M
29.
6 A
2D+E
2 E
2 E
3 C
7 M
30.
2D+E
3 C
7 M
K+I+M
A+B
3D+E
3 C
8 F
31.
5 A
A+B
3D+E
2 E
2F+K+I
5.
A+B
2D+E
2C+E
7 M
32.
B+C
4 D
3 C
6.
A+B
2 E
2 E
4F+4M
33.
B+C
3D+E
2C+E
7 M
K+I+M
7.
3D+E
2 E
7 M
34.
2 E
8 F
2D+E
2 E
8 F
35.
5 A
B+C
4 D
8.
5 A
B+C
2 E
2 E
9.
5vA
2 E
2C+E
36.
A+B
2 E
3 C
10.
6 A
4 D
2C+E
8 F
K+I+M
4F+4M
K+I+M
37.
A+B
2D+E
2C+E
4F+4M
11.
5 A
4 D
2C+E
2F+K+I
38.
6 A
3D+E
3 C
8 F
12.
6 A
2D+E
2C+E
2F+K+I
39.
3D+E
2C+E
7 M
13.
6 A
4 D
2C+E
40.
2D+E
3 C
2F+K+I
14.
5 A
3D+E
2C+E
4F+4M
K+I+M
5 A
B+C
41.
2 E
2C+E
8 F
15.
6 A
B+C
3D+E
2 E
42.
3D+E
3 C
4F+4M
4 D
2 E
2F+K+I
K+I+M
6 A
A+B
43.
B+C
3D+E
2 E
6 A
A+B
2 E
3 C
K+I+M
44.
5 A
2 E
2 E
7 M
K+I+M
4 D
3 C
2F+K+I
45.
2D+E
2 E
2F+K+I
4 D
3 C
7 M
46.
4 D
2 E
2F+K+I
20.
6 A
B+C
6 A
A+B
2 E
2C+E
7 M
2D+E
2 E
48.
5 A
B+C
3 C
A+B
2F+K+I
K+I+M
2D+E
21.
4 D
3 C
22.
6 A
A+B
2 E
2 E
8 F
49.
B+C
2D+E
2C+E
8 F
K+I+M
4 D
2C+E
8 F
50.
6A
4 D
3 C
K+I+M
2D+E
4 D
2 E
3D+E
3 C
2 E
3 C
3 C
8 F
4F+4M
2F+K+I
4F+4M
51.
52.
53.
B+C
B+C
B+C
2 E
2 E
2 E
2 E
2 E
2 E
2F+K+I
2F+K+I
2F+K+I
16.
17.
18.
19.
23.
24.
25.
26.
27.
B+C
5 A
5 A
6 A
47.
Strana 100


Tabela 33. Plan eksperimenta za varijaciju strukture PLTG2
Red. br.
exp.
Struktura posmatranog tehnolokog sistema

A
Red. br.
exp.
B+C
2C+E
K+I+2I
37.
23.
6A
24.
A+B
25.
6A
26.
6A
27.
5A
28.
6A
29.
6A
30.
B+C
31.
B+C
32.
B+C
33.
6A
34.
5A
2E+D
2E
2E
2E+D
4D
4D
2E+D
4D
2E
2D+E
2D+E
2E+D
2D+E
4D
2E+D
4D
2D+E
2E
2E
2E
2E+D
2D+E
2D+E
2D+E
2E
2D+E
2D+E
4D
2E
2E+D
4D
2D+E
2E+D
2E+D
35.
A+B
36.
6A
1.
2.
5A
3.
B+C
4.
A+B
5.
5A
6.
A+B
7.
5A
8.
B+C
9.
A+B
10.
6A
11.
B+C
12.
6A
13.
6A
14.
6A
15.
B+C
16.
5A
17.
A+B
18.
5A
19.
A+B
20.
B+C
21.
A+B
22.
5A

A
6A
2C+E
K+I+2M
2C+E
K+I+2I
2C+E
L+3M
3C
7M
3C
L+4I
2E
2L
3C
L+4I
2E
7M
3C
L+3M
2E
K+I+2I
2C+E
K+I+2M
2E
2E
7M
64.
A+B
2C+E
8I
65.
5A
2C+E
2L
66.
B+C
3C
K+I+2M
67.
B+C
2E
8I
68.
B+C
3C
8I
69.
B+C
2E
L+3M
70.
B+C
4D
2D+E
4D
4D
2D+E
4D
2E+D
2E
2E
2E+D
2E
2D+E
2E+D
2E
2E+D
4D
2E
4D
2E+D
2D+E
2E
2D+E
2E+D
2D+E
4D
2D+E
2E+D
4D
2E
2E+D
2E+D
2E+D
2E+D
2E+D
4D
2E
L+4I
71.
B+C
2E+D
2E
2E
K+I+2I
2E
K+I+2I
38.
5A
3C
8I
39.
B+C
2E
8I
40.
A+B
2C+E
8I
41.
B+C
3C
K+I+2I
42.
5A
3C
L+3M
43.
5A
2E
L+3M
44.
B+C
2C+E
L+3M
45.
A+B
2E
K+I+2M
46.
A+B
2C+E
L+4I
47.
5A
2C+E
7M
48.
A+B
2E
2L
49.
A+B
2C+E
L+4I
50.
6A
2E
K+I+2M
51.
5A
3C
2L
52.
B+C
2E
7M
53.
B+C
2E
L+4I
54.
5A
2C+E
K+I+2M
55.
6A
3C
7M
56.
6A
3C
L+4I
57.
A+B
3C
K+I+2M
58.
A+B
3C
K+I+2I
59.
B+C
2C+E
2L
60.
5A
3C
2L
61.
6A
3C
L+3M
62.
B+C
2C+E
7M
63.
6A
2C+E
8I
2C+E
2L
2C+E
L+4I
2C+E
7M
2C+E
K+I+2I
3C
2L
3C
8I
3C
K+I+2M
2E
L+3M
2E
K+I+2M
3C
K+I+2I
2E
8I
2E
2L
2E
L+4I
2C+E
L+3M
3C
7M
2C+E
2L
2C+E
8I
2E
2L
2E
K+I+2I
2E
L+3M
2E
L+4I
2E
7M
K+I+2I+
2M
Strana 101

6.7. Integracija i ocjena rezultata strukturnog utjecaja na trokove proizvodnje

Nakon sprovedenih simulacionih eksperimenata kojima se ispitao utjecaj strukture tehnolokog
sistema dobiveni podaci su analizirani shodno metodologiji prikazanoj u poglavlju 6.5., te transformisani u
ekonomske pokazatelje proizvodnje odnosno u jedinine trokove proizvodnje, slika 38, ijim zbrajanjem su
se dobile vremenske funkcije trokova proizvodnje, slike 44. i 45.
S obzirom na to da je ve u poglavlju 6.5. uoena problematika utjecaja stepena uravnoteenja
proizvodnje i stanja u otkazu na obim ostvarene proizvodnje odnosno na veliinu kumulativnih trokova
proizvodnje, na slikama 44. i 45. dat je prikaz vremenske funkcije trokova proizvodnje za eksperimente sa
minimalno ostvarenom proizvodnjom od 99,5%. Ovo je prvenstveno uinjeno kako bi se bez dodatnih
transformacija vrijednost mogli usporediti efekti strukture proizvodno-tehnolokog sistema, odnosno veliine
neophodne investicije i funkcije trokova proizvodnje.
A/B/C/D
a.)
A/B/C/D
b.)
LEGENDA:AEKSPERIMENT,BVISINANEOPHODNEINVESTICIJEx(KM),CJEDININITROKOVIPROIZVODNJEx(KM),
Slika 44. Vremenska funkcija trokova proizvodnje za PLTG1
Strana 102


A/B/C/D
a.)
A/B/C/D
b.)
LEGENDA:AEKSPERIMENT,BVISINANEOPHODNEINVESTICIJEx(KM),CJEDININITROKOVIPROIZVODNJEx(KM),
Slika 45. Vremenska funkcija trokova proizvodnje za PLTG2
Idealno stanje kojim bi jedno od prethodnih rjeenja trebalo da odgovara je da ulaganje minimalnih
novanih sredstava, u vidu investicije, u datu strukturu proizvodno-tehnolokog sistema posjeduje
karakteristike minimalnih trokova i to veeg obima godinje proizvodnje ili kako se u praksi esto smatra
da poveanjem visine investicije se regresivno smanjuju trokovi proizvodnje. Meutim, sa prethodnih
dijagrama jasno se uoava da visina neophodne investicije i veliina kumulativnih trokova, a samim time i
veliina jedininih trokova, nisu u proporcionalnoj vezi. Razlozi za ovakve rezultate nalaze se u mnotvu
uticajnih faktora (vremena obrade, vremena i period izmjene alata, stanje u otkazu, stepen uravnoteenja,
razliite tehnologije i alati ...), a koji su u stalnoj interakcijskoj vezi tako da negativno djeluju na
karakteristike proizvodne linije. Pored prethodnih faktora, koji su tehnike prirode, utjecajni su i ekonomski
faktori koji se ogledaju u precijenjenosti proizvodne opreme sa jedne strane, iz razloga to odnos uloenodobiveno ne posjeduje linearnu karakteristiku. Dok sa druge strane utjecaja imaju cijena i intenzitet potronje
alata za razliite tehnologije koje se koriste za rad na istim tehnolokim operacijama.
Strana 103


Kako bi se prethodne konstatacije matematski potkrijepile u prilogu D dati su rezultati korelacione
analize za odnos visine investicije - vrijednosti trokova proizvodnje u periodinim vremenskim intervalima.
Dobiveni rezultati koeficijenta korelacije R se kreu u intervalu -0,2 ... 0,105 za PLTG1, odnosno -0,122 ...
0,875 za PLTG2, tako da se moe zakljuiti da nije data matematska zavisnost po kojoj se moe utvrditi veza
izmeu vremenskih funkcija trokova proizvodnje i obima investicije.
Na slikama 46. i 47. predstavljeni su rezultati regresione analize kojom su se analitiki pokuali
odrediti parametri teoretske krive, kako bi se dobila zakonitost izmeu promjene posmatranih zavisno
promjenjivih, godinjih trokova proizvodnje, i nezavisno promjenjivih veliina, visine neophodne
investicije. Uoljivo je da niti jedan od koeficijenata determinacije ne prelazi R20,8016, tako da i u ovom
sluaju nije data matematska ovisnost izmeu neophodne visine investicije i trokova proizvodnje.
Slika 46. Regresiona analiza ovisnosti izmeu visine investicije i trokova proizvodnje za PLTG-1
Slika 47. Regresiona analiza ovisnosti izmeu visine investicije i trokova proizvodnje za PLTG-2
Na bazi svih prethodnih dokaza moe se konstatirati da je II postavljenja hipoteza ove

doktorske disertacije, koja glasi: Izmeu vremenskih funkcija trokova proizvodnje i obima investicije
ne postoji proporcionalna ovisnost. dokazana.
Strana 104


Kako bi se detaljno analizirali efekti varijacije strukture predmeta istraivanja u prilogu H dati su
rezultati simulacionih eksperimenata u vidu vrijednosti za visinu investicije, jedinine trokove proizvodnje i
ostvarenu proizvodnju na godinjem nivou. Isti parametri su grafiki predstavljeni na dijagramima, slika 48. i
49.
Sa dijagrama za vrijednosti relevantnih parametara, slike 48. i 49., uoljivo je da izmeu pojedinih
parametara ne postoji matematska ovisnost, ali da kompleksna slika datih stanja predstavlja problem za
njihovu analizu. Pri tome se dobivene vrijednosti nalaze u intervalima koji su prikazani u tabeli 34.
Tabela 34. Dijapazon dobivenih vrijednosti za simulacione eksperimenta nad PLTG1 i PLTG2
Relevantni parametri
visina investicije x (KM),
jedinini trokovi proizvodnje x
(KM/kom)
ostvarena godinja proizvodnja
(Kanban-paleta/god).
PLTG1
3.155.100 ... 4.360.200
PLTG2
3.096.600 ... 5.678.400
3,4087 ... 4,2208
3,2569 ... 4,6314
15.873 ... 17.402
16.372 ... 17.380
Strana 105

a.)
b.)
Slika 48. Dijagram vrijednosti relevenatnih parametara za PLTG1
Strana 106

a.)
b.)
Slika 49. Dijagram vrijednosti relevenatnih parametara za PLTG2
Strana 107


S obzirom na to da je prethodni prikaz vrijednosti relevantnih parametara nedovoljan i ogranien,
ukoliko se ele sve mogue opcije analizirati, potrebno je iznai nain pri kojem e se podjednako tretirati
svi parametri od vanosti. Dodatni problem kod prethodnog prikaza je uzimanje u obzir i postavljenog cilja
optimizacije za pojedine parametre, odnosno minimizacije/maksimizacije vrijednosti parametra. Stoga se
postavlja pitanje kako pojedine vrijednosti sa prethodnih dijagrama vrednovati i svesti na relevantnu veliinu
koja bi definisala stanje optimuma. Iz toga razloga potrebno je uvesti transformacioni oblik vrijednosti u
obliku koeficijenta svedenih vrijednosti, a koji e se obraivati prema obrascu 6.2.

(6.2.)
gdje je:
Ksv koeficijent svedenih vrijednosti
j broj uzorka
j=1 ... m,
i broj parametara
i=1 ... n,
min(Li) minimalna zabiljeena vrijednost posmatranog parametara i,
max(Li) maksimalna zabiljeena vrijednost posmatranog parametara i,
Li j vrijednost uzorka j za posmatrani parametar i,
Kt i teinski koeficijent za posmatrani parametar i,
Emin i / Emax i vrsta cilja parcijalnog optimuma za posmatrani parametar (minimizacija/
maksimizacija), pri emu vae slijedee relacije Emin i[0,1], Emax i[0,1], Emin i+ Emax i=1.
Relevantni parametri koji se mogu uzeti u obzir tokom odreivanja stepena svedenih vrijednosti su:

visine neophodne investicije,

trokovi proizvodnje (sumarni ili parcijalni),
ostvarena proizvodnja,
neophodna povrina,
broj zaposlenih, ...
Karakteristike i osobine koeficijenta svedenih vrijednosti su:

1. koeficijent svedenih vrijednosti se definie kao transformacioni oblik relevantnih vrijednosti
posmatranog skupa simulacionih eksperimenata u cilju odreivanja lokalnog optimuma, koji
zadovoljava uslov min(Ksv),
2. dodavanjem elemenata skupu simulacionih eksperimenata koji uvode novi pozitivni ekstrem
(ekstrem, minimum/maksimum, na bazi kojeg je definisan kriterij optimizacije za
posmatrani parametar) jedne od relevantnih vrijednosti, do tada odreeni intenziteti
koeficijenta svedenih vrijednosti za postojee eksperimente se moraju aktualizirati,
3. primjenom razliitih teinskih koeficijenata za odreivanje koeficijenta svedenih vrijednosti
data je mogunost da se efekti pojedinih relevantnih parametara razliito vrednuju.
Za daljnju analizu i primjenu koeficijenta svedenih vrijednosti, kao relevantni parametri posmatrati
e se vrijednosti sa dijagrama datih na slikama 48. i 49., odnosno veliine neophodne investicije, jedininih
trokova proizvodnje i ostvarene godinje proizvodnje za pojedine simualcione eksperimente, pri emu e
vrijednosti za sve teinske koeficijente iznositi Kt inv= Kt tr= Kt pro=1. Vrijednosti koeficijenta svedenih
vrijednosti za simulacione eksperimente na proizvodnim linijama dati su u prilogu H, dok je njihov grafiki
prikaz dat na slika 50. i 51.
Strana 108

Slika 50. Vrijednosti parcijalnih i integralnog koeficijenta svedenih vrijednosti za PRTG1
Slika 51. Vrijednosti parcijalnih i integralnog koeficijenta svedenih vrijednosti za PRTG2
Lokalni optimum koji je dobiven na osnovu koeficijenta svedenih vrijednosti ukazuje da se

optimumi za pojedine proizvodne linije nalaze u strukturi eksperimenta 47 za PLTG1, odnosno u strukturi
eksperimenta 40 za proizvodnu liniju PLTG2. Zanimljiva karakteristika za ova dva optimuma strukture
proizvodno-tehnolokog sistema je da niti jedan od njih nije ostvario opti pozitivni ekstrem za pojedini
relevantni parametar. Maksimalne vrijednosti za pojedine parcijalne i integralni koeficijent svedenih
vrijednosti dati su u tabeli 35.
Tabela 35. Maksimalne vrijednosti za parcijalne i integralni koeficijent svedenih vrijednosti
Relevantni parametri
Visina investicije
Jedinini trokovi proizvodnje
Ostvarena godinja proizvodnja
Koeficijent svedenih vrijednosti
PLTG1
38,2%
22,82%
9,63%
18,77 %
PLTG2
83,38%
42,20%
6,16%
43,37%
Uoljivo sa tabele 35. i dijagrama datih na slikama 50. i 51. je da na koeficijent svedenih vrijednosti
znatan uticaj imaju parcijalni koeficijent koji tretira visinu neophodne investicije i jedinine trokove
proizvodnje. Stoga se postavlja opravdano pitanje Kolika je visina trokova neiskoritenih resursa za
pojedine strukture proizvodno-tehnolokog sistema?.
Tehniki indirektni trokovi (odnosno trokovi neiskoritenih resursa, poglavlje 5.1.) sastoje se iz
dvije komponente i to iz trokova ostvarenih razlikom u jedininoj cijeni proizvodnje i trokova ostvarenih
Strana 109


ne proizvodnjom projektovanog kapaciteta. Iz tog razloga posmatrati e se vrijednosti koeficijenta
indirektnih trokova, koji je dat obrascem 7.3.

(6.3.)
gdje je:
Kind tr koeficijent indirektnih trokova,
j broj uzorka
j=1 ... m,
min(Ptr) minimalna zabiljeena vrijednost trokova proizvodnje (KM/kom),
Ptrj trokovi proizvodnje uzorka j (KM/kom),
Qprj ostvarena godinja proizvodnja uzorka j (paleta/god),
(paleta/god),
Qpro projektovana godinja proizvodnja
tp period otplate investicije (god).

Iz obrasca 6.3. uoljivo je da u istom nije direktno zastupljena vrijednost visine neophodne
investicije, ali je ista zastupljena kroz proces otplate investicije koji je sastavni dio kreiranja trokova
proizvodnje na godinjem nivou, slika 38. Dodata vrijednost intenziteta 1 u obrascu 6.3. za koeficijent
indirektnih trokova odnosi se prvenstveno na to da se svi parametri sagledavaju na bazi minimalnih
ostvarenih trokova u svim provedenim simulacionim eksperimentima, odnosno eksperiment sa minimalnim
ostvarenim trokovima i ostvarenom projektovanom godinjom proizvodnjom teoretski posjeduje vrijednost
Kind tr=1, dok svi ostali eksperimenti sa veim trokovima proizvodnje ili neostvarenom projektovanom
godinjom proizvodnjom posjedovati e Kind tr>1. Procentualno prikazana razlika ind tr, obrazac 6.4., izmeu
nekog simulacionog eksperimenta, donosno njegovog koeficijenta indirektnih trokova, i simulacionog
eksperimenta sa minimalnom vrijednou koeficijenta indirektnih trokova ukazuje za koliko su procenata
uveani trokovi proizvodnje pri datoj strukturi proizvodno-tehnolokog sistema.

(6.4.)
Na slikama 52. i 53. dati su dijagrami za PLTG1 i PLTG2 na kojima su predstavljene krive za
koeficijente svedenih vrijednosti (A relevantna vrijednost: trokovi proizvodnje, B relevantna vrijednost:
visina investicije, trokovi proizvodnje, godinji obim proizvodnje) i koeficijenta indirektnih trokova.
Jedinine vrijednosti koeficijenta indirektnih trokova za simulacione eksperimente na PLTG1 i PLTG2 dati
su u prilogu H.
Izmeu koeficijenta svedenih trokova A i koeficijenta indirektnih trokova izvjesne su minimalne
razlike koje su uzrokovane trokovima ostvarenih ne proizvodnjom projektovanog kapaciteta, pri emu
koeficijent indirektnih trokova predstavlja realnu sliku trokova pojedine strukture proizvodno-tehnolokog
sistema. Lokalni optimum koji je dobiven na osnovu koeficijenta indirektnih trokova ukazuje da se
optimumi za pojedine proizvodne linije nalaze u strukturi eksperimenta 18 za PLTG1, odnosno u strukturi
eksperimenta 40 za proizvodnu liniju PLTG2.
Strana 110

Slika 52. Koeficijenti relevantnih vrijednosti za PLTG1
Slika 53. Koeficijenti relevantnih vrijednosti za PLTG2
Na bazi rezultata prethodnih istraivanja odreene su dvije bezdimenzione vrijednosti, koeficijent

svedenih vrijednosti i koeficijent indirektnih trokova, koji projektuju veliine visine neophodne investicije,
trokova proizvodnje i ostvarene godinje proizvodnje za pojedine strukture proizvodno-tehnolokog
sistema. Uzimanjem u obzir i veliinu jedininih trokova proizvodnje ove tri vrijednosti daju dovoljan skup
informacija kako bi se objektivno mogao ocijeniti svaki investicioni program baziran na primjeni odreene
strukture proizvodno-tehnolokog sistema.
Meutim, shodno postavljenom planu eksperimenta potrebno je izabrati 5 najboljih struktura
proizvodno-tehnolokog sistema iji e simulacioni eksperimenti biti podvrgnuti parametarskom
optimiranju, kako bi se odredilo optimalno radno podruje u funkciji minimalnih trokova proizvodnje. S
obzirom da koeficijent indirektnih trokova predstavlja realni ekonomski pokazatelj proizvodnje za pojedine
proizvodne linije izbor najboljih struktura proizvodno-tehnolokog sistema za pojedine linije izvriti e se
prema rangiranju pojedinih struktura prema istom. Dobiveni podatci prikazani su u tabeli 36.
U tabeli 37. su date karakteristike najbolje rangiranih struktura za PLTG1 i PLTG2, te je uoljiva
uestalost pojedinih struktura na tehnolokim operacijama, na bazi toga mogue je generalno definisati
strukturu koja bi posjedovala najnie trokove proizvodnje. Ovakav nain generiranja strukture proizvodnotehnolokog sistema prvenstveno je omoguen karakteristikama kreiranja plana eksperimenta na bazi Doptimalnog plana, s obzirom da su istom metodom podjednako zastupljeni svi faktori i nivoi faktora koji su
posmatrani eksperimentalnim istraivanjem.
Za pojedine proizvodne linije na bazi prethodne konstatacije mogue je definisati strukture koje bi
potencijalno posjedovale najnie trokove proizvodnje, a to su:
Strana 111


-
za PLTG1 struktura sa sastavom na tehnolokim operacijama A+B - 4D - 3C - K+I+M, te e

ista biti u nastavku posmatrana kao eksperiment 54, pri emu su tehno-ekonomske karakteristike
ove strukture date u tabeli 37. Uoljivo je da ista posjeduje najnie trokove proizvodnje.
za PLTG2 - struktura sa sastavom na tehnolokim operacijama A+B - 4D - 3C - 7M, koja je

posmatrana sa eksperimentom 40.
Tabela 36. Najbolje rangirane strukture PLTG1 i PLTG2 na bazi koeficijenta indirektnih trokova
PLTG1
Br.
eksperimenta
exp 18
exp 32
exp 21
exp 36
exp 50
PLTG2
Koeficijent indirektnih trokova

1,000000
1,000083
1,006288
1,008869
1,013060
Br.
eksperimenta
exp 40
exp 20
exp 17
exp 6
exp 31
Koeficijent indirektnih trokova

1,000000
1,028994
1,035512
1,046069
1,051847
Tabela 37. Karakteristike najbolje rangiranih struktura PLTG1 i PLTG2

Br. eksperimenta
exp 54
exp 18
exp 32
exp 21
exp 36
exp 50
A
A+B
A+B
B+C
A+B
A+B
6A
Struktura tehnoloke operacije

B
C
D
PLTG1
K+I+M
4 D
3 C
4 D
3 C
2F+K+I
4 D
3 C
7 M
K+I+M
2D+E
2 E
K+I+M
2 E
3 C
K+I+M
4 D
3 C
PLTG2
3C
7M
4D
3C
7M
2E
2E
7M
2D+E
3C
K+I+2I
4D
3C
K+I+2M
4D
exp 40
A+B
exp 20
B+C
exp 17
A+B
exp 6
A+B
exp 31
B+C
LEGENDA:
A - I tehnoloka operacija
B - II tehnoloka operacija
C - III tehnoloka operacija
D - IV tehnoloka operacija
E - Visina investicije x (KM)
F - Jedinini trokovi proizvodnje x (KM/kom)
G - Ostvarena godinja proizvodnja (paleta/god)
Tehno-ekonomski pokazatelji
E
F
G
3.623.100
3.903.900
3.174.600
3.942.900
3.818.100
3.642.600
3,2386
3,4087
3,4090
3,4310
3,4408
3,4546
16.816
17.327
16.322
16.706
16.370
16.858
3.135.600
3.369.600
3.455.400
3.900.000
4.001.400
3,2569
3,3536
3,3729
3,4099
3,4293
17.226
16.973
17.330
17.045
17.024
- najbolja struktura
Prethodno definisanim strukturama proizvodno-tehnolokog sistema, eksperiment 54 za PLTG1 i

eksperiment 40 za PLTG2, odreen je minimum jedininih trokova proizvodnje, tako da je dokazano je se
ovakvim pristupom moe odrediti struktura proizvodno-tehnolokog sistema koja bi posjedovala minimalne
trokove proizvodnje.
Strana 112

6.7.1. Odreivanje
investiranje
funkcije
podobnosti
proizvodno-tehnolokog
sistema
za
S obzirom na to da su u prethodnom poglavlju ve postavljene dvije bezdimenzione veliine koje se

mogu koristiti za odreivanje funkcije podobnosti proizvodno-tehnolokog sistema za investiranje potrebno
je izvriti njihovo testiranje na bazi zamjene pojedine proizvodne opreme, s obzirom na to da su prethodni
simulacioni eksperimenti uzimali u obzir variranje cjelokupne strukture proizvodno-tehnolokog sistema.
Stoga e se u narednim eksperimentima posmatrati zamjena proizvodne opreme samo na jednoj tehnolokoj
operaciji, a kao baza uzeti e se poetno stanje PLTG-2. U poglavlju 6.6. u tabeli 33. ve su predvieni
simulacioni eksperimenti koji e biti primijenjeni u ovu svrhu, a isti su exp. 15, exp. 59, exp. 66, exp. 67,
exp. 68, exp. 69, exp. 70 i exp. 71.
Pretpostaviti e se da je potrebno izvriti zamjenu opreme na IV tehnolokoj operaciji ( u daljem
tekstu TOIV), iz razloga to ista ima najvei utjecaj na formiranje ukupnih trokova proizvodnje i posjeduje
najvei broj primijenjenih tipova proizvodne opreme.
U tabeli 38. dati su relevantni podaci o tehnolokim i ekonomskim karakteristikama pojedinih
struktura IV tehnoloke operacije na PLTG2, pored toga odreen je koeficijent indirektnih trokova za
posmatrane strukture, pri emu najmanju vrijednost koeficijenta indirektnih trokova posjeduje struktura
tehnoloke operacije definisana strukturom eksperimenta 70, slika 54.
Tabela 38. Tehnoloke i ekonomske karakteristike struktura IV tehnoloke operacije na PLTG2
Koeficijent
indirektnih
trokova
Razlika
koeficijenta
indirektnih
trokova u
odnosu na
strukturu exp 71
ind tr (%)
Procentualna
disperzija
trokova
proizvodnje na
ostalim
tehnolokim
operacijama (%)
16.825
1.10572
-18.105
0.378
1.968
16.830
1.04403
-24.274
0.361
3.900.000
2.807
16.976
1.47920
19.242
-0.657
Exp 67
2.675.400
2.078
16.839
1.10020
-18.657
0.022
Exp 68
2.769.000
2.257
16.775
1.19192
-9.485
0.753
Exp 69
2.917.200
2.423
16.828
1.27776
-0.901
0.255
Exp 70
1.911.000
1.883
17.180
1.00000
-28.677
-1.660
Exp 71
2.969.700
2.437
16.930
1.28677
0.000
0.547
Broj
eksperimenta
Visina
neophodne
investicije
za TOIV
(KMx)
Trokovi
proizvodnje za
TOIV
(KM/komx)
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
Exp 15
2.671.500
2.089
Exp 59
1.934.400
Exp 66
Slika 54. Funkcija koeficijenta indirektnih trokova za strukturu IV tehnoloke operacije na PLTG2
Strana 113


S obzirom na to da se postavlja opravdano pitanje Da li su tehnoloke i ekonomske karakteristike
ostalih tehnolokih operacija imale utjecaja na dobivene rezultate?, u tabeli 38. je data procentualna
veliina disperzije trokova proizvodnje na ostalim tehnolokim operacijama u odnosu na srednju vrijednost
ovih trokova za sve posmatrane eksperimente. Uzimajui u vidu da je vrijednost disperzije trokova
proizvodnje na ostalim tehnolokim operacijama u dijapazonu od 0,753% do -1,660 % moe se smatrati da
postoje utjecaji trokova proizvodnje ostalih tehnolokih operacija na trokove proizvodnje tehnoloke
operacije IV, ali da su isti zanemarivi.
Uz pretpostavku da se ide u proces zamjene postojee proizvodne opreme, te ukoliko se dobivene
vrijednosti koeficijenta indirektnih trokova, tabela 38, prikau kao procentualne razlike koeficijenta
indirektnih trokova u odnosu na trenutno stanje, kojeg predstavlja eksperiment 71, dobivaju se vrijednosti
koje mogu da poslue u cilju smanjenja trokova proizvodnje ili, ukoliko se zadre isti trokovi proizvodnje,
u cilju smanjenja perioda otplate investicije. Tako se moe zakljuiti da koeficijent indirektnih trokova
predstavlja relevantnu vrijednost za ocjenu podobnosti proizvodno-tehnolokog sistema za investiranje, kako
cjelokupne strukture tako i pojedinih segmenata proizvodno-tehnolokog sistema.
Na bazi prethodnih zakljuaka moe se konstatirati da je III postavljenja hipoteza ove
doktorske disertacije, a koja glasi: Determinisanjem funkcije podobnosti proizvodno-tehnolokog
sistema za investiranje odredit e se optimalna struktura tehnolokog sistema uz primjenu kriterija
optimizacije minimalnih trokova proizvodnje ili to kraeg perioda otplate investicije. dokazana.
6.8. Parametarsko optimiranje strukture na bazi minimalnih vrijednosti trokova

proizvodnje
Parametarsko optimiranje strukture na bazi minimalnih vrijednosti trokova proizvodnje zasniva se
na jednostavnom principu po kojem je potrebno u referentnom periodu proizvesti to vei broj obradaka uz
odravanje vrijednosti trokova na istom ili niem nivou. Sam proces optimizacije mogue je podijeliti na:
1. varijaciju vremena obrade ovim procesom direktno se utie na stepen uravnoteenja
proizvodnje, ali i na vrijednost postojanosti alata za obradu. S obzirom da se, ukoliko to
stepen uravnoteenja proizvodne linije dozvoljava, smanjenjem vremena obrade poveava
postojanost alata mogue je pozitivno djelovati na smanjenje trokova proizvodnje ili
ukoliko je neophodno poveati vrijeme obrade, a samim time svjesno smanjiti postojanost
alata, kako bi se smanjio uticaj uskog grla,
2. smanjenje vremena opsluivanja ovim procesom se direktno utie na poboljanje stepena
uravnoteenja proizvodno-tehnolokog sistema, pri emu u ovu skupinu spadaju: kontrola
kvaliteta, izmjena alata, izmjena obradka i otklanjanje otkaza,
3. poveanje prioriteta obradnog mjesta ovim procesom se, ukoliko postoje kapacitetne
rezerve na tehnolokoj operaciji i primjena proizvodne opreme razliitog tipa, definie
prioritetna proizvodnja na proizvodnoj opremi sa niim trokovima proizvodnje.
Proces variranja vremena obrade zahtjeva podatke o Tajlorovim jednainama za postojanost alata,
[31.], koje je potrebno odrediti eksperimentalnim putem. S obzirom da objekt istraivanja ne posjeduje ovaj
tip podataka, te da ne dozvoljava bilo kakva eksperimentalna ispitivanja na proizvodnoj opremi koja se
nalazi u stalnom proizvodnom procesu efekti bazirani na ovakvom tipu optimizacije trokova proizvodnje e
se izuzeti iz istraivanja koja e se provesti u okviru ove doktorske disertacije, tako da e ovaj dio
optimizacije predstavljati osnovu za pravce buduih istraivanja.
S druge strane smanjenje vremena opsluivanja proizvodne opreme predstavlja opravdane mjere
koje su svakodnevno prisutne u praksi, pri emu e se za proces optimizacije primijeniti postavljena
ogranienja hipoteza koja glase:
x
varijacija vremena opsluivanja tokom proizvodnje kretat e se 10 % njihove vrijednosti;
Strana 114


x
varijacija parametara tehnolokih procesa vrit e se na principu crne kutije odnosno nee
se razmatrati razlozi i uslovi koji su doveli do varijacije parametara.
Ovdje treba navesti da e poslijedica smanjenja vremena u otkazu biti poveanje stepena
raspoloivosti proizvodne opreme, to e se uzeti u obzir.
U tabeli 37. date su karakteristike struktura proizvodno-tehnolokih sistema koje e se podvrgnuti
optimizacionom postupku na bazi Downhill simpleks metoda, poglavlje 4.6.2, te se postavlja pitanje Koji
tip simpleksa je potrebno primjeniti i koju proizvodnu opremu je potrebno postaviti kao prioritetnu?.
Prije samog iznalaenja odgovora na prethodno postavljeno pitanje potrebno je navesti da je
ograniavajua koliina proizvedenih elemenata na godinjem nivou jednaka projektovanoj vrijednosti, to
e predstavljati ograniavajui faktor optimizacije. Drugi bitan element je da se proces optimizacije treba
svesti na to manji dimenzioni prostor simpleksa kako bi se raunarski resursi to bolje iskoristili, s obzirom
da jedan simulacioni prolaz u cilju optimizacije zahtjeva ca. 15 raunarskih sati.
Stoga se odgovor na prethodno postavljeno pitanje nalazi u analizi histograma, slika 55., i medijane,
tabela 39., razlike u ostvarenoj proizvodnji za posmatranu strukturu, te procentualnog udjela trokova
proizvodnje za pojedinu proizvodnu opremu, u tabeli 40 dati su podaci za IV tehnoloku operaciju. Kao
primjer posmatrae se struktura proizvodno-tehnolokog sistema definisana eksperimentom 18 na PLTG1.
Slika 55. Histogram razlike u ostvarenoj proizvodnji za eksperiment 18 na PLTG1

Tabela 39. Vrijednost medijane za razliku u ostvarenoj proizvodnji za eksperiment 18 na PLTG1
Statistiki
parametar
Medijana (kanbanpaleta)
II-I
III-II
31,15
14,08

IV-III
IV-II
-29,9
-15,02
III-I
IV-I
43,17
4,47
Tabela 40. Procentualni udjel trokova proizvodnje za IV tehnoloku operaciju za eksperiment 18 na PLTG1
Proizvodna oprema
Trokovi obrade x (KM/kom)
Udjel u ostvarenoj proizvodnji (%)
Rezerva u proizvodnom vremenu (%)
K+J
2,015
74,14
8,09
F
2,1738
13,00
8,09
F
2,2042
12,86
8,09
Analizom razlike u ostvarenoj proizvodnji uoava se da usko grlo stvara I tehnoloka operacija, pri
emu je posmatrana tehnoloka operacija zasnovana na strukturi do 2 obradne maine, tako da se za
optimizaciju moe iskoristiti 2-D simpleks, pri emu e se optimizacija bazirati samo na variranju vremena
Strana 115


opsluivanja na I tehnolokoj operaciji. Za sluaj da u ovom postupku ne konvergira ka rjeenju koje e
obezbjediti projektovanu vrijednost proizvedenih elemenata u obzir e se uzeti naredna tehnoloka operacija
na kojoj postoji usko grlo, tako da e se primijeniti N-D simpleks (N broj obradnih maina na kojim se
izvrava optimizacioni postupak).
Za sluaj da na odreenoj tehnolokoj operaciji postoji iroko grlo i da se primjenjuje proizvodna
oprema koja posjeduje razliite trokove obrade, mogue je izvriti preraspodjelu optereenja proizvodne
opreme tako da e proizvodna oprema sa niim trokovima obrade biti maksimalno optereena, dok e ostala
proizvodna oprema na posmatranoj tehnolokoj operacija za isti stepen biti rastereena. Ovdje e nastati dva
stanja i to na osnovu veeg iskoritenja proizvodne opreme sa niim trokovima obrade isti e se jo vie
smanjiti, dok e proizvodna oprema kod koje je smanjen nivo obrade imati poveanje trokova. S obzirom da
je preduslov uvoenja prioritetne proizvodne opreme postojanje razlike u trokovima obrade na pojedinoj
proizvodnoj opremu primjena prioritetne proizvodne opreme za samo jedan tip opreme na odreenoj
tehnolokoj operaciji e biti izuzeta iz narednih razmatranja.
6.9. Integracija i ocjena rezultata parametarske optimizacije

Metodologija parametarske optimizacije strukture proizvodno-tehnolokog sistema, iji su elementi
predstavljeni u prethodnom poglavlju, primijeniti e se za variranje parametara vremena opsluivanja i
utvrivanje prioritetne proizvodnje izabranih struktura koje su date u tabeli 37.
Kako bi se posmatrali efekti koji se dobivaju ovakvim postupkom u narednom tekstu e se
posmatrati optimizacioni postupak koji je sproveden na eksperimentu 18 za PLTG1. S obzirom da na II, III i
IV tehnolokoj operaciji postoji iroko grlo, te da je samo na IV tehnolokoj operaciji razliita proizvodna
oprema sa razliitom cijenom obrade, tabela 40, za prioritetnu proizvodnu opremu postaviti e se proizvodna
oprema tipa K, pri emu e se za proizvodnu oprema tipa F smanjivati broj radnih sedmica. S obzirom na to
da na tehnolokoj operaciji I postoji usko grlo na proizvodnoj opremi varirati e se vrijeme opsluivanja
proizvodne opreme tipa B iz razloga to posjeduje nie trokove obrade u odnosu na proizvodnu opremu tipa
A. Rezultati pojedinih optimizacionih koraka prikazani su u tabeli 41.
Tabela 41. Rezultati opimizacionog procesa za simulacioni eksperiment broj 18 na PLTG1
Optimizacioni parametri
Br.
Eksperimenta
A
B
exp 18-0
100
21
exp 18-1
90
20
exp 18-2
95
19
exp 18-3
95
18
exp 18-4
95
17
exp 18-5
98
17
exp 18-6
93
17
exp 18-7
95
16
LEGENDA:
A Procentualni udio u vremenu opsluivanja
proizvodne opreme tipa B
B Broj sedminih radnih smjena za proizvodnu opremu
tipa F
C - Visina investicije x (KM)
D - Jedinini trokovi proizvodnje x (KM/kom)
E - Ostvarena godinja proizvodnja (paleta/god)
C
D
E
3.903.900
3,4087
16.817
3.903.900
3,3892
17.377
3.903.900
3,3486
17.375
3.903.900
3,3458
17.377
3.903.900
3,3418
17.376
3.903.900
3,3773
17.228
3.903.900
3,3422
17.375
3.903.900
3,3387
17.379
U tabeli 41, prikazan je tok varijacije pojedinih parametara, te tehno-ekonomski pokazatelji za

pojedine optimizacione korake. Uoljivo je da je tokom procesa optimizacije konvergirao ka cilju
optimizacije odnosno ka najniim trokovima proizvodnje. Najnii trokovi proizvodnje za simulacioni
eksperiment broj 18 na PLTG1 dobiveni su na osnovu smanjenja vremena odsluivanja proizvodne opreme
Strana 116


tipa B na I tehnolokoj operaciji na 95 %, te rad proizvodne opreme tip F na IV tehnolokoj operaciji od 5
radnih smjena sedmino. Ovim se postupkom uklonilo usko grlo na I tehnolokoj operaciji i uspostavljena
prioritetna proizvodnja na proizvodnoj opremi tipa K na IV tehnolokoj operaciji to je rezultiralo
smanjenjem trokova proizvodnje.
U tabeli 42 dati su rezultati optimizacionog postupka za ostale najbolje rangirane strukture na
PLTG1 i PLTG2 definisanih tabelom 37.
Tabela 42. Sumarni rezultati optimizacionog postupka najbolje rangiranih struktura na PLTG1 i PLTG2
Br. eksperimenta
exp 54
exp 18
exp 32
exp 21
exp 36
exp 50
exp 40
exp 20
exp 17
exp 6
exp 31
Optimizacioni parametri
PLTG1
Procentualni udio u vremenu opsluivanja
proizvodne opreme tipa K 90 (%),M 90 (%)
proizvodne opreme tipa B 95 (%) i smanjenje
rada proizvodne opreme tipa F za 5 radnih smjena
sedmino
proizvodne opreme tipa B 90 (%)
proizvodne opreme tipa B 90 (%), K 90 (%)
proizvodne opreme tipa B 90 (%), E 90 (%)
proizvodne opreme tipa K 90 (%),M 90 (%)
PLTG2
proizvodne opreme tipa B 94 (%) i C 92 (%)
proizvodne opreme tipa B 90 (%), E 90 (%) i
C 94 (%)
Smanjenje rada proizvodne opreme tipa E za 3
radne smjene sedmino
proizvodne opreme tipa B 90 (%), K 90 (%),
E 90 (%) i C 94 (%), smanjenje rada proizvodne
opreme tipa I za 1 radnu smjenu sedmino
proizvodne opreme tipa B 95 (%), C 93 (%) i
K 90 (%), smanjenje rada proizvodne opreme tipa
M za 2 radne smjene sedmino
LEGENDA:
A - Visina investicije x (KM)
B - Jedinini trokovi proizvodnje x (KM/kom)
C - Ostvarena godinja proizvodnja (paleta/god)
A
B
C
3.623.100
3,1977
17.104
3.903.900
3,3387
17.379
3.174.600
3,2590
16.978
3.942.900
3,3312
17.171
3.818.100
3,3925
16.562
3.642.600
3,3863
17.195
3.135.600
3,2129
17.330
3.369.600
3,2994
17.180
3.455.400
3,3699
17.330
3.900.000
3,3868
17.190
4.001.400
3,4087
17.202
Shodno tabeli 42. minimalne trokove proizvodnje posjeduju slijedee strukture:

-
PLTG1 struktura A+B; 4D; 3C; K+I+M uz parametre korekcije: smanjenje vremena
opsluivanja na proizvodnoj opremi tipa K i M;
PLTG2 struktura A+B; 4D; 3C; 7M uz parametre korekcije: smanjenje vremena opsluivanja
na proizvodnoj opremi tipa B.
Na bazi prethodnih zakljuaka moe se konstatirati da je I postavljenja hipoteza ove doktorske

disertacije, a koja glasi: Analizom direktnih i indirektnih trokova proizvodnje na bazi simulacionih
Strana 117


eksperimenata odrediti e se optimalno podruje rada i strukture proizvodno-tehnolokog sistema.
dokazana.
6.10.
Analiza i komentar rezultata istraivanja
Dobiveni rezultati istraivanja utjecaja strukture proizvodno-tehnolokog sistema i obima investicije

primjenom utvrene metodologije ukazali su na mogunost odreivanja najpogodnije strukture proizvodnotehnolokog sistema, te neophodnih parametara i organizacije proizvodnje kako bi se obezbijediti minimalni
trokovi proizvodnje.
Rezultati teoretskih istraivanja ukazali su da se proces analize strukture proizvodno-tehnolokog
sistema, primjenom simulacione studije tokova materijala, ne bi trebao zasnivati na principu ta ako?,
nego je potrebno primijeniti metodoloki pristup na principu planiranog eksperimenta. Iz istog razloga je
predloena metodologije na bazi varijacije, izbora i kodiranja strukture jedne tehnoloke operacije, tabela 12,
te naknadne kombinacije pojedinih struktura tehnolokih operacija primjenom grko-latinskih kvadrata ili Doptimalnog dizajna uz odreenu redukciju potpunog plana eksperimenta kako bi se dobilo prihvatljivo
raunarsko vrijeme. U sklopu istraivanja je primijenjena redukcija na jednu petinu punog plana
eksperimenta, poglavlje 6.6.
Analizom radnih parametara iznova je potvreno da se zakonitosti procesa toka materijala unutar
proizvodnog sistema sa proizvodnim programom bez promjene asortimana odvijaju po jednoj od statistikih
raspodjela sluajne promjenjive, tabela 20 i prilog C.
Proces validacije i verifikacije simulacionog procesa, te maksimalna greka modela od ca. 9%
ukazuju na sam karakter simualacione studije, koja se zasniva na simulaciji diskretnih dogaaja, da je to
metodologija zasnovana na vjerovatnoi i da uveliko zavisi od obima i kvaliteta ulaznih podataka, te stepena
detaljnosti modela.
Analizom postojeeg stanja za PLTG1, slike 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 39 i 40 i tabele 24, 25,
26 i 27, ukazuju da se trokovi proizvodnje, pored strukturne i parametarske promjene, mogu sniziti i
organizacionim putem. Tako se za sluaj PLTG1 korekcijom u proizvodnji, stanjem C, dobiva stanje u
kojem je poveana proizvodnja za 3,35% to uzrokuje smanjenje trokova proizvodnje za 2,65%. Analizom
trokova proizvodnje za poetna stanja na PLTG1, uz pretpostavku da se radi o novoj proizvodnoj opremi,
ukazuju da udjel otplate investicije u strukturi proizvodno-tehnolokog sistema ima vrijednost od ca.
33,00...34,20% ukupnih trokova proizvodnje, dok udjel amortizacije sredstava iznosi ca. 23,55...22,70 %
ukupnih trokova proizvodnje. Udjel ostalih trokova koji su direktno vezani sa proizvodnjom iznosi ca.
42,30...41,50% ukupnih trokova proizvodnje. Na osnovu ovih podataka dolazi se do zakljuka da visina
neophodne investicije ima znaajnog udjela u formiranju trokova proizvodnje.
Projektovanjem vrijednosti trokova i ostvarene proizvodnje, tabele 26, 27, 30 i 31, namee se
zakljuak da odnos uloeno-dobiveno nabavkom pojedine proizvodne opreme nije proporcionalan. Ovaj
zakljuak predstavlja bitnu informaciju, te izrazuje potrebu da se prilikom nabavke nove opreme sagledaju
svi relevantni parametri kako bi se ocijenio investicioni postupak. Na bazi prethodnih zakljuaka namee se
potreba da se u budunosti proizvodna oprema treba prilagoditi zahtjevima korisnika, a ne kupac
karakteristikama proizvodne opreme. Pored toga je potrebno generisati baze podataka koje e sadravati sve
relevantne informacije za kreiranje simulacionog elementa za posmatrani tip proizvodne opreme kako bi se
prije nabavke moglo konvergirati ka strukturi proizvodno-tehnolokog sistema sa zadovoljavajuim
karakteristikama.
Usporedbom kriva trokova proizvodnje i visine neophodne investicije za pojedine strukture PLTG1
i PLTG2, slike 44 i 45, zakljuuje se da ne postoji proporcionalna zavisnost izmeu istih. Razlozi za ovakve
rezultate nalaze se u mnotvu uticanih faktora (vremena obrade, vremena i period izmjene alata, stanje u
otkazu, stepen uravnoteenja, razliite tehnologije i alati ...), a koji su u stalnoj interakciji tako da negativno
djeluju na karakteristike proizvodne linije. Pored prethodnih faktora, koji su tehnike prirode, utjecajni su i
ekonomski faktori koji se ogledaju u precijenjenosti proizvodne opreme sa jedne strane, iz razloga to odnos
uloeno-dobiveno ne posjeduje linearnu karakteristiku, dok sa druge strane utjecaja imaju cijena i intenzitet
Strana 118


potronje alata za razliite tehnologije koje se koriste za rad na istim tehnolokim operacijama. Utvrivanjem
koeficijenta korelacije, prilog D, za odnos visine investicije - vrijednosti trokova proizvodnje u periodinim
vremenskim intervalima (koji se kreu u intervalu -0,2 ... 0,105 za PLTG1, odnosno -0,122 ... 0,875 za
PLTG2) i koeficijenta determinacije za razliite teoretske regresione krive za odnos izmeu neophodne
visine investicije i trokova proizvodnje, slike 46 i 47, ( koji ne prelazi R20,8016) utvreno je da ne postoji
proporcionalna ovisnost izmeu funkcije trokova proizvodnje i obima investicije. Dokazom II hipoteze,
koja je tretirala prethodnu problematiku, iznova je dokazano da se proces ocjene investicionog programa
mora zasnivati na sveobuhvatnim tehno-ekonomskim podacima kako bi se izabrao optimalni investicioni
program.
U tabeli 35. predstavljen je procentualni odnos rasipanja dobivenih vrijednosti za PLTG1 i PLTG2.
Razlika u ostvarenoj godinjoj proizvodnji rezultat je stepena uravnoteenja proizvodne linije i kapacitetne
rezerve iz razloga to najvei uticaj na ovu disperziju imaju pojave stanja u otkazu i pojave uskih grla.
Definisanjem koeficijenta svedenih vrijednosti, obrazac 6.2., kreirana je bezdimenziona veliina za
ocjenu relevantnih parametara pojedinih struktura, slike 51 i 52, tako da je pojedinim relevantnim
parametrima mogue pridodavati teinske koeficijente kako bi se efekti pojedinih relevantnih parametara
razliito vrednovali. Lokalni optimum koji je dobiven na osnovu koeficijenta svedenih vrijednosti ukazuje da
se optimumi za pojedine proizvodne linije nalaze u strukturi eksperimenta 47 za PLTG1 odnosno u strukturi
eksperimenta 40 za proizvodnu liniju PLTG2. Zanimljiva karakteristika za ova dva optimuma strukture
proizvodno-tehnolokog sistema je da niti jedan od njih nije ostvario opti pozitivni ekstrem za pojedini
relevantni parametar.
S druge strane definisanjem koeficijenta indirektnih trokova, obrazac 6.3., dobivena je
bezdimenzionalna veliina koja predstavlja trokove neiskoritenih resursa. Na slikama 52 i 53 prikazani su
dijagrami na kojim se nalazi kriva koeficijenta indirektnih trokova za pojedine simulacione eksperimente.
Procentualna razlika izmeu dvije vrijednosti koeficijenta indirektnih trokova, obrazac 6.4., je odnos za
koliko se primjenom odreene strukture mogu smanjiti trokovi proizvodnje ili smanjiti period otplate
investicije ukoliko se trokovi proizvodnje ostave na istom nivou. Na bazi rangiranja pojedinih simulacionih
eksperimenata za PLTG1 i PLTG2 u tabeli 36 su odreene strukture sa najmanjom vrijednou koeficijenta
indirektnih trokova. Njihovom usporedbom uoava se da pojedine strukture na pojedinim tehnolokim
operacijama imaju uestalost, tako da se generisanjem strukture na bazi te uestalosti dobiva struktura sa
minimalnim trokovima proizvodnje, tabela 37. Generisanjem krive i odreivanjem minimuma indirektnih
trokova za pojedine strukture u cilju ocjene investicionog programa koji e tretirati ili itavu strukturu ili
djelimine segmente proizvodno-tehnolokog sistema dobivena je funkcija koja relevantno ocjenjuje
podobnost proizvodno-tehnolokog sistema za ulazak u proces investiranja, slike 52, 53 i 54.
Izbor strukture proizvodno-tehnolokog sistema predstavlja makro optimizaciju, dok se mikro
optimizacija moe izvriti na bazi varijacije vremena obrade, varijaciji vremena opsluivanja i poveanju
prioriteta radnog mjesta. Tokom razvoja procesa parametarske optimizacije odabranih struktura, tabele 36 i
37, izuzet je proces variranja vremena obrade iz razloga to je isti usko vezan sa postojanou alata, to
predstavlja znatan nedostatak provedenih istraivanja. Varijacijom vremena opsluivanja i poveanjem
prioriteta radnog mjesta mogue je smanjiti trokove proizvodnje za ca. 2%, to u serijskoj proizvodnji
predstavlja znatnu utedu.
Strana 119

7
7. ZAKLJUAK
Na osnovu prezentiranih teoretskih postavki i rezultata eksperimenata istraivanja predstavljenih u
prethodnim poglavljima mogue je izvesti slijedee zakljuke:
1. Simulaciona studija predstavlja relevantan nauni alat za analizu tokova materijala uz
preduslov pozitivne validacije i verifikacije simulacionog modela. Izlazni podaci
simulacione studije daju sveobuhvatnu sliku o ponaanju posmatranog sistema u
relevantnom vremenskom periodu.
2. Posmatranjem tehnoloke operacije kao faktor, a mogue kombinacije strukture proizvodne
opreme na posmatranoj tehnolokoj operaciji kao nivoe stanja faktora dobivena je osnova za
primjenu planiranog eksperimenta u cilju metodoloke analize strukture proizvodnotehnolokog sistema na bazi primjene simulacione studije.
3. Pri donoenju ocjene investicionih programa na bazi reorganizacije, revitalizacije ili
kreiranju novog proizvodno-tehnolokog sistema, neophodno je provesti usporedne analize
rashoda u referentnom vremenskom periodu ivotnog vijeka sistema, odnosno, uz poetnu
visinu neophodne investicije, u obzir je potrebno uzeti i trokove rada, odravanja,
energenata, cijene novca na tritu, ....
4. Direktan odnos izmeu visine neophodne investicije i trokova proizvodnje nije u
proporcionalnoj zavisnosti. Posljedica ovog dokaza ukazuje da je od izrazite vanosti
neophodno posjedovati relevantne informacije i pokazatelje na osnovu kojih e se utvrditi
tehnoloko-ekonomski efekt koji donosi pojedini investicioni programa. Nadalje se namee
zahtjev da se u budunosti proizvodna oprema treba prilagoditi zahtjevima korisnika, a ne
kupac karakteristikama proizvodne opreme. Pored toga potrebno je generisati baze podataka
koje e sadravati sve relevantne informacije za kreiranje simulacionog elementa za
posmatrani tip proizvodne opreme kako bi se prije nabavke moglo konvergirati ka strukturi
proizvodno-tehnolokog sistema sa zadovoljavajuim karakteristikama.
5. U sklopu istraivanja definisani su koeficijenti svedenih vrijednosti i koeficijenti indirektnih
trokova, a koji predstavljaju relevantne faktore za ocjenu pojedinih investicionih programa
u zavisnosti od kriterija koji se eli ocijeniti. Koeficijent svedenih vrijednosti daje
mogunost da se pojedine karakteristike strukture proizvodno-tehnolokog sistema
diferencirano vrednuju u cilju izbora najpovoljnije strukture proizvodno-tehnolokog
sistema. Koeficijentom indirektnih trokova odreuje se veliina trokova neiskoritenih
resursa, tako da njegova minimalna vrijednost u skupu analaziranih struktura proizvodnotehnolokog sistema ukazuje na strukturu sa minimalnim trokovima proizvodnje.
6. Istraivanjima provedenim u okviru ove doktorske disertacije definisana je i predstavljena
metodologija izbora optimalne strukture proizvodno-tehnolokog sistema kojom e se
obezbijediti minimalni trokovi proizvodnje. Prezentirana metodologija je uspjeno
implementirana izvoenjem simulacionih eksperimenata analizirajui potencijalne strukture
dvije proizvodne linije. Izvoenjem postupka ispitivanja utjecaja strukture proizvodnotehnolokog sistema na trokove proizvodnje i parametarskom optimizacijom relevantnih
struktura odreena je relevantna struktura sa najniim trokovima proizvodnje. Pored toga
Strana 120


dokazano je da se data metodologija moe primjenjivati pri ocjenama investicionih
programa kako za proces nabavke novih proizvodnih linija, tako i za procese zamjene
pojedinane proizvodne opreme.
7. Istraivana metodologija je takoer ukazala da je aplikativna kako na podruju makro, tako i
na podruju mikro optimizacije trokova proizvodnje proizvodno-tehnolokih sistema, pri
emu se istraivanja nisu fokusirala na razloge koji su doveli do mogunosti mikro
optimizacije.
Strana 121

7.1. Nedostaci vlastitih istraivanja

Provedena prethodna istraivanja posjeduju odreene nedostatke, koji se mogu uobliiti kroz:

neuzimanje u obzir, tokom procesa optimizacije, varijaciju vremena proizvodnje, a samim

time i postojanosti alata, te njihovog utjecaja na trokove proizvodnje,
neuzimanje u okviru istraivanja dinaminog karaktera narudbi, godinjih odmora i

praznika,
neuzimanje u obzir potencijalnog interakcijskog utjecaja izmeu pojedinih proizvodnih linija

u cilju uklanjanja uskih ili irokih grla, odnosno boljeg iskoritenja proizvodne opreme, te
smanjenja stepena neuravnoteenja proizvodne opreme,
ne opisivanje, simulacionim modelom, uticaj nepredvienih dogaaja tokom procesa

proizvodnje (razgovor meu radnicima, interna kontrola od strane tehnologa, kontrolera,
efa smjene, ...);
nedostatke koritenih metoda za prikupljanje podataka (metode sluajnih uzoraka i snimanja

povratnom metodom), koje su se direktno odrazile na tanost simulacionog modela.

Strana 122

7.2. Pravci daljih istraivanja

Provedenim istraivanjima na usvojenom poligonu i dobivenim rezultatima otvoren je niz
mogunosti za nastavak nauno-istraivakog rada koje se mogu uobliiti kroz:

primjenu novih tehnologija (sistem vizije, sistema u realnom vremenu, ...), s ciljem
smanjenja potrebnog vremena za akviziciju i obradu ulaznih podataka;
integraciju informacionih sistema (SAP-sistema) u proces akvizicije i obrade ulaznih

podataka;
implemantacija novih naunih metoda (neuronske mree, genetski algoritmi, vjetaka

inteligencija, ...) sa ciljem smanjenja potrebnog vremena za izvoenje simulacione studije,
generisanja simulacionog modela, te postizanja vee tanosti simulacionog eksperimenta;
determinisanje funkcije ili koeficijenta kojim bi se utvrdila veza uloeno-dobiveno za

nabavku odreene proizvodne opreme;
poveanje stepena detaljnosti simulacionog modela u cilju vjerodostojnijeg i tanijeg

opisivanja realnog sistema,
primjena rekruzivnog postupka na bazi virtualne proizvodne opreme u cilju definisanja

neophodnih karakteristika proizvodne opreme kojom bi se ostvarili eljeni tehnoloki i
ekonomski efekti.
Strana 123

LITERATURA
[1.]
[2.]
[3.]
[4.]
[5.]
[6.]
[7.]
[8.]
[9.]
[10.]
[11.]
[12.]
[13.]
[14.]
[15.]
[16.]
[17.]
[18.]
[19.]
[20.]
[21.]
[22.]
[23.]
[24.]
[25.]
[26.]
[27.]
Pavli I.: "Statistika teorija i primjena", Panorama, Biblioteka Organizacija, rukovoenje, produktivnost,
knjiga 11, Zagreb, 1965. godine;
Kuipers, L. and Niederreiter, H.: "Uniform Distribution of Sequences", New York: Wiley, USA, 1974.
godine;
Stani J.: "Matematske osnove tehnoekonomske optimizacije obradnih procesa", Univerzitet u Beogradu,
Mainski fakultet, Beograd, 1976. godine;
Rubinstein, R. Y.: "Simulation and the Monte Carlo Method", John Wiley & Sons, New York, USA,
1981. godine;
Stani J.: "Metod inenjerskog mjerenja - osnove matematike teorije ekserimenata", Mainski fakultet,
Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1981. godine;
Nikoli D., Stani J., Jovanovi T., Gajovi V.: "Mainska obrada", Privredni pregled, Beograd, 1983.
godine;
Maynard H.B.: "Industrijski inenjering 14", NIGRO Privredni pregled, Beograd, Srbija i Crna gora,
1984. godine;
Samuelson P. A., NordHaus W.D., "Volkswirtschaftslehre - Grunlagen der Makro- und Mikrookonomie" ,
deveto izdanje, Bund-verlag, McGraw-Hill Company, ISBN 3-7663-0985-4, New York, USA, 1985.
godine;
Zelenovi D. M.: "Projektovanje proizvodnih sistema", Nauna knjiga Beograd, Beograd, 1987. godine;
Ivanovi G., Stanivukovi D.: "Pouzdanost tehnikih sistema - Zbirka rjeenih zadataka", Mainski
Fakultet Univerzitet u beogradu, YU ISBN 86-7083-045-0, Beograd, Srbija, 1987. godine;
Oluji, .: "Rukovanje materijalom klasika i automatizacija", X nauno struni skup o transportnim
procesima u industriji, SMEITS, 11 18, Beograd, 1988. godine;
Adiga, S.: "Software modelling of manufacturing systems: a case for an object oriented programming
approach", Annals of Operation Research 17,str: 363 378, 1989. godine;
Vukadinovi S. V., Popovi J. B.:"Sluajni procesi i njihova primjena u saobraaju i transportu",
Graevinska knjiga, ISBN 86-395-0140-8, Beograd, 1989. godine;
Womack J.P., Jones D.J., Roos D.: "The Machine that changed the World", Studija Massachusetts
Institute of Technology, ISBN: 0-89256-350-8, Massachusetts, USA, 1990. godine;
Zelenovi D., Todorovi J.: "Efektivnost sistema u mainstvu", Nauna knjiga Beograd, ISDN 86-2343057-3, Beograd, Srbija, 1990. godine;
Oluji, .: "Transport u industriji rukovanje materijalom", I. dio, Sveuilite u Zagrebu, 1991. godine;
Weber W.: "Einfhrung in die BWL", Wiesbaden, Gabler 1991. godine;
Al-Gwaiz, M. A.: " Theory of Distributions", Marcel Dekker, New York, USA, 1992. godine;
Niederreiter, H.: "Random Number Generation and Quasi-Monte Carlo Methods", Society for Industrial
and Applied Mathematics, Philadelphia, USA; 1992. godine;
eri V.: "Simulacijsko modeliranje", Sveuilite u Zagrebu, kolska knjiga Zagreb, Zagreb,
Hrvatska,1993. godine;
Sobol I. M.: "A Primer for the Monte Carlo Method", Boca Raton, FL: CRC Press, 1994. godine;
Toi S.B.: "Proraun maina neprekidnog transporta i dizalinih ureaja", Mainski fakultet, Beograd,
Srbija i Crna gora, 1994. godine;
Zrni ., Petrovi, D.: "Stohastiki procesi u transportu" , Univerzitet u Beogradu, Mainski fakultet,
Beograd, Srbija i Crna gora, 1994. godine;
Anderson E.J.: "The management of manufacturing models and analysis", Addison Wesley, 1994.
godine;
Tezuka S.: "Uniform Random Numbers: Theory and Practice", Kluwer Academic Publishers, Boston,
USA, 1995. godine;
Schelasin R.E.A., Mauer, J.L.: "Creating flexible simulation models", IIE Solutions, 1995. godine;
Cebalo R.: "Fleksibilni obradni sustavi", Zagreb, Hrvatska, 1995. godine;
Strana 124


[28.]
[30.]
[31.]
[32.]
[33.]
[34.]
[35.]
[36.]
[37.]
[38.]
[39.]
[40.]
[41.]
[42.]
[43.]
[44.]
[45.]
[46.]
[47.]
[48.]
[49.]
[50.]
[51.]
[52.]
[53.]
Zelenovi D. M.: "Tehnologija organizacije Industrijskih sistema - preduzea", Nauna knjiga Beograd,
ISBN 86-23-43113-8,Beograd, Srbija i Crna gora, 1995. godine;
Klarin M.: "Industrijski inenjerstvo Knjiga II Organizacija unutranjeg transporta i upravljanje
kvalitetom"; Univerzitet u Beogradu, Mainski fakultet, Beograd, Srbija i Crna gora, 1995. godine;
Tufeki D., Brdarevi S.: "Obrada rezanjem i alatne maine", DENFAS Tuzla, Tuzla, Bosna i
Hercegovina, 1995. godine;
Kusiak A.: "Flexible manufacturing system", North Holland, 1996. godine;
Klarin M.: "Industrijski inenjerstvo Knjiga I Organizacija i planiranje proizvodnih procesa";
Univerzitet u Beogradu, Mainski fakultet, Beograd, Srbija i Crna gora, 1996. godine;
Risti D.: "Organizacija proizvodno poslovnih sistema", Univerzitet u Novom sadu, Tehniki fakultet
Mihajlo Pupin, Stylos, Novi Sad, Srbija i Crna gora, 1996. godine;
Zrni ., Savi D.: "Simulacija procesa unutranjeg transpotra", Mainski fakultet Beograd, Beograd,
Oluji .: "Skladitenje u industriji", Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagreb, Hrvatska, 1997. godine;
Benks J.: "Handbook of Simulation Principles, Methodology, Advances, Applications and Practice",
Georgia Institute of Technology, John Wiley & Sons, Inc., Atlanta, Georgia, USA, 1997. godine;
Westkmper E., Briel R., Mrz L.: "Planung in dynamischen Produktionssystemen - Wandlungsfhigkeit
als Wettbewerbsvorteil", Zeitschrift fr wirtschaftlichen Fabrikbetrieb : ZWF 92 (1997), ISSN: 09470085, strana: 639-642, Njemaka, 1997. godine;
Hodi S.: "Transport u rudarstvu", Univrzitet u Tuzli, Rudarsko geoloki fakultet u Tuzli, Tuzla, BiH,
1998. godine;
Banks J.: "Hanbook of Simulation - Principies, Methodology, Advances, Applikations, and Practice", A
Wiley-Interscience Publikation, ISBN 0-471-13403-1, USA, 1998. godine;
McCullough, B. D. & Wilson, B.: "On the accuracy of statistical procedures in Microsoft Excel 97",
Computational Statistics and Data Analysis, 31, strana: 27-37., ISSN:0167-9473, 1999. godine;
Jurkovi, M.: ''Matematiko modeliranje inenjerskih procesa i sistema'', Mainski fakultet Biha,
Univerzitetska knjiga, Biha, BiH, 1999. godine;
Toi, S.B.: "Transportni ureaji - Mehanizacije transporta", Univerzitet u Beogradu, Mainski fakultet,
Institut za mehanizaciju, ISBN 86-7083-345-X, Beograd, Srbija i Crna gora, 1999. godine;
Tufeki D., Jurkovi M.: "Fleksibilni proizvodni sistemi", Mainski fakultet u Tuzli, Tuzla, BiH, 1999.
godine;
Biethahn J., Hummeltenberg W., Schmidt B., Stahly P., Witte Th.: "Simulation als betribliche
Entscheidungshilfe: State of the Art und neuere Entwicklungen", Physica Verlag, Njemaka, 1999. godine;
Wiegand M.: "Von Zeitmechanismus bis zu Anlagesteuerung-Objektorientierte Modellierungsansaetze fur
die Materialflusssimulation", doktorska disertacija, Universitt Gesamthochschule Kassel, Kassel,
Njemaka, 1999. godine;
Kalajdi M., Tanovi Lj., Babi B., Glavonji M., Miljkovi Z., Puzovi R., Kokotovi B., Popovi M.,
ivanovi S., Toi D., Vasi I.: "Tehnologija obrade rezanjem - Prirunik", II izdanje, Mainski fakultet,
Univerzitet u Beogradu, ISBN 86-7083-345-X, Beograd, Srbija, 1999. godine;
Magrab B. Edward: "An Engineering's Guide to MATLAB", University of Maryland, mechanical
Engineering Department, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersy 07458, USA, 2000. godine;
Kudlich T.: "Optimirung von Materialflusssystemen mit Hilfe der Ablaufsimulation", doktorska
disertacija, Technische Universitt Munchen, Munchen, Njemaka, 2000. godine;
Westkmper E.: "Kontinuierliche und partizipative Fabrikplanung", Werkstattstechnik 90 (2000), Nr.3,
strana: 92-95, Njemaka, 2000. godine;
Petkovi D.: "Prilog razvoju projektovanja proizvodnih sistema povienog nivoa fleksibilnosti na bazi
grupne tehnologije", doktorska disertacija, Univerzitet u Sarajevu, Mainski fakultet u Zenici, Zenica,
BiH, 2000. godine;
Vea I., Bili B., Baji D.: "Projektiranje proizvodnih sustava", Sveuilite u Splitu, Fakultet
elektrotehnike, strojarstva i brodogradnje Split, Hrvatska, 2001. godine;
Dia H.: "Towards Sustainable Transportation- The Intelligent Transportation Systems Approach. In
Towards Sustainability in the Built Environment." Shanableh, A. and Chang WP (editors). pp. 412-422
(QUT Publications), 2001. godine;
Strana 125


[54.]
[55.]
[56.]
[57.]
[58.]
[59.]
[60.]
[61.]
[62.]
[63.]
[64.]
[65.]
[66.]
[67.]
[68.]
[69.]
[70.]
[71.]
[72.]
[73.]
[74.]
[75.]
Mili M. Radovi, "Proizvodni sistemi projektovanje, analiza i upravljanje", Kultura, ISBN 86-4290134-9, Beograd, Srbija i Crna gora, 1999. godine;
Majdani N., Luji R., Matievi G., imunovi G., Majdani I., "Upravljanje proizvodnjom",
Strojarski fakultet u Slavonskom Brodu, Slavonski Brod, Hrvatska, 2001. godine;
Krtzfeld D.: "Verteilte Simulation dynamischer Materialversorgungsprozesse der Montage in
Produktionsverbnden", doktorska disertacija, Technische Universitt Berlin, Fakultt V - Verkehrs- und
Maschinensysteme, Berlin, Njemaka, 2001. godine;
Banbynek A.: "Flurfreie Frdersysteme im automatisierten Materialfluss", doktorska disertacija,
Technische Universitt Munchen, Munchen, Njemaka, 2001. godine;
Manlig F.: "Optimirung von Fertigungsprozessen mit Rechenrsimulation - Ein Analysebericht", PASForschungsergebnisbericht 2001, Technische Universitt Dresden, Dresden, Njemaka, 2004. godine;
Weber W.: "Einfhrung in die Betriebswirtschaftslehre", 4. izdanje, Gabler, ISBN: 3409630112
Wiesbaden, Njemaka, 2001. godine
Werner M.: "Simulationsgesttzte Reorganisation von Produktions- und Logistikprozessen", doktorska
disertacija, Technischen Universitt Mnchen, Herbert Utz Verlag GmbH, ISBN 3-8316-0058-9
Mnchen, 2001. godine;
Montgomery D. C.: " Design and Analysis of Experiments", John Wiley & Sons, ISBN 9971-51-329-3,
New York, USA, 2001. godine;
elo R., Teufeki D.:"Fleksibilni transport", JU Univerzitet u Tuzli, Mainski fakultet u Tuzli, Tuzla,
Bosna i Hercegovina, 2002. godine;
Schilling-Praetzel M., Reinhart G., Cisek R.: "ProMotion - Steigerung der Wandlungsfhigkeit durch
mobile Produktionssysteme", Karlsruher Arbeitsgesprche 2002 - Forschung fr die Produktion von
morgen, Forschungszentrum Karlsruhe GmbH, strana 336-345, Karlsruhe, Njamaka, 2002. godine;
Franz K. P., Kajter, P.: "Kostenmanagement Wertsteigerung durch systematische Kostensteuerung", 2.
izdanje, ISBN 3791019910, Stuttgart, Njemaka, 2002. godine;
elo R., Tufeki D., Topi A.: "Systems Analysis of transport System Influence on Coefficient of
Utilization of Work Machines Using Simulation Model", 8thInternational Conference MMA 2003,
Zbornik, format A4, stranice 159160, /2 stranice/, Novi Sad, Srbija i Crna gora, 2003. godine;
Mustedanagi M., elo R., Topi A.: "Elements optimizing of hanging rope-way", Development and
modernization of production, RIM 2003, Zbornik, format B5, stranice 381386, /6 stranica/, Biha Bosna i Hercegovina, 2003. godine;
Mustedanagi M., elo R., Topi A.: "Odreivanje kapaciteta transportnih sredstava ciklinog
transporta primjenom modela simulacije", Development and modernization of production, RIM 2003,
Zbornik, format B5, stranice 387392, /6 stranica/, Biha - Bosna i Hercegovina, 2003. godine;
Iravani S. M. R., Luangkesorn K. L. and Simchi-Levi D.: "On Assemble-To-Order Systems with Flexible
Customers". IIE Transactions, 35, pp. 389-403, 2003. godine;
Zelenovi M. Dragutin, "Projektovanje proizvodnih sistema Tokovi materijala", FTN Izdavalatvo,
Novi Sad, Srbija i Crna gora, 2003. godine;
Plmer T.: "Logistik und Produktion", Oldenbourg Verlagsgruppe, ISBN: 978-3-486-27470-7,
Oldenbourg, Njemaka, 2003. godine;
Veeke P. M. H.: "Simulation Integrated Design for Logistics", doktorska disertacija, Technische
Universiteit Delft, Delft, Holandija, 2003. godine;
Sesterhenn M.:
"Bewertungssystematik zur Gestaltung struktur- und betriebsvariabler
Produktionssysteme". Doktorska disertacija, RWTH Aachen, Aachen, Njemaka, 2003. godine;
Westkmper E.: "Wandlungsfhige Unternehmensstrukturen fr variantenreiche Serienproduktion",
Springer Verlag, Berlin, Njemaka, 2003. godine;
Meyna A., Pauli B.: "Tachenbuch der Zufallesigkeits- und Sicherheitstechnik", Carl Hanser Verlag, ISBN
3-446-21594-8, Munchen, SR Njemaka, 2003. godine;
Topi A., elo R., Tufeki D., Avdi H.: "Analiza parametara rada tranog transportera primjenom
softwerskog paketa", Maunarodni nauno-struni skup: " Research and Development of Mechanical
Elements and Systems ", IRMES 2004, Zbornik, format B4, stranice 189194, /6 stranica/, Kragujevac,
Strana 126


[76.]
[77.]
[78.]
[79.]
[80.]
[81.]
[82.]
[83.]
[84.]
[85.]
[86.]
[87.]
[88.]
[89.]
[90.]
[91.]
[92.]
[93.]
[94.]
[95.]
[96.]
[97.]
Topi A., elo R., Tufeki D., Mehmedovi M.: "Simulation of virtual flexible manufacturing cell
work", Scientific Conference with International Participation, Manufacturing and management in 21st
century, Zbornik, format A4, /6 stranica/Ohrid, Makedonija, 2004. godine;
Simchi-Levi David (MIT), Wu S. David (Lehigh), Z.J. (Max) Shen(Florida): "Handbook of Quantitative
Supply Chain Analysis: Modeling in the E-Business Era", ISBN: 1-4020-7952-4, Kluwer's, 2004. godine;
Arens A., Auge B.: "Wartenschlangentheorie", Skripta, 2004. godine;
Beucher O.: "Wahrscheinlichkeitsrechnung und Statistik mit MATLAB Anwendungsorientierte
Einfhrung fr Ingenieure und Naturwissenschaftler", Springler Verlag, ISBN 3-540-23416-0, Berlin,
Markwardt U.: "Modellierung modularer Materialfluss-Systeme mit Hilfe von kunstlichen neuronalen
Netzen", doktorska disertacija, Technische Universitt Dresden, Dresden, Njemaka, 2004. godine;
Nyhuis
P.,
Elscher
A.,
Kolakowski
M.:
"Prozessmodell
der
Synergetischen
Fabrikplanung" . wt Werkstattstechnik 94 (2004) 4, S. 95-99. 2004. godine
Aranelovi I.: "Teorija sluajnih dogaaja", VEDES, Beograd, Srbija, 2004. godine
Topi A., Tufeki D., elo R., Cerjakovi E.: "Simulacija rada CIM proizvodnog sistema", 5.
Meunarodna konferencija o proizvodnomi nenjerstvu RIM 2005, Biha, BiH, 2005. godine;
Topi A., Tufeki D., Bariak V.: "Optimizacija proizvodnje vie vrsta proizvoda sa istim sredstvima
za rad po kriteriju minimalnih trokova", 7th International advice about electro and mechanical
engineering achievement, DEMI 2005, Banjaluka, Bosna i Hercegovina, 2005. godine;
Topi A., Kudumovi D., Butkovi S.: "Simulation of work of the virtual welding cell with robot", 3rd
International Conference, "Mechanization, automation and robotization in welding and allied processes" ,
Zadar, Hrvatska, 2005. godine;
Vladi J.: "Transportna i pretovarna sredstva i ureaji neprekidni i automatizirani transport",
Univerzitet u Novom sadu, Tehniki fakultet Mihajlo Pupin, FTN Izdavalatvo, Novi Sad, Srbija, 2005.
godine;
Gudehus T.: "Logistik Grunlagen Strategien Anwendungen-3., neu bearbeitete Auflage", Springler
Verlag, ISBN 3-540-24113-2, ISBN 978-3-540-24113-3, Berlin, Njemaka, 2005. godine;
Angermann A., Beuchel M., Rau M., Wohlfart U.: "Matlab Simulink Stateflow Grundlagen,
Toolboxen, Beispiele", Oldenburg Verlag, ISBN 3-486-57719-0, Mnchen, Njemaka, 2005. godine;
Zirn O., Weikert S.: "Modellbildung und Simulation hochdynamischer Fertigungssysteme Eine
praxisnahe Einfhrung", Springler Verlag, ISBN-10 3-540-25817-5, ISBN-13 978-3-540-25817-9,Berlin,
Urlich-Wolf R.: "Agentenbasierte Simulation als Verfeinerung der Diskreten-Ereignis-Simulatio unter
besonderen Bercksichtigung des Beispeiels Fahrerloser Transportsysteme", doktorska disertacija, Freier
Universitt Berlin, Oblast matematika i informatika, Berlin, Njemaka, 2005. godine;
Gudehus T.: "Logistik - Grundlagen Strategien Anwendungen", Springer Berlin Heidelberg, ISBN 3540-24113-2, ISBN 978-3-540-24113-3, Berlin, Njemaka, 2005. godine;
Cisek R.: "Planung und Bewertung von Rekonfigurationsprozessen in Produktionssystemen", doktorska
disertacija, Lehrstuhl fr Werkzeugmaschinen und Fertigungstechnik der Technischen Universitt
Mnchen, Herbert Utz Verlag GmbH, ISBN 3-8316-0475-4, Mnchen, Njemaka, 2005. godine;
Gnther O. H., Tempelmeier H.: "Produktion und Logistik", Springer-Verlag Berlin Heidelberg, ISBN 3540-23246-X, ISBN 3-540-43832-7, Heidelberg, Njemaka, 2005. godine;
Hazeghi K.: "Warteschlangen-Modelle", skripta, Eidgenssische Technische Hochschule, Zrich,
vicarska, 2006 godine;
Heinrich Martin: "Transport- und Lagerlogistik Planung Struktur Steuerung und Kosten von Systemen der
Intralogistik", Vieweg Verlag, ISBN-10 3-8348-0168-2, ISBN-13 978-3-8348-0168-5, Wiesbaden,
Lehmann M.: "Einsatzplanung von Fahrerlosen Transportsystemen in Seehafen-Containerterminals",
doktorska disertacija, Technische Universitt Berlin, Fakultt VIII Wirtschaft und Menagment, Berlin,
Decker K.: "Bestimmung des erforderlichen technischen Durchsatzes von Materialflusselementen mittels
dikreter Simulation", doktorska disertacija, Technische Universitt Wien, Wien, Austrija, 2006. godine;
Strana 127


[98.]
[99.]
[100.]
[101.]
[102.]
[103.]
[104.]
[105.]
[106.]
[107.]
[108.]
[109.]
[110.]
[111.]
[112.]
[113.]
[114.]
[115.]
[116.]
[117.]
[118.]
Zirn O., Weikert S.: "Modellbildung und Simulation hochdynamischer Fertigungssysteme", Springer
Berlin Heidelberg New York, ISBN-10 3-540-25817-5, ISBN-13 978-3-540-25817-9, Berlin, Njemaka,
2006. godine;
Jodin D., ten Hompel M.: "Sortierund Verteilsysteme Grundlagen, Aufbau, Berechnung und
Realisierung", Springer Berlin Heidelberg New York, ISBN-10 3-540-29070-2, ISBN-13 978-3-54029070-4, Berlin, Njemaka, 2006. godine;
Heinrich Martin: "Transport- und Lagerlogistik - Planung, Struktur, Steuerung und Kosten von Systemen
der Intralogistik", Vieweg & Sohn Verlag | GWV Fachverlage GmbH, ISBN-10 3-8348-0168-2, ISBN-13
978-3-8348-0168-5, Wiesbaden, Njemaka, 2006. godine;
Plinke W., Rese M.: "Industrielle Kostenrechnung", Springer-Verlag Berlin Heidelberg, ISBN10 3-54023705-4, ISBN13 978-3-540-23705-1, Berlin, Njemaka, 2006. godine;
Schiefendecker B., Fnfgeld C., Bonneschky A.: "Energiemanagement-Tools: Anwendung Im
Industrieunternehmen", Springer-Verlag Berlin, ISBN 10 3-540-25478-1, Berlin, Njemaka, 2006.
godine;
Khn W.: "Digitale Fabrik: Fabriksimulation fr Produktionsplaner ", Carl Hanser Verlag, ISBN 10: 3446-40619-0, ISBN 13: 978-3-446-40619-3, Munchen, Njemaka, 2006. godine;
Gtze U.: "Investitionrechnung", Springer-Verlag Berlin, ISBN-10: 3-540-28817-1, ISBN-13: 978-3-54028817-6, Berlin, Njemaka, 2006. godine;
Pozsgai P.: "Realittsnahe Modellierung und Analyse der operativen Zuverlssigkeitskennwerte
technischer Systeme", doktorska disertacija, Fakultt Maschinenbau der Universitt Stuttgart, ISBN 3 936100 19 5, Stuttgart, Njemaka, 2006. godine;
Gnther O. H., Tempelmeier H.: "bungsbuch Produktion und Logistik", Springer-Verlag Berlin
Heidelberg, ISBN 3-540-25704-7, ISBN 3-540-43484-4, Heidelberg, Njemaka, 2006. godine;
Tempelmeier H.: "Material-Logistik", Springer-Verlag Berlin Heidelberg, ISBN-10: 3-540-28425-7,
ISBN-13: 978-3-540-28425-3, ISBN 3-540-44065-8-5, Heidelberg, Njemaka, 2006. godine;
Weck M., Brecher C.: "Werkzeugmaschinen 4 - Automatisierung von Maschinen und Anlagen", SpringerVerlag, ISBN 10 3-540-22507-2, ISBN 13 978-3-540-22507-2, Berlin, SR Njemaka, 2006. godine;
Loroque C.: "Ein mehrbenutzerfhiges Werkzeug zur Modellierung und richtungsoffenen Simulation von
wahlweise objekt- und funktionsorientiert gegliederten Fertigungssystemen", doktorska disertacija,
Universitt Paderborn, Oblast mainstvo, Paderborn, Njemaka, 2007 godine;
Arnold D., Furmans K.: "Materialfluss in Logistiksystemen - 5., erweiterte Auflage", Springler Verlag,
ISBN-10 3-540-45659-7, ISBN-13 978-3-540-45659-9, ISBN-10 3-540-22800-4, Berlin, Njemaka, 2007.
godine;
McMahon D.: "Matlab Demystified", McGraw Hill, DOI: 10.1036/0071485511, New York, USA, 2007.
godine;
Junge M.: "Simulationsgestzte Entwicklung und Optimirung einer energieeffizienten
Produktionssteuerung", doktorska disertacija, Universitt Kassel, Kasel, Njemaka, 2007 godine;
Topi A., "Optimizacija pretovarnih segmenata sistema unutarnjeg transporta", doktorska disertacija,
Mainski fakultet, Univerzitet u Tuzli, BiH, 2007. godine;
Jensen S.: "Eine Metodik zur teilautomatisierten Generirung von Simulationsmodellen aus
Produktionsdatensystemen an Beispiel einer Job Shop Fertigung", doktorska disertacija, Universitt
Kassel, Kassel, Njemaka, 2007. godine;
Meinhardt I.: "Offenes Baukastensystem zur effizienten Dimensionierung von Materialflusssystemen",
Nicht referierte Verffentlichungen, Logistics Journal, ISSN 1860-5923, Njemaka, 2007. godine;
Schlayer M.: "Discrete Time Analysis Batch Processes in Material Flow Systems", doktorska disertacija,
Universitt Karlsruhe, Karlsruhe, Njemaka, 2007. godine;
Gehr F., Hellingrath B.: "Logistik in der Automobilindustrie - Innovatives Supply Chain Management fr
wettbewerbsfhige Zulieferstrukturen", Springer Berlin Heidelberg New York, ISBN-10 3-540-14045-X,
ISBN-13 978-3-540-14045-0, Berlin, Njemaka, 2007. godine;
Otto A., Obermaier R.: "Logistikmanagement - Analyse, Bewertung und Gestaltung logistischer Systeme",
Deutscher Universitts-Verlag | GWV Fachverlage GmbH, ISBN 978-3-8350-0908-0, Wiesbaden,
Strana 128


[119.]
[120.]
[121.]
[122.]
[123.]
[124.]
[125.]
[126.]
[127.]
[128.]
[129.]
[130.]
[131.]
[132.]
[133.]
[134.]
[135.]
[136.]
[137.]
[138.]
[139.]
Dickmann P.: "Schlanker Materialfluss mit Lean Production, Kanban und Innovationen", Springer Berlin
Heidelberg New York, ISBN-10 3-540-34337-7, ISBN-13 978-3-540-34337-0, Berlin, Njemaka, 2007.
godine;
Tietz H.P.: "Systeme der Verund Entsorgung", Teubner Verlag / GWV Fachverlage GmbH, ISBN 978-3519-00497-4, Wiesbaden, Njemaka, 2007. godine;
Vidovi B. M.:"Kvantitativna analiza sistema rukovanja materijalom", Univerzitet u Beogradu,
Saobraajni fakultet, ISBN 978-86-7395-233-8, Beograd, Srbija, 2007. godine;
Meywerk M.: "CAE-methoden in der Fahrzeugtechnik", Springer-Verlag Berlin, ISBN 978-3-540-498667, Berlin, Njamaka, 2007. godine;
Berndt R., Cansier A.: "Produktion und Absatz", Springer-Verlag Berlin Heidelberg, ISSN 0937-7433,
ISBN 978-3-540-69340-6, ISBN 978-3-540-43206-7, Heidelberg, Njemaka, 2007. godine;
Klein B.: "Versuchsplanung- DoE: Einfhrung in die Taguchi/Shainin-Methodik", Oldenbourg
Wissenschaftsverlag, ISBN 978-3-486-58352-6, Munchen, SR Njemaka, 2007. godine;
Heinrich M., Rmisch P., Weidlich A.: "Materialflusstechnik Auswahl und Berechnung vom Elementen
und Baugruppen der Fdertechnik 9., verbesserte und aktualisierte Auflage", Viewegs Fachbcher der
Technik, ISBN 978-3-8348-0313-9, Wiesbaden, Njemaka, 2008. godine;
Decker K., Groesel B.: "Erforderlicher technischer Durchsatz von Materialflusssystemen zur Erreichung
eines Solldurchsatzes ermittelt durch Simulation mit Iterationsalgorithmus", Nicht referierte
Verffentlichungen, Logistics Journal, ISSN 1860-5923, Njemaka, 2008. godine;
Bracht U., Rooks T., Adrian R.: "Virtuelle Logistikplanung fr die Montage im Rahmen der Digitalen
Fabrik", str. 439-447 Advances in Simulation for Production and Logistics Applications, Fraunhofer IRB
Verlag, Stuttgart, Njemaka, 2008. godine;
Arnold D., Isermann H., Kuhn A., Tempelmeier H., Furmans K.: "Handbuch Logistik - 3., neu bearbeitete
Auflage", Springer-Verlag Berlin Heidelberg, ISBN 978-3-540-72928-0, e-ISBN 978-3-540-72929-7,
Berlin, Njemaka, 2008. godine;
ten Hompel M., Heidenblut V.: "Taschenlexikon Logistik - Abkrzungen, Definitionen und Erluterungen
der wichtigsten Begriffe aus Materialfluss und Logistik", 2008 Springer-Verlag Berlin Heidelberg, ISBN
978-3-540-75661-3, e-ISBN 978-3-540-75662-0, DOI 10.1007/978-3-540-75662-0, Berlin, Njemaka,
2008. godine;
ten Hompel M., Schmidt T.: "Warehouse Management - Organisation und Steuerung von Lager- und
Kommissioniersystemen", Springer-Verlag Berlin Heidelberg, ISBN 978-3-540-74875-5,
Berlin,
Martin H., Rmisch P., Weidlich A.: "Materialflusstechnik - Auswahl und Berechnung von Elementen und
Baugruppen der Frdertechnik", Viewegs Fachbcher der Technik, ISBN 978-3-8348-0313-9,
Wiesbaden, Njemaka, 2008. godine;
Rabe M., Spieckermann S., Wenzel S.: "Verifikation und Validierung fr die Simulation in Produktion
und Logistik - Vorgehensmodelle und Techniken", Springer-Verlag Berlin Heidelberg, ISBN 978-3-54035281-5, e-ISBN 978-3-540-35282-2, Berlin, Njemaka, 2008. godine;
Nyhuis P.: "Beitrge zu einer Theorie der Logistik", Springer-Verlag Berlin Heidelberg, ISBN 978-3-54075641-5, e-ISBN 978-3-540-75642-2, Berlin, Njemaka, 2008. godine;
E. Cerjakovi, Povienje kapaciteta proizvodno-transportnih segmenata sistema primjenom simulacione
studije, magistarski rad, Mainski fakultet, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, BiH, oktobar 2008. godine;
Wenzel S., Wei M., Collisi-Bhmer S., Pitsch H., Rose O.: "Qualittskriterien fr die Simulation in
Produktion und Logistik - Planung und Durchfhrung von Simulationsstudien", Springer-Verlag Berlin,
ISBN 978-3-540-35272-3, e-ISBN 978-3-540-35276-1, DOI 10.1007/978-3-540-35276-1, Berlin,
Nyhuis P., Reinhart G., Abele E.: "Wandlungsfhige Produktionssysteme", Forschungszentrum Karlsruhe
(PTKA), ISBN 978-3-939026-96-9, Karlsruhe, Njemaka, 2008. godine;
Ewert, R., Wagenhofer, A.: "Interne Unternehmensrechnung", 7. izdanje, Berlin, Njemaka, 2008.
godine;
Eckert S. M.: "Strategieorientiertes Kostenmanagement",doktorska disertacija, Univerzitet u Stuttgartu,
Gebler, ISBN 978-3-8349-1962-5, Stuttgart, SR Njemaka, 2008. godine;
Cerjakovi E., Tufeki D., Topi A., elo R.: Sivur software application for modeling of pending
conveyer, 10th International Scientific Conference MMA 2009-Flexibile Technologies, Univerzitet Novi
Strana 129


[140.]
[141.]
[142.]
[143.]
[144.]
[145.]
[146.]
[147.]
[148.]
[149.]
[150.]
[151.]
[152.]
[153.]
[154.]
[155.]
[156.]
[157.]
[158.]
[159.]
[160.]
[161.]
[162.]
[163.]
Sad, Fakultet Tehnikih nauka, 9-10., Novi Sad, Srbija oktobar 2009. godine;
Mili M. Radovi: "Proizvodni sistemi-Projektovanje, analiza i upravljanje Primjeri i zadaci", Fakultet
organizacionih nauka, Beograd, Srbija, 2009. godine;
Paradopoulos T. C., OKelly E. J. M., Vidalis J. M., Spinellis D.: "Analysis and Design of Discrete Part
Production Lines", Springer Science+Business Media, ISSN: 1931-6828, ISBN: 978-0-387-89493-5, eISBN: 978-0-387-89494-2, New York, USA, 2009. godine;
Poggensee K.: "Investitionsrechnung - Grundlagen Aufgaben Lsungen", GWV Fachverlage GmbH
Wiesbaden, ISBN 978-3-8349-1016-5, Wiesbaden, Njemaka, 2009. godine;
Grundig C. G.: "Fabrikplanung: Planungssystematik- Methoden- Anwendungen", Carl Hanser Verlag,
ISBN 978-3-446-41411-2, Munchen, Njemaka, 2009. godine;
Schweiger S.: "Lebenszykluskosten optimieren", Gabler GWV Fachverlage GmbH, ISBN 978-3-83490989-3, Wiesbaden, Njemaka, 2009. godine;
Pinedo M.L.: "Planning and Scheduling in Manufacturing and Services", Springer, ISBN 978-1-44190909-1, e-ISBN 978-1-4419-0910-7, DOI 10.1007/978-1-4419-0910-7, New York, USA, 2009. godine;
Bangsow S.: "Manufacturing Simulation with Plant Simulation and SimTalk - Usage and Programming
with Examples and Solutions", Springer-Verlag Berlin Heidelberg, ISBN 978-3-642-05073-2, e-ISBN
978-3-642-05074-9, Berlin, Njemaka, 2010. godine;
Cerjakovi E., Tufeki D., Topi A., elo R., elovi .: "Stabilisation of production lines by using of
simulation study methodology ", International Virtual Jurnal, Scientific-Technical Union of Mechanical
Engineering, Bulgaria, Issue 1-2, 2010. godine;
Daum A., Greife W., Przywara R.: "BWL fr Ingenieure und Ingenieurinnen: Was man unbedingt als
Ingenieur in der Betriebswirtschaft wissen sollte", Vieweg+Teubner, GWV Fachverlage GmbH, ISBN
978-3-8348-0790-8, Wiesbaden, Njemaka, 2010. godine;
Lauven L., Wiedenmann S., Geldermann J.: " Lebenszykluskosten als Entscheidungshilfe beim Erwerb
von Werkzeugmaschinen", Research Paper Nr. 10, Schwerpunkt Unternehmensfhrung
Wirtschaftswissenschaftliche Fakultt Georg-August-Universitt Gttingen, ISSN 1867-0121, Gttingen,
Gtze U.: "Kostenrechnung und Kostenmanagement", Springer-Verlag Berlin Heidelberg, ISSN 09377433, ISBN 978-3-642-11823-4, e-ISBN 978-3-642-11824-1, DOI 10.1007/978-3-642-11824-1,
Heidelberg, Njemaka, 2010. godine;
Schlick C., Bruder R., Luczak H.: "Arbeitswissenschaft", Springer-Verlag, ISBN 978-3-540-78332-9, eISBN 978-3-540-78333-6, DOI 10.1007/978-3-540-78333-6, Berlin, SR Njemaka, 2010. godine;
Bge A.: "Handbuch Maschinenbau", 20 izdanje, Vieweg+Teubner Verlag, Springer Fachmedien
Wiesbaden GmbH, ISBN 978-3-8348-1025-0, Wiesbaden, Njemaka, 2011. godine;
Robinson S., Brooks R., Kotiadis K., Van der Zee D. J.: "Conceptual Modeling of Discrete-Event
Simulation", CRC Press, ISBN 978-1-4398-1037-8, New York, USA, 2011. godine;
Chen C. H., Lee L. H.: "STOCHASTIC SIMULATION OPTIMIZATION", World Scientific Publishing,
ISBN-13 978-981-4282-64-2, ISBN-10 981-4282-64-2, Danvers, USA, 2011. godine;
http://ub.tu-berlin.de/publikationen/docserv
http://edocs-berlin.de/diss/index.html
www.wickipedia.de
www.mathworks.com
http://books.google.de/books
http://www.elogistics-journal.de
http://www.mech-ing.com
http://www.phil.uni-sb.de/~jakobs/seminar/vpl/experiment/klassifikation.htm
http://www.stangl-taller.at/TESTEXPERIMENT/experimentarten.html

Strana 130

BIOGRAFIJA KANDIDATA
Edin (Ramiza) Cerjakovi roen je 11.07.1979. godine u Bijeljini, Bosna i Hercegovina. Osnovno
obrazovanje pohaa od 1986. do 1996. godine u obrazovnim institucijama u Bijeljini, Bosna i Hercegovina,
te u Wuppertalu, SR Njemaka.
Srednjokolsko obrazovanje pohaa od 1996. do 1998. godine u obrazovnim institucijama u
Wuppertalu, SR Njemaka, te u Srednjoj mjeovitoj mainskoj koli u Tuzli gdje stie struno zvanje
mainskog tehniara.
Akademske godine 1999./2000. upisuje Mainski fakultet u Tuzli smjer: Proizvodno mainstvo.
Diplomira 27.05.2004. godine, a tokom studija ostvaruje prosjenu ocjenu 8,37, te stie pravo strunog
naziva diplomirani inenjer mainstva.
U akademskoj godini 2005./2006. upisuje postdiplomski studij na Mainskom fakultetu Univerziteta
u Tuzli odsjek: Mehatronika. Tokom postdiplomskog studija ostvaruje prosjenu ocjenu 9,86. Magistrira
17.10.2008. godine i stie pravo strunog naziva magistar tehnikih nauka iz oblasti mainstva.
Od 2004. godine zaposlen je na Univerzitetu u Tuzli, na Mainskom fakultetu, kao asistent na uoj
naunoj oblasti Dinamika maina, dok 2009. godine biva izabran u zvanje vieg asistenta na uoj naunoj
oblasti Proizvodni sistemi.
Edin Cerjakovi ima objavljenih 13 nauno-istraivakih radova, apsolvirao je 2 specijalizacijska
usavravanja iz oblasti mainstva, te je saradnik na 11 nauno-istraivaka projekata.
Edin Cerjakovi je oenjen, otac jednog djeteta i teno govori njemaki jezik.
Strana 131
"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNOG-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA

INVESTICIJE NA TROKOVE PROIZVODNJE"
PRILOZI
SADRAJ PRILOGA
SADRAJ PRILOGA .......................................................................................................................... I

PRILOG A KARAKTERISTIKE PROIZVODNE OPREME................................................... III
Tabela A-1. Karakteristika proizvodne opreme ............................................................................. III
PRILOG B KARTA TEHNOLOKOG TOKA MATERIJALA .............................................. IV
Tabela B-1. Karta tehnolokog toka materijala za PLTG1 stanje A ............................................. IV
Tabela B-2. Karta tehnolokog toka materijala za PLTG1 stanje B .............................................. V
Tabela B-3. Karta tehnolokog toka materijala za PLTG1 stanje C ............................................. VI
Tabela B-4. Karta tehnolokog toka materijala za PLTG2 ......................................................... VII
Tabela B-5. Raspored proizvodne opreme na PLTG1 ................................................................ VIII
Tabela B-6. Raspored proizvodne opreme na PLTG2 ................................................................ VIII
PRILOG C PARAMETARSKE KARAKTERISTIKE PROIZVODNE OPREME ................ IX
Tabela C-1-I. Podaci o odravanju proizvodne opreme ................................................................ IX
Tabela C-1-II. Podaci o odravanju proizvodne opreme................................................................ X
Tabela C-2-I. Podaci o karakteristinim vremenima za proizvodnu opremu ................................ XI
Tabela C-2-II. Podaci o karakteristinim vremenima za proizvodnu opreme ............................. XII
Tabela C-3-I. Podaci o periodu izmjene alata ............................................................................ XIII
Tabela C-3-II. Podaci o periodu izmjene alata .......................................................................... XIV
Tabela C-3-III. Podaci o periodu izmjene alata .......................................................................... XV
PRILOG D KORELACIONA ANALIZA ..................................................................................XVI
Tabela D-1. Rezultati korelacione analize za odnos visina investicije - trokovi proizvodnje u
periodinim intervalima za PLTG1................................................................................................ XVI
Tabela D-2. Rezultati korelacione analize za odnos visina investicije - trokovi proizvodnje u
periodinim intervalima za PLTG2................................................................................................ XVI
Tabela D-3. Rezultati korelacione analize za odnos visina investicije, trokovi proizvodnje,
ostvarena proizvodnja za PLTG1 .................................................................................................XVII
Tabela D-4. Rezultati korelacione analize za odnos visina investicije, trokovi proizvodnje,
ostvarena proizvodnja za PLTG2 .................................................................................................XVII
PRILOG E VERIFIKACIJI SIMULACIONOG MODELA .................................................XVIII
Tabela E-1. Verifikaciji simulacionog modela za PLTG1 za stanje A ..................................... XVIII
Tabela E-1. Verifikaciji simulacionog modela za PLTG2 .......................................................... XIX
PRILOG F STEPEN URAVNOTEENJA PROIZVODNJE .................................................... XX
Tabela F-1. Podaci o stepenu uravnoteenja na PLTG1 za stanje A .......................................... XX
- doktorska disertacija
PRILOZI
Strana I


Tabela F-2. Podaci o stepenu uravnoteenja na PLTG1 za stanje B ......................................... XXI
Tabela F-3. Podaci o stepenu uravnoteenja na PLTG1 za stanje C ........................................XXII
Tabela F-4. Statistiki podaci o stepenu uravnoteenja na PLTG1 za stanja A, B i C ............ XXIII
Tabela F-5. Podaci o stepenu uravnoteenja na PLTG2 ......................................................... XXIV
Tabela F-6. Statistiki podaci o stepenu uravnoteenja na PLTG2.......................................... XXV
PRILOG G PLANIRANI EKSPERIMENT............................................................................ XXVI
Tabela G-1. Kodirane vrijednosti za I tehnoloku operaciju na PLTG1 ................................. XXVI
Tabela G-2. Kodirane vrijednosti za II tehnoloku operaciju na PLTG1 ................................ XXVI
Tabela G-3. Kodirane vrijednosti za III tehnoloku operaciju na PLTG1 ............................. XXVII
Tabela G-4. Kodirane vrijednosti za IV tehnoloku operaciju na PLTG1.............................. XXVII
Tabela G-5. Izbor simulacionih eksperimenata za PLTG1 na osnovu D-optimuma ............ XXVIII
Tabela G-6. Tabela G-4. Kodirane vrijednosti za I tehnoloku operaciju na PLTG2 .......... XXIX
Tabela G-7. Kodirane vrijednosti za II tehnoloku operaciju na PLTG2 ................................ XXIX
Tabela G-8. Kodirane vrijednosti za III tehnoloku operaciju na PLTG2 ............................... XXX
Tabela G-9. Kodirane vrijednosti za IV tehnoloku operaciju na PLTG2................................ XXX
Tabela G-10. Izbor simulacionih eksperimenata za PLTG2 na osnovu D-optimuma ............. XXXI
PRILOG H PODACI O REZULTATIMA SIMULACIONIH EKSPERIMENATA........ XXXII
Tabela H-1. Podaci o relevantnim vrijednostima za PLTG1 .................................................. XXXII
Tabela H-2. Podaci o relevantnim vrijednostima za PLTG2 ................................................ XXXIII
Tabela H-3-I. Koeficijent svedenih vrijednosti za PLTG1 .................................................... XXXIV
Tabela H-3-II. Koeficijent svedenih vrijednosti za PLTG1 ................................................... XXXV
Tabela H-4-I. Koeficijent svedenih vrijednosti za PLTG2 .................................................... XXXVI
Tabela H-4-II. Koeficijent svedenih vrijednosti za PLTG2 ................................................. XXXVII
Tabela H-5. Koeficijent indirektnih trokova za PLTG1 ................................................... XXXVIII
Tabela H-6. Koeficijent indirektnih trokova za PLTG2 ...................................................... XXXIX
PRILOZI
Strana II

PRILOG A KARAKTERISTIKE PROIZVODNE OPREME

Tabela A-1. Karakteristika proizvodne opreme
Red.
br.
Tip
opreme
Tehnoloka
operacija
Potronja el.
eneg. (kW)
Ukupno vrijeme
obrade 1 obradka
(min)
TG-1
TG-2
Potronja alata
TG-1
TG-2
2,21
2,21
T11
19
0,43
0,43
T23, T27, T26, T26, T20
18,45
1,3
1,3
T22, T20, T27, T26
III
18,45
1,04
1,3
T14, T4, T4, T5
II
5,5
1,5
1,53
T14, T9, T1
II
29
0,94
0,97
T20, T17, T9
III
29
0,6
0,7
T20, T17, T4, T5
II-III
29
1,43
IV
32
3,3
10
IV
28
3,25
11
IV+
28
0,4
0,4
12
IV
60
0,532
0,590
13
IV
170
0,860
14
IV
40,25
2,9
2,9
T20, T17, T20, T17, T9

T46, T48, T35, T54,
T44, T57, T55
T57, T35, T54, T38,
T55, T48, T46, T45
T43
T43
T44, T46, T31, T55,
T31, T45, T55, T54,
T45, T54
T46, T37
T37, T31, T57, T46,
T45, T48, T54, T55
T46, T48, T35, T54,
T57, T35, T54, T38,
T44, T57, T55
T55, T48, T46, T45

PRILOZI
Strana III

PRILOG B KARTA TEHNOLOKOG TOKA MATERIJALA

Tabela B-1. Karta tehnolokog toka materijala za PLTG1 stanje A
2.
Kontrola
3.
Transport
4.
Skladitenje
5.
Transport
6.
Operacija II
7.
Kontrola
8.
Transport
9.
Skladitenje
10.
Transport
11.
Operacija III
12.
Kontrola
13.
Transport
14.
Skladitenje
15.
Transport
16.
Operacija IV-a
17.
Kontrola
18.
Transport
19.
Skladitenje
20.
Transport
21.
Operacija IV-b
22.
9
3
7
5
E-91, E-62
0,43;
1,3
86,00
57,78
900
200
0,94
0,94
94,00
94,00
450
450
0,6
0,6
66,67
66,67
500
500
0,532
96,59
817
0,4
72,62
817
3,3
3,3
95,33
95,33
130
130
1
1
5
MS I
150
60
13
E-88, E-89
60
1
1
60
150
60
MS III
3
7
K-42
60
6
6
60
23.
Transport
13
60
24.
Operacija IV
150
MS IV
I-37
F-01, F-08
3
3
13
MS V
60
Transport
Skladitenje
150
60
Kontrola
12
MS I
Transport
11
60
60
26.
10
17
25.
Broj izraenih
komada
Raspoloivost (%)
Parametri smjene
Vrijeme izrade
(min)
Duina transporta (m)
3
B-94, C-16
Radnik koji opsluuje
Skladitenje
2
Operacija I
NAZIV
OPERACIJE
Koliina transporta
(kom)
Kontrola nakon
proizvedenih kom.
Transport
1
1.
Redni broj
Kontrola
PROIZVOD
Operacija
KRETANJE OBJEKTA OBRADE
Radno mjesto
KARTA
TEHNOLOKOG
TOKA
MATERIJALA
150
60
5, 6
PRILOZI
Strana IV


Tabela B-2. Karta tehnolokog toka materijala za PLTG1 stanje B
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.

8
9
1
1
60
10
11
12
150
0,43;
1,3
86,00
57,78
900
200
0,92
0,6
92,00
66,67
450
500
0,92
0,6
92,00
66,67
450
500
0,532
96,59
817
0,4
72,62
817
3,3
3,3
95,33
95,33
130
130
MS I
Vrijeme izrade
(min)
Skladitenje
7
Transport
6
Koliina transporta
(kom)
Kontrola nakon
proizvedenih kom.
Kontrola
5
1
5
E-91, E-62
60
1
E-89, E88
1
60
60
13
1
1
60
MS III
K-42
150
150
2, 3
60
6
6
60
150
17
MS IV
60
3
I-37
7
13
F-01, F-08
MS V
60
60
3
3
60
150
5, 6
Broj izraenih
komada
7.
8.
9.
3
B-94, C-16
Parametri smjene
Raspoloivost (%)
6.
2
Operacija I
Kontrola
Transport
Skladitenje
Transport
Operacija
II, III
Kontrola
Transport
Transport
Operacija
II III
Kontrola
Transport
Skladitenje
Transport
Operacija IV-a
Kontrola
Transport
Skladitenje
Transport
Operacija IV-b
Transport
Transport
Operacija IV
Kontrola
Transport
Skladitenje
PROIZVOD
Operacija
1
1.
2.
3.
4.
5.
NAZIV
OPERACIJE
Radno mjesto
Redni broj
KARTA
TEHNOLOKOG
TOKA
MATERIJALA
PRILOZI
Strana V


Tabela B-3. Karta tehnolokog toka materijala za PLTG1 stanje C
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.

8
9
3
3
60
10
11
12
150
0,43;
1,3
86,00
57,78
900
200
1,54
1,54
85,56
85,56
250
250
1,54
1,54
85,56
85,56
250
250
0,532
96,59
817
0,4
72,62
817
3,3
3,3
95,33
95,33
130
130
MS I
Vrijeme izrade
(min)
Skladitenje
7
Transport
6
Koliina transporta
(kom)
Kontrola nakon
proizvedenih kom.
Kontrola
5
1
5
E-91, E-62
60
1
E-89, E88
1
60
60
13
1
1
60
MS III
K-42
150
150
2, 3
60
6
6
60
150
17
MS IV
60
3
I-37
7
13
F-01, F-08
MS V
60
60
3
3
60
150
5, 6
Broj izraenih
komada
7.
8.
9.
3
B-94, C-16
Parametri smjene
Raspoloivost (%)
6.
2
Operacija I
Kontrola
Transport
Skladitenje
Transport
Operacija
II-III
Kontrola
Transport
Transport
Operacija
II-III
Kontrola
Transport
Skladitenje
Transport
Operacija IV-a
Kontrola
Transport
Skladitenje
Transport
Operacija IV-b
Transport
Transport
Operacija IV
Kontrola
Transport
Skladitenje
PROIZVOD
Operacija
1
1.
2.
3.
4.
5.
NAZIV
OPERACIJE
Radno mjesto
Redni broj
KARTA
TEHNOLOKOG
TOKA
MATERIJALA
PRILOZI
Strana VI


Tabela B-4. Karta tehnolokog toka materijala za PLTG2
9
3
3
60
Broj izraenih
komada
Raspoloivost (%)
Parametri smjene
10
11
12
150
0,43;
1,3
86,00
57,78
900
200
0,97
0,97
97,00
97,00
450
450
1,53
97,58
287
0,7
0,7
77,76
77,76
500
500
0,860
99,38
520
3,25
3,25
97,50
97,50
135
2,9
99,80
155
MS I
Vrijeme izrade
(min)
Koliina transporta
(kom)
Kontrola nakon
proizvedenih kom.
1
5
E-76, E-57
5
17
D-29
17
60
1
1
60
60
1
1
60
MS II
2,3
9
E-75, E58
22
60
1
1
60
150
MS III
4
8
L-56
12
5
60
6
6
60
60
150
I-25, I-14
17
20
M-58, M-59
5
6
60
60
3
3
60
150
150
5, 6,
7
MS V
Skladitenje
Skladitenje
Transport
31.
3
B-97, C-10
Kontrola
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
2
Operacija I
Kontrola
Transport
Skladitenje
Transport
Operacija II
Kontrola
Transport
Transport
Operacija II
Kontrola
Transport
Skladitenje
Transport
Operacija III
Kontrola
Transport
Skladitenje
Transport
Operacija IV
Kontrola
Transport
Transport
Operacija IV
Kontrola
Transport
Transport
Operacija IV
Kontrola
Transport
PROIZVOD
Operacija
1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
NAZIV
OPERACIJE
Radno mjesto
Redni broj
KARTA
TEHNOLOKOG
TOKA
MATERIJALA
PRILOZI
Strana VII


Tabela B-5. Raspored proizvodne opreme na PLTG1
Tabela B-6. Raspored proizvodne opreme na PLTG2
PRILOZI
Strana VIII

PRILOG C PARAMETARSKE KARAKTERISTIKE PROIZVODNE OPREME

Tabela C-1-I. Podaci o odravanju proizvodne opreme
Kod
opreme
A-01
MTTR
(h)
24,0176
225
Uk. trokovi
odravana
30797,57
Period posmatranja
(dan.mj.god. h:min:sec)
29.10.0004 02:16:34
A-02
92,70267
161
12811,58
11.11.0004 00:03:59
508,9443
96,42741
83
12743,97
24.08.0004 04:00:27
22,34585
444,1691
95,21005
102
11837,03
26.11.0004 18:21:08
20,13215
778,9845
97,4807
55
3198,77
03.10.0004 10:29:56
A-08
14,13947
479,4258
97,13524
91
5975,51
30.10.0004 01:22:58
A-05
19,8165
326,8198
94,2832
71
5980,07
25.06.0002 13:17:45
A-12
18,78741
420,4297
95,72252
105
7253,91
21.10.0004 12:09:17
A-14
9,01907
573,4244
98,45151
68
4474,23
20.05.0004 12:20:43
A-16
11,68074
559,7802
97,95599
75
9848,28
07.09.0004 10:54:56
A-17
16,18276
427,5483
96,35303
104
8137,57
17.11.0004 17:42:57
MTBF (h)
V (%)
Br. otkaza
212,2136
89,83301
22,63324
287,5245
A-03
18,85616
A-04
A-06
A-18
16,15152
454,1496
96,56571
100
8674,84
29.12.0004 01:18:04
A-07
26,80619
506,1747
94,97052
44
2341,81
26.05.0002 19:51:05
A-10
3,850542
479,5805
99,2035
40
5114,39
03.03.0002 00:37:29
A-21
10,18949
504,6278
98,02076
79
6653,2
15.06.0004 03:08:45
A-22
25,52705
404,9799
94,07047
58
5953,22
06.07.0002 05:19:28
A-23
59,46172
488,8785
89,15605
31
2183,93
18.07.0001 06:19:59
A-24
29,38371
325,2134
91,71349
77
6186,36
07.08.0002 03:37:31
A-25
32,40014
339,2042
91,28101
58
2744,53
23.02.0002 07:28:24
A-15
8,994722
1286,712
99,30581
229,35
31.07.0000 02:03:15
A-27
71,46263
337,8257
82,53978
63
6388,31
30.11.0001 05:35:10
A-31
49,54401
311,2228
86,26703
47
8652,21
31.05.0001 21:23:47
A-32
21,43866
307,8831
93,49006
22
3421,23
19.09.0000 16:25:16
C-09
38,17952
770,2074
95,27707
59
13271,83
02.12.0004 02:31:36
C-10
5,935859
1357,577
99,56466
31
977,02
10.10.0004 17:03:29
C-14
13,38739
621,8157
97,89242
70
10268,44
08.11.0004 05:36:50
C-16
89,66476
897,6575
90,91839
53
14908,36
14.11.0004 15:54:10
D-29
6,316596
724,6582
99,13587
58
3767,67
30.09.0004 21:38:59
C-27
21,44462
786,8596
97,34696
38
7888,04
21.05.0003 19:32:13
D-31
17,70598
470,6311
96,37423
91
6108,49
12.09.0004 03:33:51
D-32
17,79814
448,2335
96,18091
99
11146,23
10.11.0004 09:13:22
D-35
28,75774
667,1375
95,86752
65
17234,04
23.09.0004 08:12:57
D-36
12,75641
573,6957
97,82482
59
18751,1
10.10.0003 13:58:49
D-40
12,64122
569,8076
97,82964
78
6485,1
14.12.0004 08:02:29
D-43
12,29398
571,9758
97,89584
74
5373,04
20.09.0004 10:37:53
PRILOZI
Strana IX


Tabela C-1-II. Podaci o odravanju proizvodne opreme
Kod
opreme
54-58
MTTR
(h)
7,697887
E-62
73
Uk. trokovi
odravana
6883,28
Period posmatranja
(dan.mj.god. h:min:sec)
22.12.0004 08:35:27
95,55939
39
11725,16
15.07.0002 13:03:51
962,4341
98,62672
26
1484,35
23.10.0002 17:42:00
612,0406
99,23013
42
1434,93
27.11.0002 15:38:18
MTBF (h)
V (%)
Br. otkaza
605,6195
98,74488
27,84813
599,2761
E-71
13,40096
E-72
4,748469
E-73
5,056542
1459,284
99,65469
19
1620,04
24.02.0003 07:44:14
E-74
22,86712
1488,229
98,48672
15
1117,9
02.07.0002 21:50:11
E-75
11,80188
470,2976
97,55198
48
3090,33
04.07.0002 13:19:36
E-76
34,03544
1467,229
97,73288
16
533,29
12.08.0002 10:42:33
E-88
6,868472
2652,466
99,74172
279,71
26.11.0000 04:41:52
E-89
8,672179
1628,444
99,47028
12
426,58
20.03.0002 05:31:04
E-90
42,43561
506,4519
92,2688
32
31007,15
10.09.0001 22:48:58
E-91
19,77935
622,9256
96,92248
44
2335,1
09.01.0003 00:17:34
B-94
11,13272
97,32396
89,73533
363,62
15.01.0000 05:59:36
B-95
17,91052
92,20189
83,73433
108
7726,85
28.11.0000 17:17:19
B-97
35,22206
276,8434
88,71325
6845,57
14.02.0000 12:31:45
F-01
32,81285
620,4383
94,97699
60
9441,66
08.01.0004 01:35:06
G-03
29,15642
522,6785
94,71646
85
5036,86
12.10.0004 06:14:28
I-05
25,04657
475,9014
95,00016
97
13148,35
25.12.0004 07:00:50
I-06
19,37337
427,0461
95,66028
107
27166,39
20.12.0004 23:24:19
F-08
29,62888
558,2812
94,9603
82
9760,93
09.12.0004 03:39:29
J-14
14,21544
2157,2
99,34534
19
7633,44
22.08.0004 05:47:42
J-17
1,514601
1450,383
99,89568
15
6522,85
23.06.0002 12:17:56
J-16
0,628148
6575,077
99,99045
148,4
30.06.0001 21:54:41
03-19
5,968211
1230,832
99,51745
33
7817,76
10.08.0004 01:37:22
J-25
57,57042
1978,087
97,1719
22
9988,16
23.10.0004 03:28:50
03-31
20,37268
1106,779
98,19255
37
10380,91
14.08.0004 06:09:04
J-37
6,994464
751,9231
99,07836
28
1157,15
19.05.0002 06:12:38
J-39
15,39899
3241,351
99,52717
13
2190,99
11.10.0004 22:01:29
K-40
10,72603
190,621
94,67286
245
83806,29
09.01.0005 01:34:09
J-41
13,99188
1859,132
99,25302
22
1803,05
16.08.0004 20:38:57
K-42
6,890943
211,3293
96,84221
215
24158,17
04.01.0005 15:19:07
F-47
12,74104
658,387
98,10155
23
1259,63
12.09.0001 08:00:45
L-56
25,17405
269,4227
91,45474
99
7457,91
02.10.0002 21:37:47
L-57
16,18604
188,1239
92,0777
72
5899,51
31.05.0001 04:04:51
M-58
M-59
22,82011
13,80963
556,3878
434,828
96,06012
96,92187
82
90
14937,22
24879,96
26.12.0004 07:35:09
26.04.0004 09:02:00
PRILOZI
Strana X


Tabela C-2-I. Podaci o karakteristinim vremenima za proizvodnu opremu
Tip
opreme
Tehnoloka
operacija
III
Proces
Modul
Vrijeme obrade
Konst.:134/
Period izmjene poluproizvoda
Konst.: 39
Vrijeme izmjene poluproizvoda
1, 2
---
Vrijeme zamjene alata
Poisson: =819,4
Vrijeme obrade
Konst.:20.5
Period izmjene poluproizvoda
Konst.: 39
Vrijeme izmjene poluproizvoda
1, 2
II
---
Gen. Extreme Value:

k=0,01921 s=22,727 m=185,13
Vrijeme obrade
Konst.: 68
Vrijeme kontrole kvaliteta
1, 2
Gen. Extreme Value: k=0,20313; =2,7585;

=68,774
Vrijeme obrade
Lognormal: =0,10429; =3,9129
Gumbel Max: =34,051; =132,5

=68,774
Johnson SU: g=-3,7337 d=4,1597
l=14,622 x=34,855
Gumbel Max: =34,051; =132,5

=68,774
Vrijeme obrade
Gumbel Max: =4,0687; =74,727
Vrijeme obrade
II
---
Weibull: a=7,7768 b=191,11
Vrijeme obrade
III
Poisson: =232,85
Teoretska funkcija vjerovatnoe
Fatigue Life (3P): =0,63988; =47,3;

=124,25
Gen. Extreme Value: k=-0,17837; =11,343;
=94,608
Gamma (3P): a=3,5688 b=2,5981 g=64,257
Fatigue Life (3P): =0,63988; =47,3;

=124,25
=94,608
II
Vrijeme obrade
Konst.: 48
II
Vrijeme obrade
Konst.: 45
III
Vrijeme obrade
Konst.: 31
III
Vrijeme obrade
Konst.: 36,5
II-III
Vrijeme obrade
Konst.:83

PRILOZI
Strana XI


Tabela C-2-II. Podaci o karakteristinim vremenima za proizvodnu opreme
Tip
opreme
Tehnoloka
operacija
II, III, II-III
Proces
Modul
Fatigue Life (3P): =0,63988; =47,3; =124,25

Teoretska funkcija vjerovatnoe
1, 2

=262,8
Vrijeme obrade
F, G, H
IV
Konst.: 550/3 kom
Johnson SB: =1,0874; =0,91641; =96,764;

=76,10
=351,97

Vrijeme obrade
I
IV
IV+
IV
IV
IV
IV
Konst.: 864/5 kom
Johnson SB: =1,0874; =0,91641; =96,764;

=76,10
Johnson SB: g=1,9418 d=1,301 l=174,08 x=113,25
Vrijeme obrade
Konst.: 19
---
1, 2
Gen. Extreme Value: k=-0,08009;=8,0714;

=170,56
Vrijeme obrade
Konst.: 177/6 kom
Johnson SB: =1,0874; =0,91641; =96,764;

=76,10
Lognormal (3P): =0,41048; =4,8173; =128,31
Vrijeme obrade
Konst.:212/6 kom
Johnson SB: =1,0874; =0,91641; =96,764;

=76,10
Lognormal (3P): =0,41048; =4,8173; =128,31
Vrijeme obrade
Konst.:374,4/8 kom
Vrijeme kontrola kvaliteta
Gumbel Min: s=29,294 m=385,09
Vrijeme obrade
Konst.: 531/3kom

Vrijeme obrade
M
IV
Johnson SB: =1,0874; =0,91641; =96,764;

=76,10
Gen. Gamma: k=1,3132 a=7,5205
b=14,136 g=296,15
Konst.: 605/4kom
Johnson SB: =1,0874; =0,91641; =96,764;

=76,10
PRILOZI
Johnson SB: =1,0874; =0,91641; =96,764;

=76,10
Gen. Gamma: k=1,3132 a=7,5205
b=14,136 g=296,15
Strana XII


Tabela C-3-I. Podaci o periodu izmjene alata
Modul 1, 2
Tip
opreme
Tehnoloka
operacija
Alat
II
II
II
III
II
II
III
II-III
Propisana
postojanost
Realna postojanost alata
T11
3000
Beta: a1=0,89269 a2=1,2222 a=927 b=4391,0
T23
225
Gen. Extreme Value: k=-0,87996 s=37,029 m=167,74
T27
1000
Beta: a1=0,58577 a2=0,35264 a=200,0 b=1020,0
T26 x 3
kom
180
Gen. Logistic: k=-0,40533 s=12,58 m=179,03
T20
125
Gen. Pareto: k=-1,3575 s=127,04 m=110,56
T22
200
Johnson SB: g=-1,2831 d=0,80751 l=194,15 x=14,599
T20
8000
T27
1000
Beta: a1=0,26466 a2=0,18912 a=400,0 b=1000,0
T26
180
Wakeby: a=798,5 b=4,9366 g=0,7063 d=0,62311 x=25,922
T14
125
Weibull: a=2,4829 b=64,044
T4
125
Fatigue Life (3P): a=0,09373 b=176,27 g=-133,6
T4
125
Normal: s=48,813 m=113,71
T5
250
Johnson SB: g=-0,18482 d=0,47055 l=235,3 x=184,37
T14
150
Gumbel Min: s=31,383 m=123,83
T9
200
Error: k=2,9921 s=47,462 m=107,22
T1
200
Johnson SB: g=0,1411 d=1,2665 l=276,63 x=-2,3996
T20
120
Beta: a1=1,4686 a2=1,9674 a=16,0 b=140,0
T17
240
Johnson SB: g=1,2119 d=1,2043 l=170,99 x=20,878
T9
150
Pert: m=83,661 a=16,0 b=178,0
T20
120
Johnson SU: g=-0,50011 d=2,0961 l=23,97 x=45,791
T17
240
Pert: m=119,7 a=36,0 b=220,0
T4
120
Triangular: m=50,0 a=16,8 b=79,0
T5
150
Gen. Logistic: k=-0,42837 s=9,5102 m=122,51
T20
120
Beta: a1=1,0934 a2=1,3726 a=29,0 b=120
T17
240
Normal: s=38,786 m=101,36
T20
120
Johnson SB: g=0,49764 d=2,1502 l=243,21 x=-42,153
T17
80
Gumbel Min: s=10,836 m=67,254
T9
150
Triangular: m=102,3 a=48,0 b=178,0
PRILOZI
Strana XIII


Tabela C-3-II. Podaci o periodu izmjene alata
Modul 1
Tip
opreme
Tehnoloka
operacija
IV
IV
IV
Alat
Propisana
postojanost
Realna postojnost
T46
2000
2000
T48
2000
Beta: a1=1,0422 a2=0,64542 a=177 b=2069,0
T35
140
Beta: a1=1,6881 a2=0,85142 a=27,2 b=110,0
T54
150
Beta: a1=1,517 a2=0,51826 a=31,883 b=170,0
T44
400
400
T57
225
225
T55
500
400
T44
400
Beta: a1=0,43401 a2=0,75782 a=28,0 b=400,0
T46
3000
Johnson SB: g=-0,75478 d=0,46989 l=3137,2 x=-82,919
T31
150
150
T55
400
400
T45
5000
Beta: a1=1,0246 a2=0,64128 a=985 b=3500,0
T54
150
150
T46
2000
2000
T48
2000
Johnson SB: g=-0,39965 d=0,52209 l=1930,1 x=147,91
T35
140
Wakeby: a=1979,5 b=32,359 g=45,122 d=-0,79185 x=0
T54
150
Error: k=1,0 s=32,899 m=135,55
T44
400
400
T45
225
225
T55
500
400
PRILOZI
Strana XIV


Tabela C-3-III. Podaci o periodu izmjene alata
Modul 2
Tip
opreme
Operacija
IV
IV
IV
IV
Alat
Propisana
postojanost
Realna postojanost
T57
350
350
T35
150
Pert: m=139,01 a=30,4 b=140,0
T54
150
150
T38
250
Wakeby: a=8656,5 b=101,32 g=33,582 d=-0,8736 x=133,34
T55
250
250
T48
2000
Beta: a1=1,8461 a2=0,87453 a=1018,0 b=2000
T46
2000
Pert: m=1799,1 a=750 b=2000,0
T45
2000
Pert: m=1698,6 a=912,59 b=2000.0
T31
150
150
T45
2000
Gamma (3P): a=243,26 b=14,429 g=-1753,5
T55
250
250
T54
150
Normal: s=16,134 m=135,71
T46
2000
Pert: m=1810,0 a=1102 b=2000,0
T37
350
Beta: a1=1,8684 a2=1,1013 a=213,0 b=350,0
T37
225
Beta: a1=2,7657 a2=1,8574 a=200,0 b=260,0
T31
145
Wakeby: a=90,708 b=1,6983 g=0 d=0 x=98,883
T57
350
350
T46
2000
Normal: s=241,44 m=1736,8
T45
2000
Pert: m=1732,3 a=1150 b=2000,0
T48
2000
Beta: a1=1,0876 a2=0,62083 a=1021 b=2000,0
T54
150
Beta: a1=1,8957 a2=0,28793 a=12,344 b=150,0
T55
300
T57
350
Gumbel Min: s=18,105 m=296,55
T35
150
Gumbel Min: s=12,514 m=132,93
T54
150
150
T38
250
Normal: s=17,673 m=236,26
T55
250
250
T48
2000
Gen. Pareto: k=-2,1356 s=1998,1 m=1078,0
T46
2000
Wakeby: a=6319,7 b=31,46 g=1262,3 d=-1,5543 x=1034,7
T45
2000
Beta: a1=1,0379 a2=0,28937 a=863,94 b=2000,0
PRILOZI
Strana XV

PRILOG D KORELACIONA ANALIZA

Tabela D-1. Rezultati korelacione analize za odnos visina investicije - trokovi proizvodnje u periodinim
intervalima za PLTG1
1 dan
31
dan
61
dan
91
dan
121
dan
151
dan
181
dan
211
dan
241
dan
271
dan
301
dan
331
dan
365
dan
1 dan
1,000
31 dan
0,573
1,000
61 dan
0,571
0,984
1,000
91 dan
0,567
0,976
0,990
1,000
121 dan
0,557
0,972
0,986
0,994
1,000
151 dan
0,563
0,968
0,984
0,991
0,998
1,000
181 dan
0,567
0,968
0,982
0,990
0,996
0,998
1,000
211 dan
0,567
0,969
0,981
0,988
0,995
0,997
0,998
1,000
241 dan
0,567
0,967
0,980
0,986
0,993
0,996
0,998
0,999
1,000
271 dan
0,561
0,967
0,981
0,987
0,993
0,996
0,998
0,998
0,999
1,000
301 dan
0,561
0,965
0,980
0,987
0,993
0,996
0,997
0,998
0,999
0,999
1,000
331 dan
0,553
0,965
0,980
0,986
0,992
0,995
0,997
0,998
0,999
0,999
1,000
1,000
365 dan
0,553
0,964
0,980
0,985
0,992
0,994
0,996
0,997
0,998
0,999
0,999
1,000
1,000
Visina
investicije
-0,200
-0,002
0,040
0,065
0,073
0,083
0,086
0,070
0,080
0,093
0,093
0,103
0,105
Visina
investicije
1,000
Tabela D-2. Rezultati korelacione analize za odnos visina investicije - trokovi proizvodnje u periodinim
intervalima za PLTG2
1 dan
31
dan
61
dan
91
dan
121
dan
151
dan
181
dan
211
dan
241
dan
271
dan
301
dan
331
dan
365
dan
1 dan
1,000
31 dan
0,275
1,000
61 dan
0,257
0,994
1,000
91 dan
0,257
0,992
0,998
1,000
121 dan
0,262
0,992
0,998
0,999
1,000
151 dan
0,253
0,991
0,997
0,998
0,999
1,000
181 dan
0,255
0,992
0,997
0,998
0,998
0,999
1,000
211 dan
0,249
0,992
0,997
0,998
0,998
0,999
0,999
1,000
241 dan
0,249
0,992
0,997
0,998
0,998
0,999
0,999
1,000
1,000
271 dan
0,247
0,991
0,996
0,997
0,997
0,998
0,999
1,000
1,000
1,000
301 dan
0,245
0,991
0,996
0,997
0,997
0,998
0,998
0,999
1,000
1,000
1,000
331 dan
0,242
0,991
0,996
0,997
0,997
0,998
0,998
0,999
0,999
1,000
1,000
1,000
365 dan
0,238
0,991
0,996
0,997
0,997
0,998
0,998
0,999
0,999
1,000
1,000
1,000
1,000
Visina
investicije
-0,122
0,844
0,852
0,855
0,855
0,863
0,861
0,863
0,867
0,869
0,872
0,874
0,875
Visina
investicije
1,000

PRILOZI
Strana XVI


Tabela D-3. Rezultati korelacione analize za odnos visina investicije, trokovi proizvodnje, ostvarena
proizvodnja za PLTG1
Visina investicije
Visina investicije
Trokovi
proizvodnje po
komadu
Ostvarena
proizvodnja
Trokovi proizvodnje po
komadu
0,150145058
Ostvarena proizvodnja
-0,065203838
-0,13686753
Tabela D-4. Rezultati korelacione analize za odnos visina investicije, trokovi proizvodnje, ostvarena
proizvodnja za PLTG2
Visina investicije
Visina investicije
Ostvarena
proizvodnja
Trokovi proizvodnje po
komadu
0,885527
Ostvarena proizvodnja
-0,21501
-0,24122
Trokovi
proizvodnje po
komadu
PRILOZI
Strana XVII

PRILOG E VERIFIKACIJI SIMULACIONOG MODELA

Tabela E-1. Verifikaciji simulacionog modela za PLTG1 za stanje A
Statistiki podaci sluajnih uzoraka

Obradna
maina
Broj uzoraka
Maksimalna
vrijednost
uzorka
Minimalna
vrijednost
uzorka
Srednja
aritmetika
vrijednost
uzorka
Standardna
devijacija
Varijansa
uzorka
Medijana
Relativna
mjera
asimetrije
Relativna
mjera
spljotenosti
Koeficijent
varijacije
E 2 oper.
E 3 oper.
136
332
332
136
332
969
480
616
840
147
910
442
546
726
131
937,51
460,49
576,14
805,83
140,35
12,446
8,4748
11,044
18,187
2,4053
154,9
71,822
121,97
330,75
5,7856
937
460
575
810
141
0,14826
-0,04409
0,47964
-1,0029
-0,43055
-0,16522
-0,62842
0,94451
2,3209
1,1948
0,01328
0,0184
0,01917
0,02257
0,01714
PRILOZI
Strana XVIII


Tabela E-1. Verifikaciji simulacionog modela za PLTG2
Statistiki podaci sluajnih uzoraka

Obradna
maina
Broj uzoraka
Maksimalna
vrijednost
uzorka
Minimalna
vrijednost
uzorka
Srednja
aritmetika
vrijednost
uzorka
Standardna
devijacija
Varijansa
uzorka
Medijana
Relativna
mjera
asimetrije
Relativna
mjera
spljotenosti
Koeficijent
varijacije
E 2 oper.
E 3 oper.
136
272
272
271
272
136
272
968
323
503
541
152
544
173
916
288
453
486
135
495
150
939,74
311,98
477,3
514,52
146,68
526,85
167,19
10,848
3,9712
8,956
9,9256
2,121
7,0971
2,6363
117,68
15,771
80,21
98,517
4,4988
50,369
6,95
938
312
478
515
147
526
168
0,34965
-0,87817
-0,08005
-0,08003
-0,93741
-0,4335
-1,9178
0,05516
4,8583
0,01533
0,11575
3,8957
2,1486
9,4831
0,01154
0,01273
0,01876
0,01929
0,01446
0,01347
0,01577
PRILOZI
Strana XIX

PRILOG F STEPEN URAVNOTEENJA PROIZVODNJE

Tabela F-1. Podaci o stepenu uravnoteenja na PLTG1 za stanje A
Sedmica
Stepen uravnoteenja za odnos

tehnolokih operacija (%)
II-I
III-II
IV-I
1.
16,03
-24,29
4,19
27.
-8,46
-18,10
26,21
2.
15,75
-18,12
2,09
28.
-4,64
-19,56
24,40
3.
1,62
-18,11
16,73
29.
7,04
-18,93
10,99
4.
-2,99
-17,51
20,59
30.
9,68
-17,02
7,21
5.
11,45
-18,56
5,21
31.
24,66
-18,79
-10,47
6.
-5,84
-17,98
22,79
32.
28,27
-17,94
-10,39
7.
7,07
-17,91
9,94
33.
25,43
-18,93
-5,00
8.
11,91
-19,76
7,42
34.
27,66
-20,61
-7,64
9.
17,61
-17,58
-1,38
35.
36,46
-18,80
-23,85
10.
31,15
-19,53
-16,39
36.
24,23
-18,09
-0,67
11.
16,45
-18,11
4,99
37.
-7,18
-18,13
23,55
12.
23,35
-18,04
-8,43
38.
-6,03
-18,54
24,56
13.
15,65
-18,13
4,52
39.
-16,41
-19,19
34,18
14.
15,96
-15,42
-1,03
40.
-7,18
-19,56
27,31
15.
19,93
-15,62
-5,18
41.
3,34
-18,12
14,40
16.
10,02
-19,40
10,44
42.
12,25
-18,03
4,59
17.
15,79
-19,47
2,39
43.
23,67
-18,13
-8,70
18.
23,52
-18,06
-7,83
44.
26,91
-18,06
-8,89
19.
-7,88
-18,10
23,50
45.
10,02
-18,69
10,64
20.
-2,30
-19,44
21,83
46.
17,91
-18,03
-2,10
21.
-0,05
-17,34
17,52
47.
33,27
-21,46
-16,36
22.
-21,22
-19,56
36,83
48.
30,30
-17,75
-11,99
23.
-8,36
-15,88
26,18
49.
14,59
-18,12
6,09
24.
0,67
-18,03
16,63
50.
18,17
-19,33
-0,02
25.
-1,37
-17,94
19,30
51.
17,73
-19,04
1,52
26.
-4,65
-19,55
24,05
52.
23,28
-18,08
-7,16
Sedmica

II-I
III-II
IV-I
PRILOZI
Strana XX


Tabela F-2. Podaci o stepenu uravnoteenja na PLTG1 za stanje B
Sedmica

II-I
III-II
IV-I
1.
15,37
2.
0,01
-18,17
27.
-0,19
16,07
0,06
-16,60
28.
-3,56
0,01
3,43
3.
1,87
0,05
-1,65
29.
9,82
0,00
-11,26
4.
-5,30
2,13
2,88
30.
15,21
0,00
-15,92
5.
-2,12
0,05
2,09
31.
15,62
0,06
-15,65
6.
9,97
0,26
-11,62
32.
17,22
0,01
-17,56
7.
16,07
0,04
-17,20
33.
20,42
0,01
-21,14
8.
12,10
0,01
-11,39
34.
23,71
0,03
-23,87
9.
11,31
0,07
-11,39
35.
19,05
0,56
-19,08
10.
9,98
0,05
-9,85
36.
11,44
0,08
-10,59
11.
11,63
3,27
-15,68
37.
10,40
3,54
-14,41
12.
16,79
4,05
-21,98
38.
17,18
0,04
-17,99
13.
23,22
0,02
-23,21
39.
20,99
0,06
-21,73
14.
29,93
0,03
-33,52
40.
-7,77
0,05
5,59
15.
27,16
0,96
-25,97
41.
-13,49
0,02
12,57
16.
19,48
2,11
-20,55
42.
1,49
0,38
-2,08
17.
19,34
0,01
-18,90
43.
13,23
0,01
-14,94
18.
22,18
4,46
-29,12
44.
23,21
0,01
-25,76
19.
25,30
0,01
-24,88
45.
17,78
0,05
-16,15
20.
17,54
0,04
-15,79
46.
6,52
1,24
-7,16
21.
19,10
0,11
-19,94
47.
1,53
0,89
-2,34
22.
5,80
0,01
-4,96
48.
24,61
4,53
-37,98
23.
-9,58
0,06
8,22
49.
21,11
0,04
-18,61
24.
1,16
0,02
-1,29
50.
19,00
3,52
-23,25
25.
13,76
1,68
-17,76
51.
20,42
0,03
-20,13
26.
-2,02
0,01
1,64
52.
23,32
0,05
-24,11
Sedmica

II-I
III-II
IV-I
PRILOZI
0,03
0,17
Strana XXI


Tabela F-3. Podaci o stepenu uravnoteenja na PLTG1 za stanje C
Sedmica
Stepen uravnoteenja
za odnos tehnolokih
operacija (%)
III-II
IV-I
1.
1,13
-1,14
27.
-16,98
17,23
2.
-1,60
1,56
28.
-18,46
18,19
3.
-21,36
17,88
29.
-4,89
5,47
4.
-17,64
17,97
30.
-4,53
4,57
5.
-18,02
17,76
31.
-8,40
8,10
6.
-9,59
10,42
32.
-2,65
2,79
7.
-12,83
12,38
33.
1,80
-1,89
8.
-19,28
18,45
34.
-9,16
8,23
9.
-18,02
18,03
35.
-16,60
15,37
10.
-15,65
16,13
36.
-17,30
17,11
11.
1,26
-1,50
37.
-12,66
13,01
12.
0,19
-0,19
38.
-9,95
10,25
13.
-5,11
4,85
39.
1,52
-1,71
14.
-3,78
3,80
40.
-24,49
19,31
15.
3,05
-3,28
41.
-20,25
20,30
16.
-10,00
8,81
42.
-15,04
15,12
17.
-4,95
5,14
43.
-3,35
3,85
18.
1,47
-1,57
44.
-0,25
0,25
19.
0,86
-0,85
45.
-0,57
0,57
20.
-0,78
0,77
46.
-17,83
15,21
21.
2,70
-2,79
47.
-19,24
18,78
22.
-21,31
17,11
48.
-4,89
5,49
23.
-21,65
21,88
49.
-12,36
11,62
24.
-14,05
14,58
50.
1,63
-1,85
25.
-9,57
9,81
51.
-2,15
2,06
26.
-20,29
18,82
52.
-2,63
2,62
Sedmica
Stepen uravnoteenja za
odnos tehnolokih
operacija (%)
III-II
IV-I
PRILOZI
Strana XXII


Tabela F-4. Statistiki podaci o stepenu uravnoteenja na PLTG1 za stanja A, B i C
Statistiki
parametri
Broj uzoraka
Raspon
Maksimalna
vrijednost
uzorka
Minimalna
vrijednost
uzorka
Srednja
aritmetika
vrijednost
uzorka
Standardna
devijacija
Varijansa
uzorka
Medijana
Relativna
mjera
asimetrije
Relativna
mjera
spljotenosti
Koeficijent
varijacije
IV-III
52
50,55
Stanje C
III-I
IV-III
52
52
27,54
25,16
I-II
52
57,68
IV-III
52
60,68
36,46
-15,42
36,83
29,93
4,53
12,57
3,05
21,88
-21,22
-24,29
-23,85
-13,49
-37,98
-24,49
-3,28
10,85
-18,51
6,91
12,58
0,67
-13,78
-9,01
8,75
13,95
1,35
14,38
10,28
1,29
10,9
8,37
7,91
194,71
1,83
206,65
105,6
1,66
118,85
70,11
62,61
13,42
-18,12
5,1
15,5
0,05
-16,04
-9,99
8,52
-0,27
-1,3
0,08
-0,73
2,02
0,43
-0,12
0,016
-0,81
6,29
-0,81
-0,21
2,84
-0,16
-1,45
-1,52
1,29
-0,07
2,08
0,82
1,92
-0,79
0,92
0,905

Stanje B
I-II
III-II
52
52
43,42
4,53
Stanje A
III-II
52
8,87
PRILOZI
Strana XXIII


Tabela F-5. Podaci o stepenu uravnoteenja na PLTG2
Sedmica

II-I
III-II
IV-I
1.
-14,23
15,62
-3,74
2.
-12,79
25,55
3.
-13,12
4.

II-I
III-II
IV-I
27.
-17,69
8,95
8,96
-14,20
28.
-17,78
3,33
13,75
16,87
-3,49
29.
-16,70
1,73
14,76
-12,46
16,58
-4,02
30.
-15,35
8,92
6,96
5.
-19,65
21,19
-2,72
31.
-19,07
4,72
13,40
6.
-20,87
-7,28
21,41
32.
-12,15
12,92
-0,28
7.
-21,30
-19,76
36,17
33.
-18,04
12,62
4,60
8.
-20,53
-20,86
40,74
34.
-16,79
21,12
-4,50
9.
-15,81
-5,16
23,97
35.
-13,91
14,99
-0,74
10.
-16,87
3,45
15,09
36.
-19,69
6,50
11,43
11.
-15,26
11,25
4,16
37.
-17,45
-0,21
16,63
12.
-17,83
8,58
8,83
38.
-15,17
10,49
5,25
13.
-16,89
25,60
-10,66
39.
-21,24
-11,16
25,75
14.
-13,33
30,84
-17,94
40.
-13,59
0,00
15,01
15.
-18,38
8,23
7,64
41.
-16,79
15,10
1,77
16.
-15,58
7,82
7,58
42.
-16,67
17,72
-1,21
17.
-23,59
-23,07
34,52
43.
-19,79
1,64
15,18
18.
-20,61
-20,81
41,29
44.
-15,90
5,59
10,78
19.
-17,19
-12,36
30,58
45.
-16,13
10,10
6,31
20.
-17,20
-5,70
24,96
46.
-16,51
14,16
2,44
21.
-20,85
-17,24
34,49
47.
-16,53
16,96
-0,43
22.
-18,88
-18,90
36,65
48.
-17,09
13,40
3,53
23.
-13,71
0,14
16,29
49.
-14,61
21,36
-7,08
24.
-17,76
12,37
5,80
50.
-12,29
15,48
-2,71
25.
-16,87
11,85
5,03
51.
-14,99
16,88
-2,23
26.
-17,23
3,32
12,85
52.
-12,69
21,50
-9,02
Sedmica
PRILOZI
Strana XXIV


Tabela F-6. Statistiki podaci o stepenu uravnoteenja na PLTG2
Statistiki
parametri
Broj uzoraka
Raspon
Maksimalna
vrijednost
uzorka
Minimalna
vrijednost
uzorka
Srednja
aritmetika
vrijednost
uzorka
Standardna
devijacija
Varijansa
uzorka
Medijana
Relativna
mjera
asimetrije
Relativna
mjera
spljotenosti
Koeficijent
varijacije

Stanje A
I-II
III-II
IV-III
52
52
52
11,44
53,91
59,23
-12,15
30,84
41,29
-23,59
-23,07
-17,94
-16,796
6,04
9,608
2,67
13,28
14,306
7,146
176,36
204,66
-16,83
8,935
7,27
-0,221
-0,693
0,552
-0,324
-0,156
-0,207
-0,159
2,074
1,489
PRILOZI
Strana XXV

PRILOG G PLANIRANI EKSPERIMENT

Tabela G-1. Kodirane vrijednosti za I tehnoloku operaciju na PLTG1
Granine vrijednosti

Bilans kapaciteta
B
C
5A
6A
900
200
1000
1200
Bilans rada
B
C
5A
6A
900
200
1000
1200
0,5
0,5
0,8
0,96
1
1

a1
a2
A
200
A+B
1100
B+C
1100
A+B+C
1300
2B
1800
A
A+B
B+C
A+B+C
200
1000
1100
1300
0,16
0,66
1
1,16
1
1
Kod
a3
a4
Legenda:
Tabela G-2. Kodirane vrijednosti za II tehnoloku operaciju na PLTG1
D
287
E
450
Granine vrijednosti

Bilans kapaciteta
4D
5D
2E*
2D+E
1148
1435
900
1024
Bilans rada
4D
2E*
2D+E
3D+E
1148
900
1024
1311
2
1
1,5
2
1+1
1
1+1
1+1
b1
b2
b3
b4

3D+E*
1311
D
E
287
450
0,5
0,5
a
Kod
Legenda:
*
Odgovara realnoj strukturi ili strukturi koja je se u prolosti koristila
PRILOZI
Strana XXVI


Tabela G-3. Kodirane vrijednosti za III tehnoloku operaciju na PLTG1
Granine vrijednosti

C
375
E
550

Bilans kapaciteta
3C
4C
2E
C+E
1125
1500
1100
915
Bilans rada
3C
2E
2C+E
1125
1100
1300
1,5
1
1,5
1+1
1
1+1
c1
c2
c3

2C+E*
1300
C
E
375
550
0,5
0,5

Kod
Legenda:
*
Tabela G-4. Kodirane vrijednosti za IV tehnoloku operaciju na PLTG1

F
130
7M
980
K+I
817
9M
1260
Granine vrijednosti

-
Bilans kapaciteta
M
7F
8F
10F
140
910
1040
1300

2F+K+I
1077
F+K+I
947
K+I+M
957
Bilans rada
2F+K+I
1077
2,6
1+1+1
d2
F
K+J
M
8F
K+I+M
7M
4F+4M
130
817
140
1040
957
980
1080
0,3
2
0,3
2,4
2,6
2,1
2,4
1+1+1
1+1+1
1+1+1
1+1+1

Kod
d1
d3
d4
d5
Legenda:
PRILOZI
Strana XXVII


Tabela G-5. Izbor simulacionih eksperimenata za PLTG1 na osnovu D-optimuma
Red. br.
exp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.

A
B
C
D
a4
b4
c3
d5
a1
b3
c1
d5
a4
b2
c1
d4
a3
b4
c1
d1
a3
b3
c3
d4
a3
b2
c2
d5
a1
b4
c2
d4
a4
b3
c2
d1
a1
b2
c3
d1
a2
b1
c3
d3
a1
b1
c3
d2
a2
b3
c3
d2
a2
b1
c3
d5
a1
b4
c3
d3
a2
b4
c2
d2
a4
b1
c2
d3
a2
b2
c1
d3
a3
b1
c1
d2
a2
b1
c1
d4
a4
b2
c3
d2
a3
b3
c2
d3
a2
b2
c2
d1
a3
b1
c3
d1
a4
b3
c1
d1
a1
b1
c2
d5
a1
b2
c1
d2
Red. br.
exp.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
PRILOZI

A
B
C
D
a2
b4
c1
d5
a3
b2
c3
d4
a2
b3
c2
d4
a1
b3
c1
d3
a3
b4
c2
d2
a4
b1
c1
d4
a4
b4
c3
d3
a1
b1
c2
d1
a4
b2
c2
d5
a3
b2
c1
d3
a3
b3
c3
d5
a2
b4
c1
d1
a1
b4
c3
d4
a4
b3
c1
d2
a2
b2
c3
d1
a3
b4
c1
d5
a4
b4
c2
d4
a1
b2
c2
d3
a2
b3
c2
d2
a3
b1
c2
d2
a1
b3
c1
d4
a4
b1
c1
d1
a4
b3
c3
d3
a2
b1
c1
d3
Strana XXVIII


Tabela G-6. Tabela G-4. Kodirane vrijednosti za I tehnoloku operaciju na PLTG2
Granine vrijednosti

Bilans kapaciteta
B
C
5A
6A
900
200
1000
1200
Bilans rada
B
C
5A
6A
900
200
1000
1200
0,5
0,5
0,8
0,96
1
1

a1
a2
A
200
A+B
1100
B+C
1100
A+B+C
1300
A
A+B
B+C
A+B+C
200
1100
1100
1300
0,16
0,66
1
1,16
1
1
2
Kod
a3
a4
Legenda:
Tabela G-7. Kodirane vrijednosti za II tehnoloku operaciju na PLTG2
D
287
E
450
Granine vrijednosti

Bilans kapaciteta
4D
5D
2E *
2D+E
1148
1435
900
1024
Bilans rada
4D
2E *
2D+E
2E+D
1148
900
1024
1187
2
1
1,5
1,5
1+1
1
1+1
1+1
b1
b2
b3
b4

2E+D
1187
D
E
287
450
0,5
0,5

Kod
Legenda:
*
PRILOZI
Strana XXIX


Tabela G-8. Kodirane vrijednosti za III tehnoloku operaciju na PLTG2
Granine vrijednosti

C
335
E
500

Bilans kapaciteta
3C
4C
2E
C+E
1005
1340
1000
835
Bilans rada
3C
2E
2C+E
1005
1000
1170
1,5
1
1,5
1+1
1
1+1
c1
c2
c3

2C+E
1170
C
E
340
500
0,5
0,5

Kod
Legenda:
Tabela G-9. Kodirane vrijednosti za IV tehnoloku operaciju na PLTG2

Granine vrijednosti

Kod
I
135
K+I+2
M
1060
I
135
0,3
L
520
-
M
155
Bilans kapaciteta
K+I
8I
2L
750
1080
1040
M
155
0,3
K+I
750
2

L+4I
1060
L+3M
985
7M
1085
L+4I
1060
2,2
1+1+1
d3
L+3M
985
1,9
1+1
d4
7M
1085
2,1
1+1+1
d5
K+I+2I
1020
L
520
1
Bilans rada
8I
1080
2,4
1+1+1
d1
2L
1040
2
1+1
d2
K+I+2
K+I+2I
M
1060
1020
2,3
2,6
1+1+1
1+1+1
Kod
d6
d7
Legenda:
PRILOZI
Strana XXX


Tabela G-10. Izbor simulacionih eksperimenata za PLTG2 na osnovu D-optimuma
Red. br.
exp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.

A
B
C
D
a4
b4
c3
d7
a1
b2
c2
d7
a4
b2
c1
d1
a3
b4
c2
d1
a1
b1
c3
d1
a3
b1
c1
d7
a1
b4
c1
d4
a4
b1
c2
d4
a3
b2
c3
d4
a2
b3
c2
d6
a4
b3
c3
d3
a2
b4
c3
d5
a2
b3
c2
d2
a2
b1
c3
d3
a4
b4
c2
d6
a1
b1
c1
d2
a3
b3
c2
d5
a1
b2
c2
d3
a3
b2
c3
d6
a4
b2
c1
d5
a3
b4
c1
d3
a1
b3
c1
d6
a2
b3
c1
d7
a3
b3
c3
d2
a2
b2
c1
d2
a2
b3
c1
d4
a1
b3
c3
d5
a2
b1
c2
d5
a2
b2
c3
d1
a4
b4
c3
d2
a4
b1
c1
d6
a4
b3
c2
d1
a2
b4
c1
d1
Red. br.
exp.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
PRILOZI

A
B
C
D
a1
b4
c2
d4
a3
b1
c2
d3
a2
b2
c2
d7
a2
b1
c3
d6
a1
b3
c3
d7
a4
b1
c3
d4
a3
b1
c1
d5
a4
b3
c1
d3
a1
b1
c2
d2
a1
b4
c1
d3
a4
b2
c2
d5
a3
b2
c1
d4
a3
b4
c2
d7
a1
b2
c3
d6
a3
b3
c3
d1
a3
b4
c3
d2
a2
b2
c3
d3
a1
b4
c3
d5
a4
b1
c3
d7
a4
b2
c1
d2
a1
b1
c1
d1
a2
b4
c1
d6
a2
b3
c2
d4
a3
b2
c2
d6
a3
b3
c1
d7
a4
b4
c2
d1
a1
b3
c2
d2
a2
b1
c2
d3
a4
b3
c3
d4
a2
b4
c1
d5
a3
b1
c3
d2
a1
b2
c3
d1
Strana XXXI

PRILOG H PODACI O REZULTATIMA SIMULACIONIH EKSPERIMENATA

Tabela H-1. Podaci o relevantnim vrijednostima za PLTG1
Eksperiment
Visina
investicijex
(KM)
Trokovi
proizvodnje
x
(KM/kom)
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
Eksperiment
Visina
investicijex
(KM)
Trokovi
proizvodnje
x
(KM/kom)
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
exp 1
3.790.800
3,9996
16.979
exp 28
3.502.200
3,6575
16.328
exp 2
3.459.300
3,6846
17.378
exp 29
3.474.900
3,6525
17.402
exp 3
3.369.600
3,6186
15.873
exp 30
3.658.200
3,4940
16.867
exp 4
3.634.800
3,7008
17.273
exp 31
4.321.200
3,6458
17.224
exp 5
3.677.700
3,5551
17.323
exp 32
3.174.600
3,4090
16.322
exp 6
3.841.500
3,8669
16.328
exp 33
4.028.700
3,5633
16.363
exp 7
3.490.500
3,6062
17.373
exp 34
3.599.700
3,7719
17.376
exp 8
3.798.600
3,8107
16.676
exp 35
3.880.500
3,9174
16.125
exp 9
3.744.000
4,0309
16.526
exp 36
3.818.100
3,4408
16.370
exp 10
3.814.200
3,5305
16.927
exp 37
3.693.300
3,6244
17.129
exp 11
4.013.100
3,6465
17.373
exp 38
3.654.300
3,9006
17.384
exp 12
4.192.500
3,7172
17.377
exp 39
3.342.300
3,6604
16.872
exp 13
3.615.300
3,8065
17.373
exp 40
4.040.400
3,6038
16.441
exp 14
3.927.300
3,6315
16.822
exp 41
3.825.900
4,0603
16.574
exp 15
4.036.800
3,7711
17.379
exp 42
3.619.200
3,6683
17.079
exp 16
3.884.400
3,4821
16.120
exp 43
3.591.900
3,7134
16.124
exp 17
3.837.600
3,6276
16.621
exp 44
3.978.000
3,6581
16.573
exp 18
3.903.900
3,4087
17.327
exp 45
4.243.200
3,7823
17.368
exp 19
3.155.100
3,5823
16.860
exp 46
4.126.200
3,4911
17.328
exp 20
4.032.600
3,8263
16.227
exp 47
3.170.700
3,4801
17.367
exp 21
3.942.900
3,4310
16.706
exp 48
3.478.800
3,7567
16.297
exp 22
3.876.600
4,2208
15.875
exp 49
3.931.200
3,5418
16.042
exp 23
3.611.400
3,7482
16.828
exp 50
3.642.600
3,4546
16.858
exp 24
3.576.300
3,7363
16.672
exp 51
4.360.200
3,7703
16.377
exp 25
3.584.100
3,7539
17.372
exp 52
4.360.200
3,7423
16.926
exp 26
4.036.500
3,8656
16.376
exp 53
4.360.200
3,6735
16.560
exp 27
3.638.700
3,8259
17.379
PRILOZI
Strana XXXII


Tabela H-2. Podaci o relevantnim vrijednostima za PLTG2
Eksperiment
Visina
investicijex
(KM)
Trokovi
proizvodnje
x
(KM/kom)
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
Eksperiment
Visina
investicijex
(KM)
Trokovi
proizvodnje
x
(KM/kom)
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
exp 1
4.403.100
3,8169
16.619
exp 37
4.153.500
3,7199
17.331
exp 2
4.254.900
3,8075
16.823
exp 38
4.106.700
3,8502
16.767
exp 3
3.393.000
3,4343
16.780
exp 39
4.204.200
3,7769
16.885
exp 4
3.673.800
3,6400
17.230
exp 40
3.135.600
3,2569
17.226
exp 5
3.268.200
3,6291
16.875
exp 41
4.278.300
3,8858
16.879
exp 6
3.900.000
3,4099
17.045
exp 42
5.284.500
4,5267
16.727
exp 7
4.223.700
3,9974
16.871
exp 43
4.371.900
4,2012
16.828
exp 8
4.254.900
3,7486
16.924
exp 44
3.591.900
3,5071
16.630
exp 9
4.399.200
3,8079
17.048
exp 45
4.188.600
3,7070
17.025
exp 10
4.301.700
3,7681
17.375
exp 46
4.418.400
3,7090
17.203
exp 11
4.449.900
3,9787
17.074
exp 47
4.266.600
3,8497
16.875
exp 12
3.619.200
3,7634
17.378
exp 48
3.428.100
3,4867
17.340
exp 13
5.463.900
4,5772
17.020
exp 49
5.588.700
4,4251
17.227
exp 14
4.332.900
4,0590
17.380
exp 50
4.527.900
4,2544
17.030
exp 15
4.516.200
3,7520
16.825
exp 51
3.537.300
3,7701
16.880
exp 16
5.062.200
4,3566
16.877
exp 52
4.110.600
3,5436
17.024
exp 17
3.455.400
3,3729
17.330
exp 53
5.358.600
4,2942
16.826
exp 18
4.496.700
4,1283
16.978
exp 54
3.096.600
3,5017
16.923
exp 19
4.329.000
3,6236
17.175
exp 55
4.274.400
3,8143
17.327
exp 20
3.369.600
3,3536
16.973
exp 56
4.527.900
4,0949
17.163
exp 21
4.434.300
3,9202
17.329
exp 57
4.379.700
3,6190
17.068
exp 22
3.997.500
3,7499
16.756
exp 58
3.997.500
3,4987
17.104
exp 23
4.017.000
3,7682
16.844
exp 59
3.712.800
3,6317
16.830
exp 24
5.393.700
4,3280
17.219
exp 60
5.382.000
4,5065
16.927
exp 25
5.339.100
4,5566
16.839
exp 61
4.383.600
4,0429
17.378
exp 26
4.110.600
3,9044
17.252
exp 62
4.301.700
3,7517
17.074
exp 27
3.342.300
3,6464
16.878
exp 63
3.447.600
3,6765
17.280
exp 28
3.377.400
3,5354
17.380
exp 64
5.296.200
4,2350
17.261
exp 29
3.545.100
3,8094
17.030
exp 65
3.463.200
3,6635
17.031
exp 30
5.627.700
4,6314
16.372
exp 66
5.678.400
4,4530
16.976
exp 31
4.001.400
3,4293
17.024
exp 67
4.453.800
3,7352
16.839
exp 32
3.420.300
3,4684
17.130
exp 68
4.547.400
3,9270
16.775
exp 33
3.471.000
3,7050
17.379
exp 69
4.695.600
4,0845
16.828
exp 34
4.446.000
4,0322
16.774
exp 70
3.689.400
3,5126
17.180
exp 35
4.364.100
3,8317
17.328
exp 71
4.758.000
4,1035
16.930
exp 36
4.336.800
3,8214
17.124
PRILOZI
Strana XXXIII


Tabela H-3-I. Koeficijent svedenih vrijednosti za PLTG1
exp 47
3.170.700
Trokovi
proizvodnje
x
(KM/kom)
3,4801
exp 32
3.174.600
3,409
16.322
1,00618047
1,000088
1,066168
1,024146
exp 19
3.155.100
3,5823
16.860
1,000000
1,050929
1,032147
1,027692
Exp. br.
Visina
investicijex
(KM)
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
Ksv inv
Ksv tr
Ksv pro
Ksv
17.367
1,00494438
1,020946
1,002015
1,009302
exp 39
3.342.300
3,6604
16.872
1,05933251
1,07384
1,031413
1,054862
exp 7
3.490.500
3,6062
17.373
1,10630408
1,05794
1,001669
1,055304
exp 29
3.474.900
3,6525
17.402
1,1013597
1,071523
1,000000
1,057628
exp 2
3.459.300
3,6846
17.378
1,09641533
1,08094
1,001381
1,059579
exp 50
3.642.600
3,4546
16.858
1,15451174
1,013466
1,03227
1,066749
exp 5
3.677.700
3,5551
17.323
1,16563659
1,042949
1,00456
1,071049
exp 30
3.658.200
3,494
16.867
1,15945612
1,025024
1,031719
1,072066
exp 3
3.369.600
3,6186
15.873
1,06798517
1,061578
1,096327
1,075297
exp 25
3.584.100
3,7539
17.372
1,13597033
1,10127
1,001727
1,079656
exp 18
3.903.900
3,4087
17.327
1,23733004
1,000000
1,004329
1,080553
exp 42
3.619.200
3,6683
17.079
1,14709518
1,076158
1,018912
1,080722
exp 4
3.634.800
3,7008
17.273
1,15203956
1,085692
1,007468
1,081733
exp 28
3.502.200
3,6575
16.328
1,11001236
1,07299
1,065777
1,082926
exp 34
3.599.700
3,7719
17.376
1,14091471
1,106551
1,001496
1,082987
exp 37
3.693.300
3,6244
17.129
1,17058096
1,063279
1,015938
1,083266
exp 13
3.615.300
3,8065
17.373
1,14585909
1,116701
1,001669
1,088077
exp 48
3.478.800
3,7567
16.297
1,1025958
1,102092
1,067804
1,09083
exp 10
3.814.200
3,5305
16.927
1,20889988
1,035732
1,028062
1,090898
exp 24
3.576.300
3,7363
16.672
1,13349815
1,096107
1,043786
1,09113
exp 27
3.638.700
3,8259
17.379
1,15327565
1,122393
1,001323
1,092331
exp 23
3.611.400
3,7482
16.828
1,14462299
1,099598
1,03411
1,092777
exp 36
3.818.100
3,4408
16.370
1,21013597
1,009417
1,063042
1,094198
exp 21
3.942.900
3,431
16.706
1,24969098
1,006542
1,041662
1,099298
exp 38
3.654.300
3,9006
17.384
1,15822002
1,144307
1,001035
1,101188
exp 43
3.591.900
3,7134
16.124
1,13844252
1,089389
1,079261
1,102364
exp 17
3.837.600
3,6276
16.621
1,21631644
1,064218
1,046989
1,109174
exp 16
3.884.400
3,4821
16.120
1,23114957
1,021533
1,079529
1,110737
exp 46
4.126.200
3,4911
17.328
1,30778739
1,024173
1,004271
1,112077
exp 11
4.013.100
3,6465
17.373
1,27194067
1,069763
1,001669
1,114458
exp 14
3.927.300
3,6315
16.822
1,2447466
1,065362
1,034479
1,114862

PRILOZI
Strana XXXIV


Tabela H-3-II. Koeficijent svedenih vrijednosti za PLTG1
exp 8
3.798.600
Trokovi
proizvodnje
x
(KM/kom)
3,8107
exp 49
3.931.200
3,5418
16.042
1,24598269
1,039047
1,084777
1,123269
exp 44
3.978.000
3,6581
16.573
1,26081582
1,073166
1,050021
1,128001
exp 33
4.028.700
3,5633
16.363
1,27688504
1,045355
1,063497
1,128579
exp 15
4.036.800
3,7711
17.379
1,27945232
1,106316
1,001323
1,129031
exp 40
4.040.400
3,6038
16.441
1,28059333
1,057236
1,058451
1,132094
exp 1
3.790.800
3,9996
16.979
1,20148331
1,173351
1,024913
1,133249
exp 6
3.841.500
3,8669
16.328
1,21755253
1,134421
1,065777
1,13925
exp 12
4.192.500
3,7172
17.377
1,32880099
1,090504
1,001439
1,140248
exp 9
3.744.000
4,0309
16.526
1,18665019
1,182533
1,053007
1,14073
exp 31
4.321.200
3,6458
17.224
1,36959209
1,069557
1,010334
1,149828
exp 41
3.825.900
4,0603
16.574
1,21260816
1,191158
1,049958
1,151241
exp 45
4.243.200
3,7823
17.368
1,34487021
1,109602
1,001958
1,152143
exp 35
3.880.500
3,9174
16.125
1,22991347
1,149236
1,079194
1,152781
exp 20
4.032.600
3,8263
16.227
1,27812114
1,12251
1,07241
1,15768
exp 26
4.036.500
3,8656
16.376
1,27935723
1,134039
1,062653
1,158683
exp 52
4.360.200
3,6735
16.926
1,38195303
1,077684
1,028122
1,162586
exp 53
4.360.200
3,7423
16.560
1,38195303
1,097867
1,050845
1,176889
exp 51
4.360.200
3,7703
16.377
1,38195303
1,106081
1,062588
1,183541
exp 22
3.876.600
4,2208
15.875
1,22867738
1,238243
1,096189
1,187703
Exp. br.
Visina
investicijex
(KM)
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
Ksv inv
Ksv tr
Ksv pro
Ksv
16.676
1,2039555
1,117934
1,043536
1,121808
PRILOZI
Strana XXXV


Tabela H-4-I. Koeficijent svedenih vrijednosti za PLTG2
Visina
investicijex
(KM)
Trokovi
proizvodnje
x
(KM/kom)
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
Ksv inv
Ksv tr
Ksv pro
Ksv
exp 40
3.135.600
3,2569
17.226
1,012594
1,000000
1,00894
1,007178
exp 54
3.096.600
3,5017
16.923
1,000000
1,075163
1,027005
1,034056
exp 20
3.369.600
3,3536
16.973
1,088161
1,029691
1,023979
1,047277
exp 17
3.455.400
3,3729
17.330
1,115869
1,035617
1,002885
1,051457
exp 28
3.377.400
3,5354
17.380
1,09068
1,085511
1,000000
1,05873
exp 48
3.428.100
3,4867
17.340
1,107053
1,070558
1,002307
1,059973
Exp. br.
exp 32
3.420.300
3,4684
17.130
1,104534
1,064939
1,014594
1,061356
exp 3
3.393.000
3,4343
16.780
1,095718
1,054469
1,035757
1,061981
exp 5
3.268.200
3,6291
16.875
1,055416
1,11428
1,029926
1,066541
exp 27
3.342.300
3,6464
16.878
1,079345
1,119592
1,029743
1,076227
exp 63
3.447.600
3,6765
17.280
1,11335
1,128834
1,005787
1,082657
exp 33
3.471.000
3,7050
17.379
1,120907
1,137585
1,000058
1,086183
exp 65
3.463.200
3,6635
17.031
1,118388
1,124843
1,020492
1,087908
exp 70
3.689.400
3,5126
17.180
1,191436
1,07851
1,011641
1,093862
exp 44
3.591.900
3,5071
16.630
1,15995
1,076822
1,045099
1,093957
exp 4
3.673.800
3,6400
17.230
1,186398
1,117627
1,008706
1,104244
exp 12
3.619.200
3,7634
17.378
1,168766
1,155516
1,000115
1,108132
exp 6
3.900.000
3,4099
17.045
1,259446
1,046977
1,019654
1,108692
exp 51
3.537.300
3,7701
16.880
1,142317
1,157573
1,029621
1,109837
exp 29
3.545.100
3,8094
17.030
1,144836
1,16964
1,020552
1,111676
exp 59
3.712.800
3,6317
16.830
1,198992
1,115079
1,03268
1,115584
exp 31
4.001.400
3,4293
17.024
1,292191
1,052934
1,020912
1,122012
exp 58
3.997.500
3,4987
17.104
1,290932
1,074242
1,016137
1,127104
exp 52
4.110.600
3,5436
17.024
1,327456
1,088028
1,020912
1,145465
exp 22
3.997.500
3,7499
16.756
1,290932
1,151371
1,03724
1,159848
exp 23
4.017.000
3,7682
16.844
1,297229
1,15699
1,031821
1,162013
exp 37
4.153.500
3,7199
17.331
1,34131
1,14216
1,002827
1,162099
exp 45
4.188.600
3,7070
17.025
1,352645
1,138199
1,020852
1,170565
exp 19
4.329.000
3,6236
17.175
1,397985
1,112592
1,011936
1,174171
exp 26
4.110.600
3,9044
17.252
1,327456
1,198809
1,007419
1,177895
exp 57
4.379.700
3,6190
17.068
1,414358
1,111179
1,01828
1,181272
exp 38
4.106.700
3,8502
16.767
1,326196
1,182167
1,03656
1,181641
exp 10
4.301.700
3,7681
17.375
1,389169
1,156959
1,000288
1,182139
exp 39
4.204.200
3,7769
16.885
1,357683
1,159661
1,029316
1,18222
exp 8
4.254.900
3,7486
16.924
1,374055
1,150972
1,026944
1,18399
exp 55
4.274.400
3,8143
17.327
1,380353
1,171144
1,003059
1,184852
PRILOZI
Strana XXXVI


Tabela H-4-II. Koeficijent svedenih vrijednosti za PLTG2
exp 62
4.301.700
Trokovi
proizvodnje
x
(KM/kom)
3,7517
exp 46
4.418.400
3,7090
17.203
1,426855
1,138813
1,010289
1,191986
exp 2
4.254.900
3,8075
16.823
1,374055
1,169056
1,033109
1,192074
exp 36
4.336.800
3,8214
17.124
1,400504
1,173324
1,01495
1,196259
exp 35
4.364.100
3,8317
17.328
1,40932
1,176487
1,003001
1,196269
exp 47
4.266.600
3,8497
16.875
1,377834
1,182014
1,029926
1,196591
exp 41
4.278.300
3,8858
16.879
1,381612
1,193098
1,029682
1,201464
exp 9
4.399.200
3,8079
17.048
1,420655
1,169179
1,019474
1,203103
exp 67
4.453.800
3,7352
16.839
1,438287
1,146857
1,032128
1,205757
exp 7
4.223.700
3,9974
16.871
1,36398
1,227363
1,03017
1,207171
exp 21
4.434.300
3,9202
17.329
1,43199
1,20366
1,002943
1,212864
Exp. br.
Visina
investicijex
(KM)
Ksv inv
Ksv tr
Ksv pro
Ksv
17.074
1,389169
1,151924
1,017922
1,186338
exp 1
4.403.100
3,8169
16.619
1,421914
1,171943
1,045791
1,213216
exp 15
4.516.200
3,7520
16.825
1,458438
1,152016
1,032987
1,21448
exp 14
4.332.900
4,0590
17.380
1,399244
1,246277
1,000000
1,215174
exp 61
4.383.600
4,0429
17.378
1,415617
1,241334
1,000115
1,219022
exp 11
4.449.900
3,9787
17.074
1,437028
1,221622
1,017922
1,225524
exp 34
4.446.000
4,0322
16.774
1,435768
1,238048
1,036127
1,236648
exp 68
4.547.400
3,9270
16.775
1,468514
1,205748
1,036066
1,236776
exp 56
4.527.900
4,0949
17.163
1,462217
1,2573
1,012643
1,244053
exp 43
4.371.900
4,2012
16.828
1,411839
1,289938
1,032802
1,24486
exp 18
4.496.700
4,1283
16.978
1,452141
1,267555
1,023678
1,247791
exp 50
4.527.900
4,2544
17.030
1,462217
1,306273
1,020552
1,263014
exp 69
4.695.600
4,0845
16.828
1,516373
1,254107
1,032802
1,267761
exp 71
4.758.000
4,1035
16.930
1,536524
1,25994
1,02658
1,274348
exp 16
5.062.200
4,3566
16.877
1,634761
1,337652
1,029804
1,334072
exp 64
5.296.200
4,2350
17.261
1,710327
1,300316
1,006894
1,339179
exp 24
5.393.700
4,3280
17.219
1,741814
1,328871
1,00935
1,360012
exp 53
5.358.600
4,2942
16.826
1,730479
1,318493
1,032925
1,360632
exp 42
5.284.500
4,5267
16.727
1,706549
1,38988
1,039039
1,378489
exp 60
5.382.000
4,5065
16.927
1,738035
1,383678
1,026762
1,382825
exp 25
5.339.100
4,5566
16.839
1,724181
1,39906
1,032128
1,385123
exp 49
5.588.700
4,4251
17.227
1,804786
1,358685
1,008881
1,390784
exp 13
5.463.900
4,5772
17.020
1,764484
1,405385
1,021152
1,397007
exp 66
5.678.400
4,4530
16.976
1,833753
1,367251
1,023798
1,408268
exp 30
5.627.700
4,6314
16.372
1,81738
1,422027
1,061569
1,433659
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
PRILOZI
Strana XXXVII


Tabela H-5. Koeficijent indirektnih trokova za PLTG1
Eksperim.
Visina
investicije x
(KM)
Trokovi
proizvodnje
x
(KM/kom)
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
Koef.
indirektnih
trokova
Eksperi
m.
Visina
investicije x
(KM)
Trokovi
proizvodnje
x
(KM/kom)
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
Koeficijent
indirektnih
trokova
exp 18
3.903.900
3,4087
17.327
1,000000
exp 52
4.360.200
3.6735
16.926
1.07565
exp 32
3.174.600
3,409
16.322
1,000083
exp 2
3.459.300
3.6846
17.378
1.080926
exp 21
3.942.900
3,431
16.706
1,006288
exp 43
3.591.900
3.7134
16.124
1.082924
exp 36
3.818.100
3,4408
16.370
1,008869
exp 4
3.634.800
3.7008
17.273
1.08516
exp 50
3.642.600
3,4546
16.858
1,01306
exp 12
4.192.500
3.7172
17.377
1.090483
exp 16
3.884.400
3,4821
16.120
1,019971
exp 24
3.576.300
3.7363
16.672
1.092187
exp 47
3.170.700
3,4801
17.367
1,02093
exp 53
4.360.200
3.7423
16.560
1.093244
exp 46
4.126.200
3,4911
17.328
1,0241
exp 48
3.478.800
3.7567
16.297
1.095725
exp 30
3.658.200
3,494
16.867
1,024284
exp 23
3.611.400
3.7482
16.828
1.096429
exp 10
3.814.200
3,5305
16.927
1,034799
exp 51
4.360.200
3.7703
16.377
1.099954
exp 49
3.931.200
3,5418
16.042
1,036039
exp 25
3.584.100
3.7539
17.372
1.101218
exp 33
4.028.700
3,5633
16.363
1,042698
exp 15
4.036.800
3.7711
17.379
1.106304
exp 5
3.677.700
3,5551
17.323
1,042806
exp 34
3.599.700
3.7719
17.376
1.10652
exp 19
3.155.100
3,5823
16.860
1,049402
exp 45
4.243.200
3.7823
17.368
1.10952
exp 40
4.040.400
3,6038
16.441
1,05414
exp 8
3.798.600
3.8107
16.676
1.11315
exp 3
3.369.600
3,6186
15.873
1,056235
exp 20
4.032.600
3.8263
16.227
1.114376
exp 7
3.490.500
3,6062
17.373
1,057913
exp 13
3.615.300
3.8065
17.373
1.116648
exp 17
3.837.600
3,6276
16.621
1,06141
exp 27
3.638.700
3.8259
17.379
1.122379
exp 37
3.693.300
3,6244
17.129
1,062362
exp 6
3.841.500
3.8669
16.328
1.126277
exp 14
3.927.300
3,6315
16.822
1,06326
exp 26
4.036.500
3.8656
16.376
1.126289
exp 28
3.502.200
3,6575
16.328
1,068568
exp 35
3.880.500
3.9174
16.125
1.138452
exp 31
4.321.200
3,6458
17.224
1,068929
exp 38
3.654.300
3.9006
17.384
1.144332
exp 11
4.013.100
3,6465
17.373
1,069731
exp 1
3.790.800
3.9996
16.979
1.169341
exp 44
3.978.000
3,6581
16.573
1,069764
exp 9
3.744.000
4.0309
16.526
1.173554
exp 29
3.474.900
3,6525
17.402
1,071609
exp 41
3.825.900
4.0603
16.574
1.182282
exp 39
3.342.300
3,6604
16.872
1,071678
exp 22
3.876.600
4.2208
15.875
1.2176
exp 42
3.619.200
3,6683
17.079
1,074835
PRILOZI
Strana XXXVIII


Tabela H-6. Koeficijent indirektnih trokova za PLTG2
Eksperim.
Visina
investicije x
(KM)
Trokovi
proizvodnj
e x
(KM/kom)
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
Koef.
indirektnih
trokova
Eksperi
m.
Visina
investicije
x (KM)
Trokovi
proizvodnje
x (KM/kom)
Ostvarena
proizvodnja
(paleta/god)
Koeficijent
indirektnih
trokova
exp 40
3.135.600
3,2569
17.226
1,000000
exp 2
4.254.900
3.8075
16.823
1.163629
exp 20
3.369.600
3,3536
16.973
1,028994
exp 1
4.403.100
3.8169
16.619
1.164405
exp 17
3.455.400
3,3729
17.330
1,035512
exp 9
4.399.200
3.8079
17.048
1.165938
exp 6
3.900.000
3,4099
17.045
1,046069
exp 29
3.545.100
3.8094
17.030
1.166214
exp 31
4.001.400
3,4293
17.024
1,051847
exp 55
4.274.400
3.8143
17.327
1.170613
exp 3
3.393.000
3,4343
16.780
1,052586
exp 36
4.336.800
3.8214
17.124
1.170762
exp 32
3.420.300
3,4684
17.130
1,064001
exp 38
4.106.700
3.8502
16.767
1.175732
exp 48
3.428.100
3,4867
17.340
1,070391
exp 35
4.364.100
3.8317
17.328
1.175949
exp 58
3.997.500
3,4987
17.104
1,073059
exp 47
4.266.600
3.8497
16.875
1.176715
exp 54
3.096.600
3,5017
16.923
1,073183
exp 41
4.278.300
3.8858
16.879
1.187521
exp 44
3.591.900
3,5071
16.630
1,073502
exp 26
4.110.600
3.9044
17.252
1.197333
exp 70
3.689.400
3,5126
17.180
1,077602
exp 68
4.547.400
3.927
16.775
1.198574
exp 28
3.377.400
3,5354
17.380
1,085506
exp 21
4.434.300
3.9202
17.329
1.203051
exp 52
4.110.600
3,5436
17.024
1,08622
exp 11
4.449.900
3.9787
17.074
1.217707
exp 57
4.379.700
3,619
17.068
1,109177
exp 7
4.223.700
3.9974
16.871
1.220692
exp 5
3.268.200
3,6291
16.875
1,110953
exp 34
4.446.000
4.0322
16.774
1.229735
exp 19
4.329.000
3,6236
17.175
1,111257
exp 61
4.383.600
4.0429
17.378
1.241292
exp 59
3.712.800
3,6317
16.830
1,111431
exp 69
4.695.600
4.0845
16.828
1.246022
exp 27
3.342.300
3,6464
16.878
1,116131
exp 14
4.332.900
4.059
17.380
1.246263
exp 4
3.673.800
3,64
17.230
1,116605
exp 71
4.758.000
4.1035
16.930
1.253196
exp 65
3.463.200
3,6635
17.031
1,122329
exp 56
4.527.900
4.0949
17.163
1.254073
exp 63
3.447.600
3,6765
17.280
1,128086
exp 18
4.496.700
4.1283
16.978
1.261351
exp 45
4.188.600
3,707
17.025
1,135368
exp 43
4.371.900
4.2012
16.828
1.280714
exp 46
4.418.400
3,709
17.203
1,137391
exp 64
5.296.200
4.235
17.261
1.298243
exp 33
3.471.000
3,705
17.379
1,137569
exp 50
4.527.900
4.2544
17.030
1.300088
exp 37
4.153.500
3,7199
17.331
1,141751
exp 53
5.358.600
4.2942
16.826
1.308323
exp 67
4.453.800
3,7352
16.839
1,142278
exp 24
5.393.700
4.328
17.219
1.325806
exp 22
3.997.500
3,7499
16.756
1,145928
exp 16
5.062.200
4.3566
16.877
1.327861
exp 8
4.254.900
3,7486
16.924
1,147002
exp 49
5.588.700
4.4251
17.227
1.355507
exp 15
4.516.200
3,752
16.825
1,147153
exp 66
5.678.400
4.453
16.976
1.358694
exp 62
4.301.700
3,7517
17.074
1,14924
exp 60
5.382.000
4.5065
16.927
1.373656
exp 23
4.017.000
3,7682
16.844
1,152139
exp 42
5.284.500
4.5267
16.727
1.37521
exp 51
3.537.300
3,7701
16.880
1,153031
exp 25
5.339.100
4.5566
16.839
1.386616
exp 39
4.204.200
3,7769
16.885
1,155105
exp 13
5.463.900
4.5772
17.020
1.396966
exp 12
3.619.200
3,7634
17.378
1,155489
exp 30
5.627.700
4.6314
16.372
1.397528
exp 10
4.301.700
3,7681
17.375
1,156905
PRILOZI
Strana XXXIX

Doktorska Disertacija Cerjakovic

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Doktorska Disertacija Cerjakovic

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

UNIVERZITET U TUZLI

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG

Tuzla, maj 2012. godine

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA

- mentor rada: Dr.sc. Demo Tufeki, red. prof.

Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA

Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA

Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA

Pregled dosadanjih istraivanja ........................................................................................................ 2

Problem istraivanja .......................................................................................................................... 7

Cilj istraivanja .................................................................................................................................. 8

Osnovne hipoteze .............................................................................................................................. 8

Koritene metode ............................................................................................................................... 9

Plan eksperimenta .............................................................................................................................10

PROIZVODNI SISTEMI .........................................................................................................................12

Struktura proizvodnih sistema ..........................................................................................................12

Koncept savremenog proizvodnog sistema ..............................................................................15

Tokovi unutar tehnolokih sistema ...................................................................................................17

Tokovi energije .........................................................................................................................19

Tokovi informacija ...................................................................................................................20

Osnovni oblici i komponente tokova materijala ...............................................................................21

Uravnoteenje tokova materijala ......................................................................................................25

Analiza tokova materijala .................................................................................................................27

SIMULACIJA TOKOVA MATERIJALA ...............................................................................................29

Ogranienja hipoteza ................................................................................................................. 9

Podjele simulacionih modela ....................................................................................................32

Diskretni simulacioni modeli............................................................................................................33

Matematski opis simulacionog modela tokova materijala................................................................35

ELEMENTI SIMULACIONE STUDIJE .................................................................................................39

Mr.sc. Edin Cerjakovi, vii asistent

"UTJECAJ STRUKTURE PROIZVODNO-TEHNOLOKOG SISTEMA I OBIMA INVESTICIJE NA

Definiranje cilja istraivanja .............................................................................................................40

Prikupljanje, obrada i analiza radnih parametara .............................................................................41

Prikupljanje ulaznih podataka ..................................................................................................41

Snimanja rada povratnom metodom .........................................................................................42

Opis i kvantificiranje sluajne pojave.......................................................................................43

Procjena vrijednosti parametara odabrane raspodjele ..............................................................45

Testiranje statistikih raspodjela ..............................................................................................48

Generiranje simulacionog modela ....................................................................................................49

Verifikacija i validacija simulacionog modela .................................................................................50

Simulacioni eksperimenti .................................................................................................................54

Karakteristike naunog eksperimenta .......................................................................................54

Dizajn simulacionih eksperimenata ..........................................................................................55

Primjena planiranog eksperimenta na bazi varijacije strukture tehnolokog sistema...............56

Stepen detaljnosti simulacionog modela ..................................................................................50

Simulaciono bazirana optimizacija ...................................................................................................61

Osnovni koncept optimizacije ..................................................................................................61

Downhill simpleks metoda .......................................................................................................62

EKONOMSKI ASPEKTI RADA TEHNOLOKIH SISTEMA..............................................................65

Kvantifikacija trokova proizvodnje unutar tehnolokih sistema .....................................................66

Investicione metode i njihova primjenjivost u proizvodnim sistemima ...........................................68

Metode za ocjenu investicionih programa u proizvodno-tehnolokim sistemima............................71

Metoda neto sadanje vrijednosti .............................................................................................71

MAPI metoda ...........................................................................................................................72

LCC metoda analiza trokova ivotnog vijeka ......................................................................73

EKSPERIMENTALNA ISTRAIVANJA ..............................................................................................76

Formulisanje zadatka i cilja simulacione studije ..............................................................................77

Karakteristike poligona, objekta i predmeta istraivanja..................................................................77

Snimanje postojeeg stanja predmeta istraivanja ...........................................................................81

Kreiranje i validacija osnovnog simulacionog modela .....................................................................84