Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
)(8*=-0/']
12:09:30 PM
VI
I um
VAR
VOLUME
5,
1967
cx4rm
E
VAN GORCUM - ASSEN - NETHERLANDS
& ZEITLINGER
LISSE - 1985
B.V.
12:09:30 PM
VIVARlUm
A JOURNAL FOR MEDIAEVAL PHILOSOPHY AND
THE INTELLECTUAL LIFE OF THE MIDDLE AGES
editors
- L. M. de Rijk,(Nijmegen)
- J.Engels,
C. J.de Vogel,(Utrecht)
(Utrecht).
Board
oftheEditorial
: Prof.L. M. deRijk,Sophiaweg
73,
Secretary
TheNetherlands.
Nijmegen,
publishers
subscription
SINGLECOPIES
Hfl.I2.0($. 3,7i/l.6^)
published
ca 80 pages.
eachnumber
Twiceyearly,
MayandNovember;
shouldbe written
submitted
tovivarium
Contributions
preferably
The manuscripts
shouldbe typeFrenchor German.
in English,
andfootanddoublespaced,exceptforlongquotations
written
should
be
left
each
at
notes.Adequatemargins
(ij inch)
edge
shouldbe numbered
ofthesheet.Footnotes
continuously
throughatthefootofthepage
outeacharticle.Theymaybe placedeither
or at theendofthetext.
12:09:30 PM
CONTENTS
OF VOLUME
milln bravo
Lorano
Salamanca
*accidenter*
Die Prgungdes Terminus
im Lateinischen
durchBoethius
i
2$
47
Edouard
JEAUNEAU
Paris
"Nani gigantmhumeris
Essai interpr
insidentesy'
tationde Bernardde Chartres
79
z o LTAN j.
Pelbartusoj Temesvr
: a FranciscanPreacherand
the
KOSZTOLNYIK Writer
Late
Middle
100
of
Agesin Hungary
Texas
H. A. G.
BRAAKHUis
Nijmegen
G. j. j.
WALSTRA
Utrecht
REVIEWS
146
7, 172
BOOKS RECEIVED
12:09:30 PM
Die
Der
Terminusaccidens
, PartizipiumPraesens des Verbs accido, wird
zum ersten Mal in der lateinischen Literatur vom rmischen
Philosophen Seneca in folgendemText gebraucht:
ad condicionem
rerumhumanarum
accidentium
est,ut omnium
respiciendum
aequiiudicessimus1
12:08:10 PM
12:08:10 PM
sedpaululum
liberius
alienoitineri,
nonuestigiis,
Nam
insisto.
stringo,
euagatus
et ea quaede numeris
a Nicomacho
diffusius
breuitate
sunt,moderata
disputata
uelociusangustiorem
aditum
praestabant
collegiet quaetranscursa
intelligentiae
mediocri
ut aliquando
ad euidentiam
adiectione
rerumnostris
etiam
reseraui,
formulis
ac descriptionibus
uteremur.1
Dass BOETHiusdas Werk von nicomachus sehrgut gekannthaben muss,
darauf lassen seine Entwrfe schliessen. Einerseits zusammenfassend,
andererseitsentwickelndund auf der Grundlage einer fremdenArbeit
die eigenen wissenschaftlichen
Schlsse aufbauend.Deshalb ist es kein
Wunder, dass boethius in der wissenschaftlichenSchriftvon nicomachus das Vorbild gefundenhat, nach dem er das lateinischeAdverb
accidenternachgeahmt hat. Tatschlich lesen wir in der 'Api&|XY)Tix7)
:
eiaocYcoy-r)
* T 8
xai XXoiTT)
8Xy)y<*p81 Xyj?)vTp7CTY)
TOptarJ)vrxai av
olov
acfxara
aTfl&eG)po(xsva
7rotTT)Te<;,
7coctt7)tc<;,
a^iQ^aTKipLoC,
{JLixpTTjTec,
tanrjTe,c/ceic,, cvepynai,Sia&aei, totcoi,
7rvTaOLnk,
ol rapt/STaiT ev xcrrco<Jc)[xaTi,
XpvoL,
vnpxei
xa^' ocuriaxvrjroc
xai fAT7UTG)Ta.
S [iZTey-1
avfierjx6r(og
tgv7repito u7uoxe(xevov
7rapa7ToXaei
afxa 7ca&o)v.tcov8 toiotcv
aTvraocpa,avjjerjxorcog
SxatTtov[asts^vtcov
^aipTCO
7ctai7)[XT]
oTl <TG)[Z(XTG)V2.
aTCOV,
Es gibt noch ein anderes Werk von nicomachus von gerasa, von
welchem sich boethius stark inspirierenlsst,nmlich Ilepi fjLouotxrj3
.
G. MiEKLEY*hat dargetan dass die Elemente des ersten Buches der
5 von boethius dem
De musica
entsprechendemTraktatvon nicomachus
entliehen waren, aus dem boethius auch die Notizen ber die Entdeckung der Saiten und die Theorie von der Harmonie der Sphren
entnommenhat. Es scheint, dass boethius aus demselben Buch von
nicomachus den griechischen Text des Erlasses von Sparta ber
timoteus von MiLET6nimmt, da er diesem die Erfindungder elften
Saite?, wie es auch nicomachus tut, zuschreibt.
Der andere Schriftsteller,
in dessen Werk das AdverboofJieYjxoTioc;
1 Arithm
., praef.
f*- *.
2 Introd.
arithm
. 1,1,3 unc^
4
3 c. JAN,
inMusici
exNicomacho
, Lipsiae
Excerpta
scriptores
graeci
189^,S. 274.
4 G.MiEKLEY,
Deoethii
libri
demusica
primi
fontibus
, Diss.Tena
1898.
5 g. friedlein,
deinstitutione
A.M.T.S. Boet
arithmetica
libri
musica
libri
duo.Deinstitutione
,
quinqu
1867.
Lipsiae
6 S. boethius,
7 - 18310.
Demusica
182
proem.
7 S. p.COURCELLE,
Leslettres
, S. 262.
grecques
3
12:08:10 PM
12:08:10 PM
12:08:10 PM
formae
Aliaestenimsubstantialis
ea quaenon
nuncupatur,
species,
quaehumanitas
ta animali,
sedesttanquam
estquasisupposi
substantiam
monstrans;
ipsaqualitas
haecenimet ab hacdiuersa
estquaeuniuscuiusque
accidenter
insitaest,
corpori
inartes. . .*
etab ea quaegenusdeducit
Wir wollen kurz den Zusammenhangdieses Abschnittesherausstellen,
um den Wert des accidenterin ihm bestimmen zu knnen. Wenn
porphyrius ber die verschiedenenArtenvon speciesspricht,zitierter
zwei, die sich auf den Menschen beziehen: die ussere Gestaltdes
Individuums,Ergebnis einer accidentium
, von boethius als
congregatio
secundumaccidensoder nicht wesentlich
bezeichnet; und die anderen
, welche sich in dem Menschenfinden,Ergebnisnichteiner Summe
species
von speciesaccidentes,
sondern einer wesentlichen Form, der humanitas
,
welche nicht das individuelle Suppositum
bildet, sondern vielmehreine
monstrans
ist. Diese speciesist verschiedenvon jener
qualitas substantiam
in
des
Individuums
den
ersten,
, das heisst, ohne
Krper
zufllighineingelegt
sein innererBestandteilzu sein, vielmehrein blosses Akzidensoder eine
Summe der Akzidenzien. Accidenter
bedeutet deshalb so viel wie - nichtwesentlich
Wirklichkeit
mit
, ohneeinewesentliche
negativausgedrckt
demSubjektzu konstituieren
das
in
heisst
der
Art
,
positiv ausgedrckt
des accidens
.
nonquodhomosit accidensautbipes,differentia
Quod autemait accidentia,
hominisaccidenter
aristotelicae
consuetudinis
insit,sed interdum
est, quae
accidens
secundoloco et extrinsecus
dicere
secundum
praedicantur,
praedicari.2
Wie im vorigenBeispiel findenwir wieder den Ausdruckaccidenter
insit,
dessen gleiche Bedeutung, unwesentlicher
oder akzidentellerBestandteil
,
wir in diesem Fall durch die Glosse secundum
accidensbesttigtfinden.
Wir knnenalso den Wert von accidenter
, den boethius in den drei
Fllen darstellt,zusammenfassenals nichtwesentlich
, oder nichtnach der
Art eines wesentlichen
Das stimmtgenau berein mit dem
Bestandteiles.
Wert von o du^eTjxoTcoc;
. . . xoct'ouatav S des Textes von syrian.
In diesem garantierttatschlichdas Entsprechendes morphematischen
Adverbsmit dem formularischenxoctoaiav genug den Wert zufllig
fr crujie-qxoTco*;,
eine Bedeutung, welche bis dahin in der philosophischen griechischen Literaturnormalerweisedurch die Formel xar
cru(Aer)x0<;
ausgedrcktwurde.
In der ersten Stelle des Textes von nicomachus von gerasa,
stehensich die Adverben crufjLeTjxoTax;3
und xa&'soomlc(ein blicher1 ibid.99C (= p. 2oo7"12
ed.Brandt).
2 boethius,
Incateg226B.
3 Introd.
arithm.
1,1,3.
6
12:08:10 PM
1 s. Brandt,
inIsagogen
Boethii
Commenta
, C. S. E.L., uol.xxxxvm,
Porphyrie
parsIa,Vindobonae
i9602.
* MIGNE,
P.L.,t. 64.
7
12:08:10 PM
Some
Notes
on the
Twelfth
Human
Techniques
Evils
as
Century
and
Their
Topic
of
of Science , Virtue,
Remedies
L. M. DE RIJK
the firstof the appendicesadded by Hugh of St. Victor to the textof
, which was composed in Paris in the late iiio's1,
In the Didascalicon
the authorgives a divisionof the contentsof Philosophy(printedby
Buttimer2as chapters 14 and ig of Book vi). It opens with the contradistinctionofthe threeevils ofhumannatureand the threecorresponding
remedies:
Triasunt:sapientia,
estcomprehensio
necessitas.
rerumprout
virtus,
Sapientia
esthabitus
animiinmodum
naturae
sunt.Virtus
rationi
Necessitas
consentaneus.
estsinequaviverenonpossumus,
sedfelicius
Haectriaremedia
viveremus.
sunt
contramalatriaquibussubiecta
estvitahumana:sapientia
contraignorantiam,
contrainfirmi
virtuscontravitium,necessitas
tatem.Propterista triamala
ista
tria
sunt
et
haectriaremedia
invenienda
remedia,
exstirpanda
quaesita
propter
inventa
estomnisarsetomnisdisciplina.
inventa
esttheorica,
virtutem
inventa
est practica,
Propter
sapientiam
propter
inventa
est
Istae
necessitatem
tresusu primae
mechanica.
sed
fuerunt,
propter
est
inventa
cum
sit
inventione
ultima,
Quae
eloquentiam
posteapropter
logica.
tamen
essedebetindoctrina.
prima
scientiaea quibusomnesaliae descendunt
:
Quattuorergo suntprincipales
mechanica,
Buttimer,
theorica,
(ed.
pp. i3oI7-i3i3).
practica,
logica
now: wisdom,virtue,and need.
"Thereare threethingsto be considered
as theyare. Virtueis a habitofmind,a
ofthings
Wisdomis theunderstanding
withreason
inthewayofa nature.
habitwhichis inharmony
A needissomething
without
whichwe cannotlive,butwithout
whichwe wouldlivemorehappily.
areas many
remedies
thethreeevilstowhich
Thesethree
human
life
things
against
virtueagainst
is subject:wisdom
life's
vice,andneedagainst
against
ignorance,
Inorderto do awaywiththesethreeevils,menhavesought
weakness.
after
those
threeremedies,
andin orderto findthethreeremedies,
everyartandevery
wasdiscovered.
discipline
artswerediscovered
Forthesakeofwisdom
thetheoretical
; forthesakeofvirtue
thepractical
forthesakeofourneedsthemechanical
artswerediscovered;
arts
inpractice,
werediscovered.
butafterwards,
forthesake
Thesethreewerefirst
1 Forthisdate,
TheDidascalicon
seeJerome
Amediaeval
tothe
Guide
Taylor,
ofHugh
ofSt.Victor.
- London
andnotes,
anintroduction
from
theLatin
with
NewYork
translated
Arts,
, p. 3.
1961
2 Hugonis
deSancto
Victore
Didascalicon
A critical
textbyBrother
Charles
, De studio
legendi.
D.C. 1939.
Buttimer,
Washington
Henry
8
12:08:53 PM
ofeloquence,
lasttobe discovered,
logicwasdiscovered.
Logic,though
oughtto
bethefirst
learned.
sciences
from
whichalltheothers
descend
; theseare
Four,then,aretheprincipal
w
thepractical,
themechanical,
thetheoretical,
andthelogical.
Thus Hugh startsfromignorance( ignorantia
), vice ( vitium
), and weakness
as
the
three
fundamental
evils
to
human
nature is
which
)
( inrmitas
),
supposed to be subject, and he opposes to them wisdom ( sapientia
as theirthreeremedies. The latterare
virtue(virtus),and need (necessitas)
said to have caused the invention of theoretical science, practical
science and mechanicalscience or techniques. Afterwards,
forthe sake of
eloquence, logic was invented,but in Hugh's division of sciences it is
apparentlynot opposed to some fourthevil of humannature.
As far as we know Hugh was the firstto reduce the inventionof
arts and sciences to certain defectsof human nature. We do not know
whetherthisreductionis an inventionof his own. This much is certain:
his view is frequentlyfound in twelfthcentury authors both in the
Victorine School and in that of Chartres1.
To startwith another writer of the Victorine School, some time
before 11^9 Richard of St. Victor wrote his LiberExceptionum2
. Richard
startsfromthe triabonaprincipabawhich God establishedwhen creating
Dei, immortalitas
man: imagoDei, similitudo
voluisset
corporissi perseverare
in obsequioCreatoris
author
ed.
the
(I, 1, 2, pp. 104-10^
Chatillon). Next,
mentionsthe threeevils: ignorantia
, concupiscentia
, and the
, and inrmitas
three remedies: sapientia
. Hugh's profoundinfluenceis
, virtus
, necessitas
quite clear :
triabonaprecedentia,
i, i , 3: Suntautemtriamalaprincipaba
que corrumpunt
scilicetignorantia,
infirmitas:
boni,concupiscentia
concupiscentia,
ignorantia
humani
estinnobis
. . . Perignorantiam
mali,infirmitas
corporis
namque
corrupta
divinaimago,perconcupiscentiam
divinasimilitudo,
immortaperinfirmitatem
litascorporis
. . . Soletautemsecundum
quosdamhoc quodhic concupiscentiam
nominamus
vitium
triamalasic: ignorantia,
dici,ut dicantur
vitium,
specialiter,
infirmitas
...
contra
triapredicta
i, 1,4: Triasuntremedia
mala,utpertriaremedia
principaba
triamalarepellantur,
triabonareformentur.
Suntautemhec: sapientia,
virtus,
contraignorantiam,
necessitas.
virtuscontravitium,
contra
necessitas
Sapientia
est comprehensio
rerumproutsunt.Virtusesthabitus
infirmitatem.
Sapientia
animiinmodum
naturerationiconsentaneus.
Estautemhabitus
veniens
qualitas
1Most
ofthem
arementioned
The
Introductions
tothe"Artes"
in:
inthe
byR.W.Hunt,
century
twelfth
Studia
inhonorem
Mediaevalia
admodum
reverendi
mundi
Martin
O.P.,Bruges
patris
Ray
Josephi
1948,[pp.85-112],
p. 100,n. 2.
2 SeetheIntroduction
Chatillon
tohisedition
ofthework(Richard
Liber
deSaint
Victor,
byJean
avecintroduction,
notes
ettables,
Paris1958),
, texte
Exceptionum
critique
p. 78.
9
12:08:53 PM
sicutestdispositio
veniens
subiecti
difficile
mobilis,
qualitas
perapplicationem
per
estsinequavivere
facile
mobilis.
.. Necessitas
nonpossumus,
subiecti
applicationem
Suntitaqueistatriaremedia:sapientia,
viveremus.
sedfelicius
virtus,
necessitas,
infirmitatem.
triasupradicta
mala:ignorantiam,
contra
vitium,
Hugh's influenceis obvious, indeed, and the occurrence of vitiumin the
last sentence (instead of Richard's "own" term concupiscentia
) is quite
striking.In his fifthchapter Richard distinguishesthe three principal
sciences: theorica
, practica, and mechanica.A similar addition of logic as
is
in
appears Hugh found,with some elaborationsonly:
estomnisarset omnis
istaautemtriaremedia
inventa
invenienda
i, i , g: Propter
mechanica
Novissima
autemomnium
theorica
and
.
.
.
,
,
(viz.
)
practica
disciplina,
estlogicacausaeloquentie,
utsapientes
inventa
quipredictas
principales
disciplinas
illastractare,
et invenirent,
honestius
de illis
rectius,veracius,
investigarent
veracius
scirent:
honestius
disserere
rectius
dialeticam,
pergrammaticam,
per
per
venustatem
rethoricam.
tudinem,veritatem,
Logica namquefacundierecti
administrai
...
To turn, now, to the School of Chartres,we have the so-called brano
mundi
revisionof William of Conches' De philosophia
, edited by Carmelo
Ottavianounder William's name1. This work containsa similarschematization of the three evils, and the three remedies. The well-known
scheme is placed by the author into a broader context in which the
excellence of man over the other animantiais expounded. This preeminence is threefold, too, and consists of man's statura
, ratio or
and
ed.
Ottaviano). Next, the three
sapientiay eloquentia(pp. 2iII-2220,
evils are enumerated: ignorantia
:
, concupiscentia
, and inrmitas
velincommoda
universaliter
quibusnostra
pp. 22^-23: Itemtriasuntadversa
etinfirmitas.
natura:ignorantia,
concupiscentia
premitur
inessedebuitprivatio.
Etnotaquod
esteiuscognitionis
quenaturaliter
Ignorantia
nonenimignoramus
nisiea quecumsciredebealiudestnescire,
aliudignorare:
veroestomnium
nonKabemus.
Hec
remus
nescimus
; nescire
quorum
cognitionem
homo
cum
mole
ex
vitio
ut
terrenorum
se,
pressus
predictum
contingit,
ignorantia
cassustemere
est,nonrecognoscit,
ideoquelumine
passimque
vagatur.
est concupiscentia,
incommodum
Secundum
que est immoderatus
appetitus
ut
modum
rationis.
anima
cont?tex
excedens
sensualitatis
Namque, aitAristotiles,
essentiam
etirrationali
rationali
essentia,
mentem,
perrationalem
perirrationalem
Et TulliusinOfficiis
ait: "Appetitus
volensdemonstrare
sensualitatem.
obedire
ut
Plato
ad
infima".
tendit
ad
debetrationi,
alta,
appetitus
quoqueasserit
que
etc.
animam
ex eodemetdiverso
componi
1 Unbrano
diConches
diGuglielmo
inedito
della"philosophia"
seems
, Napoli1935.Thisattribution
Tullio
ofauthenticity,
Anima
Mundi
diGuglielmo
Seeforthequestion
incorrect.
, Lalosoa
Gregory,
diConches
e laScuola
diChartres
, Firenze
19$S,p. 29ff.
IO
12:08:53 PM
Tertium
estinfirmitas,
incommodum
que estiliacorruptio
que in nobisest,per
facile
linde
nec
famem
nec
sitim
diu
ledimur
adversis.
quam
patinec ceteras
hecinfirmitas
vel
tolerare
vero
sit
labores
sine
:
dolore
possumus
quanta
angustias
latissime
patet.
When mentioningthe threeremediesthe authorbracketseloquentiawith
:
sapientiaas a twofoldremedyagainstignorantia
His tribusmalisdivinabenignitas
triaopposuit
bonaquasicontra
pp. 2313-20.
morbum
scilicetcontraignorantiam
et
contra
remedia,
sapientiam eloquentiam,
contrainfirmitatem
necessitatem
vel commodum.
virtutem,
concupiscentiam
Circaqueacquirenda
omnis
versatur
humana
intentio
: namomniscomposmentis
velsapientiam
ut
viri
vel
nititur
utomne
conatur
virtutem
ad
scolastici,
acquirere
virireligiosi,
veladcommoda
utnegotiatores
mundani.
Thus we findas the remedies: (1) sapientiaeteloquentia
, and (3)
, (2) virtus
necessitas
velcommodum.
The same tria-topic is foundin Ralph of Beauvais' Summain Donatum1.I quote fromthe manuscriptof the BritishMuseum, Add. 16.380,
f. i22vl> :
estartium,
ineiusprincipio
estquidsitgeneralis
videndum
<Q)uiagramatica
prima
causainventionis
omnium
Adcuiusreievidenciam
alciusinchoandum
est.
artium.
Triasuntpropter
humana
natura.
Que suntignorancia,
que periclitatur
concupiveroestnaturalis
scencia,infirmitas.
MS)
(coniunctionis
Ignorancia
cognicionis
estinmoderatus
carnisappetitus,
utcibi,potu,
<...). Concupiscencia
privacio.
et similia.<...). Infirmitas
est corrupcio
a naturali
statu;qua transgressione
.
amisit
homo
naturalem
.
>
<.
potenciam.
Then Ralph enumerates the three remedies: sapientia
, and
, virtus
necessitas
:
ibid.: Contra
hecincommoda
collatasuntremedia
: contra
;
sapiencia
ignoranciam
contraconcupiscenciam
Et est sapiencia
necessitas.
virtus;contrainfirmitatem
divinarum
rerumprobabilis
scienciavel cognicio;vel discrecio
humanarumque
boniet maliinboniappeticione
in
et malirefutacione.
esthabitus
mentis
Virtus
modonature
rationi
consentaneus
natura
estsinequa humana
<...). Necessitas
subsistere
nonpotest,felicior
tarnen
esset,si sineea esse posset,ut est usus
ciborum
etvestium.
Bearingin mind the resemblanceswith Hugh of St. Victor's exposition,
one cannot doubt about Hugh's influence.
The Gloss Promisimus
(on Priscian) found in Oxford, Bodleian
Laud.
Lat.
6y2opens with the same topic. However, it is striking
Library,
1 Forthiswork,
seeR. W.Hunt,
Studies
onPriscian
inthetwelfth
11,TheSchool
century
ofRalph
of
Beauvais
in: Mediaeval
andRenaissance
Studies
19o,[pp.1-c6l,p. 1.
London
11,
2 Forthis
seeR.W.Hunt,
referred
toinourprevious
work,
(study
note),
pp.i-io; 16-39.
I1
12:08:53 PM
12:08:53 PM
in principio
huius
sitquasivia in omnesaliassciencias,
f. 90ra: Cumdialetica
scienciarum
tractatus
divisionem
ponamus.Sed ad evidenciam
subsequencium
estprimo
sciendum
natura,
molestatur,
quodtriasuntinquibushomo,sivehumana
scilicetanima,et
secundum
sivedeprimitur,
triaque suntin substancia
humana,
turex parteanime;indigencia
exprimi
corpus,et ex hiisconiunctum.
Ignorancia
a
vicium
esthomini
ex partecorporis,
ex parteconiuncti.
Contraquetriadatum
in
anima
scilicet
suo Creatore
remedium,
sciencias,
acquirendi
triplex
potencia
animam
ab ignorancia;
vel artesliberales,
sed contraindigenciam
que librant
artesmechanicas
: perhasenimremovetur
; contra
acquirendi
potencia
indigencia
virt
vicium
autempotencia
tes.
acquirendi
This passage seems to be a ratherverbose elaborationof the initialpart
of a more comprehensiveintroductioninto dialectic which precedes the
treatisejust mentioned:
de dyalectica,
f.89va: <T)ractaturi
quoniam
ipsaestquasiviaad omnesaliasartes,
huiustractatus
scienciarum
idcircoinprincipio
divisionem
ponamus.
Sciendum
igiturquod triasuntquibushumananaturadeprimitur:
ignorancia
exparteanime,indigencia
exparteconiuncti,
scilicet
expartecorporis,
etvicium
etanime.
corporis
esthomini
Contra
hectriadatum
: contra
remedium
potencia
triplex
ignoranciam
sciencias
contra
artes
contravicia
liberales;
acquirendi
indigenciam mechanice;
veropotencia
virtutes.
acquirendi
12:08:53 PM
Prosapientia
sufficientia.
rethorica,
disciplina
adipiscendi
proeloquentia
digentiae
medianica.
practica,
pronecessitate
Itaquepraesidet
peritia,
provirtute
eloquendi
Apollotheoricae.
Thus the fourevils are named: ignorantia
, vitiumy
, and
imperitia
loquendi
four
or
virtus
and
the
remedies:
,
, eloquentia
,
;
sapientia
indigentia
goods
and sufficienti
a.
The former Public Library, now: SchsischeLandesbibliothek
, in
Dresden (D.D.R.) possessed a thirteenth(or twelfth?)centurymanuscriptDc 171 a1. It was destroyedby fireduringthe last World War. It
de artibusliberalibus.Fortunately
containedon ff.42v~43v a shorttractatus
we have a printed text of it at our disposal2. The anonymousauthor
and
startswith the enumerationof fourevils: ignorantia
, silentium
, vitium,
in
scientia
find
remedies
which
their
, eloquentia
,
,
respectively
indigentia
virtus
:
, and commoditas
incommodis:
p. 43 ed. Manitius:Humananaturaquatuormolestis
angariatur
silencium
Scienciaignorantiam,
silencio,
vicio,indigencia.
eloquencia
ignorantia,
vicium
commoditate
virtus
temperatur.
expellit,
indigencia
purgat,
veritatis
estcomprehensio
Sciencia
(virtutis
MS)eorumquesunt,utdicitBoecius
hancinvente
suntartesquadruvii.
aritmetice
inprologo
; etpropter
suntartestrivii.
hancinvente
silencium
expellit;etpropter
Eloquencia
Virtusest habitusmentisbene constitute;
propterquaminventesuntartes
practice.
hancinvente
esttemporalis
Commoditas
; et propter
temperamentm
indigencie
dequibusnichiladnos.
suntartesmechanice,
The latesttestimonyof our topic I know about is foundin the divisionof
sciences as given by Ralph of Longchamps in his commentaryon the
of Alanus ab Insulis.
Anticlaudianus
This commentarywas presumablywritten between 1212-2*, so
thatwe mayassume thatsomethingso unrelated to the author's proper
subject as this division of sciences, belongs to the twelfthcentury*.
Raoul mentions as the four evils: ignorantia
, and
, taciturnitas
, vitium
and valetudoy
and as theirremedies: philosophia
, eloquentia
, virtus9
defectum
1 Forthismanuscript,
andL. Schmidt
Schnorr
ofFranz
vonCaroldsfeld
: Katalog
seethecatalogue
zuDresden
Bibliothek
der
der
Handschriften
,vol.I (Leipzig
1882).
kgl.
ffentlichen
2 edited
frdeutsche
undSchulderGesellschaft
in: Mitteilungen
ErziehungsbyMaxManitius
16,9 (1906),
geschichte
pp.42-48.
3 SeeR.Bossuat,
avecuneintroduction
etdestables,
Alain
deLille
, Textecritique
, Anticlaudianus
Paris19ss> p. 43, andtheliterature
mentioned,
ibid.,n.i. SeealsoMarie-Thrse
d'Alverny,
sursavieetsesuvres,
Paris196$,p. 12and
avecuneintroduction
Textes
Alain
deLille.
indits,
passim.
* Compare
inthebeginning
ofthedivision
ofsciences
useofitaque
alsothesomewhat
;
right
strange
seethetext
below.
quoted
H
12:08:53 PM
the last of which is procured by mechanica. His schematizationis somefromthe previousones. I quote fromthe text printedby
what different
Grabmann1fromthe Parisianmanuscript,B.N. Lat. 8083, f. 7V:
Diffinitio
scientie.Scientiaitaqueestrerumscibilium
autem
agnitio.Dividitur
scientiain quatuorspecies:philosophiam,
eloquentiam,
poesim,mechanicam.
humane
nature
cernens
Celestis
incommoda,
quidemmedicus
quatuor
principalia
videlicet
remedefectum,
taciturnitatem,
vitium,
quatuoradhibuit
ignorantiam,
contra
taciturnitatem
dia: contraignorantiam
contra
philosophiam,
eloquentiam,
vitiumvirtutem,
contradefectum
valetudinem.
remo
vet
Philosophia
siquidem
et informat
scilicetagnitionem,
removet
contrarium,
eloquentia
ignorantiam
etinformat
taciturnitatem
vitium
et
facundiam,
poesissicutposteapatebit,
extirpt
et instruit
mechanica
defectum
valetudinem.
virtutem,
superseminat
purgat
We mayestablishthe followingdiagramof the schmatisationsdiscussed:
evils:
a. thethree(four)
: HughandRichard
ofSt.Victor
, vitium
, inrmitas
ignorantia
of
Richard
:
St. Victor;ps.-William
ofCon,
,
ignorantia
concupiscentia
inrmitas
ches; RalphofBeauvais
anti
ayvitium
GlossPromisimus
, necessitas:
inor
GlossTriasunt
:
Diaicctica
; theMunich
t vitiumt
ignorantia
indigentia
Bernard
Silvestris
, indigentia:
fimperitia
, vitium
ignorantia
loquendi
Anon.Dresd.
, silentiumf
vitiumy
indigentia:
ignorantia
, taciturnitas
, defectus:
, vitium
ignorantia
RalphofLongchamps
:
b. thethree(four)remedies
ofSt.Victor;RalphofBeauvais
necessitas:
virtust
sapientiat
HughandRichard
GlossPromisimus
scientia
Dialctica
, virtus
, mechanica:
; theMunich
scientia
GlossTriasunt
, virtus
, commoditas:
ofConches
+ eloquentia
, virtus
, necessitas
(commodum
): ps.-William
sapientia
Silvestris
: Bernard
, virtusf
sapientiat
eloquentia
sujjicientia
scientia
Anon.Dresd.
, eloquentia
, commoditas:
, virtus
virtus
(mechanica
, eloquentiay
, valetudo
): RalphofLongchamps.
philosophia
Nijmegen
73
Sophiaweg
1 D/eGeschichte
derscholastischen
Ii (Freiburg
Methode
imBreisgau
1911; repr.Darmstadt
1956),
p. go,n. i.
12:08:53 PM
Macaronic
Poetry
in the Carmina
Bur ana
BRUCE A. BEATIE
"dochrennetin allenderMarner
vor,
undschoenLatn
derlusticTiutsch
brunnen
undstarken
wn
als einfrischen
hatinsezegedoene."
gemischet
DerKenner1.
HugovonTrimberg,
"
, "the
of Poetryand Poetics
y oosELY speaking, says the Encyclopedia
been
to
verse'
has
'macaronic
.
term
.
.
| j
any verse
applied
The
firstand
rrt
re
two
or
.
.
languages together . "2.
mingling
the worst problem confrontingthe studentof bilingualor multilingual
poetry lies in the terminology.The term "macaronic verse", with its
pasta-comic overtones, seems an Italian inventionof the late fifteenth
century; the Renaissancegame which it denoted, the writingof verse
which "incorporateswords of the writer's native tongue in another
language and subjects them to its grammaticallaws, thus achieving a
comic effect"3,retainedits popularitythroughthe nineteenthcentury.
But thisnarrowly-defined
genrewas preceded bya long and richMedieval
traditionof poetic bi- and multilingualismof such variety(fromrandom
appearance of isolated foreignwords in texts predominantlyin a given
language,to regularalternationof two or more languages vithina fixed
poetic form,includingsyntacticmergingthereof)thatthe phenomenon
is scarcely describable. For the random appearance of isolated Latin
words in German texts, August Grnewald used the term "lateinische
"
1 CitedbyPhilipp
undFored.,DerMarner
Trbner,
1876,p. . (Quellen
Strauch,
, Strassburg,
inthe
undCulturgeschichte
dergermanischen
zurSprachVlker,
ig; nowreprinted
schungen
andBibliography
Reihe:Mittelalter,
Index
Deutsche
with
series
Afterword,
Neudrucke,
byHelmut
De Gruyter,
Berlin,
Brackert,
196$).
2 Ed.AlexPreminger,
Princeton
Press,
196$,p. 471.
University
3 Loc.cit.Fora concise
inthe
anda review
ofEnglish
ofthisform
thereupon
history
scholarship
in
Themacaronic
tradition
seethe"Introduction"
toWilliam
nineteenth
O. Wehrle,
hymn
century,
ofAmerica,
medieval
literature
D. C., Catholic
1933,
, Washington
pp.xi-xxxvii.
University
English
- Thefour
with
theRenaissance
dealsolely
collections
of"macaronic"
phenomenon.
principal
poetry
Geschichte
William
R. Beckley,
, London,
1831; F. W. Genthe,
Sandys,
Specimens
ofmacaronic
poetry
undSammlung
Denkmale
dermacaronischen
Poesie
ihrer
Aufl.,
, neueunvernd.
Leipzig,
vorzglichsten
"Zurmakaronischen
Poesie",Weimarische
Meissner,
1836;OskarSchade,
Jahrbuch
frdeutsche
undKunst
2 (i8$)409-464;
andJames
ed.,Macaronic
, Litteratur
poetry
Morgan,
Sprache
Appleton
anintroduction
collected
Hurd& Houghton,
1872.
, with
byJ.A.M.,NewYork,
16
12:10:28 PM
Einschiebsel"1; Otto Mller applied the same term to the whole range
of the medieval phenomenon2. For the phenomenon in toto, Emil
- a creation of Medieval Latin, and
Henrici used the term barbarolexis
and poeticae
3,
ambiguouslydefinedin the variousmedieval artesrhetoricae
while Wehrle called it simply "macaronic poetry". Sister Carmeline
Sullivan,apparentlyfollowingboth Grnewald and Wehrle, distinguished between "Latin insertions" and macaronic poetry proper*. Paul
Zumthor, attemptingto avoid this (barbaro-?) lexical confusion,coins
the inclusiveterm "poesie bilingue", which ignoresthe admittedlyrare
phenomenon of deliberately multilingualtexts*. Out of respect for
tradition, I shall "speak loosely" and retain for this essay the term
"macaronic poetry" to refer to the Medieval phenomenon described.
A historyof Medieval "macaronic" poetry remainsto be written.
Sister Sullivan deals only with a single work, and Wehrle's study,
thoughcomprehensivefor the Englishlanguage-area,ignores the internationalityof the phenomenon and is marred by his use of secondary
sources for his texts; Mller ignores texts whose mixture does not
include Latin, and Zumthor's essay is essentiallya rearrangementof
Mller's material; Grnewald and Henrici restrict themselves to
German-Latinpoetryin the twelfthand fifteenth
centuriesrespectively.
A necessaryprelude to anygeneralhistoricalinvestigationof thisformis
thereforethe task of fillingthe unstudiedgaps. The present essay will
fill only a small chink. I wish to call attentionto a small but perhaps
unique corpus of Medieval macaronicpoetrywhich, in the words of the
epigraph, "lustic Tiutsch und schoen Latin . . . gemischethat in seze
gedoene": the macaronic poems of the CarminaBurana.
The multilingualmaterial in the predominantlyLatin CodexBuranusis
of six sorts: i) isolated German or Romance words in Latin texts, the
true "Einschiebsel"; 2) Latin poems with refrainin another language;
3) poems with regular alternationof Latin and German or Romance;
1 Dielateinischen
indendeutschen
Einschiebsel
Gedichten
von
derMitte
Ende
des11. hisgegen
des12. Jahrhunderts.
E. A. Huth,
Gttingen,
1908.
2 Daslateinische
inder
Einschiebsel
Literatur
desMittelalters
1919.
, Zrich,
Leemann,
franzsischen
3 Sprachmischung
inlterer
Deutschlands
andBarbarolexis:
inlteren
Dichtung
Sprachmischung
Schriften
Deutschlands
arecontinuously
Henrici
, Berlin,
Fischer,
1913 and1914;thetwovolumes
paginated.
liststheprincipal
medieval
references
pp.i-g.
* TheLatin
insertions
andthe
macaronic
inPiers
verse
Plowman
D. C., Catholic
, Washington
University
ofAmerica,
1932.
s MUn
mdivale:
l'utilisation
du bilinguisme",
problme
d'esthtique
potique
Moyen
Age66
and$6i-94;Zumthor
discuss
textsbriefly,
does,however,
(i960) 301-336
multilingual
pp.
S&8-S90.
17
12:10:28 PM
4) the six Middle High German songs in the otherwise Latin Ludus
paschalissive de passioneDomini (CB 16*, the BenedictbeurerPassion
Play); $) the well-known "German strophes" of the CarminaBurana,
attached as a finalstrophe to Latin poems with the same or a similar
metricalform1; and 6) a group of independentGerman texts. Groups
"
and 6, which show "multilingualism
4,
only with respect to their
contextin the manuscript,will be discussed in separate essays. Here I
shall simplylist the examples included in Groups i and 2, and concentrate discussionin the six poems which are trulymacaronic, Group 3.
Group1. In CB 42, a poem in Vagantenstrophen
perhapsby Waltherof
Chatillon2,the fourthline of str. 13 is "'paies! paies!' dist li mot, si vis
impetrare"3. The fragmentof a "Teufelsspruch",CB 55, mixes Greek,
Latin, and nonsense (CB 1, 1, p. 110 ; cf. CB 11,1, p. 118):
Amara
tantatyri pastossycalos
sycaliri
Ellivoli
scarras poliliposylique
lyvarras.
CB 133 and 134, Latinpoems in leonine hexameterslisting,respectively,
bird and animal names, have German glosses over the names4. CB 19^
(Schmeller 174), a formalparody of CB 61, uses the German exclamation "Schuch!" in str. 12, and the Romance and German lines "Deu
sal misirbescher de vin" and "Wir enahtenniht uf den Rin" appear in
str. 2is. The refrainof CB log (Schmeller 182, p. 242) begins "Deu sal
sit vobiscum,o pecharie! ". In the chess-epigramCB 209 (Schmeller 184,
1 Cf.W.T. H. Jackson,
intheCarmina
huraa
andLetters
"TheGerman
N.S.
M,German
strophes
Life
"Modern
"Carmina
a caseof'irregular
Burana
andmyarticle,
contrafacture',
48-483:
7 (x93)
36-43
- Themacaronic
intheCarmina
are
Burana
80 (October
Notes
1965)470-478.
poems
Language
which
waspresented
asa public
the"German
toa newtheory
related
concerning
strophes"
closely
on
isbased
atBerkeley
onNovember
ofCalifornia
lecture
attheUniversity
30,196^.Thistheory
ina separate
andwillbediscussed
Cf.
oftheGerman
a formal-comparative
essay.
analysis
strophes,
oftheGerman
forms
inMedieval
BruceA. Beatie,
investigation
"Strophic
lyric:a descriptive
intheir
formal
Burana
oftheCarmina
1966.
diss.,Harvard
context",
University,
unpubl.
strophes
2 SeeCarmina
von
kritisch
Wilhelm
derVorarbeiten
MitBenutzung
Burana.
herausgegeben
Meyers
der
1. Einleitung
HilkaundOttoSchumann,
11.Band:Kommentar,
Alfons
(Die Handschrift
Carl
Die moralisch-satirischen
Aufl.Heidelberg,
Carmina
2. unvernd.
Dichtungen,
Burana);
asCB11,i).
cited
Winter,
1961,
p. 86(hereafter
* Op.cit.
as
cited
1930,p. 77(hereafter
yi. Band:Text,1.Diemoralisch-satirischen
Dichtungen,
CBi, 1).
Op.cit.
as
cited
vonOttoSchumann,
1941,pp.223-228
(hereafter
, i, 2. DieLiebeslieder,
hrsg.
CBI, 2).
s Carmina
aus
Handschrift
desxm.Jahrhunderts
einer
Gedichte
Lateinische
unddeutsche
Burana.
zuMnchen,
Aufl.
aufderK.Bibliothek
2.unvernd.
ed.J.A.Schmeller,
Benedictbeuern
Breslau,
inCB1,1
ofpoems
Numbers
cited
asSchmeller).
lacking
Koebner,
1883,pp.2^3-2^4
(hereafter
' inCB1,1, v-viii,
followed
tothe"Konkordanztabelle'
and2aregiven
bySchmeller's
according
pp.
inparentheses.
number
18
12:10:28 PM
p. 246) the German words "tost", "schach, roch et hie mat" appear.
The Officium
lusorum,CB 21 (Schmeller 189, pp. 248-250) uses the
phrases "inke ses", "ses inke quatter" and "dri tus es". The German
exclamation "wafna! wafna!" appears in CB 222 (Schmeller 196, p.
254), and the word "schillink"in CB 22g (Schmellercxcvm, pp. 76-77).
Dominiceresurrectionis
, the BenedictFinally,in the Ludusimmoexemplum
beurer Easter Play (a later addition to the manuscript,CB 15*), the
JewishsoldiersguardingChrist'stombuse the phrases"schauwe alumbe"
and "schauwe propterinsidias! "l .
"
Group2. The Latin refrainof CB
begins with "Prohdolor! (CB
i, i, p. 103 ; cf. CB il, i, p. 110); one mightsee this as a Latin phrase
) in the process of being transformedinto a Romance excla(pro dolore
and
hence as a macaronic "insertion" into this poem. The
mation,
refrainof CB 51a, however, is a curious mixture of Greek and Latin
(CB i, i , p. 104 ; cf. CB li, i , p. il 2)2 :
Ayos o theosathanatos,
!
ysmasather
yskyros
miserere
Kyrios,
!
salvatuosfmulos
The refrainof CB 94 is: "Audi, bel' amia, mille modos Veneris! hahi
zeualeria!" (CB 1, 2, p. 122), and that of CB 195, an imitation of
Hilarius' "Lingua servi, lingua perfidie",is "Tort a vers mei ma dama!"
(CB i, 2, p. 123). CB 180, which is followed by a "German strophe",
also has a German refrain: "Mandaliet! mandaliet! min geselle chmet
niet!" (CB 1, 2, p. 301). Finally,each stropheof CB 204 (Schmeller 181,
p. 242), a poem in praise of the city of Trier, concludes with the line
"per dulzor", and is followed by the refrain: "Her wirt, tragenther nuo
win, vrolich suln wir bi dem sin".
Group3. The fundamentalmultilingualityof the CodexBuranusis
amply illustratedby the examples given above, and it is not surprising
that we findin this context poems whose "macaronic" nature is much
more pronounced. CB 118, the only poem in which Latin and Old
French are the languagesused, was discussed by Paul Zumthor (Texte
LIV>P- 332"334)- The second stropheshows most clearlyhow the two
languagesare syntacticallymerged (CB 1, 2, P. 194):
1 Wilhelm
derkgl.Gesellschaft
Festschrift
derWissenschaften
Burana.
zu
Fragmenta
Meyer,
Berlin,
Weidmann,
Gttingen,
1901,p. 127.
2 Cf.Henrici,
p. 10.
19
12:10:28 PM
Tuapulchra
facies
me
milies;
Jejplanser
pectushabetglacies.
a remender
facies
virum
statim
un
baser
I
per
In this poem, however, the relationshipbetween Latin and Old French
is not fixed. In the followinglist of the rhyme-schemesof the seven
strophes,the Old French lines are indicated by capital letters; if the
wholeline is Old French, the letter is italicized:
1.
2.
3.
4.
g.
6.
7.
a a a B
a Aa B
a a a B
A A Ab
a a a B
a a a B
A AA B
a B
a B
a B
Ab
AB
a B
a B
12:10:28 PM
i . Stetit
puella
rufatunica
;
si quisearntetigit,
eia!
tunicacrepuit.
2. Stetit
puella
rosula
tamquam
faciesplenduit
et os eiusfloruit,
eia!
Not only is each strophe informedby a single explicit image, but the
concrete physical image of the firststrophe becomes the basis of the
metaphorin the second, heighteningits intensity.In the third,however
(the only "macaronic" strophe), this intensityis dissipatedin a typical
situation:
pastourelleStetit
puella bi einembourne,
amorem aneiheloube.
scripsit
darchomVenusalsofram;
caritatem
magnam,
hoheminne
botsi irmanne.
Simplythe differencein strophicformsuggeststhatthe thirdstropheis
a later "imitation"of the firsttwo: the firsttwo lines of the original
melodymighthave been doubled to fitthe two initialLangzeilenof Str. 3,
the originalmelodic lines 3 and 4 could fitStr. 3, lines 3 and 4, and
were the "eia-" melody melismatic,it could have been adapted to the
last linesof Str. 3. But such a suggestionmustremainin the subjunctive:
no melodysurvivesforanypart of the poem.
The thirdpastourelle
presentsat any rate a better structuralunity.
in ten strophes,a girl tells in the
In CB 184, a true narrativepastourelle
firstperson the full storyof her seduction, includingthe most intimate
details. The structureof the firststrophe is repeated in all the others
(CB I, 2, p. 310):
Ichwaseinchintso wolgetan,
virgodumflorebam,
do bristmichdiuwerltal,
omnibus
placebam.
Ke. Hoyet oe!
maledicantur
tilie
iuxtaviamposite.
21
12:10:28 PM
;
Re.Floretsilvaundique
istmirwe!
nahmimegesellen
derwaitallenthalben,
II. Grnet
wa istmingesellealsolange?
tenhinnen,
deristgeri
owi! wersolmichminnen?
12:10:28 PM
12:10:28 PM
12:10:28 PM
The Canonization
of Saint
Thomas Aquinas
LEONARDAS V. GERULAITIS
early ChristianChurch did not have any set views about the
The subject of the venerationof the saints. Some historiansview the
passage in the Acts: "And devout men carried Stephen to his
burial, and made great lamentationsover him"1, as an indicationof the
venerationof the early martyrs.But alreadyby 1^6 A. D., at the time
of the martyrdomof St. Polycarp, there is definitiveproofthatthe Jews
were aware thatthe relics of executed Christianswere likelyto become
centersof religiousdevotions2.
In the age of the martyrs,canonizationwas a spontaneousact of the
local community.Even in disputedcases thejudgementof the community
.
appears to have operated automatically^
Even by the thirdcenturywe cannot findany evidence fora formal
processof canonizationat Rome, but in Africathe Churchwas compelled
in faceof heresy(especiallyDonatism) and persecutionto legislateon the
matterof the venerationof martyrs4.It was firstdiscussed at the First
Council of Carthage in 348s. Optatus, in 370, in a work against the
Donatists, maintainedthat there can be no martyrdomapart from the
confessionof the name of Christ, and that without charitymartyrdom
cannot have any existence6.
The FifthCouncil of Carthage in 401 placed the responsibilityto
determinethe sanctityof a martyron the diocesan bishop7.
The earliest saintswere martyrswho suffereddeath for their faith
but alreadyby the second centurya new class of saintsappears. They are
thosewho sufferedfortheirfaithbut were not actuallyput to death. To
them the title 'confessor' is applied, which was later extended to all
saintswho were not martyrs8.
In the fithand sixth centuriesattemptswere made to organize the
Churchcanonical laws. Two collections of canons were compiled in this
time, the CodexcanonumEcclesiaeAfricanae
, made by Dionysius Exiguus
and afterwardbetter known as the Dionysian
, and a Spanish collection,
1 Acts
, viii,2.
2 E. Kemp,
Canonization
andAuthority
intheWestern
Church
Oxford
Univ.Press,
, Londen,
1948.p.
abbreviated:
(henceforth
K).
6 ibid.,
3 ibid.,
p. 14.
p. 7.
* ibid.
7 ibid.,p. i.
yp. 11.
8 ibid.,
s ibid.,
p. 14.
p. 17.
12:10:33 PM
12:10:33 PM
s T., p. 137.
6 T., pp.137-8.
7 T., p. 138.
8 T., p. 138.
27
12:10:33 PM
5 K.,p. 104.
6 K.,p. IO.
7 K.,p. 107.
28
12:10:33 PM
is to decreecanonically
andregularly
thatsomeone
u. . . to canonize
shouldbe
honored
as a saint,thatis thata solemn
office
shouldbe performed
forhimas for
othersaints
ofhisrank,so thatifa confessor
is canonized
ofa confessor
theoffice
shouldbe saidforhim,ifa martyr
theoffice
of a martyr.
Andthiscanonization
is regularly
whenthefaith,
excellenceof life,and miracles
ofhim
performed
whoisto be canonized
havebeenproved
. . . ThePopealonecancanonize
saints.
Thisis sobecausea saintis someone
fortheadoration
ofall thefaithful
proposed
andno onehasjurisdiction
overall save the Pope. . . The resultsof canonizationarethattheChurch
a solemn
recites
office
fortheperson
asfora saintand
he is placedinthelitanies
if
the
Even
saints.
the
Church
madea mistake,
among
whichis notto be believed,Godwouldacceptas in goodfaithprayers
made
suchone.
through
we do notdenythatpeopleareat liberty
to askfortheintercession
of
Further,
anydeadpersonwhomtheybelieveto havebeena goodman,buttheymaynot
a solemn
office
or makesolemn
in hishonour"1.
perform
prayers
Henricusde Segusio, Cardinalof Ostia, betterknownas Hostiensis,some
, added
eightyearsafterInnocentIV, in his commentaryof the Decretals
a decretal of Pope Honorius III (1216-1227), directing the bishops to
examinewitnessesabout the lifeand miraclesof a certainwould-be saint.
This text became a favoritewith the canon lawyersto comment upon
the procedure of the canonization2.
Innocent IV and Hostiensis seem to have been followed pretty
closely by the fourteenthcenturycanonists,such as Pope BonifaceVIII
(1 294-1303) and AugustinusTriumphus,who dealt with the matterof
canonization in his Summade potestateecclesiastica
, which appeared in
13202.
One might note in passing that the next importantstep in the
clarificationof this matterwas only taken by Pope Benedict XIV, who
in 1729 published a definitivestudy on the subject, namely the Codex
constitutionum
in solemnicanonizatione
sancquas summiponticesediderunt
torum
. In it Benedict seems to allow that canonizationsperformedbefore
AlexanderIII on episcopal authoritymaybe regardedas havingfullvalue
because of their havingthe tacit agreementof the pope. He also argues
that the participationof the General Council could never have been a
necessityforcanonization,forwhich point he adduces historicalproofs*.
The Codexjuris canonicioperative since 1918 regulatesin detail the
process of canonizationand of beatification.Canon # 1999 governsthese
matters. There are three main sections: 1) the cases for beatification
and forcanonizationare reservedto thejudgementof the Holy See alone ;
2) The Congregationof Sacred Rites is responsiblefordealing with such
1 K.,p. 108.
3 K.,pp.110-13.
2 K.,p. 108.
4 K.,pp.148-9.
29
12:10:33 PM
12:10:33 PM
5 T., pp.156-7.
<>T., p. igS.
7 T., p. i9.
31
12:10:33 PM
the proctor to the commissionersthe papal lettersinstitutingthe commission. In most cases an open letterwas accompanied by closed letters
giving instructionsas to how the witnesses were to be received and
questioned. In all cases the descriptionof the open letter is practically
identical. This letter was then read to the assembled clergy and lay
people1.
Afterthe papal letter had been read, the proctor entreated the
bishops to proceed at once with the inquiry.The commissionersagreed
to startthe proceedings. In turn the proctor informedthem that they
had prepared the Capitulagenerabafor their use, and had the witnesses
and notaries ready. Then the commissionersordered him to draw up
the above negotiationsin the formof a public document2.
The Capitula generaba, or as they were also known, articuliinterrogator, were of extreme importance in this period. As soon as the
intentionto hold an inquiry had become known, the chief petitioners
would choose a small body of men well acquainted with the candidate
for canonizationand request them to write a summaryof his life and
miracles. The candidate's life was subdivided into periods and each
or articulus
. The
period into a numberof shortheadingstermedcapitulum
miracles were dealt with more summarily a list of differentkinds of
miracleswas drawnup, but no mentionof particularmiracleswas made
in genere.These capitulagenerabahad a twoin these capitulamiraculorum
fold purpose: to supply the commissioners with some preliminary
knowledgeabout thecandidate,and to provide the basis forthe questioningof the witnesses.In thisway the witnesseswere compelled to answer
only specificquestions and could not volunteer unsolicited testimony.
Life and miracles were kept separatedand formedtwo distinctparts of
the process*.
To produce the witnesseswas the dutyof the proctor, and he was
held responsiblefor them. In some instanceshe was even required to
take an oath thattruthwould be spokenon the partof the witnesses.The
witnesses, however, had to swear an individual oath as well. The
numberof the witnessesvaried greatly,no set numberbeing given*.
Under questioning,the witnessfirsthad to state his name, his age,
his positionin general; sometimesa more detailed statementof his birth,
wealth, and learningwas also requested. Often he had to stateif he was
related to the candidate or had been in his household. Finallyhe was
asked if his testimonycame fromhis own free will or if he was forced
1 T., pp.161-2.
2 T., p. 163.
3 T., pp.i6g-6.
T., pp.169-70.
32
12:10:33 PM
12:10:33 PM
* T., pp.203-4.
34
12:10:33 PM
andan indulgence
wasoffered
to thosewhoshouldvisithistomb.After
theTe
Deum
andtherecitalofprayers
inwhichthenewsaint'snamewas
, theconfession,
thePope pronounced
The ceremony
theabsolution
andblessing.
introduced,
concluded
withthecelebration
ofMass"1.
Finally,the canonization was made legal by publishinga papal bull of
canonization.
Thomas Aquinas died on March 7th, 1274. He was canonized on July
18th, 1323. This mightraise the question why such a prominentman
had to wait foralmost halfa centuryto be canonized.
In the firstplace, the papacy never let itselfbe rushed in these
matters.Pope JohnXXII, in a letter to Thomas of Lancaster regarding
the canonization of the Archbishop of Winchester, written in 1319,
expressedthis sentiment:
"Wewouldhaveyouto know,thatourmother
theRomanChurch
is notwont
to do anything
when
a
with
so
butrather
matter,
hastily,
especially dealing
great
to weighsucha question
from
a solemn
bymeansoftheinvestigation
proceeding
examination"2.
When the Roman Catholic Church had to deal with a man of the stature
of Thomas Aquinas, especially taking into considerationhis doctrinal
yearswere allowed
theologicalworks, it is not surprisingat all thatfifty
to elapse between the two events. One mustrememberthatthe Christian
doctrine,as preached by Thomas, was novel to manyof his own contemporariesand he did not receive general supportat once. Far fromit, his
enemies were many. On March 7th, 1277, a list of propositionswas
condemned by Etienne Tempier, the Bishop of Paris, and among these
there were several which resembledsome of the doctrinesprofessedby
Thomas3. That his case was not yet settledby 1316-17 we can see from
a quodlibet of Johnof Naples, who in that year disputed the question:
"Is it allowed to teach at Paris the doctrine of Brother Thomas as in
respect to all of its conclusions?^.
It was not until after his canonization that the Bishop of Paris,
Etienne de Bourret,published a solemn letter on February14th, 132^,
in which he revoked the indirect condemnationby his predecessor of
Thomas' doctrines.He even went furtherby eulogizingon the meritsof
the teachingsof the new saints.
1 T.,p. 204.
2 Literae
Cantuarienses
inT.,p. 1^4.
No.60;quoted
, ill,Appendix
3 P. Mandonnet,
Lacanonisation
deS. Thomas
Thomistes
, LeSaulchoir,
, inMlanges
Kain,1923,
d'Aquin
abbreviated:
p. 46 (henceforth
M).
M.,p. 46.
5 M.,p. 47.
3S
12:10:33 PM
3 FVA,pp.2and26g.
M.,p. 24.
36
12:10:33 PM
the proposal and even expressed his own belief that Thomas was in
possessionof heavenlyglory. He also promised to de Tocco that in the
firstconsistoryto be held he would allow him to present his case
. Three dayslatera consistorywas held andde Tocco officially
personally1
presentedhis case. Once again JohnXXII used the occasion to express
his admirationfor Thomas Aquinas2.
Then the pope nominateda commissionof threecardinals,of whom
none was a member of the Dominican Order, to examine the presented
documentsdealing with the life and miraclesof Thomas. The examiners
were satisfiedand transmittedthe resultsto the pope3. Thereupon John
XXII on September 13th, 1318, issued two lettersnominatingthe papal
commissioners: Umberto, Archbishop of Naples, Angelo, Bishop of
Viterbo, and Pandulpho de Sabbello, an apostolical notary,as well as
officiallyinstitutedthe inquiry*.
These letterswere given to Guillelmo de Tocco to be delivered to
the commissioners. His firsttask was to get all three commissioners
togetherin order to startthe process. This turnedout to be not as simple
as it mightappear. Pandulphusde Sabbello, the apostolic notary,could
not come to Naples, but as was designatedby the pontificalletter, two
commissionerswere enough to carryon the proceedings*.
The pope also gave the commissionersa free hand in choosing the
location for the inquiry. Naturally,the best place would have been the
Monasteryof Fossa Nova where the remainsof Thomas were enterred
and which was the center of his miracle workings.It was there that de
Tocco firstwent, remainingthere until July ith, 13196. De Tocco
hoped to be able to convene the commissionin thatplace, but it became
evidentthat because of old age and infirmity,
Umberto, Archbishopof
was
without
unable
to
leave
Naples,
Naples
endangeringhis life. Therefore de Tocco, having gathered some more evidence on Thomas'
miracles,decided to hold the inquiryat Naples7.
The inquiry was held in the Archbishop's palace in Naples and
lasted from July 21st to September 18th, 13 19. Since Pandulphusde
Sabbello, the third commissioner,was absent, the other two commissioners nominated Petrus Iohannis de Rocca-Tarani and Franciscus de
Laureto, two public notaries,to redact the records of the proceedings8.
On Monday, July23rd, 13 19, the firstnotaryread the apostolical
1 FVA,p. 148.
* FVA,pp.148-49.
3 FVA,p. 270.
4 FVA,pp.269and271.
s FVA,p. 149.
6 FVA,p. i55.
7 FVA,p. 149.
8 FVA,p. 267.
37
12:10:33 PM
12:10:33 PM
12:10:33 PM
2 FVA,p. 29.
3 FVA,pp.513-18.
40
12:10:33 PM
12:10:33 PM
of canonizationtook place, i.e., Julyi8th, 13231. It is a lengthydocument. In it JohnXXII gives a shortreport on the historyof the process
of the canonization,recitingthe most importantmiracles. Towards its
end the pope expresses his hope that St. Thomas shines among other
saintsas a morningstar. Then he invitesthe Church, Italy,Campagnia,
and the Order of the Preachersto rejoice, and the societyof the doctors
to applaud2. The bull ends with grantingof indulgencesto the visitors
of the saint's tomb3.
Besides the canonization itself, there is another interestingproblem
worth investigating,namely the fate of St. Thomas Aquinas' earthly
remains. From the firstday afterhis death, his body was regardedas a
holy relic ; therewas no doubt in the mindsof all concernedthathe was
a saintand thatone day he would be officiallyrecognizedas such. Since
Thomas was a Dominican, but had died in a Cistercianmonastery,the
possessorsof his body did not feel too secure in theirrightsto retainit*.
On May 2nd, 1274, hardlytwo monthsafterThomas' death, the
Universityof Paris wrote to the Dominican general chapter meeting
held at Lyonsaskingthemforthe honorof receivingand keepingThomas'
earthlyremains at the place where he had flourishedas teacher and
preachers.
When Thomas had died at the Cistercianmonasteryat Fossa Nova
on March 7th, 1274, he was very solemnlyenterredby the monks,in
frontof the main altar. But already the followingnight, the monks,
fearingthat they would be forced by the pope to give up his body
because Thomas had willed it to the Dominicans, exhumed him and
secretlyburied him in the adjoining chapel of Saint Stephen6.But the
body did not rest there for long because after some seven months
Thomas appeared in a dream to the priorand asked thatit be restoredto
itsoriginalplace, because he did not like the idea of people being deceived by prayingin frontof an emptytomb. When his tomb was opened,
everyone was surprisedby the miraculous state of preservationof his
body and by a wonderfulodor, which permeated the whole church7.
There is some mysteryconcerning the fate of the saint's head.
Bartholomaeusde Capua, in his testimonyat the process of inquiryat
Naples, stated that he had heard rumors that some eight monthsafter
1 FVA,pp.19-30.
3 FVA,p. 30.
2 FVA,p. ^28.
*
M.,p. I2.
s H. Denifle,
Universitatis
Parisiensis.
Chartularium
vol.1,p. 04,No.447.
Parisiis,
1889-97,
6 FVA,p. 209.
7 FVA,p. 278.
42
12:10:33 PM
s FVA,pp.141and291-92.
6 FVA,pp.324-26.
7 FVA,pp.144and402-03.
8 M.,p. i.
43
12:10:33 PM
* M.,p. 18.
3 M.,p. 18.
44
12:10:33 PM
DateExamined
July23
24
24
24
25
26
26
27
27
27
28
28
30
31
31
31
31
31
31
August i
1
de Piperno,
F. N.
22. Fr.Petrus
monachus,
de Tocco,priorin Benevento,
O. P.
*23. Fr. Guillelmus
de Brixia,O. P.
24. Fr.Antonius
Aconzaiocus
de Barello(?)
2.Maffaeus
de Neapoli,miles
26. IacobusCapuanus
Blasii,iudexde Neapoli
27. Iohannes
de RoccaSicca,monachus
F. N.
28. Fr.Nicolaus
de
monachus
Riccardus
F.
N.
Fr.
Fundis,
29.
de Gaieta,O. P.
30. Fr.Leonardus
de Capua,logotheta
8cProtonotarius
*31. Bartholomaeus
regniSicil.
32. Iohannes
Coppade Neapoli,notarius
doctor
decretorum
de Gaieta,Zeccandenarius,
33. Iohannes
de Buiano,O. P.
34. Fr.Iohannes
de Neapoli,dominus
3. PetrusCaracchulus
(?)
de
Cesarius
36.
Dompnode Neapoli(?)
de Caputiode Benevento,
O. P.
37. Fr.Petrus
milesde Neapoli
38. PetrusBranchatius,
de Apicio,O. P.
39. Fr.Martinus
de Adversa,
O. P.
40. Fr.Thomas
tanus
canonicus
41. Iacobusde Viterbio,
Neapoli
Matthaeus
de Viterbio,
42. Magister
capei1anus
3
4
4
4
6
6
7
8
8
8
9
9
11
11
11
13
14
16
16
Sept. 18
18
16 Cistercins
from
Fossa-Nova
11 Dominicans
(O. P.)
12 Laymen
3 secular
priests
* Mainwitnesses
APPENDIX II
Bibliography
etai. Operam
ActaSanctorum,
ed. J.Bollandus
etstudium
contulit
Godefrius
Henschenius
crrente
Carnandet
. . . Ed. novissima,
. . . Parisiis,
V. Palme,etc. . . .
Joanne
vol.I.
1863-19.Martius
Dei beaticatione
Benedict
etbeatorum
canonizatione.
XIV,Pope.Opusdeservorum
Roma,
1787(2nded.).
Introduction
l'tude
de S. Thomas
Chenu,Marie-Dominique.
d'Aquin.Montreal-Paris,
I9O.
H. Leslgendes
Bruxelles,
190^.
hagiographiques.
Delehaye,
duculte
desmartyrs.
H. Lesorigines
Bruxelles,
1933(2nded.).
Delehaye,
desmartyrs
etlesgenres
H. Lespassions
littraires.
1921.
Bruxelles,
Delehaye,
Essaisurleculte
dessaints
H. Sanctus.
dansVantiquit.
Bruxelles,
1927.
Delehaye,
Chartularium
Heinrich.
Universitatis
Parisiensis.
Denifle,
Parisiis,1889-97.4V*
Faber,F. W. Essayonbeatification
, Canonization
, andtheProgress
oftheCongregation
of
Rites,
[n.d.l,1848.
zurBiographie
desHl. Thomas
inHistorisches
v. Aquint
Endres,
, xxix
J.A. Studien
Jahrbuch
(1918),pp. 37-S.
12:10:33 PM
in solemni
constitutionum
ediderunt
canonizatione
Fontanini,
J. Codex
quassummi
pontices
sanctorum
. Roma,1729.
de Ptris.Historia
Toccorum.
Franciscus
genealogica
Neapoli,1654.
deskatholischen
P. System
Kirchenrechts.
Berlin,1896-97.
Hinschius,
intheWestern
andAuthority
Canonization
Church.
London,Oxford
Kemp,EricWaldram.
Press,1948.
University
in Revue
decanonisation,
dedroit
et
S. La rserve
Kuttner,
papaledudroit
historique
franais
, (seriesIV), xvii,pp. 172-228.Paris,1938.
tranger
undderLiteratur
desCanonischen
imAbendlande.
derQuellen
Rechts
Maasen,F. Geschichte
Gratz,1870.
de S. Thomas
Aquin.in Mlanges
Pierre.La canonisation
Thomistes
Mandonnet,
, Le
Revuedes SciencesPhilosophiques
Kain(Belgique),
et Thologiques,
Saulchoir,
1923.
Paris,Lecoffre,
1924(4thed.).
Mollat,G. Lespapes Avignon.
vonAquin.in Zeitschrift
deshl. Thomas
Pelster,F. Die altern
Biographien
frkatholische
xlii
,
(1920),pp. 242-74;366-97.
Theologie
translationis
S. Thomae
Conventus
P. (xviic.) Historia
, inhisMonumenta
Percin,
corporis
TolosaniOr. Praed.[n.d.]p. 229.
vitaeS. Thomae
notis
historieis
etcriticis
illuPrmmer,
Dominic,etal. Fontes
Aquinatis;
strati.
Tolosiae,Bibliopolam,
1912-37.
nova
ecclesiastica
Ptolemeus
fl.13 c. Historia
, (libr.xxiiet xxiii)in Muratori,
Lucanus,
Rerum
italicarum
1727;v. XI.
, Mediolani,
scriptores
, in: Mabillon,
Stefaneschi,
JamesGaetani,Cardinalin Velarbo.OrdoRomanus
Jean,
Museum
Italicum.
Paris,Montalbant,
1724(2nded.)v. II, pp. 418-24.
andtheProcess
intheFourteenth
Ruth.5. Louis
ofToulouse
ofCanonisation
Toynbee,
Margaret
Manchester
Manchester.
Press,1929.
Century.
University
in La scienza
e lafede,
inediti
Uccelli,A. Duedocumenti
d'Aquino,
perla vitadi S. Tommaso
seriesiii,xxxiii,(1873).
a biographical
Westminster,
Md., The
Walz, Angelus.SaintThomas
Aquinas;
study.
Newman
Press,1951.
Aquin.
desaintThomas
Paris,1903.
Douais,C. Lesreliques
OaklandUniversity
Rochester
, Michigan
46
12:10:33 PM
Courtesy-Books
12:10:43 PM
with the answer and that, from that time on, he entertaineda still
greateresteem for the bishop1.
That Grossetesteattachedgreatimportanceto courtesyin common
life also appears fromthe regulationshe made for his own household2.
In the thirdadmonitionhe warnshis provosts not to admit anybodyto
faithfuland diligentand also
their household unless he be trustworthy,
"3
"thathe be of goode maners . Moreover,this traditionof Grosseteste's
stresson courtesyis endorsed by the ascription to him of two poems
which regardthissubject. The firstis sometimescalled Liberurbanitatis*
,
Liberfacessie*
6, or simply,according to the opening
, De civilitatemorum
words, Liberstarts
puerad mensami.It is a shortpoem of 43 heroic verses
1 Theanecdote
Grosseteste
wasconsecrated
TheLatin
isgiven
under
theyear1235when
bishop.
ad se comit
curialis
mensas
textreads:"Accidit
ut,adveniente
Gloverniae,
aliquotiens
praesul
Inaccubitu
veroepiscopus
comitem
ad
ettanti
obamorem
juberet.
personam
hospitis
profusius
anteseilliexhiberi
servitium
estverouterat
Ventum
suidextram
deomnibus
voluit.
praeposuit,
incibum.
domino
suopropitii,
electi
diespiscium,
vero,
apponerentur
Dapiferi
quando
lupiaquatici
anteepiscopum,
minoris
antecomitem.
natatile
Quem
egregium
hujus
generis
quantitatis
ponunt
"istum
abstrahite
autaequalem
intuens
virprudens,
nonplacido
vultu
"aut",
mihi,
inquit,
piscem
nonpossunt
"ethunc",
Inficiantibus
omnibus
corniti".
quodconsimilem
apponere,
apponite
caeteris
Illustris
etmihi
vir
eleemosinae
date".
minorem,
assignate,
coaequalem,
"integrum
inquit,
Excussa
tandem
et
imbibii
etpertractat
viderat.
invitatus
altocorde
mensa,
quodinviroscholastico
nondiffert
dives
secularis
cameram
more
curialium
intrantes,
problema
proponere
quodconceperat.
unum
sineoffensa
vellem
libenter
unde
"Silicet",
edoceri
"domine
quaererem,
inquit,
episcope,
ettamen
initafacete
facta
Namtesimplici
tanta
curialitas
oriri.
ortum,
progenie
accepimus
posset
sermonem
utsaepedeteinseculo
tuaexequentem
conferamus".
ait,"domine
comes,
"Verissime",
inorbe;sedtamen
sumnatus
inter
virtuosae
vitae
viros
ac
etmatre
humili
depatre
praecipuos
Audiens
haecalter
altiori
attonitus
eststupore,
"etquomodo",
ajuventute".
orbis
alitus
sum
rectores
et
"hocsitgratularer
scire"."Aprincipio",
ait,"quosacram
Scripturam
cepirevolvere
inquit,
mundo
nuncusque,
homines
fide
virorum
modesti,
dignorum,
legere,
quiabinchoato
prudentes,
insuisverbis
insuisgestis
etmoribus
et
virtutibus
velut
etcasti,
liberales,
pollentes,
caeterisque
habuit
eteorum
actibus
meconformare
Gratum
meinformare
studui".
vultibus,
reperi;
possent,
incorde
tenuit
etdeinceps
herus,
gratiorem."
(ed.cit.44-45).
generosus
episcopum
responsum
2 TheLatin
a single
inonly
textisextant
Univ.
Libr.
Ee.i. I,f.259va-vb
,
Cambridge,
manuscript:
sue
Lincolniensis
ordinavit
etdomus
"Hecsuntstatuta
withtherubric
queRobertus
Episcopus
tradidit".
prepositis
3 According
translation
Sloane
totheoldEnglish
Brit.
". . . no
1986
Mus.,
, f.ioor-io2r):
(London,
and
nother
inwarde
inyoure
nother
buthitbetrustyd
mann
beadmittyd
vtwarde,
howseholde,
andnamely
tothat
anddiligent,
office
towhiche
heisadmyttyd.
Alsothat
that
leuyd
yebetrewe
in Monumenta
Thistextwasprinted
Franciscana
hebe ofgoodemaners".
, ed.J.S. Brewer,
inf. j. furnivall,
inOlden
Manners
andMeals
Time
London
English
1858,583,andagain
(Early
abbreviated:
TextSociety.
1868,part1,328(henceforth
furnivall,
series,
Original
32),London
Manners.
"Explicit
Liber
urbanitatis"
Brit.
Add.
f.22v).
Mus.,
37075,
(London,
5 "Explicit
Wilelmus
liberfacessie
Bodl.
Bawl.
Libr.,
Magister
(Oxford,
Smyth"
quodWillelmus.
GonvilleCaius
ffacicie"
liber
Coll.417, f.104).
G.60,f.lr);"Explicit
(Cambridge,
6 Soe.g.P. LEYSER,
medii
aevi
etpoematum
Historia
, Halle1721,997.
poetarum
? "Explicit
liberstans
Bodl.Libr.,Lat.misc.
b. 3, f. jojr), "Incipit
(Oxford,
pueradmensam"
Stans
Puerad mensam
facetia
vocata
Brit.Mus.,Lansdowne
699,f.83K;follows
(London,
John
48
12:10:43 PM
12:10:43 PM
12:10:43 PM
12:10:43 PM
12:10:43 PM
12:10:43 PM
12:10:43 PM
suntrusticitates
:
Septem
tasinconvivio,
loquaci
beneficii
acceptioblivioveldatiimproperacio,
interignotos
presumpcio,
intersocioset amicoselacio,
derisio,
pauperum
contra
auxiliiobstinacio,
utilitatem
cumnecessitas
obduccio.
exigerit
By the beginning,however, of the fourteenthcenturyBonvesin da la
Riva thoughtit necessaryto prescribeno less than o rules of courtesy
of the table and to develop each of them in quatrainsof the aabb rhyme
scheme1.
Of Englishorigin are the i go goliardie lines that constitutea poem
called Castrianus2
. It is an essay on good mannerswrittenfor the youth
of noble households and is the more interestingas it was transcribed
(or composed?) in the fifteenthcenturyfor Eton students3.We shall
publishthe text at the end of thisarticle*.
With JohnSulpizio's Carmen
in mensaservandis
we
juvenilede moribus
wish to finishthis surveys. Althoughthe poem oftenremindsthe reader
of the elementaryrulesof Quisqusesin mensa
, - the most simplerules had
to be repeated-, these i 22 lines writtenin fineelegiac distichsbelong to
humanismand not needed to place the poems attributedto Robert Grosseteste. This outline could easily be prolonged, for the subject will
continue in the sixteenthcenturyto charm even such men as Erasmus
and Jacopo Sadoleto6.
1 Bonvesin's
work
is transmitted,
asfarasknown,
Italian
butitis
version,
onlyinitsmedieval
notdifficult
tosuppose
theunderlying
ofanoriginal
Latin
from
thehand
ofBonvesin
text,
possibly
inPoeti
Excellent
edition
delDuecento
himself.
Storia
e testi,
vol.2,tomo
italiana.
(Laletteratura
i),
a curadiGianfranco
contini,
i960,703-712.
Milano/Napoli
2 Thepoem
0 magnatumlii
Initia
nostri
commensales.
n. 12732;the'incipit'
Cf.WALTHER,
begins:
under
n.914(Investris
sitis
curiales
lineofthepoem.
given
operibus
) isthesecond
3 Inthemanuscript
weused(Oxford,
D. 29S>f*l^') thetitleruns:"Pro
Bodl.Libr
., Rawl.
scholaribus
etoniensibus
deLenne",
isa mere
butI think
thisanchorite
scriptus
perAnachoritam
asthelastlines
ofthepoem
read
:
copyist
Martini
sanctissimi
confessoris
festo
Finis
etprincipium
factus
estlaboris.
Castrianus
dicitur
libercompilatus
;
Nonvultquicomposuit
essenominatus.
*Seebelow,
p. 71-74.
5 sulpicius
Doctrina
Afacsimile
Tablemanners
ofa fifteenthmensae.
forboys.
verulanus,
century
Latin
inthemetre
anEnglish
atSeville
version
c. iio.With
printed
byJacobo
poem
Cromberger
oftheoriginal
andanintroduction
andnotesbyhenryThomas,
Oxford
1949.- Fortheold
editions
andmanuscripts
seeWalther,
Initia
and13064.
n. 1636$
6 DESIDERII
Omnia
Batavorum
ERASMI,
JACOBI
, I, Lugduni
sadoleti,
1703,1033-1044;
Opera
Opera
omnia
, in,Veronae
quaeexstant
1738,66-120.
SS
12:10:43 PM
contribution
to the
grosseteste's
COURTESY LITERATURE
, thatgoes
Againstthis backgroundthe little poem Stanspuerad mensam
under the name of Robert Grosseteste,seemed doomed to disappear.
Neverthelesswe shall see thatit had its literaryfortune.
To our knowledge, the poem is found in the following eleven
manuscripts:
A - London, BritishMuseum
, Add. 37075, f. iir-v (15th C.)
B1 - Oxford, BodleianLibr., Bodl. 315, f. iSra (15th C.)
B2 - Oxford, BodleianLibr., Bodl. 837, f. 3va (15th C.)
C - Cambridge, University
Libr., Add. 6865, f. 1r (13th C.)
G Cambridge,Gonville8c Caius Coll. 417, p. 103-4 i1
C.)
H - London, BritishMuseum
, Harl. 3362, f. 6v (15th C.)
O - Oxford, BodleianLibr., Lat. misc.b. 3, f. iojv-r (ith C.)
Nation.Libr. Wales, Peniarth356, f. 143-4 (l S*h C.)
P - Aberystwyth,
R Oxford, BodleianLibr., Rawl. G. 60, f. ir (15th C.)
T1 - Oxford, Trinity
Coll. 18, f. ijlra (13th C.)
T2 - Cambridge,Trinity
Coll. 0.5.4, f- l&ra
C.)
Nine of them contain the crucial line by which the work is ascribed to
Robert Grosseteste"Hec qui me docuit grossumcaput est sibi nomen".
its authenticity,
evidenceforaffirming
Thismightseem sufficient
especialof
the
and
T1
the
oldest
as
also
C
,
manuscripts,containthe attribution.
ly
There is, however, the factthatB1 and T1 have a veryshortredactionof
only 7 lines which could be the original one. This, actually, induced
S. Harrison Thomson to distinguishtwo redactions. And while he can
see little doubt as to the authenticityof the short text, he holds that
"the longer recension is obviously based on the shorter work with
additional lines taken largelyfrom the Libercurialis
, the whole in all
editor"1.To mymind, this
probabilitythe work of a fourteenth-century
statementis not so obvious as Thomson would like to have us believe.
First of all, the "additionallines" are not only not "largely"taken from
the Libercurialis
, but they do not at all occur in it. Apart fromsome
of
generic points contact, the longer recension of Stanspuerad mensam
occupies its own, ratherindependent,place in the whole of the mediaeval courtesyliterature.Nor can I convince myselfthat the longer text
is so obviouslybased on the shorterone.
Comparingthe 7 or 8 lines they have in common, the major difference that strikesthe eye is the switch fromthe second to the third
1 s. H.Thomson,
, i$o.
Writings
&
12:10:43 PM
12:10:43 PM
sicvilificari.
2o Spemecachinnari,
poteris
bolocaveasexpandere
Maxillamque
magno,
cibissimuloris.
Necgemina
partevescare
ridebis
necfaberis
orerepleto.
Numquam
Necdiscosonitumnimium
sorbendo
patrabis.
2g In disconumquam
coclearstet,necsuperoram
pollutudo.
Ipsiusiaceat,necmappam
nonsit.
In discum
tactabuccellaretrograda
deforme
mundetur;
[Nasum
sputum,
tegatur].
de panepriustibimorso].
[Necfaciasoffas
nisiterso.
30 Orequepollutononpotabis
nonrevocabis.
Discumde mensasublatum
necdesuper
Necultramensm
spueris
umquam.
s verres
Neccarnem
propriam
equescalpes.
digiti
manus
devitet
munda
nasum.
Semper
tergere
mundare
caveto.
3 Mensacultellodentes
escampotmsuperaddere
noli.
Oretenens
Quodnoceatsociis,inmensane refer
umquam.
consors
inmensasittibinumquam.
Mureligus
a nasomucusnecorexisab ore].
[Necfluat
mensanasonecsibiletanus].
resonet
40 [Nec
nuncintendat
vultus
simulet mens].
[Maiori
cultello
nonludes,nonalicere].
[Prandens
[Seustesseusedeas,ne sepemovete
pedes].
caveaspalpare
Mensamureligum
canemque.
maculare
caveto.
4; Mensacultellomappam
ac escissemper
sufflare
Potibus
cavebis,
noli.
Vasesuoquesalemmorcello
tangere
Quandolavas,nonvasespuasne turpevidetur.
simulindiscum
[Nonintrent
digitisociorum].
Privetur
mensa
hecdocumenta.
go
qui spreverit
Hec qui medocuit,grossum
caputestsibinomen.
Presulet illefuit,cuifelixdetdeusomen.
leccio,tempus],
benediccio,
[Sittimorindapibus,
vultus
brevis,
hilaris;parsdeturegenis].
[Sermo
delicie,detraccio,
SS [Absint
rixe];
crapula,
ciboreddatur
christo].
[Assumptoque
gratia
NOTESTO THE CRITICALTEXTOF "STANSPUERAD MENSM*
Foraddition
andinversion
, omission
oj linesseethediagram
inpacequiescant
discatB^T1. 2. Dum. . . sint]Sedmanus
i . discas]
atquepedesdigiti
n.
B1; digitique
manusin]manuset digitiC; pedes]pedeG. Cf.Walther,Proverbia
revolves
B1!*1.
C, revolvat
6578. 3. Sis]Sic B1,SitT1; vultu]wultuRT1; revolvas]
fodeas
A; fodias]
4. nec]nonC, veroT1; tibi]sibiB1. . Nec]AutT1; nares]narres
B1
carnem
B1; carnem
inv.
;
B2^,
ACG,fodeat
T1,fodiat
scalpas]
proprium
propriam]
Inpacepergas
B1!"1. 6. caput]capudOG. 7. Pacifice
H, In
scalpesH, scalpet
pergas]
,8
12:10:43 PM
12:10:43 PM
Bx
B2
T1
T2
i
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
7
i
3
S
4
9
2
i
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
'3
>
I
I
I
I
I
I
27
i
i
2
I
6
I
3
I
4
I
filili
9
I
I
I
I
X*
I
X
13
x
1S
X
I
X
I
X
I
X
I
X
I
X
I
X
27
X
X
X
30
X
I
X
I
X
37
X
X
i
I
I
I
I
i
I
I
I
I
i
I
I
I
I
i
I
I
I
I
i
3
4
S
9
I
I
I
I
I
'3
iS
I
I
I
I
2J
I
I
I
I
I
'3
i
I
I
23
1J
24
26
27
7
9
.o
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
28
I
I
I
I
I
13
if
I
I
I
I
I
I
27
i
I
I
I
I
I
7
9
8
30
I
I
37
30
I
I
37
30
I
I
I
38
30
I
I
I
38
44
i
i
i
48
44
i
i
i
48
44
46
45
47
48
44
i
i
i
48
SO
S
Ills
J2
I
I
I
I
I
S6
30
I
I
I
38
30
I
I
I
38
44
i
46
48
47
44
$0
I
s2
46
i
48
S
JO
I
il
Eighteen
lines.
proper
SI
J2
46
44
38
47
48
5
I
J2
S3
I
I
I
S6
SO
I
I
I
I
I
S6
12:10:43 PM
I
'3
'S
I
I
I
I
I
26
29
I
3'
3
37
39
i
i
46
48
47
49
S
52
12:10:43 PM
escaquovaselocatur.
3 Salnontangatur
Nectangas
auresnudisdigitis
equenares.
Necmundes
ex cultellocomedentes.
dentes
Necultramensm
ne iecerisumquam.
sputum
nonsitperte revocatus.
Discussublatus
mensaruetare caveto.
40 Si potes,recepto
Inmensacubitum
poneresitvetitum.
vult
debet
Qui
;
potare,
priusos vacuare
Attamen
illiussitlabratersaprius.
Ne dicasverbum
cuiquam
quodsi sitei acerbum,
Ne
nasci.
4
queatirasciquisveldiscordia
Inmensacarequamsintresnonmemorare.
Ne moveas
famulo
iurgianeccatulo.
Vultusishilaris,
nimium
necpravasequeris.
Si parceloqueris,
frui
pace
poteris.
et extravasexpuequandolavas.
o Semper
Hocpenitus
caveasne sociisnoceas.
Our littlepoem continuedprosperingand in the firsthalfof the fifteenth
centuryit was attributed,as nearlyeverythingabout thattime, to John
. As a matterof fact, Lydgatedid give an Englishadaptationof
Lydgate1
the text2,but I have been unable to findthe Latin text to whichhe might
have had recourse3. Evidentlyconnected with our poem is the text that
was published by Frederick JamesFurnivallunder the title Ut te geras
in mensm*.
It is an attemptto compress a number of rules, expressed
in the Stanspuerad mensam
in currenthexameters,into leonine verses.
The resultis not veryencouraging.A somewhatsimilarexperimentwe
found in the paper codex Bodley832 , a medley of prosody, rhetoric,
astrologyand other matter, apparentlycompiled and writtenby John
Longe (?), alias Sampford,chaplainof St. Catherine'sChapel at Bridport,
before 1470s. On f. iiiy-i2ir occurs a work in rhymedhexameters,
entitled Liberconvivii
. It is provided with a proem thatbegins:
1 SeeF.j. furnivall,
Manners
, lxix.
2 The
Minor
Poems
TextSociety.
Extra
, ed.H. N. MacCracken
ofJohn
Lydgate
series,
(Early
English
107.Original
series,
1934,739-744.
192),11,London
3 Another
oldEnglish
into250lines,
waspublished
forthe
adaptation,
expanded
byF. J.Furnivall
TextSociety
bothHugh
series,
8, London
English
1869,parti,$6-64).Moreover
Early
(Extra
inhisBoke
Rhodes
andtheanonymous
author
of
Mannersy
(ed.furnivall,
1,71-81)
ofNurture
part
The
Boke
from
Grosseteste's
Stans
1,297-327)
(ibid,
ofCurtesye
gottheir
part
inspiration
largely
puer
admensam.
Thepoembegins
Doctus
dicetur
hecquidocumenta
andwasedited
Manners
,
sequetur
byfurnivall,
Initia
n.4692doesnotnotethisedition;
n. 2i6aand20653seemto
II,26-28.
Walther,
part
beconnected
with
this
poem.
s Seethedescription
inf.madan,
andn. denholm-young,
h. h. e. craster
ASummary
Catalogue
inthe
Bodleian
atOxford
1,Oxford
ofWestern
, 11/
Manuscripts
1922,416-418
Library
(n.2538).
62
12:10:43 PM
messis
venite1.
matura,
Eya,messoris
scite.
novacarmina
calamos
;
scriptores,
Carpite,
and ends on f. 1 1ir :
trinus
et unus,
Te, deusomnipotens
qui regnes
munus.
Amen.
utquantum
faciasmepandere
Deprecor
The work properthatnow followshas thisrubric: "Incipitpars excutiam
presentis. Et discurrit compositor primo tractans de moribus et in
generaliantequamaggrediaturmensam.Et dicit: assintergo rudesetc. "2.
The firstlines read :
Assint
poculamorum3.
ergorudesscicientes
haurire
Hicfontem
dulcempoterunt
leporum.
Hicfacescie
ortulus
parit
undiqueflores,
Ex quibusindocti
mores.
poterunt
excerpere
For the greaterpart the work is inspiredby the Facetos,of which many
lines are copied, though with considerable poetic licence. The more
general rules end on f. 117r with the lines:
Conviva
citorebus
raro,neconsumptis
Inbrevibus
fiasmendicus
diebus.
inopsque
There is insertednow a rubric aDe facessiacirca mensam"and it is this
part in which we are especiallyinterested.The firsttwo lines are taken
fromthe Facetosin substitutionof the firstline of Stanspuerad mensam
,
but then follows the rest of our poem which with a fair command of
languageis enriched with rhymes.May the reader judge for himself:
Defacessia
circamensam*
i Te tuamensacolatitasi necsimulabere
scurris;
Dedicusestsi discurrens
alienaligurris.
Dumloqueris,
et pespacefruantur;
digitimanus
Sisvisusimplex,
oculinecubiqueferantur.
baculusnecsittibipostis
S Necparies,speculum,
;
Ne naresfodias
nequemembrum
leporisuthostis.
Neccaputinclines,
faciessitinoreloquentis
;
Pacifice
nec
uterelentis.
pergas, gressibus
Nonlevitate
cavecolorinfacievarietur;
1 Cf.WALTHER,
Initia
n. 317.
2 Oxford,
Bod
Bod.Libr.y
what
theauthor
intends
tosaywith
the
ley832, f. i i2r;I donotknow
title
which
Excutiam
heusedtodesignate
thefollowing
main
part.
3 Cf.WALTHER,
Initia
n. 1623.
* Oxford,
Bodl.
118?.Astolinei and49cf.Walther,
Initia
n. 924
Libr.y
832,f.1171-Bodley
and12093.
6}
12:10:43 PM
nasum
io Neccoramdomino
curvare
iubetur.
Summum
ni iubearis
;
spemelocumtibisumere,
Illotismanibus
escaspalpare
negaris.
Fercula
donecsintsita,iampaniparcemeroque
;
Nevefamecaptusveledaxvidearis
utroque.
utmicent
ne fortesodales
1g Mundisintungues
;
facundia
tales.
Spemecachinnari,
dampnat
;
loquelis
Dignusutisedeas,caveasgarrire
t convivia
nelis.
Otiacave,perte turbe
totum
Morcellum
comedas
veldeturegenis
;
boliscaveasexpandere
20 Maxillasque
plenis.
Oriset inpartegemina
c/eto
;
prandere
necfaberis
ridebis
orerepleto.
Nunquam
;
hospes
Inquelocosedeastibiquemsignaverit
undegratis,
Necsurgas
nisismalesospes.
sorbens
2 Indiscosonitum
necfeceris
unquam;
Orequepolluto,ni terso,tubibenunquam.
Indisconunquam
coclearstat,sedsuperoram
neceo depinge
decoram.
Ipsius;mappam
nonsit;
Indiscum
tactabuccellaretrograda
Donec
scindatur
benediccio
30
panis,
presit.
Nonultramensm
screabis
;
equetutardando
Discosde mensasublatos
nonrevocabis.
Nudamanus
renuat
nasum
;
semper
detergere
A manibus
rerum
renuunt
convivia
casum.
Nondigitis,
sederitnasipurgacio
lanis;
Intrat
in os antequecumque
cibariapanis.
escaspotumsuperaddere
noli;
Oretenens
ne sittibitardaquestiosoli.
Admensm
Quodnoceatsociis,inmensane refer
unquam;
consors
inmensasittibinunquam.
40 Murelegus
Mensacultellodentes
;
purgare
negabis
necsociabis.
canempalpabis
Noncatumve
vitamaculare
Prosale,morcellus,
salinum
;
Etpriusattingit
meliorpersona
catinum.
4 Dumcibusestet inoretuo,potarecaveto;
decetnecin orerepleto.
Inciphisconfiare
Nonpanem,quemvisindiscum
mittere,
morde;
nasum
madidum
tibisorde.
Necmappam
tergas
Necmappatutergemanus
fluentes;
oculosque
sedentes.
o Ne turpes
sputotecumque
gentes
Cumlavas,necvasespuas; sunthectibitenta
;
hecdocumenta.
Privetur
mensaqui spreverit
, some other 122
Though the remainingpart of this Facessiacircamensm
the
from
Facetus
it
taken
is
almost
, mightbe interesting
lines,
entirely
.
to printit on account of its variants1
1 Ibid.f.I I8kI2IT.
64
12:10:43 PM
Inpropriis
rebuslausestsi largus
haberis,
Dedecusalterius
reslargedandomereris.
forma:
scientia,
Luxusopum,prolesgenerosa,
Bisduosuntquibusextollit
se quissinenorma.
A fumo,stillante
muliere
domo,nequam
Te remove;triasuntpoterunt
que sepenocere.
Duc tibiprolemorumque
tam,
vigorevenus
60 Si cumpacevelisvitamdeducere
iustam.
Si tibicontingat
siccummuliere
sedere,
Versus
eamnolitogenusubcruretenere.
vultudebesassurgere
leto,
Magnati
Necconiunctus
ei, ni iusserit
ipse,sedeto.
tibinonnotamveneris
6 In quamcumque
edem,
Mundasuperficies
terredonettibisedem.
Cumpareconstanter,
si vis,potesirelicenter;
tarnen
hunepermitte
libenter.
Quodte prcdt
Si tibicontingat
quodcummuliere
vageris,
70 Postcedasdoneelatuseiusadireiuberis.
Si quisdignetur
offerre
eifum
tibi,lete
facete.
bibas,reddasque
Accipias,
modiceque
si sis,effundito
Pauperet indignus
potum;
tureddecifum
Etvacuum
priusundiquelotum.
Quandocifum
capias,aversone bibedorso;
Nonoffas
faciasde panepriustibimorso.
Mensatuumeubitum
sustentet
edenti;
numquam
Si rectesedeas,tecumservito
sedenti.
Cumcifum
manucapiatur;
capias,utraque
80 Etperutrumque
teneatur.
latus,nonperripam,
Cumparesi debesvelcummeliore
iacere,
'In quapartethorivelisipsequiescere'
queris.
Cumquacumque
tibipropevelproculacciditire,
Nomenet essesuum,quo quissumet unde,require.
velcummeliore
8$ Cumparesi pergas
peregre,
Quodvoloipsevelis;tibisiccupiatnihilegre.
Si tibiquisloquitur,
invultum
cerneloquentis
;
Etsuaverbatuesecretis
inserementis.
A iubilopueri,servilingua,
canisore,
caveasblesoquelepore.
90 A manu,pedibus
Si quavelisemere,taxabis
emenda
modeste;
Necmagesiveminus
iurans
instabis
honeste.
debescorrodere
dente,
Obliquonullum
Etlivoris
acunullum
tupungelatente.
tatishonore,
9S Si quevissuperexcellasprobi
Noniactes;quialausproprio
sordescit
inore.
manedeumcubiturus
laudes;
Nocteque
vespere
tuisdiscedens
reddito
laudes.
Hospitibusque
letumdebesostendere
vultum
;
Hospitibus
100 Vultus
enimletusdandiduplicat
tibicultum.
12:10:43 PM
canemnolidormire
Irritare
volentem
;
Necmoveas
iramposttempora
longalatentem.
os artemalinepravaloquatur;
Compescas
Ne maluserumpat
latrina
fetor,
cogatur.
minando
io Nilsupertuotualingua
loquatur;
Hostem
suumminuit
minatur.
namque
quicumque
Esttibisummus
honoscitosolvere
; solvelibenter
;
diesveniat,
Cumfestiva
vestire
decenter.
Ultraquamvestisqueatextendi,
tuacrura
11o Nonextendantur,
si vivere
vissinecura
nolisubmessem
Alterius
mittere
falcem,
caveasalienum
Inquelectum
ponerecalcem.
Si tecumcomedat
servire
memento
minori
;
Partibituqueparida cultellum
meliori.
il g Si teforte
domusalienarogavi
t ad escas,
Dumiussum
fuerit
innullasedequiescas.
Si te maiori
pelvisfamuletur
aquosa,
Admanicas
eiustuasitmanus
officiosa.
Si videasopusessecibo,succurre
;
parando
12o Siquenecessemonet,
mensefamulabere
stando.
Si parvelminor
fuerit
tibifortelocutus,
suaverbasilequasimutus.
Doneedesierit
Rarofideiussor
etnumquam
creditor
esto;
res
illorum
tur
fine
molesto,
Sepius
geri
i 2 Si maiortecumcomedat,
sitesce
quecumque
Nonapponemanum,
doneegustaverit
ipse.
Etfugias
talos,faustum,
tabernam,
scortumque,
Si decuset vitamtibiquerishabereeternam.
Composinartemaline tecumpravaloquatur,
130 Ne meliuserumpat
usqueproculindeferatur.
ab equo,velequumcitoscandat,
Si quisdescendat
De presente
sibimanus
officium
sibipandat.
Remde qualoqueris
caveto
;
digitomonstrare
Ne, dumsermosuperovibussit,ovilevideto.
ab equo,calcarremovendum
!35 Quamcitodescandas
Estde calcetuo; tibisitquidtuncsitagendum.
Si magno
deo,citopone
servisque
loqueris
turregione.
Pilleavelquicquidcapitis
geri
Ne iactestefacturum
quodnullarepleris
140 Vistuatotaqueat;nugaxsimilidareeris.
mensemanus
Dumcomedas,
intendat
tuasoli;
Autcaputautaliudmembrum
tuscalpere
noli.
Inpotumsufflare
tuumnolitocibumque,
Ne sputomaculare
tuovidearis
utrumque.
si sorstibiprospera
cedat;
i4 Nonextollaris,
Namdeusingrato
citotollitmuera
que dat.
tuadampna
;
Quicquidagas,hostinumquam
loquaris
de paupertate
Atquetuanumquam
loquaris.
66
12:10:43 PM
tuusmoveatur,
In te si domina
dominusve
i o Dumcadatiranihilin eostualingualoquatur.
fereque
Nunciasi tuleris
corammagnate,
Missa,loquenstractim,
docte,breviter,
lepideque.
Si tibiquisgratus
dederit
;
bona,sumite
grate
a te.
Etdatacumdantelaudentur
plenius
i gg Sittuamundadomuset inipsaquicquidhabetur;
os, oculus,naristibimanelavetur.
Dens,manus,
Nolitoculparedapesquassumere
speras,
Nec quasprepones
invitas
te tibiqueras.
Rumores
et nuncius
esseministri
;
fugias
160 Necsinere cupiasnomenhaberemagisti.
tibisit,
A quocumque
viromissus
quicumque
malum
tibi
dicit.
Doctesustineas
quodcumque
vexaresuperre
Nolimaiorem
verbis
De qua,si vellet,possettibidampna
referre.
16 Nonintromittas
te de re que nihilad te,
stul
tumvelnequam,
credo,probatte.
Quisquisque
monachale
crux:inspiciantur
Coniugium,
iugum,
Hec inmentepriusa te quamsuscipiantur.
nubilis
etas,
Filia,si tibisit,cumvernet,
solamnolitranscurrere
metas.
170 Claustrales
Adquamcumque
antevocato
domum
perrexeris,
Qua subeastu,sisqueloquensetad hostiastato.
noniusticium,
vultiurisamicus
;
Iusticiam,
noniusticiam,
vultiurisiniquus.
Iusticium,
Still one other aspect of our poem Stanspuerad mensam
should be mentionedhere. In a recentpaper BrotherBonaventura,F.S.C., summarized
what can be learned frommedieval manuscriptsabout the teachingof
Latin in later medieval England1. He foundthat our poem Stanspuerad
mensam
, together with the Distichsof Cato, Theodule's Eclogues
, the
Facetus
, Libercartule
, Liberparabolarumand the poem
, Liberpenitencialis
0 magnatum
filii, was largelyused in the grammarschools as a reading
text2. This is an interestingstatement,for it proves that,apart fromthe
predominantlymoral instructionobtained from a ChristianisedCato,
from Facetusand the Parabole, and apart from the more religious and
instructionalreading of Theodulus, Cartula and Liberpenitencialis
, the
1 Brother
inLater
F. S. C., TheTeaching
Mediaeval
Bonaventure,
, inMediaeval
ofLatin
England
Studies
23(1961)1-20.
2 Ibid.7-11. Useful
andaccurate
information
onthiskind
ofbooks
inr. avesani,
canbefound
II
ritmo
delgrammatico
e ilcosiddetto
"Liber
Catoni
anus"
medievali
, inStudi
, 3a
primo
perla morte
Ambrogio
6 (1965)4^^-488
andintheforthcoming
work
ofthesame
author
miscellanee
medioevali
Serie,
Quattro
e umanistiche,
e letteratura.
Ediz.diStoria
Roma,
67
12:10:43 PM
12:10:43 PM
12:10:43 PM
12:10:43 PM
APPENDIX1
ThepoemCastrianus
Bodl
Rawl.D. 295,f. iv-3r [15thC.]
. Libr.f
(Oxford,
tusperAnachoritam
de Lenne,
Proscholaribus
etonensibus
scrip
i O magnatimi
commensales,
filii,nostri
Investris
sitiscuriales.
operibus
Etintrantes
'Deushic' dicatis;
domum,
Etcumnosvideritis,
genuaflectatis.
Hoc
verbum
fuerit
;
g
proferetis
quodaptum
Nullussedemcapiat,seriatim
stetis.
moveatur
Hueautillucfaciesnusquam
;
Nullaresindomibus
manucapiatur.
Nilsupportet
eubitum,
postesnontangatis;
10 Inloquentis
faciem
vultum
dirigatis.
Vultus
fiatstabilis,
levetur,
caputque
Manussive digitus
nichilopere
tur.
utpediculosi
Nonlevetis
;
scapulas
nonestgenerosi.
Talismodusmobilis
1 Tibiastextoribus
nonassimile
tis;
Genunobisflecti
te quandorespondetis.
Si maioradvenerit,
locumdetisei;
Honordeturomnibus
inhonoreDei.
dorsum
nonvertatis,
Notovelextraneo
20 Etcumpotaverimus
omnestaceatis.
Si nospercipitis
aliquidloquentes,
Donecdictum
fuerit
stetisaudientes.
Nullusalterideatsivecolloquatur;
Homocarensmoribus
vocatur.
rusticus
2g Cumquenosiusserimus
vossimulsedere,
Nullusdebetaliilocumprohibere.
Nullaturpis
vobisdominetur;
fabula
Necservoderisiocuiquam
paretur.
Volenspuerdiligiautumquam
vigere
deridere.
30 Nondebet,utfatuus,
quemquam
vossumme
Si quiscommendaverit
parentes,
Stetissursum
proprie
agentes.
gracias
a nobis,
Si vobisoppositum
fuerit
te; decensestprovobis.
Absquemorasurgi
3g Que materfamilias
egitautmatrona
Nulluspetat,fuerint
malasivebona.[f.2r]
se de cunctis
rebus,
Qui vultintromittere
inpaucisdiebus.
Hospites
despiciunt
Cumpotumcontigerit
nobisministrari,
assistite
famulari.
40 Surgentes
prompte
1 Seeabove,
p. SSand67-68.
71
12:10:43 PM
Si servus
lumenteneatis;
defuerit,
Utgulosipoculanullacapiatis.
Nosterciphusforsitan
si vobisdonetur,
fuerit
nondetur.
Nisiiussum
pluribus
si vobismittantur,
4 Delicataprandia
Altavocegracienobisexsolvantur.
Pluresobservancie
possunt
assignari
A nobis,de prandio
paucanimisfari.
manus
abluatis
Omnesanteprandium
o Et cultellos
speros
purosfaciatis.
nulliretrahantur,
A nostra
presencia
Doneepervosgraciestando
finiantur.
dicatis:
Si solifueritis,
gracias,
Unusiam,erasaliusomnibus
signatis.
cumsitisequales,
$ Omnesincommunibus
sitissociales.
Utvenitis
sedibus
Cumsitisinprandio
paritersedentes,
nonanglicum
sitiscolloquentes.
Latinum
Sitloquelatacita,paxpredominetur
;
60 Fabulaluxurie
nullarecitetur.
bibliasiveliberullus,
Cumlegatur
debetessenullus.
Rabians
autgarrulans
Cumvobispotagia
habere,
contingat
Ea nonpoteritis
;
guisesorbere
6$ Cocliarilepidepurocomedantur;
cocliaria
discodimittantur,
Numquam
urbani
Prohibet
tas;quandocomedetis,
inclinetis.
numquam
Caputad parapsidem
cibosapponatis,
Queritescissorium,
70 Nonturpetur
lepidescindatis.
gausape,
residuum
simulcollocetur
Prandii
Superpanemmodicum,
quipropeponetur.
manusobtergantur;
Cumpotumsumpseritis,
cummieisdemantur.
Sordesde scissorio
[f.2v]
sitoreconstitutus,
bolusnumquam
7 Tantus
si quissitlocutus.
Quinloquipoteritis,
Dentesnoneffodere
tabulapotestis
;
inhonestis.
horrent
Cumiungive
pateant,
cumdapibus
nonad os feratis,
Cultellos
80 Necmanuparifica
diuteneatis.
Melioraprandia
cuiquereponantur,
Priuscibisaliisminime
tangantur.
epulepresentes,
Quantumcumque
placeant
voscircumsedentes.
Ex illisparticipent
totum
manducantes
8$ Rudessuntet rustici
nichilindedantes.
Quodinmanucapiant,
benecaveatis;
Ideode talibus
Cibis,licetplaceant,
parcatis.
quandoque
7*
12:10:43 PM
vacuetis
tis,serras
;
Quandocarnesscindi
serraseparetis.
90 Pudor,si fercula
Cumscindatis
te cultellos;
caseum,
tergi
Nonsimulsedsinguli
capitemorcellos.
Os nullusad tabulam
debetinclinare
frvola
cantare.
equeveludfatuus
95 Et,si sitscissorium
priusdeturpatum,
Unumsuperaliudversum
sitlocatum.
Caseuspinguedinem
nondebetgustare
;
sit,dico: vitare.
Quicquidinhonestum
Cumfinis
advenerit
vobiscomedendi,
100 Cultelli
tuncundique
puresunttergendi.
Plurade similibus
dicerepossemus,
Tarnen
essettedium
si prolongaremus.
sit,omnesresurgentes
Aquacumporrecta
SimulDeo gracias
diciteviventes.
lo Si puersitdominus,
aquamministretis
Etproreverencia
genuacurvetis.
suismanibus
seupelvemtenetis
;
Mappam
facere
debetis.
Quicquidopusfuerit
cumsitispresentes
Sed,sicutprediximus,
110 Dicatisad invicem
gracias
agentes.
Nullirestt
dubium
: si Deuslaudetur,
Inagendis
meliustuncexpedietur.
[f.3r]
omnibus
finitis
Hiis,utiampremittitur,
Rudesinhospicio
forenevelitis.
iteproperanter
115"Si noxsit,ad cameras
;
nimium
nocens
estnoctanter.
Vigilare
Si feratis
lumina
recordantes,
quequam
Nonsitisincameris
vestris
rabiantes.
Etquidquid
feceritis
quandovigilatis,
i 20 Candelas
securius
vestras
extinguatis.
Inauroris
te,sicuteststatutum
;
surgi
Os oracionibus
nonsitdesti
tutum.
Nobiscasualiter
si vosobvietis,
reverenciam
ritefrequentetis.
Quandam
nontantam
i2 Nobisreverenciam
inquiramus,
Istatamen
dictasuntutvosdoceamus.
omnibus
bonisascultetis,
Disciplinis
Sedinscolisanglicum
nullum
proferetis.
Resinlibrisscribi
tepostquam
doceantur
;
inscolishabeantur.
130 Nullamercimonia
Cumcontingat
vosvenire,
aliquempropter
Nonabsquelicenciadebetisexire.
alterespndete
Quandovobisloquimur,
Etdocenditempore
tacete.
precunctis
13 Nichilhorribilius
nobisestaudire
Quam,repleto
polipo,singultire.
73
12:10:43 PM
sitad villam,
Quamcitode patriaventum
nonsuffles
Sedensinhospicio
favillarci.
benerespondetis,
Virtutibus
utimini,
scolisfrequentetis.
140 Etcumtotisviribus
Hecdictasufficiunt
causabrevitatis
;
Commensales
peritisistarepetatis.
filius
infinelaborum
Summi
patris
detregnapolorum.
Nobisposthocseculum
i4 Etdetnobisgraciam
perhocdocumentum
felixincremen
Addere
virtutibus
tum.
Martini
sanctissimi
festoconfessoris
Finiset principium
factus
estlaboris.
libercompilatus
dicitur
Castrianus
;
i o Nonvultquicomposuit
essenominatus.
Rome
71, ViaBoncompagni
Istituto
storico
Fratiminori
cappuccini
74
12:10:43 PM
Books received
Remigius
AUTISSIODORENSIS.
Commentum
inMartianum
Libri/-//;
editedwithan
Capellam.
introduction
byCoraE. Lutz.Leiden,E. J.Brill,1962,25 x 19cm.,x, 219pp.
REMIGIUS
AUTISSIODORENSIS.
Commentum
in Martianum
LibriIII-IX;editedby
Capellam.
CoraE. Lutz.Leiden,E. J.Brill,196$,2$ x 19cm.,vm,380pp.
Master
of
hring,NikolausM.LifeandWorks
; a Twelfth-century
ofClarembald
ofArras
theSchoolofChartres.
Pontifical
ofMediaeval
Institute
Toronto,
Canada,
Studies,
andTexts10).
1965,2j x 17cm.,XVI,276pp. (Studies
Gothica
Libraria
MediiAevi
joachim.Scriptura
Kirchner,
; a saeculoxiiusquead finem
Lxxxviiimaginibus
illustrata.
Monachiiet Vindobonae,
in AedibusRudolfi
mdcccclxvi,
34,$ x 24 cm.,82 pp.
Oldenbourg,
van STEENBERGHEN
au XlIIesicle.Louvain,Publications
, Fernand.La philosophie
Universitaires;
Paris, Batrice-Nauwelaerts,
1966, 2g x 16 cm., 94 pp.
mdivaux
9).
(Philosophes
VANDE VYVER,
A. Abbonis
Floriacensis
et
OperaineditaI: Syllogismorum
categoricorum
enodatio
doorR. Raes.Brugge
"DeTempel",1966,
; uitgave
hypotheticorum
verzorgd
2S x !*>,S cm.,96,A- i pp. (Rijksuniversiteit
door
teGent;Werken
uitgegeven
de faculteit
vande letteren
en wijsbegeerte,
140eaflevering).
Reviews
zulateinischen
desMittelalters
Akademie
J.B.schneyer,
, Bayerische
Wegweiser
Predigtreihen
derWissenschaften,
frdieHerausgabe
Texteausder
Verffentlichungen
ungedruckter
mittelalterlichen
BandI, in Kommission
beiderC. H. Beck'schen
Geisteswelt,
Verlagsxxv
DM
+
Mnchen,
1965,
76.- .
$88pp.,
buchhandlung,
dessermons
latinsdu moyen
et la philosophie
de
L'importance
gepourla thologie
cettepoqueestreconnue
Moinsconnue,maistoutaussirelleest
depuislongtemps.
leurinfluence
surle stylede la proselatinemdivale
et mmepostmdivale.
Maisce
convenablement
contribution
ces sermons,
qui nousmanquepourmettre
pourainsi
direinnombrables,
c'estun Kepertorium
surle modlede ceuxcomposs
parMgr.F.
Pour
ce
travers
Guide
les
M.
Stegmller. prparer
pareilrpertoire, Schneyer
publie
de sermons
collections
latins
Le grosde l'ouvrage
dans
mdivaux.
(pp. 1-546)consiste
une liste,alphabtiquement
avec renvoiaux manuscrits,
le cas
d'incipits
arrange,
chant
aussiauximprims,
contiennent
des
sermons
commencent
Suit
ainsi.
qui
qui
unenumration
fortcomplte,
desauteurs
de sermons
latinspourqui
(pp. 47-555),
uneliste*incipits
a dj tpublie.Vientenfin
uneliste(pp. 6-576),
provisoire
certesmaistrssuggestive,
de formules
initiales
d'unauteur
et finales,
caractristiques
dtermin.
Ce Wegweiser
de M. Schneyder
serauninstrument
de travail
fortutile.
J.E.
75
12:10:58 PM
zumEinuss
Studien
Senecas
undTheologie
Klaus-dieter,
NOTHDURFT,
aufdiePhilosophie
. Leiden-Kln,
E. J.Brill,1963,23 x 16,xii,218pp,1 gefaltete
deszwlften
Jahrhunderts
undTextezurGeistesgeschichte
desMittelalters,
Bd.vu), Gld28.- .
Karte.(Studien
whichSenecaexerted
aimis to showtheinfluence
Theauthor's
upontwelfth
century
He starts(Erster
with
andtheological
Hauptteil:
Grundlegungen)
philosophical
writings.
to designthegeneral
frame-work
ofthetwelfth
with
anattempt
acquaintance
century
thetradition
ofSeneca'sworksup to 1300(pp. 11-34)
Senecaandtriesto reconstruct
theSenecanimagein thetwelfth
andto sketch
(pp. 35-46).Thesecondpart
century
Welt
DerEinuss
Senecas
Abendlndische
des12.Jahr(Zweiter
aufdieChristlichHauptteil:
as
a
with
the
Roman
as
an
ethician
deals
47-160),
hunderts)
philosopher
philosopher
(pp.
andas a metaphysician
ofnature(pp. 161-181),
(pp. 182-197).Theworkis concluded
indexofsourcesandliterature,
an indexofnamesandoneofSenecan
witha helpful
an
the
circulation
ofSenecanmanuscripts
and
up to
mapshowing
passages
interesting
1200.
hasusedthenumerous
available
forthisperiodwith
documents
Dr. Nothdurft
and
with
an
control
of
the
matters
his
involved.
Accordingly,
intelligent
greataccuracy
oftheworks
hitherto
about
workseemstobe morethana mereamplification
published
has
in thetwelfth
Nothdurft
influence
certain
separate
aspectsoftheSenecan
century.
in presenting
a comprehensive
viewoftheuseofSenecantextsmade
reallysucceeded
and theology.
in twelfth
philosophy
century
ofCassiodore,
hasused(p. 29)theMigneedition
A fewminor
Nothdurft
remarks.
oftheexcellent
edition
Institutiones
instead
(Oxford1936,21963);he quotes
byMynors
bookaboutGeoffrey's
ofSt.Victor's
from
Eons
Ph.Delhaye's
Philosophiae
(p. 44) Geoffrey
workbyP. Michaudoftheformer
edition
thereexistsanexcellent
Microcosmos
ythough
ofDoncaster's
ofWilliam
Quantin
(Namur1956).A discussion
Aphorismata
philosophica
onpp.
on thematters
dealtwithbytheauthor
haveyielded
additional
evidence
might
Mittelalterliches
Geistesleben
60-62.(See M. Grabmann,
in, Munich1956,pp. 36-49).
ofother
on theinfluence
bookmakestheneedofa parallelous
Nothdurft's
study
thanbefore.Dr.
Ciceroand Horace,feltmoresharply
ancientauthors,
especially
mantofillupthisgap.
Nothdurft
wouldcertainly
be theright
De R.
Inleidende
studie
van Perihermeneias.
VERHAAK,
c., S. J.ZegervanKortrijk
, commentator
PaleisderAcademin,
withan English
en tekstuitgave,
1964,26 x
Brssel,
summary.
VlaamseAcademie
vande Koninklijke
18, cxlviii,212 pp., 6 afbn.(Verhandelingen
voorwetenschappen,
letteren
en schonekunsten;
jg. xxvi,nr52).
bookpartially
fillsup a gapwhichhasexistedformanyyears,afterG.
Dr. Verhaak's
an original
de Sigerde Courtrai
Lesoeuvres
Wallerand's,
(Louvain1913), bysupplying
on Aristotle's
De interpretation
texteditionofSiger'scommentary
, whichis thethird
on thearsvetus.
editionofthetextofSiger's
Thisexcellent
partofhiscommentary
contains
is
a
learned
chapter
preceded
by
study.
commentary
introductory The first
andtheauthenticity
aboutthelifeofSigerofCourtrai
somenewdataandsuggestions
andhistorical
a literary
onthearsvetus.
Thesecondchapter
ofhisworks
study
presents
- commentary.
summarizes
ofthetextofthePerihermeneias
The thirdchapter
Siger's
of language".
viewaboutlogic,metaphysics,
andwhatmightbe called"philosophy
76
12:11:17 PM
is precededby a description
of themanuscripts
thetextofthecommentary
Finally,
oftheeditorial
usedanda statement
principles.
oftheauthenticity
Theproblem
ofSiger'sworkon thearsvetus
areextremely
of
because
their
in
the
to
different
authors
available
ascription
complicated
manuscripts.
mentions
several
fortheirauthenticity.
instead
Theauthor
ofpointing
However,
grounds
betweenSiger'sworksin conventional
to similarities
have
topics,it wouldcertainly
theargument
to confine
to suchspecialindications
as theascriptions
in
beenpreferable
somereliable
manuscripts.
FatherVerhaak
As to thePerihermeneias
pointsout an important
commentary,
on thefirst
bookandthatonthesecondbookas
betweenthecommentary
difference
Cl. [for:Classis
intheVenetian
found
; theauthor
(Marciana,
manuscript
prints
wrongly
is thatas a.magister
C. L. (codexlatinus?)]
vi, 21 = 2461).Verhaak's
suggestion
Siger
thenoteshe hadmadeas a student
whileattending
usedmorefreely
an expositio
of
whichwas veryclose to thatby Ammonius
and thatby Thomas
the Perihermeneias
forthe supposition
thatourtextis a reportatio
Aquinas.He adducesreliablegrounds
in librum
Perihermeneias
of an expositio
bymasterSigerof Courtrai.However,his
workseemsto lacksufficient
ofa "thomistic"
speaking
ground.
ofan important
In orderto arrive
at a betterevaluation
periodas thethirteenth
tohavea profound
ofalltheevents
ofthattimewhich
was,itisuseful
knowledge
century
so far.Theauthor
is quiteright(p. cv; cfrp. cxli) inconhavebeenin thelimelight
as a background
Therefore
character.
his putting
Sigerof Courtrai
sidering
Siger's
in thegeneral
frameworkofthirteenth
Perihermeneias-commentry
century
logic(pp.
themostinteresting
xxi-cv)forms
partofhisintroductory
study.
of
the
studies
Robins
and Mediaeval
Grammatical
in
(Ancient
Following
Theory
ofthedevelopment
Verhaak
ofgrammar
, London1951),andothers,
Europe
givesa survey
ofthegrammatica
Theorigin
is clarified
wellby
speculativa
up to Siger'slifetime.
pretty
recentinvestigations.
seem
Dr.
to
However,all thesescholars,
Verhaak,
including
intologicand,generally
theintrusion
ofgrammar
fail
to
misinterpret
speaking, recognize
andactual)oftheinterference
oflogicandgrammatherealsignificance
(bothhistorical
Thismuchseemsto be quitecertain,
thattheorigin
ticalanalysis.
ofterminism
in the
secondhalfofthetwelfth
due
to
the
of
and
co-operationgrammar logicexisting
century,
in theSchoolofChartres),
from
aboutthemiddleoftheeleventh
is
(probably
century
fruit
ofthisco-operation
thanspeculative
was.
(andearlier)
quitea different
grammar
The latter,no doubt,cameintoexistence
a (ratherquestionable,
I think)
through
to logicandlanguage,
inturn,
which,
(and,partly,
approach
philosophic
psychological)
aboutthemiddle
ofthethirteenth
influenced
terminism
from
Itwouldbe very
century.
taken
terminism
and
useful
toinvestigate
thedifferent
approaches by
speculative
grammar
I amsurethatsuchaninvestigation
tothesamesubject-matter.
couldbe safely
entrusted
to suchan expertas Dr. Verhaak,
whoiswellacquainted
withthethirteenth
century
which
as thespecific
Perihermeneias
literature,
maybe considered
pointof encounter
andthelogician.
No doubt,thedifference
between
themodista
between
terminism
and
bothof themin theirown rights,
wouldbe usefully
speculative
important
grammar,
clarified.
De R.
77
12:11:17 PM
"
Essai
Nani
gigantm
d'interprtation
EDOUARD
humeris insidentes"
de Bernard
de Chartres
JEAUNEAU
deNewton
avaittmiseenveilparunelettre
desnains
etdesgants.
Sa curiosit
paraison
onthe
itisbystanding
onouslisons:"IfI haveseenfarther,
Robert
Hooke(5 fvrier
1675/76)
shoulders
ofgiants"
, p. 107-108).
(G. Sarton,
opcit.
3II ya cependant
dwarfs
on
Posner
desexceptions.
C'estainsiqueRebecca
parledes"Voltairian
de
dansRomance
t. 20 (1966-67),
Jedois l'obligeance
giants"
Philology,
p. 321[pp.321-331].
curieux.
d'avoir
cetexte
connu
M.leprofesseur
Engels
Joseph
pourlemoins
79
12:05:44 PM
1L. Vives,
umI, $, dans
omnia
arti
Ludovici
Vivis
Valentini
Decausis
, t. 6
opera
Joannis
corruptarum
Edetanorum,
(Valentiae
178$),p. 39.
2P. Gassendi,
adversus
Aristoteleos
Exercitationes
, Lib.I, Exercitatio
II, 13,dansPetri
paradoxicae
Studio
su
edempirismo.
Scetticismo
Gassendi
t. 3 (Lyon,
. . . operat
16^8),p. n$. Cf.T. Gregory,
Gassendi
, Bari,1961,p. 30.
3Nous
aucours
duprsent
delaformule
derencontrer,
aurons
l'occasion
expos,
plusieurs
exemples
unseul:"Pour
lesesprits,
bienloindesediminuer,
ausingulier.
ici,d'enciter
Contentons-nous,
lesmesmes
: ilsontcetavantage
deplusenplus: veuqu'estans
ilssesubtilisent
queceuxdesanciens
et
d'ungant,
d'oildescouvre
toutcequevoitlegant,
surlateste
sureuxqu'auroit
unpigme
Recueil
desquestions
traictes
sconfrences
outre
celavoidencor
gnral
luy"(Th.Renaudot,
pardessus
16^6,29;
beaux
decetempst
dematires
sortes
sur
toutes
dubureau
d'adresse
Paris,
16^5parlesplus
esprits
citparA.Buck,
opcit..>
p. 41).
80
12:05:44 PM
12:05:44 PM
aisment
d'un
Ce dernier,en
adversaire.
eux,
peut, grce
triompher
se
laissera
facilement
si
la
vrit
lui
est
assne dans
effet,
plus
persuader
sa formulationantique que si elle est formule par un moderne. Et
etveterum
sitsensus
Jeande Salisburyconclut: Licetitaquemodernorum
idem,
venerabilior
estvetustas2.
A l'appui de ses dires, l'auteur du Metalogicon
rapporteune observation qu'aurait faiteAblard et que, pour sa part, il approuve entirement. Ablard pensait qu'il serait facile un homme de son temps et ce contemporaina tout l'air d'tre Ablard lui-mme - d'crire un
traitde logique qui ne ften rien infrieur,pour le fondcomme pour
la forme, ceux des anciens, "mais qu'il serait impossibleou du moins
1E. Gilson,
mdivale
dela philosophie
, 2esrie,
Paris,
L'esprit
1932,p. 226;H. deLubac,
Exgse
mdivale
, t.II,2 (Paris,
1964),
p. 2o.
2Metalogicon
III,4; d.Cl.Webb,
p. 1369-10.
82
12:05:44 PM
12:05:44 PM
12:05:44 PM
1Guillaume
de Conches,
Gloses
surPriscien
Ms.Paris
, BNLat.15130,fol.2ra;
(2e rdaction),
texte
citdansE. Jeauneau,
Deux
rdactions.
. ., cit.,p. 235.
2 Guillaume
deConches,
Gloses
surPriscien
SanMarco
Bibl.Laur.,
310, fol.45rb;Ms.
, Ms.Florence
Paris
citdansE. Jeauneau,
Deux
rdactions.
. . cit.,p. 23c.
, BNLat.15130,fol.49vb;texte
3 "Nosvetera
novanonprodimus"
Lettre
Godescalc
Rosemondt
instauramus,
(Erasme,
(Louvain,
18octobre
Roterodami
denuo
Des.Erasmi
etauctum
1^20),dansOpus
epistolarum
recognitum
perP. S.
Allen... etH. M. Allen,
t. 4 (Oxford,
115-3,
185-186
1922),Lettre
lignes
(p. 367).Ce mot
d'Erasme
estcitetcomment
Notes
surune
conteste
dyhistoire
, dansArchives
parE. Gilson,
frontire
doctrinale
etlittraire
duMoyen
M.LonE. Halkin,
, t. 2$(1958),p. 88.Jesuisredevable
Age
professeur
l'Universit
deLige,
d'avoir
cetexte
dontM. Gilson
nedonne
repr
paslarfrence.
* Guillaume
de Conches,
Gloses
surPriscien
, Ms.Paris
, BNLat.15130,fol.88ra;textecitdans
E. Jeauneau,
Deux
rdactions
. . ., cit.,p. 242.
12:05:44 PM
modernis:
quod in operibuseorumapparet,
Antiquimultomelioresfuerunt
laborant
moderni.1
semper
quorumexpositione
Le fait,pour un matre chartrain,d'invoquer la comparaisondes nains
et des gants ne l'empche donc pas d'admirer l'antiquit, voire de la
prfrer,sous tel ou tel aspect, aux temps modernes. L'antiquit est
dit Jeande Salisbury;les anciens
estvetustas),
plus vnrable ( venerabilior
valaientmieux que les modernes (antiquimultomeliores
),
fueruntmodernis
dit Guillaume de Conches2. Nous sommes sur le plan des arts libraux,
notons-le,et non sur celui de la science sacre.
Le tmoignagede Jean de Salisburyet celui de Guillaume de Conches
sont d'une grande importance. C'est sur eux que doit porter surtout
notre attention, si nous voulons interprtercorrectementle mot de
Bernardde Chartres.Il n'est pas sans intrt, toutefois,de glanerici ou
l, dans le Xlle sicle et au-del, quelques tmoignagessupplmentaires.
Alain de Lille (1128-1203 environ) crit en la prface de son
et propos de cette oeuvre mme :
Anticlaudianus,
nullosreprehensionis
morsussustineat,
In hoc tamennullavilitateplebescat,
redolet
et
florem
et dilimodernorum
ruditatem,
praeferunt
qui ingenii
quod
cum pygmaeahumilitas,
excessuisuperposita
dignitatem^,
gentiaeefferunt
1Guillaume
surMacrobe
Gloses
deConches,
II,XI,i], Ms.Copenhague
, Biblio[InSomnium
Scipionis,
variantes
, Gl.Kgl,S. 1910,40fol.i22r.Mmetexte, quelques
Royale
thque
prs,dansles
etduVatican
deBamberg,
Bibi.Nat.Class.
Lat.1140,
manuscrits
40[H.J.IV.2/],fol.24.va,
, Urbin.
dumme
chezDanielSennert:
uneremarque
fol.146V.
type
)
Signalons
"Ipsi(ils*agitdesanciens
illigigantes
nobis
sunt
humeris
noshomunciones
duces
enim
adsapientiam
; etistisunt
magni
quorum
noncerneremus.
Et quidhodieegregii
veritatem
subvecti
quamhumihaerentes
adspicimus,
iHorum
Immo
commentariis
sublectum.
habemus
quishodiead priscorum
quodnone veterum
satisidoneus
?" (D. Sennert,
et
De Chymicorum
cumAristotlicas
commentationes
interpretandas
liber
omnia
acdissensu
Galenicis
consensu
, cap.3, dansOpera
, t. i (Paris,1641),p. 921)je dois
Tullio
d'avoir
ainsi
connu
letexte
deDaniel
deM.leprofesseur
Sennert,
Gregory
l'obligeance
que
Gassendi
citplushaut.
celuidePierre
2 Onpeutciter
sensla Microcosmographia
deTrves
dansle mme
, Stadtbibliothek
1041
(Ms.Trves
de 1164
Guillaume-aux-Blanches-Mains
deChartres
quifutvque
(1267),pp.S~SS),ddie
deconstitutione
etejussimilicreberrimas
humanae
naturae
1168: "Cum
quaestiones
apudantiquos
inveniam
ventilatas
esseet quasdam
cumaliisnaturis
tudine
etdifferentia
solutas,
[naturas,
Migne]
dissertationi
modernorum
invenrelictas
vero
nonsolum
cumsuisdubitationibus
; modernos
quasdam
necsaltem
cumeisdubitasse,
sedstudio
nonpraeluxisse,
suisveljudicio
tionibus
negligenti,
antiquis
in memoria
fuerunt
infudisse
adeout,si prius
in eismagnas
terutuntur,
tenebras,
quoturpi
inoblivionem
PL
venerint
dansMigne,
omnimo
eorum
." (d.Martne
[fuerint,
negligentia
Migne],
en
deMigne
surle manuscrit
deTrves,
le texte
etje l'aicorrig
209,871 C-D).J'aicontrl
deuxendroits.
3II ya, danscesmotsd'Alain
auctores
deLille,unerminiscence
vidente
dePriscien:
"Cujus
etingeniis
valuisse
omnium
etdiligentia
sunt
tanto
floruisse
judicio
juniores,
perspicaciores,
quanto
Institutions
t. i (Leipzig,
confirmantur
eruditissimorum."
yPrface,
1; d. M. Hertz,
(Priscien,
18SS),p. i 6-8).
86
12:05:44 PM
et rivusa fontescaturiens
in torrentem
altitudine
praeveniat
gigantem
giganteo,
excrescat.1
multiplicatus
Dans le premier quart du XlIIe sicle (entre 1212 et 1225), Raoul de
d'Alain de Lille et interLongchampdevait commenterVAnticlaudianus
prtercomme suit l'image des nains et des gants:
- istudidem
cumgruibus
humilitas
. Pygmaei
populinanisuntet pugnant
Pygmaea
- sedsuperpositi
decretorum
humeris
diciturinprohemio
com(m)enti
gigantm
ex quanti
vident
tatepropria
etex quanti
tategigancium.
quamipsigigantes
longius
Sic et moderni,
et,
antiquorum
philosophorum
praemanibus
qui habentscripta
et
alcius
et
forcius
vident
hoc,
subtilitatem,
Cod,] ingenium
quam
[propter,
praeter
antiqui.2
Il faut citer aussi, dans la dpendance d'Alain de Lille, un auteur du
XlIIe sicle qui, selon M. RaymondKlibansky,doit beaucoup l'cole
de Chartres, Henri Le Breton. Ce dernier crit, en effet, dans sa
:
Thilosophia
verbum
Huicetiamconsonai
priscianiinprincipio
is,ubidicitquodquanto
Major
tantoperspicatiores
et ingenio
floruisse
moderniores
videntur.
Supraquod
magis
dicitp<etrus>h<eliae>quodsumussicutnanuspositussuperhumeros
gigantis,
videre
quiasicutpotestviderequicquidgigaset adhucplus,sicmoderni
possunt
inventum
est
ab
et
si
novi
Huic
etiam
addere.
quicquid
antiquis quid
potuerunt
alanus cumdicit: "Pygmaea
consonat
humilitas
excessu[sic]superposita
giganteo
et rivusde fontecacurizans
multi[sic]in torrentem
superat
ipsiusaltitudinem
excrescit."
sui
est,
plicatus
quidampopulus quempropter parvitatem
Pygmaeus
Ex hocpatetquodpossibile
estnosad adeptionem
devorare.
philogruesvolunt
3
sophiaedevenire.
1AlaindeLille,Anticlaudianus
, d.R. Bossuat,
Paris,195$,p. ss~56. Cf.M. - Th.d'Alverny,
deLille.Textes
indits
sursa vieetsesoeuvres
Alain
avecuneintroduction
, Paris,196^.AlaindeLille
uneprfrence
absolue
auxmodernes?
accordait-il
Guillaume
d'Auxerre
(fi230)nelepensait
pas,
danssoncommentaire
de /'Anticlaudianus:
"Cum
humilitas
quicrivait
pyg{maea
). Quiadixerat
crediquodactorsimpliciter
modernos
florum",
"ingenii
praeferunt
posset
praeferret
antiquis,
ideosignt
intell
istud
, BNLat.8299
, fol.14V).
igit"(Ms.Paris
quomodo
2 J'utilise
lathse
deMmeR.Bloch-Cornet,
madisposition
indite
mise
aimablement
:
parl'auteur
Lescommentaires
deVAnticlaudianus
d'Alain
deLille
D. Cornet,
deRaoul
deLong, t. 2: Lecommentaire
nationale
deschartes.
1.
Positions
desthses.
. . de194St
champ,
dactylographie,
p. 12.Cf.Ecole
P77-8
Letexte
BNLat.8083,fol.3r. MmeBloch-Cornet
estceluiduMs.Paris,
a relev
les
reproduit
variantes
duMs.Paris,
BNLat.8301,fol.i8r.Lesplusintressantes,
cit,sontles
pourlepassage
suivantes
: sedsuperpositi]
exquantitate
sisupposito
sedgigantm
; non
; proprium
propria
quantitate
ingenium.
Notons
semble
s'trelui-mme
d'Alainde Lillequandil
queRaoulde Longchamp
inspir
critdansle Prooemium
de soncommentaire:
"Licetequidem
hujuslibri(qui) Anticlaudianus
inscribitur
altitudinem
meaepygmaeitas
. ." (Ms.Paris
inquisitionis
attingere.
pienenonpossit
BNLat.8083>
fol.ir).
3Ms.Oxford,
Christi
surdeuxpoints
decelle
diffre
283,fol.147ra.Matranscription
Corpus
College
dansIsist. 26(1936),p. 148: je lispotuerunt
M. R. Klibansky
etnonpoterunt,
quepropose
superetnonsupposita.
posita
87
12:05:44 PM
12:05:44 PM
Dionyse,
chirurgien
Vendosme
. . ., Paris,
cahier
Alexandre
date
1^81,nonpagin,
D, page1).Danssaprface,
Dionyse
sontrait:
"CeXXijNouembre
i8o".
s "Quant
l'eautoute
iel'ayilya quinze
ouseizeans,assezprouu
mixtionne,
pureetnullement
enunpetit
discours
sousmonnom,auquel
a voulu
de
contredire
unchirurgien
quiestimprim
Vendosme
nomm
raison
sinon
Dionise,
lequelpourtoute
n'allegue
qu'ilnel'a iamais
ouydire
comme
si nousestions
si miserables
d'inventer
nyveupratiquer
qu'ilnenousfust
paspermis
chose
denouueau.
Noussommes,
ditlebonGuidon,
surle colduGant,
c'esta direnous
quelque
ce quenosperesontveu,etvoyons
euxquelque
maisil ya certaines
voyons
chose,
pardessus
teincte
enescarlatte,
etquand
ilsontunefois
chauss
personnes
quiontlaceruelle
quelque
opinion,
il estmalais
Ilsmettent
delaleuroster.
tousiours
enauant
la coustume,
etmoy
iecroy
quec'est
uneespece
detyrannie,
seulement
lacoustume,
siellen'estappuyee
dequelque
raison"
d'alleguer
leschirurgiens
a la vraye
connoissance
Martel,
, dansIntroduction
(Franois
Apologie
pour
pour
parvenir
dela chirurgie
deFlesselles
. . ., Paris,
, parM.Philippe
dogmatique
1635-,
p. 162-164).
89
12:05:44 PM
in collo
ad illos,sicutMinaliopygmaeus
Fateortarnen
quodsum,comparatus
Atlantis
erectus.1
Notre propos tant de mieux comprendre la pense de Bernard de
Chartres,nous devons accorder une particulireattentionaux auteurs
du Xlle sicle qui, par les proccupationset la culture, s'apparentent
l' cole de Chartres. De ce nombre semble bien avoir t Alexandre
Neckam. Dans son De naturisrerum(crit entre 1150 et 1200), ce
dernier introduitla comparaisondes nains et des gants propos de la
fablede l'aigle et du roitelet. Les oiseaux, un jour, concoururentpour la
royaut: celui qui volerait le plus haut serait le roi. Un tout petit
sur la tte de l'aigle et prtenmoineau (parr) se hissa frauduleusement
dit tre le vainqueur du concours. On l'appela le roitelet (regulus).Et
voici la morale de la fable:
illos tangi
t qui, aliorumlaboresintrantes,
Haec relatiofabulosa
gloriamaliis
nossumusquasinani
inse praesumunt
transferre.
debitam
Et,utaitphilosophus,
tenemur
itaquenostrisascribere
Praedecessoribus
stantes
superhumeros
gigantm.
similes
transferre
ea quaeingloriam
audisnostrae
audemus,
parrae
nonnunquam
est.2
vicisse
protestata
quaelevilabore,immonullo,aquilam
Nous sommes loin, on en conviendra, de certaines exgses rcentes
selon lesquelles l'image des nains et des gantsattesterait,chez ceux qui
l'utilisent, un sens aigu du progrs de la culture, voire du progrs de
l'histoire. Le propos d'Alexandre Neckam semble tre, bien plutt,
de rabaisser la superbe de certains modernes. A la limite, c'est une
leon d'humilit qui nous est donne, rien de plus. Cette tendance
moralisatriceapparat en pleine vidence dans un sermon de Raoul
Ardento nous lisons:
in
etpontfices
Talesquippeessedebent
sacerdotes
ut,quemadmodum
ipsimagni
ut et magniesse mereantur
ita magnisintin sanctitate,
praemii
praelatione,
etinfima
altusgradus
resestatqueturpissima,
retribu
tione.Monstruosa
siquidem
mei- qui,
nostrum
est- unde dolendum
vita.Quodcontraquosdam
est,fratres
se super
et simoniam
cumsintvitaet moribus
tarnen
infimi,
perambitionem
in
vertices
elevant
ut
sublimati,
majores
tanquamsuper
gigantm
appareant
inpopulis.3
et commotionem
derisum
et subsannationem
capitis
1Antoine
- Lapeyssonnie
dansG.Beaujouan,
Dureau
adresse
auroiMartin
, d.J.-M.
Ricart,
Prface
- Paris,
etvtrinaire
Mdecine
humaine
lafinduMoyen
1966,pp.276-277.
Jedois
, Genve
Age
deM.Andr
Vernet
d'avoir
connu
cetexte.
l'obligeance
2Alexandre
Denaturis
rerum
Londres,
1863,pp.122-123.
Neckam,
I, 78; d.Th.Wright,
3RaoulArdent,
deRaoul
Vobit
Homiliae
II, 21[= 187];PL1g,1^67A. Cf.M.-Th.d'Alverny,
Ardent
d'histoire
etlittraire
duMoyen
t. 13(1940-42),
doctrinale
, dansArchives
pp.403-40$.
Age,
90
12:05:44 PM
Plus significatif
pour notre propos est le tmoignagede Pierre de Blois.
N Blois vers 1130, Pierre est trs li au milieu chartrain.Il est l'ami
de Guillaume-aux-Blanches-Mains
et celui de Jean de Salisbury,Tun et
P autre vques de Chartres.Il se considre lui-mme comme un chartrainexil outre-Manche.De Londres, o il tait archidiacre,il crivit
un jour au Doyen et au Chapitre de Chartresune lettre que la reconnaissanceavait dicte et dans laquelle se lit son amour pour le sanctuaire
chartrain,dpositairede la sainte Tunique de la Vierge1. Par la chronologie comme par l'esprit, il est assez proche de Jeande Salisbury.C'est
dans sa Lettre92, adresse Regnault, vque de Bath, qu'il voque
l'image des nainsassis sur les paules des gants. Un calomniateurjaloux
l'a accus de plagiat. Pierre se dfenden invoquantl'exemple des saints
Pres qui, dans leurs ouvrages, citent frquemmentles paroles de
l'Ancien et du Nouveau Testament, l'autorit de Macrobe et de
Snque qui recommandent l'crivain d'imiter l'abeille, enfin la
clbre comparaisondes nainset des gants:
sues, ego semperaemulabor
Quidquidcanesoblatrent,
quidquidgrunniant
veterum
mea; necme,sipotero,
: inhiseritoccupatio
solunquam
inveniet
scripta
humerossumus,quorumbeneficio
otiosum.Nos quasinanisupergigantm
dumantiquorum
inhaerentes
tractatibus
quamipsispeculamur,
longius
elegantiores
eorumsententias,
aboleverat
hominumve
in
quasvetustas
quasimortuas
neglectus,
novittm
essentiae
suscitamus.2
quamdam
Et Pierre de Blois poursuit:
Seimus
a prophetis,
abapostolis,
eta doctoribus
doctores
aliosdoctores,
apostolos
sicutHieronymum
de librisOrigenis,
Bedani
de
libris
et
Ambrosii,
Augustinum
Ambrosium
verode scriptis
Ciceronis
et Senecae,Gregorium
tis
quoquede scrip
et Hieronymi
nonsolumsententias,
sed verbaipsain causammutui
Augustini
accepisse.3
Un sicle plus tard, le chroniqueurGirard d'Auvergne, dans la prface
de son Historiaguralis - qui va de l'origine du monde l'an 1272 reprendra son compte la comparaison des nains et des gants en
utilisant,ou plus exactement, en recopiant la Lettre92 de Pierre de
Blois :
1PL207,19-52
Unarchidiacre
deLondres
etlevoile
de
cf.A. Clerval,
lettre,
. Ausujetdecette
Notre-Dame
au XUesicle
deNotre-Dame
deChartres
, dansLa Voix
1908(11 avril),
(supplment),
pp.183-185.
2PL207,290A-B.
3PL207,290C.
91
12:05:44 PM
Quasiergonanussuperhumeros
positus,eorumbeneficio
speculabor
gygantum
et
eorum
hominumve
;
sentencias,
quasjamvetustas
quam ipsi elegantiores
longius
inquandam
novittm
essenciae
suscitavi.1
aboleverat,
quasijammortuas
neglectus
Le sens de Vimage des nains assis sur les paules des gants,chez Pierre
de Blois, semble assez clair. L'impressionque nous prouvons la lecture
de la Lettre
92 est confirmepar la Lettre101 , que H. Denifleet E. Chatelain datent des environsde Tan 11602. Pierre de Blois y critique une
certaine mthode rcente d'enseignement- qui n'est pas sans analogie
avec les procds des "Co miliciens"3 - visant substituerl'tude de
brves notes de cours (schedulae) la lecture approfondiedes anciens.
Tout autre est la mthode qui a l'assentimentde Pierre de Blois :
estscientia"
de lacu
estquia "inantiquis
(JobXII, 12). Nec Jeremias
Scriptum
vestes
veteres
etattritae
ei submittantur
doneeinfunibus
. XXXVIII,
educitur
(Jer
nonascendi
tia ad lumenscientiae
turnisiantiquorum
12-13).Namde ignoran
Gloriatur
se scriptis
studio
tur.
Jeronimus
relegan
scriptapropensiore
Origenis
se
insti
Oracius
Homerum.-*
tisse.
jactitat
quoque
operosior
relegisse
Pour son compte, Pierre de Blois se flicite d'avoir pratiqu, non
seulement la correspondanced 'Hildebert de Lavardin,mort vque du
Mans en 1134 - un "moderne" par consquent - mais aussi Trogue
Pompe, Josephe,Sutone, Hgsippe, Quinte Curce, Tacite, Tite-Live
et beaucoup d'autres. Chez tous ces auteurs, ajoute-t-il, "la diligence
des modernes" peut trouver les fleursaromatiques dont elle a besoin
pour fabriquerson miel. Et les fleursque recherche notre auteur dans
le jardin des anciens, ce sont, avant tout, de belles citations,des rcits
1L. Delisle,
dessavants
oud'Anvers
Girard
Lechroniqueur
, dans
, Anne
1900,p.
Journal
d'Auvergne
M.Andr
Vernet
d'avoir
connu
cetexte.
23S (PP*232-242].
Jesuisredevable
2 H. Denifle
universitatis
Parisiensis
Chartularium
etE. Chatelain,
, t. 1 (Paris,
1889),
pp.27-29.
3 Pierre
illisexpendere
diessuosinhiisquaenecdomi
eneffet:
deBloiscrit
,
"Quidenim
prodest
necalicubi
alicui,nisidumtaxat
necinclaustro
necinforo,
necmilitiae
, necinecclesia
, necincuria
,
prosint
"
enitaliques
setrouvent
etE. Chatelain,
inscolisi
cit.,p. 28).Lesmots
imprims
(d.H. Denifle
deSalisbury,
chezJean
textuellement
II,9 (d.Cl.Webb,
Metalogicon
p. 77 1-3).A propos
quasi
Notizie
e questioni
sulmovimento
e Ricerche
cf.F. Alessio,
desCornificiens,
, dansStudi
"corniciano"
duchefde l'cole,ce mystrieux
medievale
diFilosoa
, Pavie,1961,pp.3-12.La personnalit
a longtemps
leshistoriens.
de Salisbury,
dontparleJean
M. leprofesseur
"Cornificius"
intrigu
nouvelle
etsingulirement
sur
deprojeter
unelumire
clairante
De Rijkvient
Lambert-Marie
Cornificius
avecle matre
d'identifier
Guaio
: L. M. deRijk,
enproposant
cettenigme,
parisien
andtheSchool
SteGenevive
Alberic
ontwelfth
Evidence
new
Some
, dansVivariumt
century
Logic.
ofMont
4(1966),pp.4-8[pp.i-sj].
* Pierre
etE. Chatelain,
Lettre
101, d.H. Denifle
deBlois,
cit.,p. 29;PL207,313C - 314A.
deBlois,
taitfamilier
Guillaume
iciparPierre
deConches:
deJob(XII,12),invoqu
Letexte
Priscianum
Platonem
Glosae
Paris,196^,p. 84; Glosae
, Ms.
, cap.23,d. E. Jeauneau,
super
super
de
Deux
citdansE. Jeauneau,
rdactions
desgloses
deGuillaume
Paris
, BNLat.1^130,fol.ira,texte
etmdivale
dethologie
ancienne
dansRecherches
surPriscien,
Conches
, t. 27(i960),p. 243.
92
12:05:44 PM
12:05:44 PM
12:05:44 PM
non
elephasnatat.Superbienimet elati,ut auctoreset philosophi,
attingere
de
Deo
ea
dicuntur
et
under
"O
altitudo
divitiarum
ad
ecclesia,
quae
possunt
Dei!" (Rom.XI, 33) Scriptura
sanctapelagus
estvelfluvius
et scientiae
sapientiae
Moisesnobisquam
in quo agnusnatat,pedatet ambulai.Plus enimprofuit
et quasiidiotaequamMoises
Habraham,
plusPetruset Pauluset ceterisimplices
tanto
enim
anUS,lnstitutiones,
velceteri
Quanto
(prisci
juniores,
perspicatiores
prophetae.
de quanti
tate
Epist.dedic.,1). Nanietenimsumussuperhumeros
gigantm,
sanctameretrix
estad quoslibet
sensus
alterius
Scriptura
prospicientes.
longius
immoquamplurimis,
Sicutenimmeretrix
seseexponit,
accommodata.
multis,
estsensus
: estenimsensus
itainlittera
historialis,
multiplex
tropoloallegoricus,
gica.1
L'intrt de ce texte est qu'il nous montre la comparaisondes nains et
des gants applique la Sainte Ecriture et non plus seulement aux
auteurs profanes. Il bloque, en quelque sorte, deux images: celle des
aptres ports par les prohtes, celle des nains assis sur les paules des
gants.
On peut encore citer deux textes dans lesquels l'image des nains
et des gants est applique la Sainte Ecriture, mais dans un sens tout
diffrent.Le gant, c'est la parole de Dieu; le nain est l'entendement
humain. Le gant s'abaisse au niveau du nain, autrement dit, Dieu
accommode son langage la faiblesse de l'homme. Ainsi lisons-nous
dans un recueil de sentences thologiques apparent, semble-t-il,
l'cole de Laon, et que dom Odon Lottin dataitdes environsde 1 160 :
Ipsaverodivinapaginaquasiquidamaltissimus
gigasest,nosveroquasiparvuli
se et condescendat
nobisipsadivinascriptura,
ergout humiliet
pueri.Opportet
Ita planefaci
taliter
t. Condescendit
nobis
loquensut eamintell
igerepossimus.
ita
ut
eum
ascendere
altissimus
super
possimus.
ipse
gigas
Cumquesupereum
elevatnosusquead nubes.2
ascenderimus,
Dans le mme sens, un commentaire du Xlle sicle sur l'ptre aux
Romains,appartenant,selon le P. Nicholas Haring, l'cole porrtaine,
crit:
1Ms.Paris
8^r. Comme
mel'a aimablement
faitremarquer
, BN,Nouv.
Acq.Lat.886, ff.84Vsontempruntes
saintGrgoire-lede cesimages
Grand:
MissBeryl
"Quasi
Smalley,
plusieurs
etaltus
utitadixerim,
inquoetagnus
estfluvius,
etelephas
natet"
ambulet
planus
quidam
quippe
inJob,
Moralia
etL.-M.Hartmann
Grand,
Epist,.
cap.4; PLjg, 515A; d.P. Ewald
(Grgoire-leI (Berlin,
Germaniae
dansMonumenta
histrica,
Epistolae
1891),p. 357.
2Ms.Rouen
Lasentence
enquestion
estattribue
saint
S53(A.452),fol.134V.
, Bibl.mun.
Augucbartraine
dansunmanuscrit
dansGlane
deRouen,
dela Socit
dansMmoires
stin.Jel'ai publie
desentences
t. 21(Chartres,
Lerecueil
d'Eure-et-Loir,
1957-1961),
p. 21[pp.17-30].
archologique
de Rouen,
dumanuscrit
se trouve
lesfolios134-137
dansle Ms.Evreux,
galement
quioccupe
l'obligeance
deMelleJeanne
Bibl.mun.
Cf.
19,ff.137-14^
(je doisceurenseignement
Barbet).
arumn
dela Summa
sententi
dessources
dethologie
ancienne
et
A propos
O. Lottin,
, dansRecherches
recueils
d'crits
Hugues
attribus
deSaint-Victor,
mdivale
ibid.
t. 25 (1958),pp.42-^8;Quelques
pp.248-284.
9S
12:05:44 PM
humnus
intui
frustratur
tus.Quo
Sedquotienssuperna
intendit,
comprehendere
a
deficiunt
etverbaad eloquendum.
deficiente
ad intelligendum,
Ideoque naturali
ascenverbatransumimus,
supernaquodomocumque
quotiensad eloquendum
ascendit(ascendati
dimus.Sicutenim,ut superhumeros
) nanus,prius
gygantis
noster
ascendat
terrae
animus,
ita,utad intelligendum
superna
prosternitur
gygas
nos
assumens
ad
facultatis
humiliatur.1
verba
naturalis
priustheologica
Les exgtes chrtiensne sont d'ailleurs pas les seuls avoir utilis la
comparaison des nains et des gants. On la rencontre chez plusieurs
crivainsjuifs dont je suis redevable M. Georges Vajda d'avoir connu
les noms. Le premier en date semble avoir t Isae de Trani2. Celui-ci
aurait lui-mme reu la comparaisondes nains et des gants des "sages
des Gentils", c'est--dire des docteurs chrtiens. Voici, en effet,ce
qu'crit Sdcias ben Abraham dei Mansi (2e moiti du XlIIe sicle)
dans le prologue de son ouvrage rituel ibboleyha-Leqet:
matre
Isaede Trani uncollgue
le grand
C'estdansle mmesensquerpliqua
de faivenir unhomme
l'idepeut-elle
qui luiposacettequestion:Comment
le
coeur
tait
dont
desanciens
auxenseignements
re desobjections
scholarques,
une
?
Il
lui
la
du
sanctuaire
ouvert
aussilargement
par
parabole
rpondit
que porte
le plus
dessagesdes Gentils.Lesphilosophes
interrogrent
qu'il avaitentendue
avaient
plusde
que les anciens
grandd'entreeuxet lui dirent:Nousconfessons
des objections
nousleurfaisons
que nous,et pourtant,
sagesseet d'intelligence
et nousavonsraison.
leursproposen beaucoupd'endroits,
et nousrfutons
leurrpondit:
se faire?Le philosophe
celapeut-il
Comment
Qui voitplusloin,
il fautbiendirequec'estle gant,dontlesyeuxsontplacs
dunainou dugant?
le nainsurle coudu
plushautqueceuxdu nain.Maissi tufaismonter
beaucoup
les
gant,qui verraplusloin?Il fautbiendireque c'estle nain.Carmaintenant
nous
ainsi
C'est
du
les
sont
haut
nain
du
que
plus
placsque yeux gant.
yeux
desnainsjuchssurles cousdes gants,
sommes
parceque nousavonsvu leur
nousdisons
et nousl'approfondissons
et,parla vertude leursapience,
sapience,
toutce quenousdisons;et ce n'estpasque noussoyons
avecsagesse
plusgrands
qu'eux.3
Un autre crivainjuif, Azariah de' Rossi (n Mantoue entre ii
ii4, mort en 1577) dclare:
et
1Ms.Boulogne-surdu
l'obligeance
ce texte
connu
Bibl.mun.
24, fol.164.r.
Mer,
Jedoisd'avoir
P. Nicholas
Haring.
2II peuts'agir
soitd'Isae
diTrani),
nvers
benElijahu
lejeune(Jesaja
deTrani
soitd'Isae
1220,
du
versla finduXlleetdansla1remoiti
benMalidiTrani)
l'ancien
deTrani
quivcut
(Jesaja
inGeschichte
undGegenwart
DasJudentum
XlIIesicle.Cf.Encyclopaedia
, t. 9 (Berlin,
1932),
Judaica.
col.19-22.
3Sdcias
deiMansi,
benAbraham
Wilno,
1886,
, d.S. Buber,
ha-Leqet
p. 3$. La traSihboley
ici
m'ataimablement
duction
Vajda
communique
queje remercie
parM.Georges
franaise,
chaleureusement
.
96
12:05:44 PM
la parabole
dunainjuchsurle gant,quecitedansson
Etc'estl ques'applique
au nomd'unsageancien.1
l'auteurduibboley
Introduction
ha-Leqet
Enfin,le juif portugaisJoseph ben Abraham Ibn Hayyn, qui vivait
Lisbonne vers 1470, voque la comparaison qui nous intressedans le
. Mais, au lieu
prologue de son commentairedu Cantiquedes Cantiques
du nain, Ibn Hayynparle d'un petit enfant:
surl'pauledu gant;tesyeux
Moncoeurm'a dit: Tu es commel'enfanon
en aideet te
te viendront
unergionplusloigne
verront
; leurscommentaires
le chemin
montreront
divin.2
pardessustout,le secours
quetudoissuivre,
Cette course trop rapide traversles sicles nous aura au moins fait
toucher du doigt quel point l'image des nains et des gants est multiforme, combien dlicate est son interprtation.Notre propos, il est
vrai, n'tait pas d'en retracer l'histoire, mais plutt d'en saisir la
significationoriginelle, en d'autres termes, de chercher mieux
comprendrece que Bernardde Chartresentendaitdire lorsqu'il parlait
des nainsassis sur les paules des gants. Le momentest venu de dgager
les rsultatsde notre enqute, en concentrantnotre attentionsur les
auteurs du Xlle sicle. Parmi ces derniers, il me parat possible de
distinguersommairementdeux orientations,suivantque la comparaison
est applique aux lettressacres ou aux lettresprofanes.
Comme exemple de la premire orientation, nous avons mentionn le clerc B. de troyes^. Chez lui l'image des nains et des gants
semble bien exprimerle progrs de la Rvlation: Mose nous est plus
prcieux qu'Abraham, Pierre et Paul nous sont plus prcieux que Mose
et les prophtes*.D'une certaine faon, l'image des nains et des gants
illustreici la thse pauliniennede l'accroissement du corps mystiques.
1Le texte
andJewish
estcitdansS. W. Baron,
hbreu
Historians
, Philadelphie,
History
1964,p.
m'a
422,note131.Il estcomment
(opcit.,p. 201).Latraduction
parSaloW. Baron
franaise
taimablement
communique
parM.Vajda.
2 Letexte
dansle manuscrit
suivant:
setrouve
Paris
hbreu
, BN,Hbr.
261,fol.40. M. Vajdaa
et mecommuniquer
bienvouludchiffrer
la traduction
Cf.
franaise.
pourmoile manuscrit
inGeschichte
undGegenwart,
DasJudentum
t. g (Berlin,
Encyclopaedia
Judaica.
1930),col. 199-200.
3Notre
surle douzime
attention
essentiellement
sicle.Maisil n'estpasimpossible
porte
qu'une
desexgtes
de nouveaux
AinsiGeorge
Sarton
tmoins.
enqute
postrieurs
apporte
auprs
mentionne-t-il
Burton:
DiegodeEstella
(124-1578)
l'exgte
espagnol
queciteRobert
"Pygmaei
humeris
vident"
ontheshoulders
gigantm
(G. Sarton,
plusquamipsigigantes
Standing
impositi
dansIsist. 24(1935-36),
ofgiants,
p. 108).
* Pierre
aussi:"Seimus
a prophetis,
deBlois,
onl'a vu,crit
abapostolis
eta
doctores
apostolos
mutui
aliosdoctores
doctoribus
deBlois
... incausam
(PL207,290C). MaisPierre
aeeepisse"
del'emprunt
deprogs.
insiste
surlefait
davantage
quesurlanotion
5Ephes.
IV,11-13.
97
12:05:44 PM
12:05:44 PM
12:05:44 PM
Pelbartus
12:05:57 PM
12:05:57 PM
12:05:57 PM
12:05:57 PM
12:05:57 PM
12:05:57 PM
12:05:57 PM
12:05:57 PM
12:05:57 PM
12:05:57 PM
1Pintr,
Irodalom
. I, p. 46ff.
Histoire
; Horvth,
, p. 229#.;
Horvth,
, p. 44.
op.cit
I IO
12:05:57 PM
Lat.
found
in Paris,
16.617.
of its contents
H. A. G. BRA AKHUIS
12:06:03 PM
12:06:03 PM
12:06:03 PM
12:06:03 PM
12:06:03 PM
numericallythe same. The firstobjection, which assertsthat a proposition stated twice has to be numericallythe same, since it shows a
greater resemblance than is shown by two propositions that are only
specificallythe same, is rejected by our author, because, with reference
to a passage of Aristotle,he holds it quite possible that things,without
being numericallythe same, show a resemblancethatis more thanonly
specific. He adduces the instance of two differentindividuals which
belong to the same species and possess besides the same quality. The
which is raised is just the opposite of the first,since it
second difficulty
that
Aristotle
seems to regard it as possible that a sentence or
argues
is
opinion that numericallythe same, is both true and false, and that
since such a thingdoes not occur simultaneously,it thereforeseems to be
possible that a numericallythe same proposition is accepted in a twofold sense i.e. true and false) at differenttimes. Tackling this objection
our author answers that the passage cited does not representone of
Aristotle's own opinions, but only an objection faced by him. This is
indeed the case in the passage concerned ( Categ. 4a2i-bi9).
Our
I
and
consider
this
of
the
view
taken
author, however,
significant
by
our author concerning the solution of the insolubilia,as I have said
already1 also9leaves 4open the possibilitythat Aristotleequates 'numerthe same' which our author
ically the same with morethan specifically
himselfdefinitelydoes not, as we have seen a momentago. Proceeding
fromthis supposition,our authordoes not only dispose of the objection
raised, for in that case the argumententirelyfalls in with the point of
view of our author, namelythatpropositionswhich are more thanspecificallythe same, but not numericallythe same (in casu a proposition
statedtwice), can be the one true, the otherfalse. But, proceedingfrom
this supposition,our author is also able to applyto a sentencewhat Aristotle observes about substance,namely,that "it is a distinctivemarkof
substance, that while remainingnumericallyone and the same, it is
takingplace
capable of admitting contrary qualities, the modification
"2. For it is thisappliance, in fact,that
itself
through
changein thesubstance
entirelyin contrast with Aristotle's intention, our author appears to
use at the end of this chapter.
In the seventhchapterthe second statementof the fourthchapteris
proved, namely that is it quite possible for a proposition-termto supposit fora propositionwhich is specificallythe same as the proposition
of which it formspart, or as our author formulatesit here, that one
1Cf.above,
p. 114,n. 1.
2I quotetheOxford
ismine).
translation
(underlining
116
12:06:03 PM
12:06:03 PM
12:06:03 PM
1
whatI am sayingisfalse (which is indicated by the minor-termof the
. The firstof these two argumentsis based on the thesis that
syllogism)1
in an affirmation
and its negationthe same thingis spoken of because of
theirbeing contradictory2
; but the affirmation
('whatI am sayingisfalse9)
does not referto itself(i.e. to thisproposition: 'whatI amsayingisfalse')* ;
thereforealso the negation (7 am sayingnothingthatisfalse9) does not
9
4
referto thisproposition whatI amsayingisfalse . The second argumentis
based on the thesis that the subject about which somethingis said is
prior to what is said about it4; but the two propositionsunder discussion are equal in kind because of their being contradictory,and thus
the conclusion is the same as thatof the firstargument.
On the strenghtof this.proof our author continues by sayingthat
the term false9of the proposition 7 am sayingnothingthat
consequently
9
not
referto the proposition ' whatI am sayingisfalse9 and
does
isfalse
that thereforestrictlyspeakingthe proposition 7 am sayingnothingthat
9
has to be understoodas 7 am sayingnothingelse thatisfalse but
isfalse
9
this (' nullumaliudfalsumab hocdicitura me9).And thus the syllogismin
secundum
, in such
quid et simpliciter
question is, indeed, a paralogismus
a way that the medium has a restrictedsense in the major-premiss,but
is not restrictedin the minor-premiss.The followingfiguremay clarify
this:
'
nullum
falsum( aliud ab hoc) dico
hocestfalsum
M(d) - T
-M
t
- T,
t
ergohocnondico9
in which T is the maiorextr
emitas
and
, t the minorextr
emitas,M the medium
d
the
which
is
determinate,
(i )
only understood.
In the second chapter a syllogismof the second figureis dealt
12:06:03 PM
secundum
similar to that of the
it to be a paralogismus
quid et simpliciter
firstchapter.
In the third chapter our author deals with an enthymema,which
taking as its starting-pointthe proposition 7 am sayingnothingthat is
that thereforeI am not making this false statement (in
false', infers
9
1
which thisfalse statementindicates the proposition: 'what I am saying
isfalse1). This argumentseems to be correct, since the universalproposeems to include the particularone
sitionwhich servesas a starting-point
which is inferred. To solve this argument the author applies to the
'
proposition whatI am sayingisfalse9a distinctionhe broughtup in the
fourthchapter of the firsttractatus1
(where this distinctionwas used in
is said by me'), namely that
connection with the proposition 'something
the propositionstated the firsttime is false, but stated the second time
is true, since in the latter case it refersto the proposition stated the
firsttime. Therefore the contradiction (a) of the former (a) will be
true, but the contradiction(b) of the latter () will be false2.Now the
of the argument is the
proposition which serves as a starting-point
4what I am
9
of
the
contradictoryopposite
proposition
sayingis false
stated the firsttime; thereforeit is a. However, the propositionwhich
is inferred(7 am notsayingthisfalse one9)is not a particularone included
in a, since a does not referto a (this was shown by our author in the
firstchapter of the second tractatus
3), whereas the propositionwhich is
inferredwas explicitlyrequired to referto a. The propositionwhich is
inferredis thereforea particularone included in b (since b as contradiction of refersto a), and since b is false,also the propositioninferred
mustbe false. In this way he proves the argumentto be incorrect,since
the universal proposition from which it starts does not include the
particularone which is inferred.
In the fourthchapter the author discusses the form of argument
. The
which, as he sees it, Aristotle uses concerning the insolubilia
is
author
He
states
that
this
of
our
remarkable.
Aristotruly
procedure
telean formis the insolubilewhich is offeredwhen Socrates swears that
he forswearshimself: assuming that he swears a true oath, it would
follow that he forswears himself; and assuming that he forswears
himself, it would follow that he swears a true oath. However, our
author goes on to say that he only supposes this to be the Aristotelean
form, basing himselfon the followingpassage of Aristotle: "nor if a
1Seeabove,
p. 114.
2Thenames
a andp byme.
a andbhavebeengiven
bytheauthor,
3Seeabove,
pp.118-119.
I 20
12:06:03 PM
12:06:03 PM
12:06:03 PM
12:06:03 PM
since it cannotbe verifiedfor itself1; but when stated the second time
(b) it will be true, for then it is verifiedfor the former(a), which is
numericallydifferentfrom fc2.It is here, that our author attacks the
point of view of those who answer to the question: "is what I am saying
true of false?", thatnothing is said, which, as is known, is the point of
view of the cassantes
3. He rejects this view on the ground that when I
this
the
say
(namely
proposition: 'whatI am sayingis false'), I do' say
something. Hereafter,our author repeats that the proposition: what
I am sayingisfalse' when stated the firsttime is false, basinghimselfthis
time on the authorityof Aristotle,accordingto whom one has to answer
to the question concerned, thatwhat I am sayingis false. It appears,thus,
our author concludes, that the proposition a and the proposition
assumed by Aristotle,which is b (for in the reply of Aristotleit is the
'me dicere
T
falsumestverum Mb
et dicomedicere
t
M(d)a
falsum
'
t
T.
ergodico verum
In the sixth chapter the argumentis put forwardwhich, given the
1Thesame
ofthesecond
tractatus
saidinthefirst
wasalready
, seeabove,
chapter
p. 118.
2Hereisapplied
ofthefirst
hasbeensaidinthefourth
what
seeabove,
tractatus,
chapter
p. 114.
3SeeDe Rijk,
Monacensia
article
, passim.
(Some
quoted
notes),
pp.87,88,95,andtheInsolubilia
* Here,too,anannotation
inthemargin
thatthepresumption
isfound
bemadethat
must
saying
elsethatis false.
Thistime,
tobe
thisannotation
seems
I didsaypreviously
however,
anything
thispresupposition
hadmentioned
see
thistime,
sinceourauthor
rather
explicitly
superfluous,
below,
p. 144*3-14.
124
12:06:03 PM
12:06:03 PM
secundum
, or as it is also called1, the solutioAristotilis.
quid et simpliciter
Not only does our author explicitly reckon2the insolubiliaamong the
, but, what is more important,in
quid et simpliciter
paralogismssecundum
the actual solutionhe also appears to proceed in the verymannerwhich
He assumes
is reported3to be thatof the solutiosecundum
quidetsimpliciter.
thatthe proposition'ego dicof alsum1is falsewhen it is firstuttered*,and
demonstratesthat the argumentswhich are built on this assumption
and infer a conclusion that is in contrast with this assumption, are
5.
quid et simpliciter
paralogismssecundum
As we have seen above6, our author, in the firstchapterof the first
tractatus
, defends a thesis which is the same as that defended by the
restr
, namely that a proposition-termcannot supposit for the
ingentes
propositionas a whole of which it formspart. This thesisis used in the
which
actual solution to explain the secundum
quid of the paralogisms
'
of
the
the
falsehood
from
drawn
the arguments
proposition ego dico
' are shown to be?.
For, basing himselfon this thesis, our author
falsum
4
the
he
states
when
that
proposition ego dicofalsum' thisproposition
says
has to be understoodas 'ego dicoaliudfalsumab hoc*. Now thisis exactly
the point of view taken by the restringentes
, who state, as we are told^,
'
'
thatin the proposition egodicofalsum1(or: Sortesdicitfalsum1)the term
1
falsum is restrictedin that it supposits for a proposition other than
this one. We could say, therefore, that our author interpretesthe
in such a manner that the view of the
solutiosecundum
quid et simpliciter
is incorporatedin it. It may be usefulto call attentionhere
restringentes
in BN. Lat.
to the fact that we know from the tract De insolubilibus
1Inthetract
inB.N.Lat.11.412, seeDe Rijk,
Deinsolubilibus
op.cit.,p. 9
2Intheseventh
cf.above,
tractatus
ofthesecond
, see(text)
p. i2$.
p. i49-10,
chapter
3SeeB.N.Lat.11.412(De Rijkop.cit.,p. 9$):siverosolvetur
dicetur
Aristotilis,
persolutionem
fallacia
secundum
etinargumentatione
estsimpliciter
quidet
proponetur
sequente
quodfalsa
simpliciter.
4 Sointhefirst
1446); aswehave
seen
tractatus
ofthesecond
andfifth
(text,
pp.13925-2*and
chapter
that
totheinsolubile
ofSocrates
thesamewith
hestates
regard
swearing
(cf.abovepp.121-122)
himself.
heforswears
s SoinII i, 2 and.
6 Above,
p. 113.
7SeeII i, and2, where
tothis
of'egodico
doesnotrefer
hesaysthatthecontradiction
falsum
he
doesnotrefer
toitself
sincethisproposition
(text,
p. 140*
sqq.):andIIg,where
proposition,
ofbotharguments
hediscusses
hastobeunderstood
intheminor-premiss
saysthatthemedium
andp. 14431-34).
sense
ina restricted
1442
(text,
pp.143258SeeII 7,(p. i4ii6_i7)
inthepreceding
heexpliInp. 14327.28
mentioned
note.
: andalsotheplaces
I
1
of
thesis
.
to
the
refers
citly
9SeeDe Rijk,
andp. 96(B.N.Lat.11.412.)
Burleigh)
op.cit.,p. 88(Walter
126
12:06:03 PM
12:06:03 PM
the point seems to be thatone and the same propositionis falseand true,
whereasour authorexplicitlybases his thesison the numericaldifference
between a propositionstated the firsttime and that propositionstated
the second time1; and thus,accordingto him, thereare two numerically
different
propositions,of which one is falseand the other true. However
that may be, it is clear that in our author's view the thesis in question
quid
only formspart, thoughan importantpart, of the solutiosecundum
et simpliciter
.
With relation to this characterizationof the solution proposed by
our author, two more remarkscan be made.
Firstly,when we call the solution proposed by our author a solutio
and when we state that our author proceeds
secundum
quid et simpliciter
in a manner which in the tract of B.N. Lat. 11.412 is reported to be
adopted by those who hold this solution2,then it should be noticed that
neverthelessthere is a differencebetween the solutiosecundumquid et
of our author and that which according to the tract in B.N.
simpliciter
Lat. 11.41 2 is the purport of this solution. For in the latter tract it is
considers the proposition
said that the solutiosecundum
quid et simpliciter
'
but
secundum
be
alsum*
to
false,
quid true,and thisis
simpliciter
ego dicoj
there3.
repeatedforthe threetypesof thissolutionthatare distinguished
'
the
when
even
our
to
however,
author,
proposition ego dico
According
aliudj alsumab hoc ,
dico
sense
of
in
restricted
the
is
taken
'ego
falsum*
for
which it could be
before
was
said
if
it is evidentlyfalse*, nothing
verified.Whether this propositionis false or true, depends for him on
other reasons,as we saw above*. Thus, it appears thatwith regardto the
our author holds a view which is
solution secundum
quid et simpliciter
in
B.N.
Lat. 11.41 2, and which is also
that
differentfrom
proposed
furtherremoved fromthe Aristoteleanpoint of view6.
Secondly I would like to call attentionto a peculiar trait of the
solution of the two insolubiliaof the fifthchapterof the second tractatus.
To reject the argumentsbased on the assumptionthatthe starting-point
of the insolubiliain question is false,our authordeals withboth arguments
1Seetexty
p. I441*-16.
2 Cf.above,
p. 126.
3Seethepassages
that
thisviewcorresponds
Itwillbenoted
op.cit.,pp.96-97.
byDe Rijk,
quoted
totheAristotelean
one.
intheminor4Thisappears
themedium
hesaysthat
inII 5, where
most
egodico
Jalsum*
clearly
intherestricted
sense(cf.text
andhastobeunderstood
isfalse
p. i4427-34).
premiss
s Cf.above
p. 127.
6Inthiscontext
of
ourauthor
ofthepassage
recall
theremarkable
I might
gives
interpretation
1.
inII4, cf.above,
Aristotle
pp.120-12
128
12:06:03 PM
12:06:03 PM
12:06:03 PM
Yet there is, I think,a reason for datingour tract earlier than this
other tractwhich precedes our tract in the manuscript.For our author
merely bringsup the thesis that a part cannot supposit for the whole
of which it formspart, to be sure without defendingit againstpossible
objections1, whereas we have seen that this thesis is of the greatest
importance for his solution. The author of the other tract, on the
other hand, carefully lists and discusses possible objections against
this thesis2.It will be clear, thatin order to reach more certaintyabout
the relation of our tract with the tract preceding it in the manuscript
a complete edition of the latter tract is indispensable.
However, there seem to be good reasons to assign our tract to a
date nearerto the other tracton insolubiliafoundin the same manuscript
thanto the tracton insolubiliafoundin B.N. Lat. 11.41 2.
To conclude this paper I print the text of the tract discussed. I
AlterDe Insolubilibus
.
propose to call it the TractatusSorbonnensis
TRACTATUS SORBONNENSIS ALTER DE INSOLUBILIBUS
SIGLA
S
Sc
= scripsi
[ ] = expunxi(t)
< > = supplevi(t)
12:06:03 PM
et Ipse Idem qui videt in abscondito1, novit quia non feci ut contradicerem, sed ne abscondendo frumentumillam maledictionemincurrerem qua dicitur: "qui abscondit frumentummaledicetur in populis"2;
ne etiam talentmdominimei reponens in sudariopenam servinequam3
5 incurrerem.Et ut melius pateat quod hoc ut contradiceremnon feci,
aliorum opiniones nec etiam tangere volui, sed simplicem veritatem
meam narravi. Quam cum quis diligenterinspexerit,aliorum opiniones
secundummagiset minusa veritate distarevidebit.
<T>Ractatusprimusin precedentibus*ad dissolutionemparalogismorum
10 que dicunturinsolubilia.
Primum capitulum in ostensione quod terminusnec supponit nec
copulat pro eo cuius est pars. Secundumin ostensioneeius quod sequitur
ex predeterminato.Tertium in prima5destructionehuius consequentis
per rationes apparentes. Quartum in solutione rationumapparentium.
IS Quintum in ostensione unius suppositi in dissolutionequinqu predictarum rationum, et est quod oratio repetita non est eadem numero.
Sextum in dissolutione questionum contradicentiumhuic suppositioni
ostense. Septimum in ostensione alterius suppositi in dissolutione
rationum apparentium. Octavum in prima contradictione ostensionis
20 capituli secundi et eius contradictionisdissolutione.
primum. Quod terminusnon supponit pro oratione cuius est pars,
sic demonstratur.Omne id de quo fitsermo est pars integrlissermonis
de ipso facti; sed si terminusqui subicitursupponitpro orationecuius est
pars, sermo | ille faciet sermonemde se ipso; ergo idem erit pars sui f. s1*
25 ipsius, et sic pars equalis toti; quod est inpossibile. Et ut manifestiorsit
demonstratio: propositio cuius pars supponit pro toto, vocetur a ;
terminusautem eius qui statpro toto, voceturb ; dico ergo : b est pars a ;
b est equalis ei quod est a; ergo pars equatur toti. Minor sic ostenditur:
a facitsermonemde se ipso, et id de quo a facitsermonemest b, et in
30 propositione una non ftsermo nisi de uno; ergo b est idem quod a .
Et sic idem pars et totum,cui contradicitquod ' omnetotum
estmaiusetc.'.
1 = Deus,cfr.Matth.
inabscondito.
tuus,
VI,4 and6: Pater
quividet
2Proverbia
3Cfr.Matth.
andLucas
XI,26.
yXXV,14-30
XIX,12-28.
* = "prolegomenis
5= initial
?
S 4 meiSc unum5 9 ad tractatus
SedicemS populis]
: Rac3 dicitur
propulis
tatus5 -t-inmargine 13 consequentis
21 primum
etp. 13314secundum
-f [in]S
S inmargine
2 pars+ [sit]S
etc.semper
132
12:06:03 PM
' 9
'
isti sermonesidem significant,si hec pronomina ego9, tu9y ille eadem
substantiam2demonstrent; ergo si unus istorum est verus, et omnes;
9
'
sed me dicente ' ego dico aliquid9 et alio dicente ad me tu dicis aliquid
hec est vera: 'tu dicisaliquid; ergo et hec 'ego etc.'.
9 '
9
30
Dico iterum. In hac propositione: ' aliquid dicitura me ly aliquid
non restringi
tur, quia a predicato non potest restringi,predicatumenim
non restringitsubiectum, nec subiectum se ipsum; sed terminusnon
1sc.tempore
2 = individual
2 converso+ [aut]Sc
fitsermo)Sc
io sicutSc sic 5
1-3(estet non
12 inpossibilia]
24 me + [et
(?) 5 14 (hec)Sc 17aliquid+ [est]S
incopolia
dico + [ergo]5
falsum
(?)] 5 2 primm
133
12:06:03 PM
2 Cf.what
I havesaidabove,
pp.113-114.
*
Videinfra
yp. i3729sqq.
6theformer
group.
8 Cfr.supra
, p. i 332S-29.
12:06:03 PM
12:06:03 PM
23 hasSc hosS
(soient)Sc
28 affirmantum
S
136
12:06:03 PM
1
Ad hoc autem dicendum cum Aristotilein PrimoTopicorum
quod,
sicut aqua unius fontiscum aqua alterius fontisest eadem specie similiter cum aqua eiusdem fontis,quamvis maior convenientiasit alicuius
aque cum aqua eiusdem fontisquam cum aqua alterius fontis,similiter
5 hec oratio: 'Sortescurriest eadem specie et non numero cum se scripta
'
vel pronuntiatavel intellecta et cum hac Plato curri; et si validior
sit similitudo, sicut Sortes et Plato non sunt idem numero, quamvis
conveniantin albedine simul cum hoc quod conveniuntin specie.
In Predicamentis
, videtur Aristotiles
autem, capitulo De substantia
10 nobis contradicere. Videtur enim concedere2 quod eadem sit oratio
numeroet opinio vera et falsa,sed hoc non contingitin eodem tempore;
ergo contingiteandem orationemnumero accipi bis in diversistemporibus.
Et dico quod si quis bene intelligitAristotilem, videbit eum non
15 concedere eandem orationem numero veram et falsam, et patet cum
dicit Aristotiles"sed et si quis hoc suscipiat,tamenmodo differt^ quod
dicit: non ego hoc suscipio. Possumusetiam dicere quod eadem numero
vocat istas que magis sunt idem quam specie. Quod ergo primo dixit
proprium substantie sine additione huius, scilicet "secundum sui
20 mutationem"*,est ut verumsubtiliterconsiderantibusnon lateret; quod
autem in fine addit hoc proprium substantie, est ut vulgo ignoranti
diversitatem numeralem orationis et opinionis satisfaceret, ut sic
provectisaliquid esse propriumsubstantienon lateret et etiam ydiotis.
septimum. Et quia in solvendo duas dietas radones* diximus6 quod
25 oratio bis dieta vel scripta vel intellecta non est eadem numero, et
etiam quod oratio aliqua potest facere sermonem de alia numero etsi
non sit alia specie; quia primam harum confirmavimus7,secundam
confirmemus.
Dico ergo quod sermo potest fieri de quolibet quod est | prius f.$2V
30 secundum naturam ipso sermone facto de ipso, et de solo tali, quia
subiectumest simplicius,et sic prius secundum naturamoratione facta
1Topica
2Categ.,
I, 103a14-23.
4a 21-28.
3Categ
Editiocomposita,
ed. L. MinioLATINUS.
., 4a 28-29.VideARISTOTELES
Categoriae.
* Cfr.Ibid.,
Paluello,
p. 317-18.
p. f4I*-I5.
s Auctor
enim
noster
errare
erant
tresrationes
solvebantur.
videtur;
quaeincapitulo
quarto
6Videsupra
7 Videsupra
, p. i347-12.
, capitulum
quintum.
8 conveniant
Scconvenient
S 11numero
+ [significatur
( ?)]S
ansedet5 18 (vocat)Sc 23 ydiotis
Sc ydeotis
S
sedet]
16Aristotiles
137
12:06:03 PM
de eo1. Cum ergo eorum que sunt idem specie, contingitunum esse
prius altero tempore,ut Sortem Platone et universaliterpatremfilio,et
similiter cum nichil prohibeat duarum orationum que sunt eedem
specie, unam esse prius dietam, seriptam, aut intellectamalia, nichil
5 prohibet unam de alia facere sermonem, quia omne quod est prius
tempore est prius natura.
Item. Ignorantiahuius diversitatisnumeralisque est in hac oratione
bis dicta vel intellectavel scripta,fuitcausa erroriset discordieomnium
loquentium de insolubilibususque hodie. Quorum omnium opiniones
10 si perscrutatusfueris, et hanc diversitatemnumeralem suppositionis
videbis quod dico; singulas namque perspexi; perspectas, cum hanc
vidi diversitatem,reprobavi. Et hec quidem diversitas in numero et
identitasin specie est causa quare reflexiodiciturin insolubilibuset non
circulatio. Circulatio enim est reditus ab eodem in idem numero,
15 reflexioautem in idem specie, linde et hec oratio: 1aliquid dicitura me9
super se ipsam non convertit se, sed super aliam sibi consimilem,
scilicet super se prius dietam et non super aliam. Et ideo in insolubilibus diciturreflexioet non circulatio.
ocTAVUM. Item autem opponetur: ponamus in duobus locis parietis
20 simul a duobus scribi hanc propositionem: ' aliquid scribitur
in paete ,
et una vocetur a et alia b ; a ergo, ut videtur,facit sermonemde b et
eadem ratione b de a; ergo a primo a facit sermonem de se; quod
ostensumest esse inpossibile.
Et dico: nisi unum sit prius altero, non faciet unus sermonem de
25 alio. Sed quamvisunum non sit prius altero, aliquis tamenymaginabitur
a esse prius f>,et apud ipsum b faciet sermonemde a, et similitereconverso; sed unum intelligenteminpossibile est intelligere b esse prius
a et a esse prius b9 et ideo inpossibile est unum et eundem hominem
intelligerea faceresermonemde b et econverso. Et etiamsia faceretser30 monem de b et econverso, utrumque esset infinitum,quia si a faceret
sermonem de b> significareia: aliquid scribi in pariete, et tune si b
faceretsermonemde a, significareib : aliquid scribi in pariete: scribi
in pariete: scribi in pariete, et sic in infinitum;si ergo nullus intellectus
1Cfr.supra
, p. 1331-9.
Scprohibet
S
i <eorum>
Sc 3 prohibeat
4 aliaScaliam5
S
+ [<ue]S
<in specie)Sc
13ydemptitas
perspectas
se
16-17(alterum
super)Sc 2 tamen-f [non]S
primm
pariete)Sc nullusScnullisS
138
12:06:03 PM
11 (dico)Se
S
14 redditus
33 (scribiin
2Se.sermo.
i8 paralogismorum
+ [et]S
28 predicebatur
Sc predi139
12:06:03 PM
' nullum
falsumdico
hocestfalsum
hoc
nondico'.
ergo
Et est paralogismussecundum quid et simpliciter.
Ad manifestationem
5
sciendum quod omnis paralogismussecundum
quid et simpliciter uno horum duorum modorum fit, in prima dico
figura;aut quia maior extremitasdiciturde medio determinato,medium
autem sine determinationeet simpliciter de minori extremitate,et
concluditur maior extremitas de minori simpliciter; aut quia maior
10 dicitur de medio sine determinatione,medium autem determinatum
de minori.
Exemplum primi est hoc :
'Omnealbumpedemcurrit
Sortesestalbus
15
ergoSortescurri.
secundi
est
:
Exemplum
4
Omnealbumestalbum
Sortesestalbuspedem
ergoSortesestalbus'.
20
Dico ergo quod in predicto sillogismo1est secundum
quid et simpliciter
maior
extremitas
dicitur
de
medio
secundum
, eoquod
quid, medium
de
autem
minori extremitatesimpliciter.
Ad cuius ostensionempreostendendumest quod hec : 'nullum
falsum
dico9 non facit sermonem de hac: 4ergodicofalsum9.Quod est quia de
25 eodem simpliciterfitsermo in affirmatione
et negatione per rationem
4
contradictionis.Sed in hac affirmatione: ego dicofalsum' non fit sermo de se ipsa; ergo nec in sua negatione, hac scilicet: 4nullum
falsum
9
dico .
Item. Id de quo propositiofacitsermonemestpriussecundumnturm
30 quam sermo factusde ipso2. Sed ille sunt simul natura quia contradic9
4
tione; ergo hec 'nullum
falsumdico non facitsermonemde hac ego dico
falsum'.
'
4
Ergo ly falsum in hac non supponitpro hac falsa: ego dicofalsum'
Ergo si significado huius sermonis explicite exprimatur, dicetur ly
35 falsum9 cum determinationesic: 4nullumaliudfalsumab hocdicitura me'.
1Videsupra
, p. ^o1-^.
4 (quid)Sc
ScquamS
+ [d]S
simpliciter
2 Cfr.supra
, p. 1331-5.
16secundi]
secundum
5 30sedScquiaS quia
140
12:06:03 PM
'
Et sic maior extremitas,scilicet: dici a me negaturnon de omni falso
4
simpliciter,sed de omni falso cum hac determinatione: aliud ab hoc .
Et sic maior extremitasdicitur de medio determinato,medium autem
'
;
simpliciterdiciturde minoriextremitate,cum dicitur sedhocestj alsum1
5 et concludit simpliciter.
secundum. Fit etiam iste idem sillogismusin secunda figurasic :
'nullum
falsumdico
sed hocdico
estfalsum9.
hoc
non
ergo
Et ad huius solutionem convertamusmaiorem, et fiet in prima
10
'
'
. Non fitsermo de hac: ego dio
figurasic: nullumdictuma meestjalsum9
9
9
'
dico
jalsum
falsum9,quia iste sunt simul natura: ego dicofalsum 'nullum
9'
quia contradictione; et iterum ille: 'nullumjalsum dicitura me nullum
dictuma me estfalsum9convertunturet neutra neutriusest causa. Ergo
4
9'
15 a primo ille sunt simul natura: ego dicojalsum nullum| dictuma meestf-S3V
jalsum9. Ergo hec: 'nullumdictuma meestjalsum9non facitsermonemde
hac : 'ego dicojalsum9, quia illud de quo fitsermo est prius sermonefacto
de ipso secundum naturam,ut prius1.
Et nonest inconveniensad solvendumistumparalogismumreducere
20 in primam figuram,eoquod idem est paralogismusin prima figuraet ita
eadem eorum solutio.
TERTiUM.Loco autem dictorum sillogismorum fitemptimemasic : nullum falsum dico; ergo hoc falsum non dico, demonstrate me dicere
jalsum. Et videtur quidem sequi per locum a toto in quantitate.Hec
25 enim: 'hocjalsum non dico9,cum sit singularis,est alicuius universalis,
nonnisi huius: 'nullumjalsum dico9; sequitur ergo sicut particularisex
universali.
Et ad huius solutionemdicendum quod hec primo modo proposita:
est falsa,ut patet. Hec iterum: 'ego dicojalsum eadem
'ego dicofalsum9
30 illi in specie et non in numero, vera est pro prima,sicut patuitsuperbis2.
Et quia prima est falsa,sua contradictioest vera, scilicet 'nullum
jalsum
dico9y que vocetur a . Et quia secunda est vera, sua contradictio est
falsa,que vocetur b, scilicet hec: 'nullumjalsum dico9,que est diversaa
priori in numero.
9
35
Dico ergoquod hec : 'nullum
falsumdico per quam sillogizat,estcontra1Videsupra
2 Videsupra
, p. 14029-32.
, p. i 34!3-16.
S 33 (a) Sc
13nullum+ [falsum]
34 <in)Sc
141
12:06:03 PM
9
,
dictio huius: 'ego dicojalsum predicte. Hec autem: 'hocjalsumnondico
que concluditur, non est singularis de ay quia subiectum singularis
debet esse sub subiecto universalis. In a autem universalinon fitsermo
'
de hac: 'ego dicofalsum primo dieta. In hac autem singulari: 'hocJal'
'
5 sumnon dico fitsermo de hac: ego dicoJalsum' primo dieta; sed hec
'
singularis: 'hocfalsumnon dico est singularisipsius b. B autem est falsa
et sua singularissimiliter.Inferturergo singularisnon ex sua universali;
et sic non est ibi locus a totoin quantitate.
QUARTUM.Redeamus ergo ad formamparalogismorum Aristotilis. Et
10 est hec, licet non videaturex suis verbis: sit quod Sortes iuret se periurare. Aut bene iurat, aut periurat?Si bene iurat: sed iurat se periurare;
ergo periurat, si periurat: ergo verum est se periurare, et iurat se
periurare; ergo verum; ergo bene iurat.
Quod hanc formaminnuatAristotiles,ex suis verbissupponosuppo15 nendo quod omnia dixit bene. Hec ergo sunt eius verba in Secundo
secundum
:
Elencorum
, capitulo De solutione
paralogismorum
quid et simpliciter
aut
secundum
bene
iurat
hoc
necesse
est
bene
iurare"1.
hoc,
"Neque qui
Patet ergo ex hac linea quod conclusio paralogismiest hec: 'beneiurat'
Hoc autem non concluditurin dicto sophismate,nisi dico quod periuret.
20 Dandm autem secundum Aristotilem,solvendo hanc partem contra'
dictions, Sortesperiura.
Sed quantumcumquelaboraveris,non invenies in deductione huius
hoc; ergo beneiurat' vel
partis hoc argumentum: 'bene iurat secundum
aliud argumentum huic simile. Ergo, licet videatur, non intendit
25 Aristotileshoc argumentum.Et etiam dato quod periuret, quod dari
debet, ut patet rationeet per Aristotilem,numquampoteris concludere
hanc: 'bene iurat secundumhoc . Ergo, cum hec sit falsa: 'bene iurat
9
secundumhoc et non possit concludi, dato quod periuret, aut male
sumit eam Aristotiles,aut non ipsam ad litteram intendit, sed aliam
30 intenditper ipsam.
hoc9
Quod concedimusdicentes quod per hanc : 'beneiuratsecundum
intendithanc: 'Sortemperiurareest verum9.Quia beneiuraresecundum
hoc
est hoc beneiurari,et quia quod bene iuratur | est verum, intenditper f.S4r
'hoc beneiurari 'hoc esseverum
' et si 'hoc9demonstrareiSortem
periurare;
1Soph.
EI.ti8oa38-39.
S
14 (suppono)Sc
4.-S <inhacautem
17aut]autem
primodicta)Se
Sesumat
Sc
S 32 Sortem]
Sc
28
me(?) S
29 sumit
19(quod)
(non)
142
12:06:03 PM
'
"per Deum periuro", ly periuronon subicit pro hoc periurare,cum sit
huius iuramentipars,ut dictumest7,sed pro omni alio iuramentoab hoc.
'
'
Ergo de virtutehuius sermonis8, Sortesiuratseperiurarenon dicitursine
1Sc.Aristotle's.
2Videsupra
, p. 14218-21.
3 Viz.thelatter
4 Viz.theformer!
!
s Cfr.Aristotle,
thischaracterization
ofesse
and
El.,167a4.-$.Aristotle,
Soph.
however,
gives
quid
esse
simpliciter.
6Videsupra,
7 Videsupra,
p. i363-3!.
pp.I3221-i33i3.
8c. periuro
.
i suum+ [a]S
ut constat
ig verum+ istudtarnen
quodSortesiuratfuitfalsum
a SorteetSortem
estverum5 con.Sc.
ergoSortemperiurare
quodiuratur
periurare
Sc
27<lyperiuro)
!43
12:06:03 PM
tur. Hec autem: ego dicofalsum'secundo loco dicta, erit vera - que vo15 cetur b - verificaturenim pro prima, cum sit diversa ab ea secundum
numerum.Et quod ille suntdiverse,patet per Aristotilem1
.
autem
mentiantur
cum
"aut
dico verum,
dicunt,
Quod
qui
queritur
aut dico falsum?",quod nichil dico, sic demonstratur
: hoc dicitura me,
demonstrato me dicerefalsum; ergo aliquid dicitur a me. Probatio:
20 predicatumest utrobique idem, et subiectumsub subiecto- et secundum
eos, concedunt enim quod hoc aliquid est - ergo de necessitatepropositi sub propositione; ergo dicere hoc est dicere aliquid. Et potest
etiam hoc demonstran, quia fit processus a singulari ad indfini
tam.
'
9
Dato enim quod hec: aliquid dicitura me non sit sua indefinita,non
25 potest invenirialia.
'
Quod autem hec primo dicta sit falsa: ego dicofalsum', patet, quia
ad hanc dat2 Aristotilesme ' dicere
falsum. Ergo patet quod f-S4V
respondendo
4medicere
falsum'primo dictum,quod est a , et 'medicere
falsum'datumab
Aristotile,quod est fc,non est idem numero; primumenim est falsum
30 et secundum verum. In prima ergo propositione dicti sillogismisubicit
lme dicerefalsum' quod est b ; in secunda predicatur 4me dicerefalsum'
quod est a. Et medium in minori non dicitur absolute, sicut in maiori,
sed cum determinatione; de vi enim sermonissubintelligitur
: dico me
dicere aliud falsumab hoc.
1Cfr.supra
, p. 1345-9.
2Soph.
EL,180b-6.
: et supponendum
est quodnonprecessit
2 hoc + notamarginalis
aliudiuramentum.
S 26 (patetquia)Sc 27datScdicit5 32sicutin -f[minori]
Sefalsum
10verum
5
estquodnondixialiudfalsum
34hoc + notamarginalis:
supponendum
144
12:06:03 PM
7 <ei>s*
12:06:03 PM
Thomas
de Cantimpr, De naturis
Etat de la question
rerum
G. J.J. WALSTRA
trois principales encyclopdies du XHIe sicle: le De prorerumde Barthlemyl'Anglais, le Speculumnaturalede
Des prietatibus
Vincent de Beauvais et le De naturisrerumde Thomas de Cantimpr, seule cette dernire n'a pas encore t dite. Certes, des
extraits ont pass dans le De animalibusd'Albert le Grand, dans le
Speculumnaturalede Vincent de Beauvais et, au sicle suivant,dans le
moralede Pierre Bersuire; ils peuvent donc tre consults
Reductorium
dans les ditions imprimes de ces ouvrages. Puis, des fragmentsont
t publis, notammentpar Bormans,Pitra, Delisle, Hellmann, Hilka,
Ferckel, Evans, Brckneret Thorndike. En outre, ds le moyen ge,
des traductionsplus ou moins compltes et exactes ont t faites,
notammentcelle de Jacob van Maerlant en vers moyen-nerlandaiset
celle de Konrad von Megenbergen vers moyen-allemands.
Toutefois, ni ces extraits ni ces fragmentsni ces traductionsne
tenir la place d'une dition critique complte
sauraientdfinitivement
le besoin se fait fortement sentir. Cette
dont
du De naturisrerum
,
dition critique sera un travaild'assez longuehaleine, par suite du grand
nombre de manuscritsconservs; par suite aussi des connaissancesfort
diffrenciesde realia requises. En attendant, le temps presse. C'est
pourquoi, dans le cadre des tudes poursuivies l'Instituutvoor Laat
moralede Pierre Bersuire, et pour
Latijn sur les sources du Reductorium
pouvoir aider les collgues spcialistes des sciences naturelles qui
demandent rgulirementdes transcriptionsde passages du De naturis
rerum
, nous avons entreprisla transcriptiondu ms. Utrecht,Bibi. Univ.
la version en 20 livres. Elle est projete pour paratre
contenant
710
dans la collection dite par l'Institut1.Cette dition provisoiredevra
boucher le trou, et non - cela va de soi - barrer la route l'dition
critique futureque, au contraire, elle pourra contribuer prparer.
C'est galementen vue de l'dition critique que nous prsenterons
loin
un relev des manuscritsdu De naturisrerumsignalsjusqu'
plus
maintenant.Sans aucun doute, bien d'autres s'ajouteront aux 138 que
1 Werkmateriaal
derRijksuniversiteit
Utrecht
LaatLatijn
tuut
voor
door
hetInsti
, 3 voll,parus
uitgegeven
(1960-6).
146
12:06:09 PM
12:06:09 PM
12:06:09 PM
- ses
la rdactiondu De naturisrerum
suprieursl'envoyrentcomplter
ses tudes Cologne, o il suivitles cours d'Albert le Grand.
Colvener1, Du Boulay2 et, tout rcemment, Brouette*ont cru
tort qu'il a eu comme condisciple Thomas d'Aquin, mais celui-ci, n
en 122, ne sera Cologne que de 1248 1252*.
A partirde 1237, et tout au moins jusqu'en 1240. Thomas rside
dans le couvent Saint-Jacques Paris*. En 1246, de retour Louvain,
il remplitles fonctionsde sous-prieuret de lecteur. Dans la suite, sa
connaissance des langues le fera dsigner comme prdicateur gnral
dans une rgion qui couvre une partie de l'Allemagne, de la Belgique
et de la France6.Colvener7entreautresa rpandula lgende, reprisepar
De Raisse8et mme par l'historiographedes dominicainsbelges Bernard
de Jonghe^, selon laquelle Thomas aurait t pendant une trentaine
d'annes le coadjuteur de Nicolas de Fontaines,de 1249 1272 vque
de Cambrai10.Pourtant,un autre historiographede l'ordre dominicain,
Qutif11,crivantcomme De Jongheen 17 19, rejette juste titrecette
hypothse. Si celle-ci a pu natre, c'est que nous n'avons aucune
certitude concernantla date de la mort de Thomas de Cantimpr. Le
ncrologe de son couvent nous apprend bien qu'il dcda le 15 mai,
mais sans mentionnerl'anne12. Est-ce 1263, 1270, 1272 ou 1280? On
retientle plus souvent 1270-1272.
13
Les crits
Encore jeune, Thomas commena la rdaction d'une Vie de Jean,
premierabb de Cantimpr1*,qu'il n'acheva toutefoisque vers la finde
sa vie; elle est reste indite. Il composa une Vie de sainte Christinede
en change du petit
S. Trond1*et une Vie de la bienheureuseLiutgarde16,
1 Aliavita.
2Bulaeus
3 Brouette
1666.
1965.
* Grabmann
1926;Steenberghen
1964;Pelzer1964,p. 29$.
*Qutif
etEchard
1719,p. 250;Moreau
1965,p. 241.
194$,p. 493;Axters
6 Qutif
etEchard
1719,p. 250;Raissius
1634;Daunou
1838,p. 178.
8Raissius
? Aliavita.
1634.
Jonghe
1719,pp.146-8;Axters
1965,pp.241-2.
10Moreau
11Qutif
etEchard
1719,p. 2^1.
1945,pp.167-9.
12Qutif
etEchard
; Kaufmann
1719,pp.2^0-1
1899,p. 14.
" Pourlesditions,
voirla Bibliographie
B,Textes
, plusloin,p. 164.
Vita
etEchard
abbatis
monasterii
etejus
Ecclesiae
1719,
,Qutif
Johannis
Cantipratensis
primi
Jundatoris
1838,pp. 178sv.;Vet1902,pp.29-30;De Vocht1930,col.30; Axters
pp.2^2-4;Daunou
196^,p. 241.
Vita
sanctae
Christinae
mirabilis
Aliavita
etEchard
; Qutif
, Colvenerius,
1719,p. 2^2; Vet1902,
P. 32.
16Vita
Aliavita
et Echard
, Colvenerius,
; Qutif
piaeLiutgardis
I7i9,p.252;Vet1902,p. 33;
Moreau
; OGE1946,passim.
194^,pp.s39-41
149
12:06:09 PM
C'est
tort que plusieurs biographes6ont attribu Thomas,
sa
,
pendant priode parisienne,un petit crit (De) Disciplinascholarium
la
vie
des
tudiants
Paris
et
la
facult
des
qui critique
l'enseignement
arts vers 1230. Cette critique tant cense maner de Boce, il n'est
pas tonnant que l'opuscule ait aussi t imprim sous son nom, si
bien que Migne l'a publi parmi les oeuvres de cet auteur. Aujourd'hui
on estime gnralementque la Disciplina scholarium
est soit d'Elie de
soit
d'un
certain
Conrad^.
Trickingham8,
Nous avons vu plus haut que, dans les annes trente et quarante,
Thomas s'est beaucoup intress aux choses de la nature, ce qui a
rsult dans la rdaction du De naturisrerum.Mais dans la suite, sous
l'influence d'une certaine hostilit envers les tudes scientifiques
prvalantdans l'ordre dominicain10,il abandonneles sciences pour se
consacrer dsormais exclusivement au bien des mes. Dans cette
ambiance,Thomas compose entre 12^6 et 1263 son dernierouvragequ'il
intituleBonumuniversale
de apibus. C'est un recueil d'exemples difiants,
ddi Humbert de Romans11,et qui prend comme point de dpart le
. Dans la ddicace,
chapitreDe apibusdans le livre IX du De naturisrerum
l'auteur se rfre expressment son encyclopdie, en ces termes:
Revolviautemlibrumilium De natura rerumy
quem ipse multolabore per
1 Vita
beatae
Marae
etEchard
1719,p. 254;Moreau
, Qutif
194^,pp.538-9.
Oigniacensis
*Supplementum
ad Vitam
beatae
Marae
Aliavita
etEchard
, Colvenerius,
, Qutif
1719,
Oigniacensis
1835,pp.222-4;Vet1902,p. 30.
p. 24;Daunou
3Colvenerius,
Aliavita
etEchard
; Qutif
1719,p. 2^2;Daunou
1835,pp.397-8;Vet1902,pp.
34-S4 Hymnus
debeato
1627,note la p. 43,p. 158;Kaufmann
, Colvenerius
Jordano
1899,p. 43; Vet
1902,pp.339-45.
s Gieraths
i960,coll.1120-1.
6Fabricius
1721-2;Grsze
1843et1861
; Wattenbach
1894,PSl Auger
1892,p. 138.
1 Migne,
Pat.Lat.LXIV,coll.1223sv.
8J.Porcher,
LeDedisciplina
scholarium
dansEcole
desChartes
nationale
desthses
soutenues
; Position
par
delapromotion
leslves
de1921; Steenberghen
1966,p. 277.
9 Lehmann
1927.
10Cette
a tfort
hostilit
biencaractrise
1966,
1927,
parVanSteenberghen
p.277; cf.Huyben
PP.73-4 Planzer
1934;Gieraths
i960.
IO
12:06:09 PM
Dans cettephrase,comme
utilissime
auctoribus
annos15 de diversis
compilavi1
ailleurs dans le recueil, De natura rerumest le titre prfr celui
de De naturis rerum
qu'on lit dans le prologue de Vencyclopdie.
LE DE NATURIS RERUM
Afin de faciliter 1'identificationdes manuscrits du De naturisrerum
,
nous avionsdcid de donnerde substantielsextraitsd'un seul manuscrit.
Mais lequel choisir? Les manuscritsreprsententtrois versions diffrentes: deux rdactions authentiques et un remaniement. En effet,
Thomas a compos d'abord une rdaction en 19 livres. Ce n'est que
plus tard l'auteur nous l'apprend lui-mme2 qu'il en a ajout un
vingtime, saisissantl'occasion pour corriger sa version primitive et
pour y supprimeret ajouter des dtails. Un certainnombrede manuscrits
commencent par le livre qui est le seizime dans les deux rdactions
authentiquesde Thomas. Delisle3 et Ferckel* y voient juste titre un
remaniement. Il allait donc de soi qu'il fallaitchoisir un reprsentant
de la rdaction en 20 livres, la dernire rvise par l'auteur. Poui ce
reprsentant,nous avons prfr le ms. Utrecht, Bibi. univ. 710,
complet et trs soigneusementexcut.
Extraitsdu De naturis rerum d'aprs le ms. Utrecht
, Bibi. univ. y10
Nous imprimonsci-aprs le texte du Prologue entiers, des incipit
tel qu'il se prsentedans le ms. Utrecht,Bibi. univ. 7 io6
et des explicity
contenantla versionen 20 livres. Nous donnonsle texte en introduisant
les majuscules et les signes diacritiques, mais sans signalerla rsolution
des abrviations.
Aprs Y explicit du vingtime livre (. . . designandumaccensus.
Amen.,f. i92ra) le scribe a copi douze lignesavec l'en-tte De polipodio
pisce, sans aucun renvoi. Ce qui suit, c'--d. le reste du f. i92r, les ff.
i92v et i93rv, - le scribe l'indique clairementau moyen d'un signe en
forme de croix - doit tre insr aprs les capitula du premier livre,
o nous l'avons restitu.
1Dansl'dition
1627,p. 1.
Colvenerius,
2 Prologus
, voirplusloin,p. ig.
3Delisle1888,p. 386.
Ferckel
1912,pp.15-16.
s Thorndike
lems.Vat.Pal.1066.
le Prologue
1963a publi
d'aprs
6 Pource manuscrit,
codicum
manu
Universitatis
Bibliothecac
voir[P. A. Tiele],Catalogua
scriptorum
[I],1887,p. 185.
Kheno-Trajectinae
12:06:09 PM
[prologus]
[f. ira] Incipit prologus in libro De naturisrerum:Naturas rerum in
diuersis auctorum scriptislate per orbem sparsasinuenienscum labore
nimio et sollicitudine non parua, annis fere XV operam dedi ut, inspectisdiuersorumphilosophorumet auctorumscriptis,ea que de naturis
creaturarumet earum proprietatibusmemorabilia et congrua moribus
inueniremin vno volumineet hoc in paruo breuissimecompilarem.
Hic ergo primo considerandaest anathomiahumani corporis, passiones & cura earum; postea uero tractatusbreuis et vtilis de anima,
cuius virtutemdoctor incomparabilisAugustinusin libro De anima et
spirituplenius lucidiusque distinxit; deinde cause et species monstruorum hominum ac deinde de natura pecudum, volucrum ac beluarum
marinarum pisciumque, serpentium, vermium, arborum, herbarum,
fluminum,lapidum, metallorumet humorumaeris; de septem planetis
et passionibus aeris; de cursu solis et lune et eorum defectibus et
vitimo de quatuor elementis.
Propterearerumproprietatesper editionesuariasapertedistinguens
auctores dictorum singulis proprietatibusapplicaui. Proinde isti sunt
qui sequens opusculum eleganterilluminant:
Primusomnium Aristotelesest qui non solum in hiis, uerum eciam
in omnibus ad philosophicamdisciplinamuel doctrinampertinentibus eminentiorcunctiseffloruit.
Secundus est Plinius qui et tempore antiquitateet auctoritatevenerabilisinterharum rerumauctores copiosus magis enituit.
Tercio autem Solinum ponimus qui et ipse eloquencia valde
mirabilis in libro quem de mirabilibus [f. irb] mundi edidit,
plurimade rerumnaturisdiligensperscrutatorinseruit.
Quartus beatus AmbrosiusMediolanensispresul est qui de naturis
bestiarum et volucrum in libro qui Examerondicitur multa distinguitiqui utique per omnia secutus et modo scribendi & ordine
Magnum Basilium in libro quem eciam Examerongreco eloquio
edidit, cuius eciam sententias quasdam nostro operi oportunis
locis dignissimumduximusinserendas,quas utique beatusAmbrosius
breuitatiscausa minime comprehendit.
diffusus
Quintus Ysidorus episcopus est qui in libro Ethimologiarum
valde et utilis est.
Sexto loco magistrmJacobumde Vitriaco quondam Aquonensem
episcopum, nunc uero Tusculanum presulem et Romane curie
cardinalem,licet meritispotiorem, quasi etate ultimumponimus;
I2
12:06:09 PM
prolixitatem.
12:06:09 PM
1S4-
12:06:09 PM
Hinc ergo ab ipso homine initium nobis sumendum est, qui inter
mortalia mortalis quidem creatus, cunetis mortalibusanime dignitate
prelatusest.
Liber ergo primusde anathomiahumani corporis est.
Secundus
: de anima.
Tertius
: de monstruosishominibusorientis.
: de animalibusquadrupedibus.
Quartus
: de auibus.
Quintus
Sextus
: de monstrismarinis.
: de piscibus fluuialibus[in margine
] atque marinis.
Septimus
: de serpentibus.
Octauus
Nonus
: de vermibus.
Decimus
: de arboribuscommunibus.
Vndecimus
: de arboribusaromaticis & medicinalibus.
Duodecimus
: de uirtutibusherbarumcommunium.[inmargine
]
medicinalium & aromaticarum.
Tredecimus
: de fontibus.
Quartusdecimus : de lapidibus preciosis et eorum sculpturis.
Quintusdecimus : de septem metallis.
Sextusdecimus : de VII regionibuset humoribusaeris.
Septimusdecimus: de spera et VII planetis & eorum virtutibus.
Octauusdecimus : de passionibusaeris scilicet fulgure,tonitruoet
consimilibus.
Nonusdecimus : de quatuor elementis.
Vicesimumautem post finemlaboris nostrinon tamquamex nostra
compilationesed tamquamnecessariumipsi operi precedentiaddidimus,
qui utique de orntuceli et motu syderumatque planetarumad intelligendam speram & eclipsim solis et lune euidentissimetractarevidetur.
Addidimustamen aliqua et quedam subtraximusatque nonnulla in
libro eodem correximus. Explicit prologus.
[I]
[f. 2ra]Incipiuntcapitulaprimilibri. Primogeneraliter.
De capite [f. 2rb] de cerebro [. . .] de senectute [f. 2va] de decrepita
etate, de morte et quid [in margine]sit mors & si subito ceciderit, quid
faciendumsit.
[f. 2ra, in margine]Alia capitula habentur in fine libri que hic stare
deberent secundum quoddam exemplar aliud, et deinde lo versus tali
signo 0.
[f. i92rb] Incipiunt capittula libri de membris corporis humani et
15S
12:06:09 PM
12:06:09 PM
12:06:09 PM
12:06:09 PM
12:06:09 PM
[XIIII]
[f- *9 vb] Incipiuntcapitula libri XIIIImlde lapidibus. Ametistes[. . .,
f. i6ora, . . .] topacius, sculpture gemmarum. Expliciunt capitula
XIIIImi libri de lapidibus.
[f. i6ora] Incipitliber XIIIIUSde lapidibus et primo in generali. Generaliter primo dicendum est de lapidibus preciosis. Est autem questio
quomodo fiuntin visceribus terre. Et respondemus ex dictis philosophorumquod ex uaporibusfiunt[. . .]
[f. i66vb, . . .] hunc lapidem scribit Plinius tante magnitudinisfuisse
inuentum ut ex eo Ptolomeus Philadelphiis statuam faceret quatuor
cubitorum.
[f. i66vb] De sculpturis lapidum secundum antiquorum scriptorum
relationes. Sequunturet relationesantiquorumscriptorumde sculpturis
lapidum nec approbande multumnec penitus refutande[. . .]
[f. i68vb, . . .] virtutemtuamper illos sibi adesse sentiatdonaque gratie
tue et tutelam virtutis accipere mereatur per Dominum nostrum
JhesumXristi, filiumtuum qui tecum uiuit et regnatin vnitateSpiritus
Sancti, Deus per omnia scula seculorum.
[f. i69ra] Explicit liber XIIIIUSde lapidibuspreciosis.
[XV]
[f. i69ra] Incipiunt capitula libri XV11 de VII metallis: Aurum [. . .]
ferrum.Expliciuntcapitulalibri XV*1 de VII metallis.
[f. i69ra] Incipit liber XVtus de VII metallis et primo in generali.
Generaliterprimo dicendum est de metallis. Sicut liber Genesistestatur,
Lamech, qui septimus ab Adam bigamiam introducens,ex Ada vxore
vna genuitJabel,qui primo adinuenittentoriapastorm; ex alteravxore
Sella Lamech genuit Tubalcayin, qui ferrariamartem primus inuenit
[.]
[f. i7orb, . . .] aptum est et fit fusile sicut cuprum uel argentum,sed
ductile non est sicut ferrumaliarummundipartium.Explicit liber XVtus
de VII metallis.
[XVI]
libri
XVI*1 de VII regionibusaeris: Prima
[f. i7orb] Incipiuntcapitula
roris
.
[. .] septima regio mannatis. Expliciunt capitula XVI**
regio
libri de regionibusaeris.
[f. i7orb] Incipit liber XVItus de regionibus aeris et primo de eis in
generali, [f. i7ova] Generaliterprimo dicendum de septem regionibus
aeris et earum humoribus. Septem sunt aeris regiones, vt dicunt
160
12:06:09 PM
12:06:09 PM
Terra iacens stabilis; aqua fluitlabilis; aer nutat mobilis; ignis uolat
nobilis; uoluitur rotabilismachina speralis.
Consummate)
igitur opere uteumque potuimus, a discreto
Lectore veniam postulamus certi utique, et si minus inuenerit quam
necesse sit, cogitare poterit quod impossibile sit omne philosophos
qui a diuersis et multis inueniri et legi potuerunttoto orbe terrarum,
casualiter vnum hominem inuenire posse et legere atque exs[er]pere
et in vno uolumine compilare. Credimus tamen quod tanta et tam
diuersa, in tam paruo uolumine posita uix inter latinos potuerunt
inueniri.Neque enim laboribusaut expensisullo modo pepercimusquin
opus istud ad effectumperduceremus. Anni iam quatuordecim aut
quindeeimelapsi suntex quo libro De naturisrerum
diligenterintendimus,
illud beatissimi patris Augustinidictum in libro De doctrinaChristiana
(Deum) habentes pre oculis, vbi dicit utilissimumfore, si quis labo[f. i8$vb]rem assumerei quo in unum uolumen naturas rerum et
maxime animalium congregarei. Congregaui ergo, nec michi suffecit
Gallia atque Germania,que tamenin libris copios[i]ores sunt regionibus
uniuersis, ymo in partibus transmariniset in Anglia libros de naturis
editos aggregauiet ex omnibusmeliora et commodiora decerpsi.
Si quem ergo collecta iuuant, oret pro me ut secundum laborem
meum michi Deus mercedem restitutin futurum.Amen.
Explicit liber i9us de 4or elementis.
[XX]
[f. i8^vb] Incipitliber vicesimusde orntu celi et motu syderum& hiis
similibus.
Post finemlaboris nostrivicesimamquoque editionemapponimus.
Sed hanc non tamquamex nostracopilatione, sed tamquamnecessariam
ipsi operi precedenti. Addidimustamen aliqua et quedam subtraximus
atque nonnullacorreximus.Est autem scribentisintencio de orntuceli
et motu syderumatque planetarumet ualet multum ad intelligendam
speram, in distributionemsignormad agnoscendamrationemeclypsis
solis siue lune.
Hinc primum de orntu celi dicendum est. Ornatus uero eius
[...]
[f. i92ra, . . .] Cum ergo stelle eiusdem emisperii apparerent,iterum
stella illa que maior uidetur non apparet. Non ergo est stella sed ignis
iuxta uoluntatemcreatorisad aliquid designandumaccensus. Amen.
162
12:06:09 PM
consacre
rudition
de l'EcoledesChartes
. Revue
BEC
spcialement
Vtude
dumoyen
Paris.
ge,
Texte
undUntersuchungen
desMittelalters.
derPhilosophie
zurGeschichte
BGPMA - Beitrge
,
Munster
i.W.
und
Texte
undTheologie
desMittelalters.
derPhilosophie
zurGeschichte
BGPTMA- Beitrge
Unter
Munster
i.W.
,
suchungen
= Bibliotheca
aetatis
etmediae
latinaantiquae
BHL
, 2 voll.,Bruxelles,
hagiographica
1898-1901.
= Biographie
etdes
dessciences
nationale
BNB
, deslettres
, publie
royale
parVAcadmie
deBelgique
beaux-arts
, Bruxelles.
d'histoire
etdegographie
DHGE = Dictionnaire
, Paris.
ecclsiastiques
=5 Dictionnaire
Le
desLettres
DLF
Paris,
1964.
ge,
franaises,moyen
= Histoire
dela France
littraire
HLF
, Paris.
= Lexikon
undKirche
LTK
, zweitevlligneu bearbeitete
Auflage,
frTheologie
Fribourg-en-Brisgau.
dessavants
etmmoires
couronns
cour.= Mmoires
Mm.
royale
publis
parl'Acadmie
trangers
deBelgique
etdesbeaux-arts
dessciences
, Bruxelles.
, deslettres
voorwetenschappen
Academie
vande Koninklijke
Vlaamse
MKVAW= Mededelingen
, letteren
Bruxelles.
vanBelgie
enschone
kunsten
, Klassederwetenschappen,
- Nouvelle
lesplusreculs
lestemps
NBG
,
, depuis
jusqu'nosJours
biographie
gnrale
consulter
etVindication
dessources
aveclesrenseignements
,
bibliographiques
Paris.
= Nouvelle
universelle
NBU
, Paris.
biographie
= Neuedeutsche
NDF
, Berlin.
Forschungen
= OnsGeestelijk
derNederlandsche
voordestudie
OGE
ErfDriemaandelijksch
tijdschrift
totcirca1J0.Orgaanvande Kuusbroec-vervroomheid
vanafde bekeering
eeniging.
AA.SS.
163
12:06:09 PM
repr.
RQH
SH
TNTL
=
=
=
reproduction
anastatique.
desquestions
Revue
, Paris.
historiques
Subsidia
, Bruxelles.
hagiographica
Taal-en Letterkunde
de
voorNederlandsche
, uitgegeven
vanwege
Tijdschrift
en
Nederlandsche
TaalLetterkunde
te
der
de.
Leiden,Ley
maatschappij
= Vivarium
andtheintellectual
Vivarium
, i4journal
philosophy
lifeofthe
formediaeval
Assen.
middle
yVanGorcum,
ages
voorTaal-en
vande Koninklijke
Vlaamse
Academie
enmededelingen
VMKVA= Verslagen
Letterkunde
, Gand.
B TEXTES
monasterii
abbatis
Vita
ThomasCantimpratanus,
, indite.Pour
Joannis
Cantipratensis
primi
voirQutifet Echard1719,pp. 252-4.
dums.Ste-Genevive,
desextraits
BHL1746;Helin1934,no. 350; AA.SS.t
lui. 24,
mirabilis.
Christinae
Vitasanctae
V, pp. 650-60.
lun. 16, 111,
BHL4950; Helin1934,no. 429;
VitapiaeLiutgardis.
pp.
234-62;3e d. IV, pp. 189-209.
BHL5517; Hlin1934,no. 447;
Mariae
beatae
ad Vitam
Oigniacensis.
Supplementum
Iun.23,IV,pp.666-76;3ed. V, 572-81.(PourNicolao
, voirla note1,
AA.SS.t
, p. 148.)
supra
BHL5319; Hlin
deIpris
beataeMargaritae
ad Vitam
, authentique?
Supplementum
Praedicatorum
, Douai,1618, pp.
1934,no. 441; H. Choquet,SanciiBelgiOrdinis
144-200.
voirle Relev
rerum
De naturis
, plusloin.
, indit.Pourlesmanuscrits,
Hlin
Febr.
no.
beato
de
AA.SS.f
23, II, pp. 738-9;
419;
1934,
Jordano.
Hymnus
universale
insrdansle Bonum
1627,pp. 577-80).
(d. Colvenerius,
deapibus.Hlin1934,no. 288; Stegmller
Bonum
universale
1955,no. 8083 (
de Vet1902).
la
dissertation
barrer
Den
dernire
l'avantigo2
'
(c'est
Haag
ligne:
de G. Colvenerius,
et augmente
la 3e d. corrige
Nousutilisons
Douai,1627.
le titreMiraculorum
etexemplorum
Sesditions
(1597,1605)portaient
prcdentes
libriII (voirAxters1932,nos.34 et 35).
suitemporis
memorabilium
dansMigne,
dition
scholarium
Pseudo-Thomas
, dernire
(De) Disciplina
Cantimpratanus,
latinaLXIV,coll. 1223sv.
Patrologia
rerum
Auteurs qui ont utilis le De naturis
a) medio-latins
BGPMA
libriXXV1%
d. H. Stadler,
De animalibus
Albertus
XV-XVI,Munster
Magnus,
i.W., 1916-20.
1601[repr.Frankfurt,
Dererum
Bartholomaeus
, Frankfurt,
1964].
Proprietatibus
Anglicus,
naturale
Vincentius
,
Douai,
Bellovacensis,
1624
[repr.Graz,1964].
Speculum
morale
dition
Reductorium
Petrus
, dernire
Berchorius,
(PierreBersuire)
Cologne,1731.
b) traducteurs
vanJacobvanMaerlant
bloeme
, metinBormans,
J.H., Dernaturen
JacobvanMaerlant,
englossarium
vanHSS.,aenteekeningen
I, livres
I-IV,Bruxelles
1857.
, Varianten
leiding
vanMaerlants
naturen
1878.
bloemei
E., Jacob
Verwijs,
Groningue,
164
12:06:09 PM
en natuurkundig
BroederGheraert,
Clarisse,J., Sterre, gemeenlijk
onderwijs
genoemd:
Natuurkunde
vanhetGeheel-al
voor
hetwerk
vanzekeren
Broeder
Gheraert
, engehouden
. . ., Leyde,1847.
KonradvonMegenberg,
1861(cf.Pelzer
Pfeiffer,
Fr., Das BuchderNatur
, Stuttgart,
1964,PP-55S sv.).
C liste d'tudes qui ont trait au De naturisrerumde Thomas de
DANSoRDRE DE LEUR PUBLICATION1.
CANTIMPR
De quatuor
novissimis
Carthusianus,
, Delft,1487,articulus
go.
Dionysius
De scriptoribus
Iohannes
ecclesiasticis
. . ., Baie,1494,f. 70v.
Trithemius,
LibriVIdeviris
illustribus
Leander
ordinis
Albertus,
, Bologne,ii9.
praedicatorum
minorum
tomus
Carthusianus,
primus,
Operum
Dionysius
Cologne,1532,pp.418-9.
universalis
C. Bibliotheca
. . ., Zurich,154.5,p. 617.
Gesnerus,
animalium
Historiae
. . ., I-III,Zurich,1551-5.
testium
veritatis
G.
. . ., Dillingen,
1565,p. 120.
Eysengrein,Catalogus
Ordinis
Fratrum
Antonius
Bibliotheca
Praedicatorum
Senensis,
, Paris,1^85,p. 99; p. 242.
A. Apparatus
sacri... II, Cologne,1608,pp.484-5^.
Possevinus,
Lovanium
etacademiae
IustusLipsius,
eiusdescriptio
1610,pp. 6-7.
, id estoppidi
, Anvers,
ecclesiasticis
R. Descriptoribus
. . ., Cologne,1613,pp. 364-5".
Bellarminus,
Bibliotheca
. . . Cologne,1618,p. 12.
Molanus,
materiarum,
Johannes
Sancii
Ordinis
Praedicatorum
H.
, Douai,1618.
Belgi
Choquetius,
Bonum
universale
deapibus
G. L'introduction
Colvenerius,
3,Douai,1627,nonpagine,
et lesnotespp. 1-176.
Christiana
A. Belgica
. . ., Douai,1634,PP'
Raissius,
HenricusGandicavensis,
De scriptoribus
ecclesiasticis
. . ., ed. A. Miraeus,Bibliotheca
ecclesiastica
... I, Anvers,
1639,p. 172.
descriptoribus
Ph. Dissertano
ecclesiasticis
Labbaeus,
II,Paris,1660,pp.438-41.
philologica
universitatis
Parisiensis
C. E. Historia
. . . III,Paris,1666,p. 711.
Bulaeus,
ecclesiasticorum
historia
literaria
Caveus,G. Scriptorum
I, Genve,1694,p. 06.
livreII, Amsterdam,
G. J.Operaomnia
IV, De historieis
Vossius,
latinis,
1699,p. 1^3.
dominicanum
sive
Historia
B.
Germaniae
sacri
provinciae
inferioris
Jonghe, de, Belgium
ordinis
FF. Praedicatorum
, Bruxelles,
1719, pp. 146-9.
Le Long,J.Bibliothque
dela France
, Paris,1719, nos.2894,6343.
historique
ordinis
Praedicatorum
... I, Paris,1719, pp. 2^0-4.
Qutif,J. et Echard,J. Scriptores
Historia
et
medii
aevi
P.
a natoChristo
C.C.C.C.,
X,
poetarumpoematum
Leyser,
postannum
seculorum
, Halle,1721, pp. 1000-1.
latina. . ., Hambourg,
Fabricius,
1721-2,II,pp. 649-^0;III,pp. 217-8.
J.A. Bibliotheca
C. G. Allgemeines
Gelehrten
Lexikon
coll. 1146-7.
IV, Leipzig,175-1,
Jocher,
D. Florilegium
historico-criticum
librorum
Gerdes,
rariorum,
1763,p. 54.
Groningue-Brme,
literarium
... II, Utrecht,
Saxe,Chr.Onomasticon
1777,p. 311.
in Krakau
zurKunstPenzel,Abt,Beschreibung
, dansMurr's
einiger
Handschriften
Journal
undzurallgemeinen
Litteratur
X = 1781,pp. 239-^7.
geschichte
1 Pourdesraisons
ontt insrs
titres
pratiques
quelques
qui ne se rapportent
que d'une
manire
auDenaturis
rerum.
Plusieurs
indirecte
titres
dufichier
de
proviennent
bibliographique
l'Institut
del'Universit
d'Utrecht.
bio-historique
12:06:09 PM
vanoudHollandsche
vonFallersleben,
deropgave
Hofmann
Dichtwerken
, dansAKL
Vervolg
II = 1821,pp. 371-7.
imMittelalter
desrmischen
Rechts
Fr.C. Geschichte
III,Heidelberg,
1822,pp.315-6.
Savigny,
deVitrj,
historien
, dansHLFXVIII= 1835,pp. 209-46.
Daunou,P.Jacques
Prcheur
deFlandre,
SigerdeLilleouZegher
, dansHLFXVIII= 1835,pp. 397-8.
frre
der
Bibliotheek
Nederlandsche
S.
I, Middelbourg,
Wind, de,
1835, pp.
Geschiedschrijvers
509-10.
tweeoudewerken
derbinboec
ende dialogen
der
, getiteld
Scheltema,
J. Bericht
aangaande
in1488, dansGeschiedenLetterkundig
beide
creaturent
VI,Utrecht,
gedrukt
Mengelwerk
1836,pp. 149-84.
dansHLFXIX = 1838,pp. 177-84.
deCantimpr9
Daunou,P. Thomas
einer
allerbekannten
Vlker
derWelt
Grsze,
J. G. Th. Lehrbuch
allgemeinen
Literrgeschichte
ZeitII, 3, Dresde-Leipzig,
bisaufdieneueste
vonderltesten
1843,pp. 926-7.
sur1geet1origine
destraductions
latines
A. Recherches
d'Aristote2,
Paris,
Jourdain,
critiques
1843[repr.NewYork,i960],pp. 64-71.
Sterreennatuurkundig
Natuur, gemeentelijk
Clarisse,
J.L'introduction
onderwijs
genoemd:
voorhetwerk
vanzekeren
Broeder
kunde
vanhetGeheel-al
Een
Gheraert.
, engehouden
uithetlaatstderXlIIeofhetbegin
leerdicht
nederduitsch
derXlVeeeuw.
oorspronkelijk
naarvijjzeeroudehandschriften
vanvierlatere
maarzeer
, met
gebruikmaking
Uitgegeven
eene
en
met
,
,
nauwkeurige
afschriften inleidingaanteekeningen
Leyde,1847.
Leven
vansinteChristina
de wonderbare
, in oud-dietsche
Bormans,
J. H. L'introduction
uitdeXIV
e oj XVeeeuw9
met
naereenperkementen
t aenteekehandschrift
inleiding
rijmen9
enandere
, Gand,1850.
bijvoegsels
ningen
derNederlandsche
Geschiedenis
. Beknopte
Letterkunde
Vloten,J. van,Boekaankondigingen
,
doorProfessor
I. G. Visscher
, dansAKL,185:1,p. 260-1.
comme
de Cantimpr
unedessources
o Albert-le-Grand
et
Bormans,
J. H. Thomas
indiqu
de leurscrits
Maerlant
ontpuislesmatriaux
surVhistoire
naturelle
surtout
, dans
etdesbeaux-arts
dessciences
deBelgique
Bulletins
deVAcadmie
, deslettres
XIX,
royale
i = 1852,pp. 132-59.
derMiddennederlandsche
Dichtkunst
W. J. A. Geschiedenis
III, Amsterdam,
Jonckbloet,
**SS,PP- 33-SSI PP-477*86.
Solesmense
. . ., Paris,1855,II p. 520; III pp. lxxv-vi;pp
Pitra,J. B. Spicilegium
33-7HoraeBelgicae
dermittelniederlndischen
Hofmann
vonFallersleben,
I2,Uebersicht
,
Dichtung
Hanovre,
1857,nos.429-30;no. 438; no. 481.
der Botanik
desXIII.Jahrhunderts
IV, Die Encjclopdiker
,
Meyer,E. H. F. Geschichte
91-6.
1857,
Knigsberg, pp.
a Hetleven
vansinte
tenlaetste
, eenDietsch
Bormans,
J.H. L introduction
Lutgardis
gedieht
derXlVeeeuw
vandetweede
vanBroeder
Geraert,
, naarhetoorspronkelijk
helft
handschrift
Amsterdam,
1857-8.
undMedicin
Incunabeln
L. Graphische
Choulant,
, Leipzig,1858[repr.
frNaturgeschichte
Munich,
1924;repr.Hildesheim,
1963],pp. 99-119.
latinamediae
etinmae
latinitatis
V-VI,ed. MansiFlorence,
Fabricius,
J. A. Biblotheca
1858[repr.Graz,1962],p. 541.
B. Humbert
, dansNBUXXV,1858,coli.483-5.
Haurau,
de
, dansNBUXXVI,1858,col. 556.
Jean Holywood
rares
etprcieux
delivres
... II,Dresde,e.a. 1861, pp. 38-9.
Grsze,
J.G. Th.Trsor
DasBuch
derNatur
vonKonrad
von
1861.
Fr.L'introduction
Pfeiffer,
, Stuttgart,
Megenberg
166
12:06:09 PM
derGegenwart
Ein
undVorzeit
. Culturhistorischer
K. F. W. Botanik
Jessen,
Entwicklung.
zur
Geschichte
der
Abendlndischen
Vlker
Waltham,
,
1864
[repr.
Beitrag
Leipzig,
Mass.1948],pp. 159-61.
deCantimpr
E.R. Thomas
, dansNBGXLV,1866,col. 219.
de Nederlandsche
Letterkunde
W. J. A. Geschiedenis
I, Groningue,
1868,p.
Jonckbloet,
126; p. 458.
literaturae
Botanicae
. . ., Milan,1871,[repr.Milan,1950],
Pritzel,G. A. Thesaurus
56.
p.
undCharLDarwin
der
derZoologie
bisaufJoh.Mller
, Geschichte
Carus,J.V. Geschichte
in Deutschland,
neuereZeit XII, Munich,1872,pp. 211-23.
Wissenschaften
der
Bartholomaeus
dasmd
desMeisters
. Arzneibuch
, dansSitzungsberichte
Haupt,J. Ueber
=
Akademie
derWissenschaften
Classe
LXXI
Kaiserlichen
Philos.
-Hist.
1872,
, Vienne,
pp. 558-9.
imMittelalter
und
derdeutschen
untersucht
, nachdenQuellen
Mystik
Preger,W. Geschichte
I, Leipzig,1874,PP*46-7.
dargestellt
derGeschichte
derMedicn
undderepidemischen
Krankheiten
Hser,H. Lehrbuch
I3,lna,1875,
p. 696.
einaltdeutsches
Gedicht
vonVolmar
H. Das Steinbuchi
, Heilbronn,
1877,pp. xxvLambei,
xxxiii.
werken
beschouwd
alsSpiegel
vande13eeeuwt
Winkel,
J.te,Maerlants
Leyde,1877;Gand,
1892.
JacobvanMaerlants
Naturen
E. L'introduction
1878,pp.
Bloemef
Verwijs,
Groningue,
ix-lxiii.
Bloeme
SandeBakhuyzen,
W. H. vande, Aanteekeningen
", dansTNTLI
op "DerNaturen
= 1881,pp. 191-219; pp. 261-80.
derNederlandsche
Letterkunde
Winkel,
I, Harlem,1887,p. 285.
J.te,Geschiedenis
divers
surlesproprits
deschoses
de
deschoses
, III La nature
, parThomas
Delisle,L. Traits
=
dans
HLF
XXX
,
1888,
365-88;
Cantimpr
pp.
pp. 615-6.
derMiddelnederlandsche
Taal-enLetterkundey
Petit,L. D. Bibliographie
Leyde,1888,nos.
1480-1.
au moyen
surlesmystiques
cour
A. Etude
desPays-Bas
. XLVI= 1892,
ge,dansMm.
Auger,
I35-43du livreI du Trsor
deschapitres
C-CXXV
Latini
deBrunetto
Delisle,L. La source
, dansBEC
LIV = 1893,pp. 406-11;pp. 587-8.
W. Deutschlands
imMittelalter
Wattenbach,
II, Berlin,1894,P 465;
Geschichtsquellen
p. 487; p. 500.
durch
A. Wegweiser
dieGeschichtswerke
deseuropischen
Mittelalters
bis 1500 II2,
Potthast,
Berlin,1896,p. 1063.
derNederlandsche
Brink,
Amsterdam,
1897,pp. 174-5.
Letterkundef
J. ten,Geschiedenis
Leven
vansinte
boek
naar
Fr.van,L'introduction
tweede
enderde
Lutgartt
Veerdeghem,
eenKopenhaagsch
, Leyde,1899,PP*i-xxvii;pp. 115-6.
Handschrift
vonChantimpr
A. Thomas
Kaufmann,
, Cologne,1899.
Hetbinboec
enzijnexemvanThomas
vanCantimpr
Vet,W. A. vander,L'introduction
, diss.,Leyde;La Haye,1902,pp. 1-73;pp. 408-447.
pelen
initsrelation
toAster
and
E. S. History
inthehistory
, Studies
Botany
ofpre-Clusian
Burgess,
variations
oftheTorreybotanical
clubX, published
I. Memoirs
ofAsters
bythe
club,NewYork,1902,pp. 282-3.
167
12:06:09 PM
dessources
deVhistorie
dupaysdeLige
au moyen
cour.
Balau,S. Etude
critique
ge, dansMm.
LXI = 1902-3,PP. 434-6.
G. Denkmler
Mittelalterlicher
vonSchriften
undKarten
Hellmann,
, Neudrucke
Meteorologie
berMeteorologie
undErdmagnetismus
XV, Berlin,1904,pp. 27-8; pp. 117-26.
derBotanik
V. von,Geschichte
inBhmen
Maiwald,
, Vienne- Leipzig,1904,pp. 6-7; p.
13; p. 16.
derNederlandsche
Letterkunde
G. Geschiedenis
I, Groningue,
Kalff,
1906,pp. 149-f
.
Albertus
Thomas
von
undVincenz
vonBeauvais
H.
und
Stadler,
,
, dansNatur
Magnus
Cantimpr
IV = 1906-7,pp. 86-90.
Kultur
overdemiddeleeuwsche
derAbdijRolduc
Gils,P. . M. van,Eenige
,
opmerkingen
boekenlijst
vanhetvijjdeNederlandsche
dansHandelingen
, Leyde,1907,p.
Philologencongres
ii, no. 89.
U. Rpertoire
dessources
du moyen
Chevalier,
II2, 1907,
historiques
gefBio-bibliographie
coll.4499-500.
derNederlandsche
Letterkunde
Winkel,J. te, De ontwikkelingsgang
I, Harlem,1908,pp.
334-medizinische
K. Deutsche
Inkunabeln
Sudhoff,
, Leipzig,1908,pp. 73-9.
Benediktionen
imMittelalter
Franz,A. Die kirchlichen
I, Fribourg-en-Brisgau,
1909,pp.
43-42.
deCharles
du XVes. XI, Paris,1910,
P. La librairie
d'Orlans,
Champion,
Bibliothques
p. 14.
aus Thomas
hominibus
Orientis
vonCantimpr:
De naturis
Hilka,A. Liberde monstruosis
aus
der
der
Breslauer
rerum.
Stadtbilbiothek
nebst
zwei
Bilderhandschrift
Erstausgabe
Seiten
Facsimile
zurJahrhundertfeier
derUniversitt
Breslau
, dansFestschrift
, hrsg.vom
Schlesischen
Breslau,1911, pp. i$2-6.
Philologenverein,
dela nature
aumoyen
etdumonde
Ch. V. La connaissance
ge, Paris,1911.
Langlois,
desThomas
vonBrabant.
EinBeitrag
zurKenntnis
desMittelFerckel,Chr.Die Gynkologie
alterlichen
undihrer
, Munich,1912.
Quellen
Gynkologie
vonMegenberg
O. Konrads
Deutsche
Deutsche
Textedes Mittelalters
Matthaei,
Sphaera,
XXIII,Berlin,1912.
Albertus
libriXXVI
Stadler,H. L'introduction
, De animalibus
, BGPMA
XV,
Magnus
Munster
i.W., 1916.pp. vii-xiv.
M. DiePhilosophia
Albert
vonOrlamunde,
undihrVerfasser
dansBGPMA
Grabmann,
Pauperum
XX,2 = 1918,pp. 7-13.
Albertus
libriXXVIt
BGPMA
Stadler,H. L'introduction
, De animalibus
XVI,
Magnus
Munster
i.W., 1920,pp. v-viii.
Hetleven
doorThomas
A. L'introduction
vandeheilige
vanCantimpr
,
Janssens,
Lutgard
Louvain
e.a., 1921.
inEngland,
Evans,J. E. Magical
Jewels
ofthemiddle
agesandtherenaissance,
particularly
Oxford,
1922,pp.91-2; pp. 223-34.
L. A history
andexperimental
science
the
thirteen
centuries
Thorndike,
ofmagic
during
first
of
oureraII, Londres,
1923,p. 196;pp. 372-400.
Ch. H. Studies
in thehistory
science
Haskins,
, NewYork,1924[repr.New
ofmediaeval
York,i960],p. 41.
derWiegendrucke
der
frden Gesamtkatalog
, hrsg.vonder Kommission
Gesamtkatalog
I-VIII,1, Leipzig,192-40.
Wiegendrucke,
derRbe(Beta)alsKulturpflanze
E.O. von,Geschichte
, Berlin,192^,pp. -6.
Lippmann,
168
12:06:09 PM
M. Mittelalterliches
Geistesleben
zur Geschichte
derScholastik
und
Grabmann,
, Abhandlungen
I, Munich,1926,p. 158.
Mystik
undscholastische
B. Diepatristische
, Berlin,1927[repr.Bale- Stuttgart,
Philosophie
Geyer,
190], P- 380; p. 732.
enThomas
vanCantimpr
, dansOGEI = 1927,pp.61-79;
J.Bartholomaeus
Anglicus
Huyben,
pp. i 8-79.
Literatur
desMittelalters
derBibliothek
P. Pseudo-antike
Lehmann,
, Studien
XIII,
Warburg
i
notes
o
1927,
27-8;
i,
152-4.
pp.
p.
Leipzig,
dansla littrature
etdidactique
dumojen
Welter,J.Th. Vexemplum
religieuse
ge, ParisToulouse,1927,pp. 338-9etpassim
, voirl'index,p. 544.
zurGeschichte
F. S. Materialien
derEntomologie
bisLinne
Bodenheimer,
I, Berlin,1928,p.
127;pp. 168-9;pp. 182-3.
H. Mittelalterliche
Pflanzenkunde
Fischer,
, Munich,1929,p. 35; p. 43; p. 52.
inmediaeval
culture
Ch. H. Studies
Haskins,
, NewYork,1929,p. 40; p. 196;p. 220.
" au
mdivales
surla "connaissance
dela nature
etdumonde
Board,M. de, Encyclopdies
= 1930,pp. 258-304.
moyen
ge, dansRQH, 3e srieXVI(CXIIede la collection)
deCantimprt
dansBNBXXV= 1930-32,
coll. 28-34.
Vocht,H. de,Thomas
ofscience
tothehistory
G. Introduction
Sarton,
II, Baltimore,
1931,pp. 592-4.
The
mediaeval
latin
versions
S.
D.
, with
oftheAristotelian
corpus
scientic
special
Wingate,
tothebiological
works
, Londres,1931 [repr.Dubuque,Iowa,s.d.],voir
reference
l'index,p. 135.
toteenbibliographie
vandenederlandsch
I,
St. Bijdragen
dominikaansche
vroomheid
Axters,
dansOGEVI = 1932,pp. 5-39.
au XVes. desbibliothques
deslivres
de Belgique
Polain,L. Catalogue
, 4 voll.,
imprims
Bruxelles,
1932.
derPharmakognosie
A. Handbuch
Tschirch,
, zweiteerweiterte
I, 2: Allgemeine
Auflage
, Leipzig,1932,p. 1030.
Pharmakognosie
mediaeval
M. S. English
Londres,
Evans,J.andSerjeantson,
1933.
lapidaries,
VII = 1933,
medii
aevi, dansALMA
Hlin,M. Index
scriptorum
operumque
latino-belgicorum
pp. 77-163.
moralisierende
desLiberdemonstruosis
hominibus
Hilka,A. Einealtfranzsische
Bearbeitung
Orientis
vonCantimpr
ausThomas
rerum
, Denaturis
, Berlin,1933.
VII ,
toteenbibliographie
vandenederlandsch
St. Bijdragen
vroomheid
dominikaansche
Axters,
dansOGEVIII = 1934,PPI4I"77vonRomans
Ordensmeister
derDominikaner
Planzer,D. FritzHeintke
, Humbert
, derfnfte
,
dansAFPIV = 1934,pp. 262-67.
derdeutschen
Boeckl.C. DieBedingtheiten
desMittelalters
, Suppl.III,
, dansBGPTMA
Mystik
2 = 1935,PP-1011-20.
Geistesleben
und
zurGeschichte
derScholastik
M. Mittelalterliches
Grabmann,
, Abhandlungen
II, Munich,1936,p. 361; p. 378.
Mystik
desmdecins
enFrance
auMoyen
E. Dictionnaire
Wickersheimer,
biographique
geII, Paris,
1936,p. 758.
dela chronique
deJacques
A. de, Autour
deSoest
etdesesditions
Guimaraes,
, dansAFPVII
= 1937,PP-290-304.
Vondenersten
derBotanik.
biszurGegenwart
Mbius,M. Geschichte
, lna,1937,
Anfngen
pp. 18-9.
vonMegenbergy
undSchriften
desKonrad
MittelalterdansNDF, Abteilung
Ibach,H. Leben
licheGeschichte
7, Berlin,1938.
I 69
12:06:09 PM
99
"
etla chronique
debibliographie
dominicaine
H. D. Notes
, I La Tabula deStanis
Simonin,
=
VIII
deSoest
dans
AFP
deJacques
1938,pp. 193-213.
,
eeuw
derdertiende
indeNederlanden
St. Dominikaansche
, dansOGEXIII =
Axters,
zielzorg
1939PP-149-84.
- Bruxelles,
derNederlanden
vandeLetterkunde
I, Bois-le-Duc
1939,
Baur,F. Geschiedenis
286
sv.
pp.
etprieures
desabbayes
L. H. Rpertoire
I, Macon,1939,
Cottineau,
topo-bibliographique
col. 589.
rerum
vanThomas
vanCatimpr
met
denaturis
inverband
Toi,J.F. ]. van,Enkele
opmerkingen
vande Vereeniging
dansAnnalen
tot
b. de Nat. Rer.ende Kyr
(a, Datering:
aniden),
deKatholieken
inNederland
onder
derwetenschap
XXXI
vandebeoefening
hetbevorderen
= 1939,PP-171-80.
XXII== 1941,pp.
um1200,dansArchiv
L. DieBiene
imWissen
Armbruster,
furBienenkunde
49-144.
sciences
, Waltham,
Mass.,1942,p. 60.
Reed,H. S. Ashort
history
oftheplant
van
van
Maerlant
A.
Damme,1943,pp. 29-32;pp.
,
, proeve bibliographie
Arents, Jacob
190-8.
deVEgliseenBelgique
III, l'Eglise
Bruxelles,
Moreau,E. de, Histoire
fodale1122-1378,
voir
l'index.
194S*passim,
vanMaerlant,
Turnhout,
1946,
Mierlo,J.van,Jacob
zijnbeteekenis,
zijnwerken,
zijnleven,
PP-47-3.
vanonzeplanten
H. De volksnamen
, Zuthpen,
1946,pp.47-8.
Uittien,
andThomas
Aiken,P. Theanimal
, dansSpeculum
Magnus
ofCantimpr
history
ofAlbertus
XXII= I947,pp. 20J-2
.
derbiologie2,
Gorinchem,
1947,p. 2$.
Sirks,M. J.Deontwikkeling
douTresor
de Brunetto
Latini
of
Li livres
L'introduction
F.
, University
Carmody, J.
inmodemphilology
California
XXII,California,
1948.
publications
enBelgique
de1*
E. de,Histoire
Bruxelles,
I, Texte-Cartes,
, tome
Moreau,
complmentaire
Eglise
1948.
dansDHGEXI = 1949coll. 781-3.
M. Cantimpr,
Chartier,
La Haye,1949,p. 38$.
W. 50Jahre
Junk,
Antiquar,
anditscommentators
L. TheSphere
, Chicago,1949.
Thorndike,
ofSacrobosco
vroomheid
indeNederlanden
van
de
Geschiedenis
St.
, Anvers,
1950-3,I, devroomheid
Axters,
vanRuusbroec,
: II, deeeuw
hetiaar 1300, passim
totrond
passim.
LXXIV= 1953,pp.433-.06.
dansRomania
dessirnes,
depoisson
Farai,E. La queue
dans
in
de Compendia
vandeXUleeeuw,
van
De
A.
de,
Velde, J. J.
natuurwetenschappen
= I9S3,p. 13i PP-*4"*;P-47i P- S2MKVAWXV
enCharadius
in depoezie.Calander
W. Tweevreemde
, dansHandelingen
vogels
Asselbergs,
Nederlands
vanhetdrieentwintigste
,
1954,pp. 88-103.
Philologen-congres
Groningue,
enFrance,
dela botanique
A. D. de,Histoire
Paris,1954,p. 19.
Virville,
AeviV, Madrid,
Medii
Biblicum
Fr.Repertorium
19, nos.8082-3.
Stegmller,
Letterkunde
der
Nederlandse
Geschiedenis
de
Handboek
tot
G.
I, Bois-le-Duc,
Knuvelder,
1957[= 4e d 1967],PP-122-31.
vonSoest
E. Jacob
, dansLTKV = i960,col. 847.
Filthaut,
de
Romanis
Humbertus
G.
, dansLTKV = i960,col. 533.
Gieraths,
v. Sachsen
, dansLTKV = i960,coll. 1120-1.
Jordanus
VIII = i960,pp. 6-23.
L. Delapidibus
, dansAmbix
Thorndike,
=
V
col. 849.
dans
LTK
de
A.
i960,
,
Waas, Jacob Vitrj
I 70
12:06:09 PM
vonMegenberg
E. Konrd
, dansLTKVI = 1961,col. 469.
Bauerreiss,
"De animalibus
zu
Konrad
vonMegenberg
A.
, Thomas
Brckner, Quellenstudien
Cantipratanus
99als Vorlaae
im99
BuchderNatur99,
diss.Frankfurt
a. M., 1961.
quadrupedibus
dePrussia
W. Petrus
, LTKVIII = 1963,col. 378.
Eckert,
undTheologie
desXII
zumEinflusz
Senecas
Studien
D.
Kl.
Nothdurft,
aufdiePhilosophie
180-1.
,
1963,
Jahrhunderts
Leyde Cologne,
pp.
ofCantimpr,
dansIsisLIV,2 = 1963,pp. 269-77
K. More
Thorndike,
manuscripts
ofThomas
99
DerNaturen
vanEck-Kampstra,
twee
A. van,JacobvanMaerlants
Panthaleon
Bloeme99,
La
dans
Het
Boek
derde
overhandschriften
notities
,
reeks,XXXVI, Haye,1963-4,
,
pp. 222-32.
mdivaux
d9histoire
littraire
surla scolastique
mdivale
. . ., Philosophes
Pelzer,A. Etudes
- Paris,1964,pp. 177-82;pp. 217-8;p. 295; p. $6.
Vili,Louvain
dansDLF, 1964,coll. 710-11.
d9Aquin,
F. van,Thomas
Steenberghen,
vanCantimpr
St.Thomas
, dansVMKVA
1965,pp. 241-51.
Axters,
vanCantimpr
E. Thomas
, dansLTKX = 1965,col. 139.
Brouette,
andtheinterpretation
the
Nature
M. I. Theant-lion:
text,
Gerhardt,
from
study
ofa biblical
III = 1965,pp. 1-23.
toAlbert
theGreat
, dansVivarium
Physiologus
Scot
L. Michael
, Londres,
Thorndike,
1965,p. 1; p. 33; pp. 60-4.
9and
Ancient
andmedieval
on99ink-fishes9
in
decline.
M.
I.
Gerhardt, Knowledge
information
IV == 1966,pp. 144-75-.
habits
their
, dansVivarium
au Xlllesicle
mdivaux
F. van,La philosophie
IX, Louvain
, Philosophes
Steenberghen,
Paris,1966,p. 97; p. 277.
vanmedisch
inDietsche,
eenmiddelnederlandse
Daems,W. F. Boecvanmedicinen
compilatie
, supplments
VII, Leyde,1967.
literatuury
Janus
Jarmaceutische
D. Albertus
, Oxford,
1967.
, Book
Magnus
ofminerals
Wyckoff,
Asuivre
Utrecht
voor
LaatLatijn
Instituut
171
12:06:09 PM
Reviews
Mittellateinisches
, hrsg.vonKARLlangosch,III = 1966,Selbstverlag-Kln,
Jahrbuch
DM
30.-.
304pp.,
enmemetempsque
et la rapidit
la qualitdesarticles
de sa parution,
Parla rgularit
le plus
esten trainde devenir
le Mittellateinisches
la soliditde l'information,
Jahrbuch
defond
Voicilesarticles
: P. Klopsch,
aulatinmdival.
consacrs
despriodiques
prcieux
deCologne)
l'universit
Literatur
indermittellateinischen
Prosa
undVers
;
(discours
inaugural
deshohen
lateinischer
undVerfasserschaft
derUberlieferung
Probleme
D. Schaller,
Liebesbriefe
imMittelalter
undStruktur
Mittelalters
;
; H. Brinkmann,
Lyrik
religiser
Voraussetzungen
DerLeipziger
Mittelalter
imschwedischen
L.
ZurOjfiziendichtung
A. nnerfors,
;
Gompf,
"Ordoartiumn
Treverense"
II; H. Walther,Die poetische
; F. Brunhlzl,
uFlorilegium
undsprachliche
BemerTextkritische
descod. Oxford
Rawl.C. 1o ; A. nnerfors,
Anthologie
De nonnullis
versibus
orum"desC. deBridia;D. Kuijper,
storia
Tartar
zur"ty
Nequam
kungen
etH. Roos.
zurmittellateinischen
desMiscellanea
Suivent
Poetae
attributis.
Lyrik
parS. Ebbesen
faire
contribuent
fortdtaills,
les quarante
rendus,
Enfin,
parfois
pagesde comptes
uninstrument
annuaire
de ce troisime
indispensable.
J.E.
desXlleetXlllesicles
La survie
d'Ovidedansla littrature
SIMONE
,
viARRE,
scientifique
du C.E.S.C.M. IV, Poitiers,
Publications
1966,184pp., i NF.
aux
d Ovideoffre
A la premire
pagede sonlivre,MlleViarredclare:"Le Nachleben
n'ontpas encore
chercheurs
un chantier
rapidesou prmatures
que des synthses
peine s'y intresser,
commencent
Les Franais
dfinitivement.
aprsles
organis
mais
d'accordavecla premire
Italiens
et lesAllemands".
Jeseraisentirement
phrase,
ans
il y a plusde quatre-vingts
auxseulsParisiens,
nonavecla seconde.Pouren rester
Chrtien
son
V
littraire
de
la
France
dans
Histoire
Paris
Gaston
(XXIX)
Legouais
publiait
que
de Mlle Viarredoit
et imitateurs
d'Ovide.A monavis, l'ouvrage
etautres
traducteurs
il ya
ouprmatures"
les "synthses
trerang
Pourtant,
qu'ellednonce.
rapides
parmi
la
est
une
thse
En effet,
des circonstances
attnuantes.
complmentaire,
l'ouvrage
" d'Ovide
etla pense
dansles"Mtamorphoses
tantL'image
thseprincipale
, laquellea t
lesgrandes
d'Etatfranaises,
thses
soutenu
L'effort
accueillie.
favorablement
qu'exigent
surl 'antiquit
tude
l'auteur
cette
n'ait
surtout
Paris,
portant
puprparer
explique
que
se
en
vraiment
aux
tudes
mme
s'initier
en
mdivales,
et,
particulier
temps,
classique
a t,non
dumoyen
aveclesencyclopdistes
familiariser
commeil fallait
ge.L'erreur
maisbienpluttde la publiertelle
cettethsecomplmentaire,
pastantde prsenter
quelle.
J.E.
172
12:06:19 PM