Joanna ubr, nieznana bohaterka mego miasta Zamocia

Cho nie urodziem si w tym miecie, lecz w oddalonej od niego o

kilkanacie kilometrw wiosce Bodaczw, uwaam je za moje. Zakochaem si w
nim bdc jeszcze dzieckiem, zachwyciem jego piknem i do dzi starwk
zamojsk uwaam za jeden z najpikniejszych fragmentw Polski. Zamo jest
dzieem pierwszego ordynata, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego kilku
krlw, Jana Sariusza Zamoyskiego. Powsta na paskim terenie w pobliu
rodowej wioski kanclerza zwanej dzisiaj Starym Zamociem.Tu w czasie nawanic
wojennych chroniy si rodziny magnatw ktrzy walczyli w tym czasie na
froncie, bo nigdy w ataku frontalnym Zamo nie by zdobyte przez
nieprzyjaciela, cho kilka razy byo oddany najedzcom bez boju. Takie
wydarzenie miao miejsce w roku 1809. Dwa lata wczeniej z woli Napoleona na
dawnych ziemiach polskich stworzone zostao Ksistwo Warszawskie z ziem II i III
zaboru pruskiego i II zaboru austriackiego. Austriakw nie pytano o zdanie,
dlatego si prbowali odebra swoje posiadoci. Zajli Zamo. Miasto
odzyskano dziki odwadze i sprytowi onierza-kobiety Joanny ubr.

Dzieje tej kobiety s fascynujce, szkoda, e tak skromne s rda

historyczne i e tyle bdnych informacji kry o niej. Te bdy wyniky
czciowo std, e p wieku po jej mierci wielu Polakw dowiedziao si o niej z
kart powieci Wacawa Gsiorowskiego Huragan, i niektrzy z czytelnikw
informacje o tej drugorzdnej postaci w tym utworze literackim potraktowali jako
fakty historyczne. Jest to powie do niskich lotw, takie zwyke,
sentymentalne czytado osadzone w konretnej historii, z realnymi postaciami
Macieja i Joanny ubrw. Gdy autor zacz j publikowa w odcinkach w
czasopimie, wielu z wypiekami na twarzy czekao, czego ta wielka do
prymitywna onierka, po prostu "baba" z powieci jeszcze dokona. Autor mia
prawo tworzy legendy, bo to przecie powie, nie wszystko co opisua musiao
by prawd ,ale wielu do dzisiaj jego narracj za tak uwaaj.
Zacznijmy ab ovo, czyli od jaja, jak mawiali staroytni Rzymianie. Ju z dat
jej narodzenia s kopoty. Na pomniku nagrobnym jest napisane, e zmara
majc 80 lat, czyli narodziaby si w roku 1771 r. Nie wierz w to co widnieje na
pomniku, przypuszczam jej chrzeniak, ktry go ufundowa, nie zna jej wieku.

Wierz bardziej czonkowi rodu Romanowi Zuberowi, profesorowi matematyki na

Uniwersytecie Wrocawskim, ktry naukowo zaj si histori swej rodziny i
napisa monografi p.t. "Dzieje Rodu ubrw". Obstaje on przy roku 1786, co
oznacza, e Joanna zmara majc 66 lat. Urodzia si na terenie obecnej
pnocnej Ukrainy w Berdyczowie koo ytomierza, tym Berdyczowie, o ktrym
utaro si powiedzenie "pisz mi na Berdyczw", co znaczy: zapomnij o mnie, daj
mi spokj. Majc 15 lat wysza za m, ale po trzech latach zostaa wdow. Po
odbyciu rocznej aoby wysza za m za Macieja ubra, urzdnika zespou
adwokackiego w ytomierzu. By to czas zafascynowania wikszoci
mieszkacw Europy Napoleonem Bonaparte. Gdy ten dotar na obszary Polski,
Maciej postanowi zacign si do jego armii. Joanna powiedziaa owszem, ale
pod warunkiem, e bdzie przy nim. W owych czasach, szczeglnie przy
wojskach napoleoskich, krcio si duo kobiet. Dowdcy wybierali najmodsze i
najadniejsze do wiadomych celw, no i przy okazji gotoway dla nich i pray
odzienie. Inne cigny za wojskiem na swych furmankach zaopatrywujc
onierzy w tabak, samogon, produkty ywnociowe, no i w razie potrzeby
wiadczyy usugi seksualne. Byy to markietantki, w owych czasach sowo raczej
obojtne z punktu widzenia moralnego, bo traktowano te usugi jako towar na
sprzeda. Byy dumne z tego, e w ten sposb su ojczynie, dlatego fundator
jej pomnika nagrobnego zamieszcza to sowo przed jej imieniem i nazwiskiem.
Joanna nie bya markietantk, upara si e bdzie onierzem. Przywdziaa strj
mski, a poniewa bya kobiet do korpulentn, wygldaa w nim jak
mczyzna. Maciej mia j przestawia jako swego modszego brata.

W okolicach Berdyczowa major Kamiski zorganizowa oddzia ochotnikw

do polskiego wojska, z ktrymi dotar do Warszawy i caa grupa zostaa wcielona
do armii Ksistwa Warszawskiego. Joanna i Maciej nie zdyli na czas pozby si
swych posiadoci, wic nie zdyli doczy do grupy, kupili bryczk i konia i nie
bez przygd, dotarli do Warszawy. Po drodze okradziono ich ze wszystkiego co
mieli, Maciej nawet odsiedzia jaki krtki czas w wizieniu austryjackim. W
Warszawie Maciej i jego "modszy brat" zostali przyjci do puku piechoty, on
jako kapral, ona jako szeregowy. Byo rzecz niemoliw by w barakach niszych
rang wojskowych utrzyma dugo tajemnic pci Joanny. Udao si jednak to
zrobi przez jaki czas, ona staraa si bardzo, by wywizywa si dobrze ze
swych obowizkw i chyba dlatego po odkryciu tajemnicy nie wyrzucono jej z
wojska. Walczya razem z mem pod Raszynem, Gr Kalwari, wreszcie puk
dotar pod mury Zamocia.
Zamo, z trzema tysicami dobrze uzbrojonych i dowiadczonych w bojach
austriackich onierzy by nie do zdobycia, tym bardziej e pukownik Stanisaw
Potocki pod murami Zamocia mia do dyspozycji tysic piset do
przypadkowych, le uzbrojonych i wielu niedowiadczonych onierzy.

Mieszkacy miasta i okolic byli wrogo nastawieni do Austriakw i pomogali

oblegajcym w czymkolwiek byli zdolni pomc. Rzdca ordynacji zamojskiej Piotr
Domaski przekaza polskiemu dowdztwu wiele informacji, zdradzi Potockiemu
plany sabych punktw w umocnieniach obronnych. Dziki tej wiedzy Joanna z
grupk ludzi od strony najmniej spodziewanej, przez zamaskowan bramk przy
baszcie Lubelskiej, dostaa si do wntrza twierdzy, otwarto bram baszty
wikszej grupie onierzy, ktrym przewodzi Maciej. To byo szybkie,
niespodziewane, pene zwycistwo dziki zaskoczeniu. Zdobyto bro, armaty,
mundury i due magazyny ywnoci. 1500 onierzy wroga wzito do niewoli.
Potocki chcia bohatersk par uhonorowa krzyem wojennym Vituti Militari
utworzonym kilkanacie lat wczeniej przez ksicia Jzefa Poniatowskiego,
gwnodowodzcego siami Ksistwa Warszawskiego i zatwierdzonym przez jego
stryja krla Stanisawa Augusta.
Wybito go zaraz po
uchwaleniu Konstytucji 3
Maja w czasie wojen z caryc
i Targowic. Order ten nie
tylko honorowa odwanych i
zasuonych, ale podwysza
sum odu i zapewnia
opiek finansow do koca
ycia odznaczonego. Ksiz
uzna, e nadanie go kobiecie
byoby przymieniem blasku
orderu, poleci bohaterw
spod Zamocia wynagrodzi
finansowo. Zabolao to
mocno Joann i Macieja, bo
naraali ycie nie dla nagrody
pieninej, ale z mioci do
Ojczyzny. Poprosili o
przeniesienie ich do innego
puku. Po duszych
pertraktacjach dostali si do
17 puku piechoty, przy tej
okazji Macieja podniesiono do stopnia podporucznika, Joannie nieco pniej dano
funkcj furiera w kompanii ma - bya odpowiedzialna za zakwaterowanie i
zaopatrzenie jednostki. Ta funkcja wyniosa j do stopnia podoficerskiego,
zostaa sierantem i pozostaa nim do koca swej kariery wojskowej. To nie bya
pokorna, pobona Matka Polka. Bya onierk, zachowywaa si jak jej kompanii.
Pewnego dnia kompania jej ma pracowaa przy budowie waw obronnych
Torunia, grupka onierzy zmarznitych i przemoknitych w deszczu chcc si
rozgrza razem z Joann urzdzia sobie przyjcie, ktre trwao do nocy.
Kompania zgubia si w miecie, nie moga odnale miejsca swego
zakwaterowania, wyczekiwaa w deszczu na kwatermistrzyni. Maciej wciek si
na on, i jak sama wspomina w pamitniku, "chcia przebi mnie szpad jak

psa", skoczyo si na tym, e " przez par dni nie mogam gow ruszy, bo mi
karku nadkrci".

Dom Joanny w Wieluniu, stan obecny

Szo nowe. Polscy dowdcy wojskowi wiedzieli, e Napoleon musi si
zmierzy z carem, w popiechu budowali polskie siy zbrojne, i gdy w roku 1812
cesarz przyby do Polski i ruszy na wschd, do jego kilkusettysicznej armii
doczy stutysiczny polski korpus. Znaleli si w nim, oczywicie, Joanna i
Maciej. Dostali si do puku fizylierw pukownika Jzefa Hornowskiego,
bdcego czci 17 dywizji dowodzonej przez generaa Henryka Dbrowskiego.
Fizylierzy w owych czasach to formacja lekkiej piechoty. Joanna w pobliu miasta
Bychw miaa okazj odznaczy si podobnie jak w Zamociu. Maciej z grup
swoich onierzy zosta wysany na zwiad, otoczony zosta przez du grup
kozakw. Ma i oddzia uratowaa od mierci Joanna. Zaniepokojona
przeduajcymi si odgosami strzelaniny w miejscu do ktrego zosta wyslamy
zwiad, skrzykna grup wojskowych, zaatakowaa od tyu i rozbia oddzia
wroga. Zarzdca Bychowa wyda bankiet na jej cze, a genera Edward
towski uhonorowa j srebrnym orderem Virtiti Militari pitego stopnia.
Wyrniono take Macieja Wojskowym Krzyem Kawalerskim. Po klsce
Napoleona pod Moskw parze udao si na wasn rk dotrze do Krakowa, a
std do Francji. Brali udzia w kilku innych bitwach, a po ostatecznej klsce
cesarza wrcili w roku 1814 do ojczyzny. Maciej wstpi do wojska w randze
porucznika. Po ptorarocznej subie, nie widzc adnych szans walki o
wyzwolenie Polski, bo w midzyczasie Ksistwo Warszawskie staje si
Krlestwem Polskim uzalenionym od cara, skada podanie o zwolnienie ze suby

czynnej. Przeniesiono go do carskiej suby lenej, dosta pozycj nadleniczego

lasw pastwowych koo Wielunia.
Zamieszkali we wsi Popowice. Maciej po ponad 20 latach suby lenej,
niedugo przed mierci, przeszedi na emerytur, dosta pensj w wysokoci
6052 zotych polskich rocznie. Po jego mierci Joanna kupia dom w Wieluniu, trzy
lata pniej w roku 1852 umiera podczas gronej epidemii cholery.
Niewiele pamitek pozostao po tej mdrej i odwanej patriotce. W Zamociu
chyba nie ma adnego fizycznego znaku
upamitniajcego jej zasugi dla miasta, nawet
najskromniejszej tablicy pamitkowej. Niczego
nie znalazem sam, gdy tam byem kilka lat
temu, o niczym takim nie wiedzieli ludzie ze
sub administracji miejskiej i w turystycznych
punktach informacyjnych. Chyba jedynymi
znakami materialnymi po niej w Polsce jest jej
dom stojcy przy ulicy ubr i grb przy
gwnej alei cmentarza miejskiego w Wieluniu.
W roku 2000 oryginalny pomnik nagrobny,
niestety, wymieniono - znikna i ta
historyczna pamitka. Zachowa si na nim
jedynie napis ze starego pomnika.
Ta kobieta, ktra braa udzia w 17
bitwach i obleniach, kilka razy wsawia si
swym bohaterstwem i inteligencj, pierwsza
kobieta nagrodzona najwaniejszym orderem
wojennym, orderem ktrym uhonorowana zostaa inna kobieta-onierz Lucyna
Daszkiewiczwna dopiero 111 lat pniej. Jej bohaterstwa i powicenia
niejednokrotnie nie dostrzegano, czy nawet poniano j tylko dlatego e bya
kobiet - tym bardziej nie zasuya na zapomnienie. To moja cegieka by j
przypomnie i pochyli przed ni czoa.
pomaranski.ca