Metafora

I Sownik terminw literackich

Metafora wyraenie, w ktrego obrbie nastpuje zamierzona przemiana (znacze skadajcych si
na nie sw).
Wyrazy zespalaj si w now cao, wykraczajc poza ramy semantyczne. M. staje si now
wartoci semantyczn. Trudno j przeoy na jzyk potoczny bo taka m. to pewnego rodzaju
uniwersum.
Zalena od kontekstu plastyczno znaczeniowa wyrazw, ktra umoliwia tworzenie
metafor, jest ogln waciwoci jzyka gwarantujc jego semantyczn zdolno do
obsugiwania nieskoczonej liczby rozmaitych i zmieniajcych si sytuacji (polisemia),
dlatego te metafory pojawiaj si w rnych rodzajach wypowiedzi, cho uwaane s
powszechnie za szczeglne znami jzyka poetyckiego.
Metafora jest najbardziej kunsztownym tropem. Zesp wyrazw tworzcy kontekst, ktry
odbiera wyrazom ich pierwotne znaczenie.
Metafora poetycka rni si od metafory potocznej, zwanej te jzykow, nie tyle okolicznociami
uycia czy zasadami budowy, ile stopniem konwencjonalnoci. Powstaj jako rezultat indywidualnej
odkrywczoci i sztuki jzykowej, maj zaskakiwa, zastanawia czy zachwyca odbiorc, stanowi
wymagajc rozwizania zagadk
Granic midzy poetyck a potoczn metafor s pynne.
Metafory poetyckie nie zjawiaj si wycznie w poezji, ale jako produkty anonimowej
twrczoci lingwistycznej rodz si take w mowie potocznej, np. w ulicznych czy
argonowych powiedzonkach
Metafory wystpujce w utworach poetyckich mog mie charakter z dawna potoczny lub by
pozbawionymi pierwiastka twrczego banalnymi poetyzmami.
Rodzce si metafory jako niezwyke poczenia wyrazowe zakadaj pewien odbiorczy
wysiek semantyzacyjny, ktry pobudzaj przez rwnoczesne stawianie oporu utartym
nawykom frazeologicznym.
Moliwoci tworzenia nowych zwizkw metaforycznych s nieskoczone, ale niezupenie
swobodne.
Zasig semantycznej czliwoci nie jest z gry ograniczony, jednak do wytworzenia
znaczenia metaforycznego nie wystarcza skadniowe poczenie jakichkolwiek obcych sobie
wyrazw, lecz konieczna jest uchwytno wizi uzasadniajcych to poczenie.
Metafora potoczna s wielekro powtarzanymi, utartymi w obyczaju jzykowym zestawieniami
sownymi; ich znaczenia zostay na tyle przyswojone, e rozumiane s automatycznie, bez
koniecznoci uzasadnie i odwoa do niemetaforycznych znacze skadajcych si na nie wyrazw.
Np. bieg wydarze, rdo dochodw, rachunek sumienia, gorcy spr.
Substytucyjna teoria metafory utrwalona zostaa przez dziedzictwo klasycznej retoryki i poetyki.
W myl jej zaoe metafora jest celow dewiacj, artystycznym odstpstwem od jzykowej
naturalnoci i wprowadzona zostaje do wypowiedzi w drodze substytucji zamiast zwykego okrelenia
niemetaforycznego.
Interpretacja metafory wymaga zrekonstruowanego waciwego, prozaicznego ekwiwalentu
dla caej metafory lub dla ktrego z jej skadnikw oraz okrelenia zasady ich wymiany.
Teoria Arystotelesa
wg Arystotelesa Metafora jest to przeniesienie nazwy jednej rzeczy na inn: z rodzaju na
gatunek, z gatunku na rodzaj, z jednego gatunku na inny, lub te przeniesienie nazwy z jakiej
rzeczy na inn na podstawie analogii.
Analogi rozumie jako rodzaj odniesie proporcjonalnych

Metafora

Porwnaniowa teoria metafory

Take zakorzeniona w Arystotelesowskiej opinii, e metafory to skrcone porwnanie, a
stworzenie dobrej polega na dostrzeganiu podobiestwa w rzeczach niepodobnych.
Teoria ta upatruje motywacji w podobiestwach lub pokrewiestwach midzy zjawiskami czy
obiektami, ktrych nazwy zostay w metaforze zestawione lub podmienione. Np. koral ust
moe by uzasadniona podobiestwem w dwch planach: midzy koralem a ustami oraz
midzy koralem a potoczn czerwieni jeli koral uzna za jej metaforyczny substytut.
Porwnaniowa teoria metafory eksponujc wizi przedmiotowe atwo przylega do pewnej
klasy do prostych metafor o czytelnej denotacji, takich jak np. dzwon spdnicy, fale zb,
pomie mioci, wycie wichru, lodowate milczenie itp.,
Interakcyjna teoria metafory
Odrzuca jako niewystarczajce lub mylce objanienia porwnaniowe, a zwaszcza
substytucyjne.
Traktuje ona wyraenie metaforyczne jako obszar wspoddziaywania dwch przynajmniej
dziedzin, z ktrych jedna zostaje przedstawiona i przeksztacona przez system implikacji
skojarzeniowych typowych dla drugiej, pomocniczej.
Zalenie od tego, w jakich kategoriach ujte zostan zestawione w metaforach dziedziny, np.
jako ukady przedmiotowe, rodzaje myli, przey czy wyobrae, kompozycje obrazowe,
konstrukcje pojciowe czy kompleksy znaczeniowe teoria interakcyjna moe prezentowa
rne orientacje: obiektywizujco-realistyczne, psychologiczne, tematologiczne (tematyczna
krytyka), semantyczno-logiczne, semantyczno-lingwistyczne itd.
Nowoczesne ujcia traktuj metafor jako konstrukcj jzykow. Dla jej opisu aplikuj cay aparat
wspczesnej semantyki oraz lingwistyki tekstu, wyprbowujc koncepcje zrodzone w obrbie
gramatyki generatywnej, poetyki generatywnej, pragmatyki 1, teorii aktw mowy itd.
Lingwistyczn orientacj w teorii metafory stymuluje fakt, e wspczesna metafora poetycka
szczeglnie uwydatnia motywacj i zalenoci jzykowe (gr sw, homonimy, przeksztacenia
frazeologiczne itp.), cakowicie uzaleniajc przekazywany obraz wiata od sposobu jego
wysowienia.
Poetycka konstrukcja metaforyczna rzadko ogranicza swj zasig do autonomicznego zwizku dwch
wyrazw, a promieniuje zwykle na budow wikszego fragmentu lub nawet caego tekstu, tworzc
rozgaziony ukad sowny, ktrego kompozycyjnym odpowiednikiem jest rozwinity obraz
metaforyczny.
Historia rozwaa nad metafor w europejskim krgu kultury liczy, poczynajc od Arystotelesa,
prawie 24 wieki. W niezwykle ywotnym dziedzictwie antycznej retoryki i poetyki tkwi korzenie
niemal wszystkich najpopularniejszych do dzisiaj sdw o metaforze. Klasyfikacje retoryczne
przyznajc metaforze szczegln rang uwaay j bd za najwaniejszy z tropw poetyckich (figury
retoryczne), zapewniajcy mowie ozdobno i zniewalajce oddziaywanie, bd te traktoway j
jako synonim tropu poetyckiego, poetyckiego wic kategori nadrzdn wobec kilku czy kilkunastu
odmian tropw (np. hiperboli, ironii, katachrezy, metonimii, peryfrazy, synekdochy i in.)
II Zarys teorii literatury
1

Pragmatyka (pragmatyka lingwistyczna) jeden z trzech dziaw semiotyki (obok semantyki i syntaktyki).
Zajmuje si kwestiami stosunkw midzy znakami sownymi a interpretatorami (ludmi je wypowiadajcymi lub
suchajcymi), ktre zachodz w procesie komunikacji sownej. Inaczej mwic, pragmatyka bada sposoby
posugiwania si mow przez ludzi (w szczeglnoci rozumienie i interpretowanie wypowiedzi w zalenoci od
kontekstu), a take mechanizmy niejawnego przekazywania i uzyskiwania informacji przez wypowied oraz
mechanizmy jej rozumienia.

Metafora

Dla przemian metafory niezwyke s trzy czynniki:

1) jaki jest zakres znaczeniowy sw, z ktrych jest budowana, jaka zarysowuje si midzy nimi
odlego semantyczna
2) jaka jest funkcja interpretacyjna
3) jaka jest funkcja kompozycyjna
Metonimia jest to rodzaj metafory, zastpienie nazwy jakiego przedmiotu lub zjawiska nazw
innego, pozostajcego pozostajcego nim w penej zalenoci. Np. wypi kielicha do dna metonimia
polega na tym, e wino zastpione przez kielich, w ktrym ono si znajduje, a wic pozostaje z nim w
pewnym realnym zwizku.
Synekdocha odmiana metonimii, cz zastpuje cao lub cao cz. Zastpowanie dokonuje
si w ramach jednego przedmiotu. Synekdocha suy wydobyciu jakiego jednego elementu dla celw
emocjonalnych lub obrazowych, np. li i drzewo mog oglnie oznacza rolinno.
Oksymoron zestawienie ze sob dwch wyrazw o przeciwstawnym znaczeniu, wzajemnie si
wykluczajcych (czarny nieg)
Peryfraza polega na zastpieniu danego wyrazu przez szereg innych , ktre byyby jego
rwnowanikiem znaczeniowym.
Eufemizm odmiana peryfrazy; agodzenie znacze pewnych wyrazw.