TEMA BROJA

KJERKEGOROVA FILOZOFIJA
Arhe, II, 3/2005
UDK 141.32:929
Originalni nauni rad

SAFET BEKTOVI
Teoloki Fakultet, Institut za sistematsku teologiju
Univerzitet u Kopenhagenu

BIOGRAFSKO ITANJE I RAZUMIJEVANJE

KJERKEGORA
Saetak: Postoji jedna tajna u Kjerkegorovom ivotu koja je takoe prisutna u njegovim
djelima. Ona ima presudan znaaj za njegovu egzistenciju i njegov nain saoptavanja. Govorei
o svojoj melanholiji Kjierkegor djelimino otkriva ovu tajnu, tako da se moe razumjeti da je
u pitanju problem koji se odnosi na nesklad izmeu mentalnog i somatskog. Glavni razlog
Kjerkegorove melanholije, prema jednoj hipotezi, lei ustvari u njegovoj bolesti: posebnoj vrsti
epilepsije koju danas poznajemo kao temporalnu epilepsiju.
Kljune rijei: tajna, melanholija, epilepsija, egzistencijalna dijalektika, nain komunikacije.

KJERKEGOROVA TAJNA
Bez obzira na to to se o Serenu Kjerkegoru [Sren Kierkegaard] puno zna, miljenja o njemu kao osobi i o karakteru njegovog stvaralatva jo uvijek su podijeljena:
Jedni u njemu vide lozofa, drugi teologa, trei pjesnika, a etvrti smatraju da on objedinjuje lozoju i poeziju u jedno te ga zovu i pjesnikom-lozofom. Razlike proistiu
uglavnom na osnovu procjene o znaaju pojedinih Kjerkegorovih djela i linog ugla
posmatranje njegovog stvaralatva. Kjerkegor se inae pojavljuje u razliitim izdanjima i sebe naziva razliitim imenima: egzistencijalnim misliocem, religioznim
piscem, obinim pjesnikom, dajuci time direktan povod za razliite interpretacije
onoga to je pisao. Jasno je, medjutim, da iza svake nae kvalikacije o Kjerkegoru
7

stoji jedno ali koje ukazuje na vieznanost i nedovrenost tumaenja Kjerkegora. Jer
Kjerkegor jeste lozof, ali se njegovo lozoranje sastoji u kritici ondanje lozoje i u
jasnom distanciranju od lozofske teorije; on je takoe i teolog, ali se njegova teologija
svodi na bespotednu borbu protiv zvanine teologije i crkve; Kjerkegor je i pjesnik, ali
uopte ne dri do poezije vec je neprekidno podvrgava sudu etike i religije.
Izraz privatni pisac, kojeg Kjerkegor koristi za sebe u Zavrnom nenaunom postskriptumu, ima poseban znacaj za Kjerkegorovo samoodredjenje. Njime se Kjerkegor
denitivno distancira od objektivnog shvatanja istine i pravi aluziju na subjektivnost
kao jedinu istinu, naravno, u formi ironije, istiuci da je njegovo stvaralastvo privatni
cin, koji se kao takav ne tie drugih ljudi. Ali, u stvarnosti je upravo obrnuto. Kjerkegor pie ba zato to ima silnu potrebu da neto kae drugima. Njegova istina i nain
saoptavanja su, meutim, tako dvosmisleni da ne dozvoljavaju izricanje denitivnih
sudova. Ideju o tome da Kjerkegorovo stvaralatvo ima svoju sopstvenu unutranju istoriju koju nije lako dokuiti, budui da Kjerkegor ne nudi klju za nju, medju prvima
je iznio Teodor Adorno [Theodor Adorno] 1933. u svojoj doktorskoj disertaciji Kierkegaard. Konstruktion des sthetischen. Kjerkegorovo stvaralatvo ima mitski sadrzaj
i njegovi tekstovi ukazuju na jednu stvarnost sasvim drugaiju od one koja je jeziki
predstavljena1. Ova se teza moe dovesti u vezu sa onim to je Kjerkegor zapisao nekoliko mjeseci prije svoje smrti: Postoji samo jedan jedini ovjek koji ima pretpostavke
da izvri stvarnu analizu mojih djela: to sam ja (19,321)2, to je samo potvrda pojanjenju koje je Kjerkegor ve bio dao u svom autobiografskom djelu - Osvrt na moje
stvaralastvo - da se nikada pred svijetom nije pokazivao u svom pravom izdanju ve
uvijek kao prerueni obmanjiva (18,123).
Kjerkegorov unutranji ivot sadri, naime, jednu veliku tajnu o kojoj se, uvidom
u njegove zabiljeke, moe dosta toga pretpostaviti, ali malo ta sa sigurnou kazati.
Moe se razumjeti da se radi o jednoj nesavladivoj razapetosti, o neskladu izmeu
mentalnog i somatskog, o patnji (lidelse), koja je pratila Kjerkegora itavog ivota,
a koju nije elio drugima da otkrije. U poznatoj dnevnikoj zabiljeci iz 1843. koja nosi
naslov tajna nota (den hemmelige Note) Kjerkegor kae: Nakon moje smrti, niko u
mojim papirima (i to mi je utjeha) nee nai ni jednu informaciju o tome ta je zapravo
ispunjavalo moj ivot3. Nekoliko godina kasnije Kjerkegor pie: Veliki je teret mog
ivota. Ima tu i tamo srenih okolnosti, ali jedna crna taka sve unitava. Takav je moj
ivot, a da su drugi ljudi otkrili moju tajnu, ja bih jo od najranijeg doba postao objekat
saaljenja i tako bih dobio dodatni teret; ovako sve preputam Bogu4.
Oigledno je da ova tajna ima presudnu ulogu u nekim od najvanijih dogaaja i
odluka u Kjerkegorovom ivotu: u njegovom odnosu prema Regini i raskidu vjeridbe
sa njom, u dilemi oko svjetenikog poziva i odustajanju od njega, i naroito u njego1

Prema danskom prijevodu Theodor Adorno: Kierkegaard. Konstruktion af det stetiske, 99.
Kjerkegorovi citati u ovom lanku su navedeni prema Samlede vrker 1-20 udgivet 1962-64 (Sabrana djela, 1-20
izdanje 1962-64), pri emu prva brojka oznaava redni broj svezka, a druga stranicu, odnosno prema Pap., to je
uobiajena skraenica za Papirer (Papiri) tj. Kjerkegorove dnevnike zabiljeke, izdanje 1968-1978.
3
Pap. IV A 85. Analizirajuci u svom Ili-ili navodnu prevaru Marie Beaumarchais od strane Claviga (iz Goetheovog
djela Clavigo), a u smislu aluzije na sopstveni odnos prema Regini, Kjerkegor upuuje na tajnu notu kao neto to
moe objasniti prevaru, ali istovremeno dovesti Claviga u jos nepovoljniju situaciju (Vidi 2,164-169).
4
Pap. VIII, 1 650. s. 297.
2

voj posveenosti kranstvu. Tajna je uinila da Kjerkegor bude usamljenik. U jednom

razgovoru sa svojim najbliim prijateljem Emilom Boesenom, Kjerkegor na samrtnoj
postelji priznaje da je upravo zbog svoje tajne ivio ivot drugaije od ostalih. Njegove
poslednje rijei upuene Boesenu glase: Pozdravi sve ljude i kai im da mi je stalo do
njih; kai im da je moj ivot bio jedna velika patnja, nedokuiva za druge. Izgledalo je
da sam ponosan i sujetan, ali nije bilo tako; nisam uopte bolji od drugih. Rekao sam
to, i ponovicu opet: Bio sam melanholik i zato se nisam enio niti prihvatio slubu
Ostao sam izuzetak5
Strastveni istraiva Kjergegora - danski svetenik Leif Bork Hansen, koga popularno zovu Kjerkegorovim svetenikom - naroito se bavio Kjerkegorovom tajnom. On
u svojoj knizi Tajna Srena Kierkegaardova i egzistencijalna dijalektika (1994), iznosi
uz strunu podrku svoje supruge Heidi - tezu po kojoj se Kjerkegorova ivotna tajna
odnosi na njegovu bolest, onu zbog koje se Kjerkegor dva puta obraao svom ljekaru
Olofu Lundu Bangu, a o emu svjedoe dvije kratke dnevnike zabiljeke: Prva je iz
1846. godine, zapisana neposredno nakon objavljivanja Zavrnog nenaunog postskriptuma, kada je Kjerkegor vjerovao da je okonao svoje stvaralatvo i da moe kazati
neto lino o sebi, a druga je iz 1848. godine, u kojoj Kjerkegor priznaje da se njegova
patnja odnosi na nesklad izmedju due i tijela, i da je njegova prva posjeta doktoru, za koju dodue ne kae kada se dogodila, oznaila preokret u njegovom ivotu6.
Prema branom paru Hansen Kjerkegor je patio od jedne vrste psiho-motorike
epilepsije koja se zove temporalna epilepsija, a koja dovodi do psihikih i ziolokih
problema. Ne zna se kakvu dijagnozu je postavio Kjerkegorov lini ljekar, ali se na
osnovu dananjih medicinskih i neuro-psiholokih saznanja moe povui jasna pralela
izmeu simptoma ove epilepsije i raspoloivih opisa Kjerkegorove patnje, odnosno
bolesti, od koje je umro 11 novembra 1855.7 Temporalna epilepsija se vrlo rijetko manifestuje kao devijantno socio-psiholoko ponaanje. Osobe sa temporalnom epilepsijom
funkcioniu sasvim normalno u drutvu s tim to obino pokazuju pojaan interes za
moral, religiji ili umjetnost. Smatra se takoe da ova bolest podstie mozak na dodatnu
aktivnost i pojaava nagon za stvaranjem8. Opte je poznato da su od temporalne epilepsije patili Gistav Flober [Gustave Flaubert], Fjodor Dostojevski i van Gog [Vincent
5

Navedeno prema H. Gottsched: Sren Kierkegaards Efterladte Papirer, 1854-55 s. 595. Vidi takoe Pap. VIII, 1
A 185, s. 92-93.
6
Pap. VII, 1 A 126, s. 67 odnosno Samlede vrker: 18,126.
7
Kjerkegor je u posljednjim godinama svog ivota, po sopstvenom priznanju, imao vise napada bolesti. Svjetenik
Tiho Spangs, kod koga je Kjerkegor povremeno navraao, takoe svjedoi o tome, i napominje da ga je Kjerkegor
zamolio da ne pria drugima o ovom problemu. Napadi su, medjutim, bivali sve ei a bolovi u kimi i nogama sve
jai, tako da je Kjerkegor bio prinuen na bolniko lijeenje. Nakon jednog pada na ulici, Kjerkegor je 2. oktobra
1855. godine smjeten u bolnicu Frederik u Kopenhagenu. Njegovo zdravlje se, meutim, samo pogoravalo a
pomoci od medicine nije blio. Zvanina bolnika dijagnoza - spondylitis tuberculosa tj. tuberkulozno zapaljenje
donjeg dijela kime, - danas je vrlo diskutabilna i uglavnom se pribjegava pretpostavci da je Kjerkegor bolovao i
umro od neurotine paralize (polyradiculitis ili Landry-Guillain sindrom). Uvidom u Kjerkegorov ljekarski karton,
a na bazi najnovijih medicinskih dostignua, podrobnu analizu ovih pretpostavki iznosi Jens Staubrand u lanku
Znak pitanja u bolnikom kartonu o uzroku Kjerkegorove smtri. Vidi Danski medicinski Rijenik, 1989-1990, s.
142-166.
8
Supruga Borka Hansena Heidi, koja radi kao neuropsihijatar u jednoj kopenhakoj bolnici iznosi i analizira u
knjizi Sren Kierkegaards hemmelighed og eksistensdialektik svoja iskustava i zapaanja sa ovakvim pacijentima.

van Gogh], tako da se njihova enormna produktivnost dovodi u vezu sa epileptikim

nagonom za stvaranjem.
Kjerkegorova hipergraja9 i njegovo lino objanjenje o sudbonosnoj vezanosti za
pero i pisanje, idu potpuno u prilog Hansenovoj tezi, koji, usput reeno, nije usamljen
u svom misljenju10.
Pisanje je moj ivot, kae Kjerkegor u jednoj dnevnikoj zabiljeci. Kao to je
eherezada spasila svoj ivot priajui prie, tako i ja spasavam sebe piui11. Tu
strasnu melanholiju, unutranju patnju simptomatine vrste mogu da savladam iskljuivo pisanjem12. Poznati Kjerkegorov savremenik, pisac i kritiar P. L. Mller, koji je
inae imao bliske odnose sa Kjerkegorom, zapisao je sljedee: Stvaranje je kod Kjerkegora stvar neobinog psiholokog nagona, neto to on koristi kao medikament on
se jedino odmara dok dri pero u ruci i jedino to ga zasiuje jeste pisanje13.
Postoji jo jedna interesantna injenica, na koju se u obrazlaganju svoje teze oslanja
Bork Hansen, a koja se tie Kjerkegorog raskida vjeridbe sa Reginom. Prema vaaem
danskom zakonu u Kjerkegorovo vrijeme, epilepsija je tretirala kao jedna od onih bolesti koja ima direktne posljedice na pravni status braka. Osoba kod koje bi se utvrdila
epilepsija nije mogla zaljuiti brak, ili je pak morala biti razvedena ukoliko je ve u braku14. Cilj je bio da se sprjeavanjem raanja bolesne djece ova nasljedna i neizljeiva
bolest iskorijeni. Brak je u ovom sluaju uslovljavan sterilizacijom obolele osobe. I
u danskom zakonu iz 1922 godine stoji jedan paragraf koji kae da osoba koja pati od
epilepsije moe zakljuiti brak isljuivo uz saglasnost Ministarstva pravde15.
Saznanje o svojoj bolesti je, po Borku Hansenu, takoe moglo biti odluujucim razlogom Kjerkegoarovog odustajanja i od svjetenikog poziva. Ostala je, naime, tajna
zato je to uinio nakon to je zavrio teoloke studije i pastoralni seminar, i nakon to
je ve bio odrao uobiajenu pristupnu propovijed 24. februara 1844, u Trinitatis crkvi
u Kopenhagenu. Zna se, meutim, da je ondanje Kanonsko pravo zabranjivalo preuzimanje i obavljanje slube u sluaju psihikih oboljenja.

Kjerkegor je u veoma kratkom vremenskom periodu (1843-46) napisao vie od petnaest svojih najznaajnijih
knjiga.
Tezu o tome da je Kjerkegor bolovao od epilepsije prvi je iznio Emil Rasmussen 1905. godine u svojoj knjizi
Jesus. En sammenlignende studie (Isus.Uporedna studija), ali ona je ubrzo nakon toga bila osporena i odbaena sa
vie strana. Danas je, meutim, situacija drugacija. Dosta znaajnih autoriteta, direktno ili indirektno prihvata ovu
tezu. To su izmeu ostalih Joakim Garff - autor najznaajnije i najobimnije biograje o Kjerkegoru (SAK), Niels
Jrgen Cappelrn - lider Istraivakog centra Sren Kierkegaard u Kopenhagenu, Alastair McKinnon najpoznatiji
kanadski istraivac Kjerkegora, ameriki istrazivai Bruce Kirmmse og Stacey Ake, itd.
11
Pap. IX A 411.
12
Pap. X 1 A 422.
13
Vidi Gaer, Godisnjak za estetiku iz 1846. s. 175-176. kojeg je izdavao P. L. Mller.
14
Navedeno prema Kong Christian den Femtis Danske Lov Ved Justitsministeriets Omsorg, Under Det Juridiske
Fakultets Tilsyn Udgivet og med Kildehenvisninger Forsynet af Dr. Jur. V. A. Secher, 1891, s. 510. (Danski Zakon
Kralja Kristiana Petog, izdat uz pomo Ministarstva pravde, pod nadzorom Pravnog Fakulteta, snabdjeven upuitama na izvore od Dr. Jur. V. A. Secher).
15
Navedeno prema Leif Bork Hansen: Sren Kierkegaards hemmelighed og eksistensdialektik, 83.
10

10

DIJALEKTIKA INDIREKTNOG SAOPTAVANJA16

Svoja najznaajnija djela Kjerkegor je napisao pod pseudonimima17. Postavlja se
pitanje: zato? Teko je povjerovati da se radi o jednostavnoj potrebi nesigurnog ovjeka da skrivanjem iza drugih imena saopti svoju istinu i tako izbjegne eventualnu
kritiku javnosti? Ima dodue onih koji smatraju da su pseudonimi maske kojima se
Kjerkegor slui da bi odvratio itaoca od razmisljanja o identitetu autora i naveo ga
da se koncentrie na sadraj teksta. No, budui da maska u stvarnosti proizvodi obrnut
efekat i izaziva dodatno interesovanje za identitet maskiranog, ini se da je blia istini
teza po kojoj se Kjerkegorovi pseudonimi odnose na razliite pozicije na kojima se
on nalazi u momentu pisanja pojedinih djela. U tom smislu upotreba pseudonima se
moe shvatiti kao namjera da se istina predstavi iz razliitih uglova, i da se istovremeno pokae kako razliitim egzistencijama odgovaraju razliiti naini pisanja. Prema
Joakimu Garffu sinonimi su kljuni dio Kjerkegorove majeuticke metode, i oni mu
izmeu ostalog omogucuju da u prvom periodu svog stvaralatva osigura anonimnost
i neobaveznu distancu u odnosu na svakog pojedinanog pisca, da bi na kraju mogao
direktno da saopti svoju istinu i ukae na smisao cjelokupnog stvaralatva. injenica
je, naime, da Kjerkegor zapoinje svoje pisanje pseudonimima, te da kasnije, paralelno
sa pseudonimnim, postepeno otkriva svoj identitet, i da se tek na kraju potpisuje pravim
imenom. Taj put koji zapoinje estetskom analizom egzistencijalnih problema i vodi
ka etiko-religijskom tumaenju stvarnosti, oznaava sutinu Kjerkegorove dijalektike
posredovanja unutranjeg u spoljanjem18.
Pseudonimi su smiljeno odabrani i svaki od njih ima poseban cilj. Na kraju Zavrnog nenaunog postskriptuma, u poglavlju koje nosi indikativan naslov: Prvo i
posljednje objanjenje, Kjerkegor istie da njegovi pseudonimi nisu sluajnost, ve
izraavaju sutinu saoptavanja i imaju za cilj izazivanje replike. Ja sam prisutan i
treoj osobi kao suer, kao neko ko pjesniki proizvodi pisce, s tim da oni piu u svoje
ime. U pseudonimnim djelima nema tako niti jedne moje rijei, i ja o njima nemam ta
da kaem osim kao trea osoba; o njihovom znaenju sudim isljuivo kao italac koji,
naravno, ne poznaje privatno autore, to bi uostalom bilo i nemogue ako se radi o
dvostruko reektirajuem saoptavanju( 10,286).
Pseudonimni pisci, dakle, iznose sopstvena gledita, ali u okviru jednog unaprijed
smiljenog koncepta tako da se namjere tvorca koncepta mogu dokuiti samo ukoliko
italac apstahira linost pisca-pseudonima i pokua da shvati njegovu pozadinu, odnosno stvarnost iz koje on gleda na svijet. U toj situaciji Kjerkegor se kao trea osoba, a
u stvarnosti kao kamuirani tvorac itavog koncepta, stavlja na raspolaganje itaocu
16
Radi se o glagolskoj imenici meddelelse koju ovdje, kao i u daljnjem tekstu, prevodim kao saoptavanje, inae je
i prijevod komunikacija takoe prikladan, uz zadrku da ni jedan ni drugi ne izraavaju u potpunosti smisao pojma
meddelelse kod Kjerkegora. Vidi fusnotu 26. Druga znaenja su: informacija, iskazivanje, izjanjenje. Glagol
meddele znai u najirem smislu: rijei, izraziti svoje misli i osjeanja, ili pak dati informaciju o neemu.
17
To su Ili-ili (Victor Eremita), Strah i drhtanje (Johannes de Silentio), Ponavljanje (Constantin Constantius), O
pojmu strepnje (Vigilius Haufniensis), Filozofske mrvice (Johannes Climacus), Stadijumi na ivotnom putu (William
Afham, Assesoren i Frater Taciturnus), Zavrni nenauni postskriptum (Johhanes Climacus), Bolest na smrt (AntiClimacus).
18
Joakim Garrf: Den svnlse, s. 338.

11

kao sagovornik. Distancirajui se prema piscu-pseudonimu Kjerkegor tako indirektno

uspostavlja vrlo blizak i otvoren odnos sa itaocem19.
U svojim najranijim djelima Ili-ili, Ponavljanju i Strahu i drhtanju Kjerkegor se
iscrpno bavi problemom pisca, odnosno pievom komunikacijom sa svijetom. Centralna tema njegove reeksije u ovim djelima jeste pitanje mogunosti komunikacije
onog koji stvara: umjetnika, pisca, lozofa, sa drugim ljudima. Naroitu slojevitost
u tom pogledu nalazimo u Ili-ili. Ovo djelo formalno nema pisca ve je potpisano od
strane izdavaca Viktora Eremite, ali kao autore pojedinanih dijelova sreemo esteticara A, koji pie o umjetnickim temama, assesora Vilhelma odnosno etiara B, koji
pie o odnosu estetskog i etikog, i Johannesa zavodnika, koji se prvenstveno bavi
dijalektikom saoptavanja. Svaki od njih postavlja na svoj nain pitanje odnosa unutranjeg prema spoljanjem, pieve/umjetnike egzistencije prema literarnom/umjetnikom djelu. Ipak, zajedniki i preovladavajui motiv kod svih njih jeste disonantnost
i nemogunost uspostavljanja harmonije. S tim u vezi Kjerkegor je u svom primjerku
Ili-ili zapisao sljedee: Ovdje se radi o objanjenju jedne strasne disonance; totalne
razdvojenosti od stvarnosti, koja nema uzrok u autorovoj sujeti ve u melanholiji i
njenoj nadmoi nad stvarnou20.
U svom tumaenju stvarnosti Kjerkegor odbacuje Hegelovu postavku o identitetu
spoljanjeg i unutranjeg i naglaava protivurjenost kao sutinski oblik odnosa21. Ta
protivurjenost dolazi do izraaja naroito u ljudskoj egzistenciji, a postaje oigledna
onda kada egzistencijalna istina eli posredovati. Pjesnik stoga ne moe izraziti svoju
unutranjost i ne moe ostvariti istinsku komunikaciju sa itaocem. On je nesrenik
koji krije duboku patnju u svome srcu, ali su njegove usne tako oblikovane, da kada
jecaji i krici prelaze preko njih, to odjekuje kao lijepa muzika (2,23). Govor i tekst su
po Kjerkegoru u veini sluajeva samo dokazi o pogrenom prevoenju unutranjeg u
spoljanje, dok je utnja dokaz o nemogunosti takvog prevoenja.
Ponavljanje je takoe karakteristicno po svojoj strukturi i stilu. Ovdje glavni pisac
Konstantin Konstancijus uvodi itaoca u lozofski problem analizirajui svoju prepisku sa jednim mladim ovjekom, da bi se na kraju povukao i obavijestio itaoca da je
sve to izmislio, ukljuujuci i mladog ovjeka, kako bi realizovao jedan eksperiment o
ponavljanja. Kjerkegorova namjera je da se kroz primer ponavljanja ukae na problem
jezikog posredovanja egzistencije i meusobnog razumijevanja. Oigledno je, naime,
da Konstancijusu ne uspjeva da objasni smisao ponavljanja svom mladom sagovorniku
bez obzira na to to ovaj sm tvrdi da ga je razumio. Problem lei u jeziku odnosno
upotrebi optih jezikih kategorija, koje su zbog svoje optosti neprimjenljive u odnosu
na pojedinanu egzistenciju. To potvruje Konstancijusov mladi sagovornik, koji ne
samo da nije u stanju da jeziki izrazi svoju unutranjost, ve u jeziku dobija moralnog
sudiju koji ga proglaava, krivcem i varalicom(5,172). Ba kao to Assesoren u

19

Tjner, Garff & Dehs: Kierkegaards stetik, s. 12.

Pap. IV A 216.
21
Ve u prvoj reenici predgovora za Ili-ili Kjerkegor otvara dijalog sa itaocem u vezi sa Hegelom postavljajui
problem hegelovskog tumaenja odnosa spoljnjeg prema unutranjem: Moda ti je nekada, dragi itaoce, palo na
pamet da malo posumnja u ispravnost poznatog lozofskog stava, da je spoljanje unutranje, a unutranje spoljanje. Ja sam, sa svoje strane, u pogledu ovog lozofskog gledita, uvijek bio malo heretiki raspoloen (2,9).
20

12

Ili-ili neuspjeno pokuava da savlada nesklad izmeu ljubavi i braka, isto tako su Konstancijus i njegov sagovornik u Ponavljanju nemoni u savladavanju razlike izmeu
opteg i pojedinanog.
Nije sluajnost to su Ponavljanje i Strah i drhtanje izali iz tampe istog dana. Ima
puno veza i paralela izmeu ova dva djela. Jedna od nih je i ona izmeu biblijskog lika
Jov, kojeg u Ponavljanju predstavlja Konstancijusov sagovornik, i Abrahama u Strahu
i drhtanju. Mladi sagovornik Konstancijusa ostaje, naime, poput Jova unutar poetskog
svijeta. On kae da je ostvario ponavljanje, ali je jasno da se to odnosi samo na njegovu poeziju a ne na stvarni ivot. Za razliku od Abrahama koji utnjom posreduje
svoj problem i postaje vitezom, mladi sagovornik nastoji da to uini govorom, i naravno ostaje vjeno u zagrljaju svoje patnje, nalazei oduka u poetskom izkazivanju
tuge. utnja, medjutim, nije apsolutni princip kod Kjerkegora ve je bitno uslovljena
egzistencijalnom pozicijom u odnosu na Boga. To znai da utnja sama po sebi ne bi
spasila mladog sagovornika, budui da je on u drugaijoj situaciji od Abrahama, i da je
njegov cilj jeziko izraavanje unutranjeg a ne saglaavanje sa boanskim.
Strah i drhtanje se, izmeu ostalog, moe shvatiti i kao Kjerkegorova analiza optosti jezika, odnosno nemogunosti da se egzistencijalna istina saopti kroz lozoju i
poeziju. Razlikujui religijsku utnju od niih oblika utnje kao to su demonska i
estetka utnja, Kjerkegor se posebno bavi ovom oblikom. U tom smislu on puta Johannesa de silentia da, poput Konstancijusa u Ponavljanju, izvodi misaoni eksperiment
sa itaocem o odnosu opteg i pojedinanog, spoljanjeg i unutranjeg. Cilj je da se
pokae kako je Abrahamova utnja izraz nemogunosti saoptavanja apsolutnog, i da se
vjerski sadraj ne moe pretoiti u kategorije razuma i etike. S druge strane, Abraham je
otac vjere i uzor koji treba da slui pokoljenjima. Problem je, meutim, u tome to on
ostaje neshvaen uprkos mnogobrojnim hvalospjevima i predikama koje se dre u njegovu ast. Jer ako on sam ne moe da objasni svoju vjeru, smijeno je vjerovati da bi to,
umjesto njega, mogao da uini neko trei. Objanjenje Abrahamove vjere nije, naravno,
ni Kjerkegorov cilj. On priznaje da nije u stanju da razumije Abrahama, ali zato uvia
problem, te shodno tome, umjesto zakljuka zavrava Strah i drhtanje utnjom.
utnja je, meutim, oblik saoptavanja. Ona ne znai preutkivanje neega. utnjom se neto kazuje, ali ona moe biti dvoznana isto kao i ironija. utnja je, kae
Kjerkegor, zamka za demona koji zahvaljujui utnji postaje sve strasniji, ali s druge
strane, utnja je najvei izraz za saglaavanje boanstva i pojedinca22. Spoljanji posmatra, meutim, nikada ne moe znati da li se radi o demonskoj ili religijskoj utnji,
zato to ne postoji saglasnost izmeu unutranjeg i spoljanjeg. Abrahamova unutranjost je potpuno drugaija u odnosu na spoljanji izraz njegove uloge. On je po svojoj
unutranjosti vitez vjere a po spoljanjoj ulozi ubica.
Aludirajuci na paralelu izmeu svog odnosa prema Regini i Abrahamovog odnosa
prema Isaku, Kjerkegor podvlai slinost izmeu Abrahamove utnje i De silentiove
ironije; obje su nain odnosa pojedinca prema neizrecivom, ali i izraz potrebe da se
neizrecivo ipak posreduje. Tako u jednom od zavrnih pasusa Straha i drhtanja itamo: Posljednje rijei Abrahama su, meutim, ipak sauvane, i koliko ja razumijem
22
Primjer prve utnje nalazimo u zavodnikom ponaanju vodenjaka u legendi Agnete i vodenjak, a primjer druge
utnje je Abrahamovo ponaanje nakon to je dobio zapovijest od Boga da rtvuje Isaka. Vidi 5,80-88

13

paradoks, on je u njima potpuno prisutan. On u poetku nita ne kae i time ustvari

saoptava ono to se ima kazati. Njegov odgovor Isaku ima formu ironije, a to je kao
kada ja neto kaem, a ustvari nisam nita rekao (5,107).
Zajednicka tema Ili-ili, Ponavljanja i Straha i drhtanja je, dakle, problem saoptavanja istine. U tri odvojena eksperimenta razliiti autori pokazuju da se ono apsolutno ne moe posredovati. Estetsko, etiko i religijsko su kod Eremite ostali na nivou
parodije. Konstancijusu ne uspijeva da lozofski obrazloi ponavljanje, a Johannes
de silentio pokazuje da se Abrahamova religioznost uopte ne moe izraziti jezikom.
Knjievni kriticar bi s pravom mogao rei da autori ovih djlela nisu uspjeli u obradi
svojih tema. Njihov rezultat je iskljuivo negativnog karaktera: iznoenje dokaza da se
istina ne moe obraloziti, sistematizovati i objasniti. Postavlja se pitanje, ta je onda
Kjerkegorov cilj sa ovim eksperimentima? Odgovor koji Tjner daje na ovo pitanje je
vjerovatno taan. On kae da je Kjerkegorov cilj itaoevo samopreispitivanje. Sutina
Kjerkegorovih djela je u tome da su ona akcionog karaktera. Za razliku od lozofskih i naunih djela, Kjerkegorova istina nije u tekstu ve na drugom mjestu, i zadatak
teksta je samo da ukae na mjesto istine. Poenta je, dakle, u tome da ono najvanije lei
izvan teksta. Time se Kjerkegor deklarie kao anti-esteta. On ne smatra da u knjizi ili
slici treba da postoji neki skriveni sadraj, ali vjeruje u estetsko iskustvo sa knjigama,
odnosno u njihovo djelovanje u pravcu istine koja je vani, kod itaoca samog23.

ZAGONETKA KJERKEGOR
Osim reeksivnog odnosa prema lozofskim temama kojima se bavi i majeutike
metode u dijalogu sa itaocem, bitna odlika Kjerkegorovog metoda jeste tzv. reduplikacija (reduplikation). Ovaj pojam oznaava duplost kretanja i ukazuje na vezu izmeu
rijei i ina, naglaavajui sposobnost reeksivnog miljenja da izazove akciju. Reduplicirati znai biti ono to kaes da jesi24, potvrditi svoju bit u stvarnosti, tj. u sferi
etikog i religijskog, gdje se za razliku od sfere estetskog postajanje odnosi na in a ne
na miljenje. Srodan pojam reduplikaciji je dupliranje (fordoplelse). To je ontoloki
princip koji ukazuje na ostvarenu reduplikaciju, ostvarenu stvarnost, egzistenciju koja
je postala in. Duplost koja stoji u osnovi kako reduplikacije tako i dupliranja oznaava nain postajanja: bitak odnosno egzistencija bivaju zahvaljujui sintezi opteg i
konkretnog, vjenog i vremenskog.
Duplost je takoe izraz za jedinstvo protivurjenosti koje karakterie Kjerkegorov
stil. On stalno oscilira izmedju dva suprotstavljena gledista: koristi jezik i opte pojmova
da bi ostvario komunikaciju sa itaocem, a istovremeno naglaava nemogunost saoptavanje egzistencijalne istine. U tome se sastoji Kjerkegorova dijalektika saoptavanja
koja se metodski nadopunjuje sa reeksijom tj. njegovim stalnim osvrtom na sopstvenu
ulogu u odnosu na dati problem. I onda kada se totalno posveuje nekom problemu, i
onda kada ga samo povrno dotie, Kjerkegor reektira, tako da se stie utisak da nita
ne kae sluajno, i da uvijek otkriva/prikriva jedan dio svoje istine.
23
24

Tjner, Garff & Dehs: Kierkegaards stetik, 43.

Pap. IX A 208.

14

Kjerkegord nastupa kao svoj sopstveni tuma i kritiar. Kao pto je ve reeno, on se
u sopstvenim tekstovima pojavljuje kao trea osoba, kao neko ko komentarie pieve
stavove i navodno pomae itaocu da razumije tekst. Ali tumaei samog sebe Kjerkegor ustvari ne nudi odgovore, ve namee nova pitanja i razvija dramu u kojoj italac
uzima aktivno uee otkrivajui postepeno sopstvene dileme. Takvu situaciju u kojoj
se italac sve vie okrece samome sebi, Kjerkegor koristi za sopstvenu kamuau; on
zavodi itaoca za raun istine, isprobavajui na taj nain esto ponavljanu tezu da se
istina skriva u nainu pokazivanja, a otkriva u nainu skrivanja.
Prema Mogensu Pedersenu, Kjerkegorovo stvaralatvo je samoobjanjavajue i djeluje poput autonomnog, hermetiki zatvorenog jezikog mehanizma, koji zbog toga i
sam doprinosi reduciranju tumaenja Kjerkegora na reanje slogana i pojmova25. To,
dodue, vai samo ukoliko Kjerkegorovim iskazima pristupimo kao naunim stavovima, odnosno kao objektivnom gleditu. Inae bi svoenje tumaenja na samorazumijevanje totalno eliminisalo mogunost komunikacije Kjerkegora sa itaocem, to svakako
nije njegov cilj. Naprotiv, on se stalno obraa itaocu-jedinki vodei dijalog sa njim, pri
emu se, u meusobnom susretu mijenjaju i autor i italac26.
Vana pretpostavka za razumijevanje Kjerkegora jeste uvid u cjelovitost njegovog
stvaralatva, odnosno razumijevanje konkretne uloge koju pojedina djela imaju u cjelini
njegovog saoptavanja. Samo tako se daju uhvatiti i djelimino povezati u smisaonu
cjelonu egzistencijalne poruke, koje razliiti pseudonimi saoptavaju iz razliitih uglova, sa onim to Kjerkegor potpisuje kao sopstvene stavove. Karakteristino je da rana
pseudonimna djela (Ili-ili, Ponavljanje, Strah i drhtanje) obiluju jezikim nesama i
stilskim gurama, i da se koncentriu oko problema estetsko-etiko odnosno mogunost-stvarnost, dok se kasniji pseudonimi, prije svih Johannes Climacus (Filozofske
mrvice i Zavrni nenauni postskriptum) i Anti Climacus (Bolest na smrt), bave etikom
i religijskom stvarnou uz preovladavajuu upotrebu lozofko-teolokog jezika. Na
kraju dolazi Kjerkegor lino, sa jasnim isticanjem protivurjenosti, esto u polemikom
tonu, to opet odgovara njegovom stavu da je istina neodvojiva od linog ina i sopstvenog ja.
Ali uprkos jasnim stavovima o etikom i religijskom, Kjerkegorova lina istina ostaje tajnom. To znai da su nae dileme i dalje otvorene: Gdje je Kjerkegor zastao na svom
ivotnom putu, i da li je njegova egzistencija imala isljuivo uspravan, pravolinijski
tok od estetskog preko etikog ka religioznom, ili je moda neprekidno oscilirala izmeu ulnog i duhovnog kao dvije krajnosti. Da li je realizovao sebe kao egzistencijalnog
mislioca i religioznog pisca, ili je moda, ipak, ostao privatni pjesnik. U svakom
sluaju, uspio je u jednom dijelu svoje namjere. Njegove knjige djeluju na itaoce.
25
Mogens Pedersen: Digterproblematikken hos Kierkegaard (Problematika izraavanja kod Kjerkegora). Udtryk
Specialeopgave. rhus, 1970. s. 19.
26
Kresten Nordentoft analizira Kjerkegorov nain pisanja polazei od njegove upotrebe pojma meddelelse (saoptavanje). To je pojam koji kod Kjerkegora oznaava jednu funkcionalnu cjelinu koja ukljuuje ne samo tekst i
govor ve i utnju kao oblik egzistencijalne komunikacije. Cilj je da se saoptavanjem pokrene dvosmjeran proces
u kome onaj ko neto saoptava i onaj ko prima to saoptenje utiu jedan na drugoga. Budui da Kjerkegor u svom
saoptavanju koristi jezik, to je direktna komunikacija sa itaocem nemogua, jer se konkretno ne moe izraziti
u optem. Stoga on i pribjegava indirektnoj komunikaciji nastojei da osigura itaocu mogunost autonomnog i
slobodnog tumaenja stvarnosti na koju se odnosi njegovo jeziko saoptavanje. Kresten Nordentoft: Kierkegaards
Psykologi, s. 443.

15

LITERATURA (IZBOR):
1. Adorno Theodor: Kierkegaard. Konstruktion af det stetiske. Gyldendal,
Kbenhavn, 1966.
2. Egeberg Ole: Eksperimenter. Lsninger i Sren Kierkegaards forfatterskab. Forlaget modtryk, rhus, 1993.
3. Garff Joakim: Den Svnlse: Kierkegaard lst stetisk/biogrask. C. A. Reitzels
Forlag, Kbenhavn, 1995.
4. Hansen, Leif Bork: Sren Kierkegaards Hemmelighed og eksistensdialektik. C. A.
Reitzels Forlag, Kbenhavn, 1994.
5. Jensen Bonde Jrgen: Jeg er kun en Digter. Om Sren Kierkegaard som skribent.
Babette, Kbenhavn, 1996.
6. Jrgensen Merete: Kierkegaard som kritiker. Gyldendal, Kbenhavn, 1978.
7. Malantschuk Gregor: Nglebegreber i Sren Kierkegaards tnkning. C. A. Reitzal,
Kbenhavn, 1993.
8. Nordentoft Kresten: Kierkegaards psykologi. GAD, Kbenhavn, 1972.
9. Tjner, Garff & Dehs: Kierkegaards stetik. Gyldendal, Kbenhavn, 1995.

Safet Bektovic
Faculty of Theology, Department of systematical Theology
University of Copenhagen

A BIOGRAPHICAL READING AND UNDERSTANDING OF

KIERKEGAARD
Abstract: There is a secret in Kierkegaards life which is also present in his works. That has
a crucial importance for his existence and his views on communication. Telling about his melancholy Kierkegaard partially reveals his secret, and we understand that it is a problem relating to
a disproportion between the mental and the somatic conditions. The main reason for Kierkegaards melancholy, according to one hypothesis, is actually his sickness: a form of epilepsy
which today is known as temporal-lope epilepsy.
Key Words: Secret, Melancholy, Epilepsy, Existents-dialectic, View of Communication.

16