I.

Khi lc v ch ngha Mc-Lnin

1. Ch ngha Mc-Lnin v ba b phn cu thnh
a. Ch ngha Mc-Lnin
Ch ngha Mc-Lnin l h thng cc quan im v hc thuyt khoa hc, gm
trit hc, kinh t chnh tr v ch ngha x hi khoa hc ca C.Mc v Ph.ng
ghen, do V.I.Lnin bo v v pht trin. Ch ngha hnh thnh trn c s k
tha v pht trin bin chng nhng gi tr lch s t tng nhn loi gii thch,
nhn thc thc tin thi i; l th gii quan duy vt bin chng v phng php
lun bin chng duy vt ca nhn thc khoa hc v thc tin cch mng; l khoa
hc v s nghip t gii phng giai cp v sn, gii phng nhn dn lao ng v
gii phng con ngi, v nhng quy lut chung nht ca cch mng x hi ch
ngha, xy dng ch ngha x hi v ch ngha cng sn, to nn h t tng khoa
hc ca giai cp cng nhn.
b. Ba b phn l lun c bn cu thnh ch ngha Mc-Lnin
Ni dung ch ngha Mc-Lnin bao gm h thng tri thc phong ph bao
qut nhiu lnh vc vi nhng gi tr lch s, thi i v khoa hc to ln; nhng trit
hc, kinh t chnh tr v ch ngha x hi khoa hc l nhng b phn l lun quan
trng nht. Trit hc l h thng tri thc chung nht v th gii, v v tr, vai tr
ca con ngi trong th gii y. Kinh t chnh tr l h thng tri thc v nhng quy
lut chi phi qu trnh sn xut v trao i t liu sinh hot vt cht trong i

sng x hi m trng tm ca n l nhng quy lut kinh t ca qu trnh vn

ng, pht trin, dit vong tt yu ca hnh thi kinh t-x hi t bn ch ngha
cng nh s ra i tt yu ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha. Ch
ngha x hi khoa hc l h thng tri thc chung nht v cch mng x hi ch
ngha v qu trnh hnh thnh, pht trin ca hnh thi kinh t-x hi cng sn
ch ngha; v s mnh lch s ca giai cp cng nhn trong s nghip xy dng
hnh thi kinh t-x hi .
Gia cc b phn l lun cu thnh ch ngha Mc-Lnin c s khc nhau tng i,
th hin ch ch ngha x hi khoa hc khng nghin cu nhng quy lut x hi
tc ng trong tt c hoc trong nhiu hnh thi kinh t-x hi nh ch ngha duy
vt lch s, m ch nghin cu cc quy lut c th ca s hnh thnh, pht trin
ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha. Ch ngha x hi khoa hc cng
khng nghin cu cc quan h kinh t nh kinh t chnh tr, m ch nghin cu cc
quan h chnh tr-x hi ca ch ngha x hi v ch ngha cng sn.
Gia cc b phn l lun cu thnh ch ngha Mc-Lnin c s thng nht tng
i, th hin quan nim duy vt v lch s m t tng chnh ca n l do s pht
trin khch quan ca lc lng sn xut nn t mt hnh thi kinh t-x hi ny ny
sinh ra mt hnh thi kinh t-x hi khc tin b hn v chnh quan nim nh th
thay th s ln xn, ty tin trong cc quan nim v x hi trong cc hc
thuyt trc ; th hin vic C.Mc v Ph.ngghen vn dng th gii quan duy
vt bin chng v php bin chng duy vt vo vic nghin cu kinh t, t
sng to ra hc thuyt gi tr thng d nhn thc chnh xc s xut hin, pht
trin v dit vong tt yu ca ch ngha t bn. n lt mnh, hc thuyt gi tr
thng d cng vi quan nim duy vt v lch s a s pht trin ca ch ngha
x hi t khng tng n khoa hc. Bi vy, ch ngha Mc-Lnin cung cp cho
loi ngi v nht l cho giai cp cng nhn, nhng cng c nhn thc v i v
kin nh ch ngha Mc-Lnin, t tng H Ch Minh l nn tng t tng, kim ch
nam cho hnh ng ca ng .
2. Khi lc s ra i v pht trin ca ch ngha Mc-Lnin
a. Nhng iu kin, tin cho s ra i ca ch ngha Mc
iu kin kinh t-x hi. Vo cui th k XVIII n gia th k XIX, cuc
cch mng cng nghip din ra nc Anh, sau mau chng lan rng ra cc nc
ty u tin tin. Cuc cch mng khng nhng nh du bc chuyn t sn
xut th cng sang sn xut cng nghip, lm cho phng thc sn xut t bn ch
ngha tr thnh h thng kinh t thng tr, tnh hn hn ca ch t bn so vi
ch phong kin th hin r nt, m cn lm thay i su sc cc din x
hi m trc ht l s hnh thnh v pht trin ca giai cp v sn.
ng thi vi s pht trin , mu thun vn c, ni ti nm trong phng thc sn
xut t bn ch ngha ngy cng th hin su sc v gay gt hn. l mu
thun gia tnh x hi ca qu trnh sn xut v trnh pht trin ngy cng

cao ca lc lng sn xut vi hnh thc s hu t liu sn xut t nhn v phn chia
sn phm x hi bt bnh ng. Sn phm x hi tng ln nhng l tng t do,
bnh ng, bc i khng c thc hin. Bt cng x hi tng, i khng x hi
thm su sc m tiu biu l cuc khng hong kinh t nm 1825; ngi lao ng
b bn cng ho v b bc lt. Mu thun gia v sn vi t sn, vn mang tnh i
khng, biu hin thnh u tranh giai cp. Khi ngun l cuc khi ngha ca
th dt Lyng (1831, 1834) vch ra mt iu b mt quan trng- l cuc
u tranh din ra bn trong x hi, gia giai cp nhng ngi c ca v giai cp
nhng k khng c g ht; phong tro Hin chng Anh (1830-1840) l phong
tro cch mng v sn to ln u tin, tht s c tnh cht qun chng v c hnh
thc chnh tr. S pht trin nhanh chng ca giai cp v sn v cuc u tranh
ca th dt Xildi nm 1844 c mang tnh giai cp t pht dn n s ra
i ng minh nhng ngi chnh ngha- mt t chc v sn cch mng. n
nhng nm 40 ca th k XIX, giai cp v sn xut hin vi t cch l mt lc lng
chnh tr-x hi c lp v thc c nhng li ch c bn ca mnh tin
hnh u tranh t gic chng giai cp t sn. Nhng vn ca thi i do s pht
trin ca ch ngha t bn ny sinh c phn nh t nhng lp trng giai cp khc
nhau, hnh thnh nn nhng hc thuyt trit hc, kinh t v chnh tr-x hi khc
nhau l gii v nhng khuyt tt ca x hi t bn ng thi, s cn thit phi
thay th n bng x hi hin thc c t do, bnh ng, bc i theo nhng lp trng khc nhau sn sinh ra nhiu hnh thc l lun v ch ngha x hi nh ch
ngha x hi phong kin, ch ngha x hi t sn, ch ngha x hi tiu t sn v.v.
Thc tin x hi nh vy ny sinh yu cu khch quan l nhng vn m thi i
t ra phi c soi sng v gii p v mt l lun trn lp trng ca giai cp v
sn. Phi tr li r rng nhng vn m mi giai cp trong x hi quan tm l
s phn ca loi ngi s ra sao; lc lng no ng vai tr ch yu trong cuc u
tranh cho tng lai ca nhn loi. l iu kin kinh t-x hi cho s xut hin
ca ch ngha Mc v ch ngha Mc xut hin vi t cch l h t tng khoa hc ca
giai cp v sn- phong tro cng nhn bc sang giai on pht trin mi v
cht v c l lun khoa hc v cch mng dn ng.
Tin l lun. Theo V.I.Lnin, ton b thin ti ca C.Mc chnh l ch hc
thuyt ca ng ra i l s tha k thng v trc tip nhng hc thuyt ca cc
i biu xut sc nht trong trit hc, trong kinh t chnh tr hc v trong ch
ngha x hi. Trit hc c in c l ngun gc l lun trc tip ca trit hc
Mc (c bit l php bin chng duy tm ca Hghen v t tng duy vt v
nhng vn c bn ca trit hc ca Phoibc). Php bin chng duy tm
ca Hghen ph phn php siu hnh; xy dng php bin chng t phm tr
nim tuyt i, coi pht trin l nguyn l c bn nht ca php bin chng vi
phm tr trung tm l tha ho v khng nh tha ho din ra mi ni, mi lc
trong c t nhin, x hi v tinh thn. C.Mc v Ph.ngghen k tha Hghen
bng cch duy vt ha nhng ht nhn hp l ca php bin chng xy
dng nn php bin chng duy vt. Nhng quan im duy vt v gii t nhin ca

Phoibc chng minh th gii l th gii vt cht; c s tn ti ca gii t nhin

chnh l gii t nhin khng do ai sng to ra v tn ti c lp vi thc. Tuy nhin,
trong lnh vc x hi, Phoibc li coi s pht trin ca x hi l s pht trin ca
tn gio. C.Mc v Ph.ngghen k tha ch ngha duy vt c bng cch loi b
tnh siu hnh v m rng hc thuyt y t ch ch nhn thc gii t nhin sang
nhn thc c x hi loi ngi, lm cho ch ngha duy vt tr nn hon b v trit
.
Kinh t chnh tr hc Anh m c bit l cc quan im kinh t ca Aam Xmt
v avt Ricc l yu t khng th thiu trong s hnh thnh quan nim duy
vt v lch s ca trit hc Mc. Aam Xmt cho rng ch ngha t bn tn ti theo
cc quy lut kinh t khch quan; l lun v kinh t hng ha, c bit l hc
thuyt gi tr (thng d sai, b) l c s ca h thng kinh t t bn ch ngha to
cho C.Mc cch nhn ng v ch ngha t bn. avt Ricc tha nhn cc quy
lut khch quan ca i sng kinh t x hi, t quy lut gi tr lm c s cho
ton b h thng kinh t v rng, do ch ngha t bn l vnh cu.
Ch ngha x hi khng tng Php vi nhng ph phn x hi t bn v nhng d
bo thin ti ca Xanh Ximng, Phuri m trc ht l lch s loi ngi l mt qu
trnh tin ha khng ngng, ch sau tin b hn ch trc; cc ng cho
rng s xut hin cc giai cp i khng trong x hi t bn l kt qu ca s
chim ot; ng thi ph phn ch ngha t bn l con ngi b bc lt v la
bp, chnh ph khng quan tm ti dn ngho. V mt s c im ca x hi
x hi ch ngha tng lai, cc ng khng nh l x hi cng nghip m trong
, cng nng nghip u c khuyn khch, a s ngi lao ng c bo m
nhng iu kin vt cht cho cuc sng v.v l c s ch ngha Mc pht trin
thnh l lun ci to x hi.
Tin khoa hc t nhin. Trong nhng thp k u th k XIX, khoa hc t nhin
pht trin mnh vi nhiu pht minh quan trng, cung cp c s tri thc khoa hc
t duy bin chng vt ln tnh t pht ca t duy bin chng c i, thot khi
tnh thn b ca php bin chng duy tm v tr thnh khoa hc.
nh lut bo ton v chuyn ho nng lng ca cc nh khoa hc t nhin nh
Lmnxp, Lenx (Nga), Maye (c), Grp, Giuln (Anh) v Cninhg (an
Mch) chng t lc c hc, nhit, nh sng, in t, cc qu trnh ho hc khng
tch ri nhau, m lin h vi nhau v hn th na, trong nhng iu kin nht
nh, chng chuyn ho cho nhau m khng mt i, ch c s chuyn ho khng
ngng ca nng lng t dng ny sang dng khc. nh lut ny dn n kt
lun trit hc l s pht trin ca vt cht l mt qu trnh v tn ca s chuyn
ho nhng hnh thc vn ng ca chng.
Thuyt t bo (ra i trong nhng nm 30 ca th k XIX) ca Svann (sinh hc)
v Slyen (thc vt hc) c xy dng nh cc cng trnh nghin cu trc
ca Hc (1665), Vonph, Griannhinp (t nhin hc), Pckin (sinh hc). Thuyt ny

chng minh rng t bo l c s ca kt cu v s pht trin chung ca thc vt

v ng vt; bn cht s pht trin ca chng u nm trong s hnh thnh v
pht trin ca t bo. Nh vy, thuyt t bo xc nh s thng nht v mt
ngun gc v hnh thc gia ng vt v thc vt; gii thch qu trnh pht trin
ca chng; t c s cho s pht trin ca ton b nn sinh hc; bc b quan
nim siu hnh v ngun gc v hnh thc gia thc vt vi ng vt.
Thuyt tin ho ca cuyn (Anh), gii thch duy vt v ngun gc v s pht trin
ca cc loi thc vt v ng vt (1859). Cc loi thc vt v ng vt bin i,
cc loi ang tn ti c sinh ra t cc loi khc bng con ng chn lc t nhin
v chn lc nhn to. Pht minh ny khc phc c quan im cho rng gia
thc vt v ng vt khng c s lin h; l bt bin; do Thng to ra v em li
cho sinh hc c s khoa hc, xc nh tnh bin d v di truyn gia cc loi.
nh gi v ngha ca nhng pht minh trong khoa hc t nhin thi y, Ph.
ngghen vit "Quan nim mi v gii t nhin c hon thnh trn nhng nt c
bn: tt c ci g cng nhc u b tan ra, tt c ci g l c nh u bin
thnh my khi, v tt c nhng g c bit m ngi ta cho l tn ti vnh cu
th tr thnh nht thi; v ngi ta chng minh rng ton b gii t nhin
u vn ng theo mt dng v mt tun hon vnh cu" .
b. Giai on hnh thnh v pht trin ch ngha Mc
(Ton tp -50 tp-nxb.CTQG.2004)
Gii thiu s lc v C.Mc v Ph.ngghen. C.Mc l con mt nh qu phi, Ph.
ngghen l con mt nh t bn, nhng hai ng hon ton dng mnh cho cch
mng v tr thnh nhng ngi sng lp ch ngha cng sn . Tn y ca
C.Mc l Karl Henrix Marx, sinh ngy 5 thng 5 nm 1818 ti Tria, tnh Ranh, nc
c trong mt gia nh lut s ngi Do thi c t tng khai sng v t do; t trn
ngy 14 thng 3 nm 1883 (65 tui), an tng ti ngha trang Khaight, Lun n,
Anh. Ph.ngghen sinh ngy 28 thng 11 nm 1820 ti Bcmen, tnh Ranh, nc c
trong mt gia nh t bn cng nghip dt bo th v t tng; t trn ngy mng 5
thng 8 nm 1895 (75 tui) ti Lun n, Anh. Theo nguyn vng ca Ph.ngghen,
sau khi ho tng, tro thi hi c th xung eo bin gn Ixtbrn, pha Nam b nc
Anh.
* C.Mc, Ph.ngghen vi qu trnh hnh thnh ch ngha Mc (1842-1848)
Thi k 1842-1843, nhng bi vit ca C.Mc ng trn bo Sng Ranh nhm bo
v li ch ca nhng ngi lao ng ngho kh, u tranh v t do v dn ch;
nh du s hnh thnh t tng v vai tr lch s ca giai cp v sn ca ng. Thc
tin u tranh thng qua bo ch lm cho t tng dn ch cch mng c ni
dung r rng hn v s chuyn bin v th gii quan C.Mc din ra tng bc. Khi
ph phn chnh quyn nh nc ng thi, ng thy ci khch quan quy nh hot
ng ca nh nc khng phi l hin thn ca nim tuyt i nh Hghen

chng minh, m l nhng li ch; cn chnh quyn nh nc l c quan i din

ng cp ca nhng li ch t nhn. Trong thi gian Croixnc (thng 5 n
thng 10 nm 1843), C.Mc vit tc phm Gp phn ph phn trit hc php quyn
ca Hghen ph phn nhng quan nim duy tm ca Hghen v x hi v i ti
kt lun, khng phi nh nc quy nh x hi cng dn , m ngc li, x hi cng
dn quy nh nh nc. C th coi y l im xut pht ca nhn thc duy vt
v lch s ca C.Mc trong tng lai.
Thng 12 nm 1843, C.Mc vit tc phm Gp phn ph phn trit hc php quyn
ca Hghen. Li ni u. Tuy nhin, s chuyn bin t tng trong thi gian ng sng
Pari th hin trong Li ni u ny, khin n vt khi tnh cht ca mt li
ni u. ng trn quan nim duy vt v lch s ang hnh thnh, C.Mc phn
tch ngha to ln v c mt hn ch ca cuc cch mng t sn m ng gi l
"cuc cch mng b phn", cn cuc cch mng v sn c gi l "cuc cch mng
trit " v khng nh "ci kh nng tch cc" ca cuc cch mng thc
hin s gii phng con ngi chnh l giai cp v sn. C.Mc cng nhn mnh
ngha to ln ca l lun cch mng trong s gn b vi phong tro cch mng, nhm
ci bin x hi v cn bn, D nhin, v kh ph phn khng th thay th cho s
ph phn bng v kh, sc mnh vt cht phi c lt bng chnh ngay sc
mnh vt cht; nhng l lun cng tr thnh mt sc mnh vt cht khi n thm
nhp vo qun chng v Ging nh trit hc thy giai cp v sn l v kh vt
cht ca mnh, giai cp v sn cng thy trit hc l v kh tinh thn ca mnh .
S hnh thnh ch ngha Mc c nh du bng nhng tc phm kinh in bt
h nh Bn tho kinh t-trit hc nm 1844, Gia nh thn thnh (1845), Lun cng v Phoibc (1845), H t tng c (1845-1846) v.v; th hin r nt vic
C.Mc v Ph.ngghen k tha tinh hoa quan im duy vt v php bin chng ca
cc nh t tng trong lch s trit hc xy dng cc quan im ch ngha duy
vt bin chng. Bn tho kinh t-trit hc nm 1844 l tc phm u tin ca thi
k hnh thnh nhng nguyn l trit hc Mc vi mc ch ph phn kinh t chnh
tr hc ng thi v ch t hu rt ra nhng vn c ngha trit hc
v nhn vn su sc. Xut pht t vic nghin cu kinh t-chnh tr hc Anh,
C.Mc phn tch bn cht ca x hi t bn t cc phm tr c th nh tin
cng, li nhun, t bn, a t, sc lao ng ch ra s i khng gia ngi
cng nhn vi nh t bn. C.Mc l gii mi quan h qua li gia ch t hu, tnh
t li, cnh tranh, gi tr sc lao ng v gi c ca n v.v lun chng cho tnh
tt yu ca ch ngha cng sn trong s pht trin x hi. T gc trit hc,
C.Mc nhn thc ch ngha cng sn l nc thang lch s cao hn ch ngha t
bn, bi n ch ngha t bn th lao ng b tha ha ti pht trin cao nht
khin cho s ph nh ch ngha t bn tr nn tt yu vi nhng tin do
chnh ch ngha t bn to ra. H t tng c (1845-1846) l tc phm nh du
mt mc quan trng, mt bc tin mi trong vic pht trin ch ngha duy vt bin
chng v ch ngha duy vt lch s cng nh ch ngha x hi khoa hc. khng
ch l tc phm c quy m ln nht trong giai on ny, m cn c th c coi l

tc phm chn mui u tin ca ch ngha Mc. Thng qua vic ph phn trit
hc mi ca c (i din l Phoibc, Bau, Sticn) v ch ngha x hi chn
chnh c, C.Mc v Ph. ngghen trnh by h thng quan nim duy vt lch
s v a ra nhiu nguyn l c bn ca ch ngha cng sn khoa hc nh nhng
h qu ca quan nim . Xut pht t hin thc lch s, C.Mc v Ph.ngghen
vit "Tin u tin ca mi s tn ti ca con ngi, v do l tin ca
mi lch s, l ngi ta phi c kh nng sng ri mi c th lm ra lch s" .
Tuy nhin, mun sng c th trc ht cn c thc n, thc ung (...) nn hnh vi
lch s u tin ca con ngi l sn xut ra bn thn i sng vt cht tha
mn nhng nhu cu y. Trong H t tng c, C.Mc v Ph. ngghen cn trnh by
qu trnh pht trin ca lch s di dng vn tt m ht nhn ca n l s hu v
t liu sn xut. Thc cht, l biu hin ca quy lut v s ph hp ca quan h
sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut, quy lut c ngha ph
bin trong s pht trin ca cc hnh thi kinh t-x hi.
Cc tc phm S khn cng ca trit hc (1847) v Tuyn ngn ca ng Cng sn
(1848) trnh by ch ngha Mc trong h thng cc quan im nn tng vi
ba b phn l lun cu thnh. Trong tc phm S khn cng ca trit hc, C.Mc
phn tch-ph phn phng php ci lng, tha hip ca Prung v u tranh
giai cp, m thc cht l s vn dng phng php Hghen b tc b tinh thn
bin chng. T , gn vi cuc u tranh chng t tng kinh t phn ng ca
Prung, C.Mc pht trin thm nhng nguyn l ca trit hc, kinh t chnh
tr hc v ch ngha x hi khoa hc. Tc phm S khn cng ca trit hc tip tc
xut cc nguyn l trit hc, ch ngha cng sn khoa hc v c bit l
nghin cu v gi tr s dng v gi tr trao i; gi tr cu thnh hay gi tr tng
hp; tin t; s d tha do lao ng mang li; phn cng lao ng v my mc;
cnh tranh v c quyn v.v nh chnh C.Mc ni, tc phm cha ng nhng
mm mng ca hc thuyt c trnh by trong b T bn sau hai mi nm tri lao
ng. S khn cng ca trit hc l tc phm biu hin s chn mui trong nhn
thc ca C.Mc nhng t tung v ch ngha x hi khoa hc v s vn dng t tng vo thc tin u tranh ca giai cp v sn v x hi tng lai. Tuyn ngn
ca ng Cng sn l vn kin c tnh cng lnh u tin ca ch ngha Mc; l
tc phm nh du s trng thnh ca ch ngha Mc v c ba phng din trit
hc, kinh t chnh tr hc v ch ngha x hi khoa hc. Theo V.I.Lnin, tc phm
ny trnh by sng sa v r rng th gii quan mi, ch ngha duy vt trit ch ngha duy vt ny bao qut c lnh vc sinh hot x hi; php bin chng vi t
cch l hc thuyt ton din nht v su sc nht v s pht trin; l lun u
tranh giai cp v vai tr cch mng- trong lch s ton th gii- ca giai cp v sn,
tc l giai cp sng to ra mt x hi mi, x hi cng sn. V quan nim duy vt v
lch s, hai ng trnh by quan im ch o l sn xut vt cht, xt n
cng, l yu t quy nh i sng chnh tr v t tng ca mi x hi, mi thi i
lch s. Chnh sn xut vt cht, c tin hnh trong khun kh mt phng thc
sn xut nht nh, mt trnh nht nh ca lc lng sn xut v vi mt
quan h sn xut ph hp, l c s khch quan ca tt c nhng s bin trong lnh

vc chnh tr, t tng, tc l trong lnh vc kin trc thng tng v cc hnh thi
thc x hi. C.Mc v Ph.ngghen vn dng t tng ny vo xem xt xu hng vn
ng ca x hi t sn v ch ra rng do s pht trin ca bn thn lc lng sn
xut ca phng thc sn xut t bn ch ngha ang vt qu khun kh ch s
hu t nhn t bn ch ngha m nn sn xut y ang lm vo nhng cuc
khng hong c tnh cht chu k v ngy cng trm trng. Biu hin chnh tr
ca cuc khng hong l nhng cuc u tranh ngy cng c tnh cht chnh
tr, ngy cng t gic ca giai cp v sn. Cc ng cn ch r php quyn t sn
chng qua l ch ca giai cp t sn c ln thnh lut- ci ch m ni dung
b quy nh bi iu kin sinh hot vt cht ca giai cp y; sn xut vt cht
quyt nh sn xut tinh thn, t tng thng tr trong mt thi i l t tng ca
giai cp thng tr v kinh t. V l lun u tranh giai cp, cng trong Li ta trn,
Ph.ng ghen vit, do (t khi ch cng hu rung t nguyn thu tan r),
ton b lch s l lch s cc cuc u tranh giai cp, u tranh gia nhng giai
cp b bc lt v nhng giai cp i bc lt, gia nhng giai cp b tr v nhng
giai cp thng tr. Nguyn nhn kinh t ca hin tng l ch t hu v t
liu sn xut. Ch lm cho x hi, vn khng c khc bit giai cp,
phn chia thnh nhng giai cp khc nhau, trong nhng giai cp nm c t
liu sn xut, iu hnh nn sn xut x hi thng tr, bc lt nhng giai cp
khc. Vn dng quan im ny vo xem xt x hi t bn, hai ng ch ra rng cuc
u tranh giai cp hin thi, gia giai cp v sn v giai cp t sn, pht trin
ti mc l, giai cp v sn s khng th lt giai cp t sn, khng th t gii
phng cho mnh nu khng p ton b ch t hu,- m biu hin trc
tip v cao nht chnh l ch t hu t nhn t bn ch ngha- xo b ton b
cc giai cp, gii phng ton x hi. Cc ng d on rng, cuc u tranh ca giai
cp v sn tt yu s dn ti cuc cch mng v sn trn quy m ton th gii v
nhng yu t ph sp nn tng ca giai cp t sn l nn sn xut i cng nghip
v s ln mnh v lc lng cng nh thc chnh tr ca giai cp v sn hin i dn
n s sp ca giai cp t sn v thng li ca giai cp v sn u tt yu nh
nhau. Phn l lun ca tc phm kt thc vi nh ngha kinh in v bn cht
ca x hi cng sn tng lai "Thay cho x hi t sn c vi nhng giai cp v nhng
s i khng giai cp ca n, s xut hin mt lin hp, trong s pht trin t do
ca mi ngi l iu kin cho s pht trin t do ca tt c mi ngi" . Kt lun
ny xc nh mc ch cui cng ca x hi cng sn v l nguyn tc nhn
o nht ca ch ngha cng sn.
* C.Mc, Ph.ngghen vi qu trnh pht trin ch ngha Mc 1848-1895. Sau thng 2
nm 1948, trit hc Mc tip tc c b sung v pht trin trong s gn b gia t
tng vi thc tin cch mng ca C.Mc v Ph.ngghen. T kinh nghim thc tin
cch mng, bng t duy l lun su sc, C.Mc v Ph.ngghen vit nhng tc
phm c s cho nhng nguyn l c bn ca ch ngha duy vt lch s; a phong
tro cng nhn t t pht ln t gic v pht trin ngy cng mnh m v chnh
trong qu trnh , hc thuyt ca cc ng cng khng ngng c pht trin. Cc
tc phm ch yu ca C.Mc nh u tranh giai cp Php, Ngy 18 thng Sng M

ca Lui Bnapact, Ph phn Cng lnh Gta v.v cho thy vic tng kt thc tin
v cc thnh tu khoa hc c vai tr c bit quan trng trong s pht trin l
lun. Nhiu vn , c bit nhng vn phng php lun duy vt bin
chng v duy vt lch s c C.Mc pht trin trong cc tc phm nghin cu kinh
t-chnh tr, tiu biu l b T bn.
T bn (1843-1883) l cng trnh s b sung, pht trin ch ngha Mc ni
chung; l hnh mu ca s phn tch khoa hc v hnh thi x hi phc tp nht,
l tc phm kinh t-chnh tr, trit hc v lch s v i nht ca C.Mc. Nghin
cu phng thc sn xut t bn ch ngha, T bn ch ra quy lut vn ng kinh t
ca x hi t bn, to c s l lun kinh t thit lp x hi cng sn. Ni dung
c bn nht ca T bn l xut pht t s vn ng ca kinh t t bn ch ngha,
C.Mc trnh by nhng nguyn l trit hc, kinh t chnh tr hc, ch ngha
x hi khoa hc trn tinh thn bin chng ca s pht trin lch s-x hi. C th
khi qut ni dung T bn t gc trit hc hai vn ch yu l quan nim duy
vt lch s v php bin chng. Quan nim duy vt v lch s. Xut pht t phng
thc sn xut, tc t hai mt ca mt qu trnh sn xut vt cht trong i sng
x hi l lc lng sn xut v quan h sn xut, C.Mc khng nh s pht trin
ca cc hnh thi kinh t-x hi l mt qu trnh lch s-t nhin . C th khi qut
rng, ton b quan nim duy vt lch s ca C.Mc trong tc phm th hin phm
tr hnh thi kinh t-x hi. Bn cht ca phm tr ny nm quy lut vn ng,
pht trin ca lch s x hi loi ngi b quy nh bi cc yu t c bn l lc lng
sn xut, quan h sn xut v kin trc thng tng; cc yu t khc trong lch s
x hi cng c vai tr chi phi tc ng, nhng trn c s cc yu t c bn .
Tnh lch s-t nhin ca s pht trin x hi c chng minh bi s pht trin va
tun t va nhy vt, va a dng phong ph, phc tp va th hin nhng quy
lut ph bin c ngha xuyn sut ton b tin trnh lch s x hi loi ngi.
Mt vn khc, ni bt, ng thi l kt qu ca s vn ng ni ti ca ni
dung tc phm- l php bin chng duy vt. Xut pht t vic nghin cu hng
ha vi t cch l t bo kinh t ca ch ngha t bn, C.Mc tng bc th hin
bn cht ca ch ngha t bn thng qua phng php lch s-lgc, tru tng-c
th. Qu trnh vn ng v pht trin ca nn sn xut t bn ch ngha biu
hin lch s ca n vi tnh a dng, phong ph, phc tp ca mt h thng, mt
phng thc sn xut. Cho nn, lch s l bn thn qu trnh sn xut; lgc l
bn cht ca nn sn xut t bn ch ngha; l bc lt gi tr thng d. C.Mc cng
phn tch r mi quan h bin chng gia ci tru tng vi ci c th; theo , ci
tru tng ch l s phn nh mt mt, mt yu t ca qu trnh nhn thc i tng, ci c th l tnh, v bn cht, l s phn nh khi qut cc thuc tnh ca i
tng trong t duy. Bi vy, nn sn xut x hi biu hin t sn xut, phn phi,
trao i, tiu dng n bn cht ca nn kinh t t bn ch ngha cng chnh l
con ng i t tru tung n c th trong t duy. Cc quy lut ca phng php
bin chng duy vt nh quy lut mu thun, quy lut lng cht, quy lut ph nh
ca ph nh, u c C.Mc vn dng vo qu trnh phn tch bn cht ch
t bn ch ngha. Phng php bin chng ca C.Mc l mt biu hin s thng

nht gia ni dung vi phng php; l phng php nhn thc thng qua s vn
ng ca ni dung. T bn l mt trong nhng cng hin v i ca C.Mc. Bng
phng php bin chng duy vt, C.Mc lm r quy lut vn ng, pht trin
ca lch s x hi loi ngi thng qua vic phn tch nn kinh t t bn ch
ngha; ng vch ra iu b mt quan trng nht ca phng thc sn xut t
bn ch ngha, ch ra tnh hai mt ca hng ho; sc lao ng l hng ho;
phn chia tin vn thng xuyn v tin vn tm thi v.v v l nhng c s ca
hc thuyt v gi tr thng d, cng vi quan nim duy vt v lch s v s mnh
lch s ca giai cp cng nhn l cc pht minh v i v quan trng nht ca ch
ngha Mc.
Nm 1875, C.Mc vit Ph phn Cng lnh Gta , y l tc phm l lun quan
trng nht sau Tuyn ngn ca ng Cng sn v b T bn. Trong tc phm, C.Mc
lm su sc v phong ph thm hc thuyt v hnh thi kinh t-x hi (nu v
vn dng cc khi nim t liu lao ng, thi gian lao ng, thu nhp lao ng,
tng sn phm x hi v.v). ng cng pht trin thm hc thuyt v nh nc v cch
mng Gia x hi t bn ch ngha v x hi cng sn ch ngha l mt thi k ci
bin cch mng t x hi n sang x hi kia. Thch ng vi thi k y l mt thi k
qu chnh tr, v nh nc ca thi k y khng th l ci g khc hn l nn
chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn .
Trong khi , Ph.ngghen pht trin ch ngha Mc thng qua vic khi qut cc
thnh tu khoa hc v ph phn cc l lun trit hc duy tm, siu hnh v c
nhng quan nim duy vt tm thng nhng ngi t nhn l ngi mcxt nhng li
khng hiu ng thc cht ch ngha Mc. Vi nhng tc phm ca mnh, Ph.
ngghen trnh by ch ngha Mc trong mt h thng l lun; nhng kin
b sung, gii thch ca Ph. ngghen sau khi C.Mc qua i i vi mt s lun
im ca cc ng trc y cng c ngha rt quan trng trong vic pht trin
ch ngha Mc.
c. Giai on bo v v pht trin ch ngha Mc
Sau khi C.Mc v Ph.ngghen qua i, V.I.Lnin l ngi bo v, b sung, pht trin
v vn dng sng to ch ngha Mc. Ch ngha Lnin hnh thnh v pht trin
trong cuc u tranh chng ch ngha duy tm, xt li v gio iu; l s tip
tc v l giai on mi trong lch s ch ngha Mc gii quyt nhng vn
cch mng v sn trong giai on ch ngha quc v bc u xy dng ch
ngha x hi.
- Bi cnh lch s mi v nhu cu khch quan ca vic bo v v pht trin ch
ngha Mc.
+ Nhng nm cui th k XIX, u th k XX, ch ngha t bn bc sang
giai on ch ngha quc. Bn cht ca ch ngha t bn th hin tinh vi, tn
bo hn; mu thun c th vn c ca ch ngha t bn ngy cng bc l su
sc m in hnh l mu thun gia giai cp t sn v giai cp v sn. Ti cc nc

thuc a, phong tro u tranh chng ch ngha quc vi tnh thng nht
gia cch mng gii phng dn tc vi cch mng v sn, gia nhn dn cc nc
thuc a vi giai cp cng nhn chnh quc. Nc Nga l trung tm ca phong
tro ny; giai cp cng nhn v nhn dn lao ng Nga di s lnh o ca ng
Bsvch l ngn c u ca phong tro cch mng th gii.
+ Nhng nm cui ca th k XIX, bc sang th k XX, c nhng pht minh vt l
mang tnh vch thi i, lm o ln cn bn quan nim ngn i v vt cht.
y l c s ch ngha Makh- mt th ch ngha duy tm ch quan- tn
cng ch ngha Mc; mt s nh khoa hc t nhin ri vo tnh trng khng hong
v th gii quan, gy nh hng trc tip n nhn thc v hnh ng ca phong
tro cch mng. ng thi, tuy ch ngha Mc c truyn b vo nc Nga; nhng
bo v a v v li ch ca giai cp t sn, nhng tro lu t tng nh ch ngha
kinh nghim ph phn, ch ngha thc dng, ch ngha xt li v.v nhn danh
i mi ch ngha Mc xuyn tc v ph nhn ch ngha .
Trong bi cnh , nhu cu khch quan v vic khi qut nhng thnh tu
khoa hc t nhin rt ra nhng kt lun v th gii quan v phng php lun
trit hc cho cc khoa hc chuyn ngnh; u tranh chng li nhng tro lu t tng
phn ng v pht trin ch ngha Mc c thc tin nc Nga t ra. Hot
ng l lun ca V.I.Lnin nhm p ng nhu cu lch s .
- Vai tr ca V.I.Lnin i vi vic bo v v pht trin ch ngha Mc. Qu
trnh V.I.Lnin bo v v pht trin ch ngha Mc c chia thnh ba thi k, tng
ng vi ba nhu cu khch quan ca thc tin nc Nga.
Trong thi k 1893-1907, V.I.Lnin dng l lun chng li phi dn ty th hin r
nt trong cc tc phm Nhng ngi bn dn l th no v h u tranh chng
nhng ngi dn ch-x hi ra sao? (1894) v tc phm Lm g? (1902). Trong tc
phm th nht, V.I.Lnin ph phn tnh duy tm ca phi dn ty v nhng
vn lch s-x hi v ch ra rng, thng qua vic xa nha ranh gii gia php
bin chng duy vt vi php bin chng duy tm ca Hghen, phi dn ty
xuyn tc ch ngha Mc. ng thi, tc phm cng a ra nhiu t tng v vai tr
quan trng ca l lun, thc tin v mi quan h bin chng gia hai phm tr ny.
Trong tc phm Lm g?, V.I.Lnin pht trin quan im ca ch ngha Mc v
cc hnh thc u tranh giai cp ca giai cp v sn trc khi ginh c chnh
quyn; trong cc vn v u tranh kinh t, chnh tr, t tng c cp
r nt; c bit, V.I.Lnin nhn mnh qu trnh hnh thnh h t tng ca giai cp
v sn. Trc thm cch mng Nga 1905-1907, V.I.Lnin tp trung vit v c s thc
tin ca cuc cch mng c coi l cuc tng din tp cho cch mng Thng Mi
(Nga) nm 1917. Tc phm Hai sch lc ca ng Dn ch-X hi trong cch mng
dn ch (1905) pht trin ch ngha Mc v nhng vn nh phng php; nhn
t ch quan v yu t khch quan; vai tr ca qun chng nhn dn; ca cc
ng chnh tr v.v trong cch mng giai on quc ch ngha.

Trong thi k 1907-1917, V.I.Lnin vit tc phm Ch ngha duy vt v ch ngha

kinh nghim ph phn (1909). Tc phm khi qut t gc trit hc nhng thnh
tu mi nht ca khoa hc t nhin. ng thi bo v v tip tc pht trin ch
ngha Mc; ph phn trit hc duy tm ch quan (c bit l ca Makh v
Avnarit) ang chng li ch ngha duy vt ni chung v ch ngha duy vt bin
chng ni ring vi mc ch lm sng li ch ngha duy tm, thuyt khng th
bit ca Bccli v Hium. Trong tc phm, vn c bn ca trit hc v phm tr
vt cht c ngha h t tng v phng php lun ht sc to ln. "Nu cho rng ci
th nht l gii t nhin, l vt cht, l vt th, l th gii bn ngoi v cho rng ci
th hai l thc, l cm gic, l tinh thn, tm l v.v, (th) l vn ci r,
vn trn thc t tip tc phn chia cc nh trit hc thnh hai trng phi ln" .
ng thi, khi ch ra s bin chng gia tnh tuyt i vi tnh tng i trong s
i lp gia vt cht vi thc, V.I.Lnin cho rng "s i lp gia vt cht vi
thc c ngha tuyt i trong nhng phm vi ht sc hn ch: trong trng hp ny,
ch gii hn trong vn nhn thc lun c bn l tha nhn ci g l ci c trc
v ci g l ci c sau? Ngoi gii hn , th khng cn nghi ng g na rng s
i lp l tng i" . Trong tc phm, V.I.Lnin cn vn dng php bin chng
vo xy dng hc thuyt phn nh. l nhng vn nh chn l, tnh khch
quan v tnh c th ca chn l; bin chng gia chn l tuyt i vi chn l tng i. ng thi V.I.Lnin cng lm phong ph thm ch ngha Mc v thc tin,
ng nhn mnh "Quan im ca cuc sng, ca thc tin cn phi tr thnh quan
im u tin v quan im c s ca l lun nhn thc" . Bo v v pht trin
ch ngha Mc v nhn thc, V.I.Lnin cng ch ra s thng nht bn trong, khng
tch ri gia ch ngha duy vt bin chng vi ch ngha duy vt lch s; s thng
nht ca nhng lun gii duy vt v t nhin, v x hi, v con ngi v t duy ca
n. Nm 1913, V.I.Lnin vit tc phm Ba ngun gc v ba b phn cu thnh ch
ngha Mc; tc phm nu ngun gc lch s, bn cht v kt cu ca ch ngha
Mc. Tc phm Bt k trit hc (1914-1916) l nhng tm tt mt s tc phm
trit hc, Nhng bi ging v lch s trit hc v Nhng bi ging v trit hc
lch s ca Hghen; nhng tc phm ca Phoibc v Lcxan; Siu hnh hc ca
Artxtt v mt lot nhng tc phm khc theo chuyn ngnh trit hc v khoa hc
t nhin. Trong tc phm, V.I.Lnin tip tc khai thc "ht nhn hp l" ca trit hc
Hghen lm phong ph thm php bin chng duy vt, c bit l l lun v
s thng nht ca cc mt i lp. Nm 1917, V.I.Lnin vit tc phm Nh nc v
cch mng; trong tc phm ny vn nh nc chuyn chnh v sn, bo lc cch
mng v vai tr ca ng cng nhn v con ng xy dng ch ngha x hi
c cp r nt. Khi bit tin v cuc cch mng Thng Hai nm 1917, V.I.Lnin
lp tc quay v T quc; ng vit cho bo S Tht Nhng bc th gi t xa, trong
ni v tnh tt yu s chuyn ho ca cch mng dn ch t sn vo cch mng
x hi ch ngha v nhng vn v b my nh nc ca giai cp v sn. Ngy 4
thng 4 nm 1917, V.I.Lnin vit Lun cng Thng T, trong khng nh con ng i n thng li ca cch mng x hi ch ngha; a ra t tng v nh nc
Xvit, coi l hnh thc ca chuyn chnh v sn; vch ra nhng nhim v
chnh tr v kinh t m nh nc phi thc hin v ch ra nhng ngun gc vt

cht ca ch ngha x hi c to ra do s pht trin ca ch ngha t bn. Trong

tc phm Nhng ngi Bnsvch c th gi vng c chnh quyn nh nc hay
khng? (10-1917), V.I.Lnin bo v v pht trin ch ngha Mc v cch mng;
v chuyn chnh v sn; v nhng con ng ca s nghip xy dng x hi
khng c giai cp v cc giai on pht trin ca n.
Thi k 1917-1924. Thng li ca cch mng x hi ch ngha Thng Mi (Nga) nm
1917 m ra thi i qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi. S kin ny
lm ny sinh nhng nhu cu mi v l lun m sinh thi C.Mc v Ph.ng ghen cha
th hin; V.I.Lnin tip tc tng kt thc tin p ng nhu cu bng cc
tc phm nh Nhim v tip theo ca chnh quyn Xvit (1918); Bnh u tr t
khuynh trong phong tro cng sn (1920); Li bn v cng on, v tnh hnh
trc mt v v nhng sai lm ca cc ng ch Trtxki v Bukharin (1921) v.v.
ng cho rng vic thc hin kim tra, kim sot ton dn; t chc thi ua x hi
ch ngha l nhng iu kin cn thit chuyn sang xy dng "ch ngha
x hi k hoch". V.I. Lnin cng nhn mnh tnh lu di ca thi k qu , khng
th trnh khi phi i qua nhng nc thang trn con ng . Trong giai on
xy dng ch ngha x hi thi bnh, V.I.Lnin tin on c s nguy him ca
vic p dng nhng chnh sch kinh t thi chin. ng vit tc phm V chnh
sch kinh t mi (1921); trong , khng nh vai tr kinh t hng ha trong
iu kin nn sn xut hng ho nh ang chim u th trong cng cuc xy
dng ch ngha x hi. Trong nhng tc phm cui i nh V tp th ho nng
nghip ; V cuc cch mng ca chng ta; Th t m tt, Cng lnh ca chng ta
v.v, V.I.Lnin nhn thy s quan liu bt u xut hin trong nh nc cng nng
non tr nn ngh nhng ngi cng sn cn thng xuyn chng ba k th chnh l
s kiu ngo, t hc v tham nhng. V.I.Lnin cng ch n vic chng ch
ngha gio iu khi vn dng ch ngha Mc, "Chng ta khng h coi l lun ca
Mc nh l mt ci g xong xui hn v bt kh xm phm, tri li, chng ta tin
rng l lun ch t nn mng cho mn khoa hc m nhng ngi x hi ch
ngha cn phi pht trin hn na v mi mt nu h khng mun tr thnh lc
hu i vi cuc sng" .
Di sn kinh in ca V.I.Lnin tr thnh c s cho vic nghin cu nhng vn
l lun v thc tin ca cc ng cng sn. Thin ti v l lun v thc tin ca
ng trong vic k tha, bo v v pht trin sng to ch ngha Mc c nhng
ngi cng sn nh gi cao. H t tn cho hc thuyt ca mnh l ch ngha
Mc-Lnin.
Bn thn ngghen khi khng nh vai tr quyt nh ca Mc trong s nghip
xy dng hc thuyt soi sng cho s nghip cch mng gii phng x hi loi ngi,
ng ni r: y cho php ti gii thch mt iu c lin quan n c nhn
ti. Gn y, ngi ta nhiu ln ni n ci phn tham gia ca tI trong vic
xy dng hc thuyt v v vy, tI buc phI ni vi li giI quyt dt
khot vn . TI khng th ph nhn rng trc khi cng tc vi Mc v trong 40
nm cng tc vi Mc, tI gp mt phn ring ca mnh vo vic xy dng,

nht l vo vic pht trin hc thuyt y. Nhng i b phn nhng t tng ch o

c bn, nht l trong cc lnh vc kinh t v lch s, v c bit l vic trnh
by nhng t tng y thnh nhng cng thc cht ch, cui cng u l thuc v
Mc. Phn ng gp ca tI khng k c th ngoi tr mt vi lnh vc chuyn
mn th khng c tI, Mc vn c th lm c. Nhng iu m Mc lm th
ti khng th lm c. Mc ng cao hn, nhn xa hn, rng hn v nhanh hn
tt c chng ti. Mc l mt thin ti. Cn chng tI may lm cng ch l nhng
ngi ti nng thi. Nu khng c Mc th l lun tht kh m c nh ngy nay. V
vy, gi l lun mang tn ca Mc l iu chnh ng [C.M-Ph.. Ton tp,
Nxb. CTQG.HN,1995, t.21,tr.428]
d. Ch ngha Mc-Lnin v thc tin phong tro cch mng th gii
Ch ngha Mc-Lnin c nhng nh hng to ln ln thc tin phong tro cng
nhn v nhn dn lao ng th gii. Cch mng thng 3 nm 1871 Php c coi
l s kim nghim thc t u tin i vi ch ngha Mc-Lnin; nh nc kiu minh nc chuyn chnh v sn u tin trong lch s nhn loi (Cng x Pari) c thnh lp; tuy ch tn ti 71 ngy, nhng l kinh nghim thc tin u tin ca l
lun cch mng. Thng 8 nm 1903, ng Bnsvch Nga c thnh lp theo t tng
ca ch ngha Mc; l ng ca giai cp v sn lnh o cuc cch mng 1905
Nga. Ch sau 14 nm (nm 1917), ng lm nn Cch mng X hi ch
ngha Thng Mi (Nga) v i, m ra k nguyn pht trin mi cho nhn loi; chng
minh tnh hin thc ca ch ngha Mc-Lnin trong lch s. Nm 1919, Quc t
Cng sn c thnh lp; nm 1922, Lin bang Cng ha X hi ch ngha Xvit
(gi tt l Linx) ra i, nh du s lin minh giai cp v sn ca 12 quc gia v
nm 1940, Linx gm 15 nc hp thnh. Vi sc mnh ca lin minh giai cp v
sn , trong chin tranh th gii th II, Linx khng nhng bo v c
mnh, m cn gii phng cc nc ng u ra khi s xm lc ca phtxt c. H
thng x hi ch ngha c thit lp gm Anbani, BaLan, Bungari, CuBa, Cng ha
dn ch c, Hunggari, Nam T, Linx, Rumani, Tip Khc, Cng ha dn ch
nhn dn Triu tin, Trung Quc, Vit Nam. S kin ny lm cho ch ngha t
bn khng cn l h thng chnh tr x hi duy nht m nhn loi hng ti; vai tr
nh hng xy dng x hi mi ca ch ngha Mc-Lnin c v phong tro
cng nhn, phong tro u tranh gii phng dn tc v ha bnh, dn tc, dn
ch v tin b x hi. Do nhiu nguyn nhn khch quan v ch quan, thng 12
nm 1991, ch ngha x hi hin thc Linx v ng u sp ; nhiu ng
cng sn ty u t b mc tiu ch ngha x hi; tht bi ca kiu nh nc phc
li cc nc t bn i hi nhng ngi cng sn khng ch c lp trng vng vng,
kin nh, m cn phi ht sc tnh to, b sung, pht trin ch ngha Mc-Lnin
mt cch khoa hc.
Thi i ngy nay l thi i ca nhng bin ng su sc. c im ca n l
s tng tc gia hai qu trnh cch mng- cch mng khoa hc, cng ngh v cch
mng x hi (song song), to nn s bin i rt nng ng ca i sng x hi.
Trong iu kin , qu trnh to ra nhng tin cho ch ngha x hi ang

din ra trong x hi t bn pht trin l mt xu hng khch quan. S pht trin mnh
m ca khoa hc k thut i hi ch ngha Mc-Lnin phi c b sung, pht
trin nh Ph.ngghen ch r v lch s pht trin ca khoa hc t nhin v trit
hc cng chng minh. Thi i ngy nay cho thy vai tr ht sc to ln ca l
lun, ca khoa hc trong s pht trin ca x hi. Nhng iu tt yu i hi
ch ngha Mc-Lnin phi c b sung, pht trin, phi c nhng khi qut mi.
Ch c nh vy, ch ngha Mc-Lnin mi gi c vai tr th gii quan, phng php
lun trong quan h vi khoa hc c th v trong s nh hng pht trin ca x hi
loi ngi.
C.Mc, Ph.ngghen v V.I.Lnin khng li cho nhng ngi cng sn ni chung,
nhng ngi cng sn Vit Nam ni ring nhng ch dn c th v con ng qu
ln ch ngha x hi mi nc. Cc quc gia, dn tc khc nhau c nhng con
ng i khc nhau ln ch ngha x hi, bi l mi quc gia, dn tc u c
nhng c th ring v iu kin kinh t, chnh tr, x hi, lch s, vn ho ring.
t mc ch chin thng giai cp t sn th u ging nhau v bn cht,
song mi nc li hon thnh qu trnh pht trin y theo cch thc ring ca mnh
v cch thc ring i hi phi p dng nhng nguyn tc ca ch ngha
cng sn sao cho nhng nguyn tc y c ci bin ng n trong nhng vn
chi tit, c lm cho ph hp, cho thch hp vi c im dn tc v c
im nh nc-dn tc . Trn c s kin tr ch ngha Mc-Lnin, t tng H Ch
Minh; xut pht t nhng bi hc ci to v xy dng ch ngha x hi t thc
trng kinh t-x hi t nc, ng Cng sn Vit Nam ra ng li a t nc
ta tng bc qu ln ch ngha x hi. Thc tin ca qu trnh i mi ang
t ra hng lot vn mi m v phc tp v kinh t, chnh tr, vn ho v
nhng vn khng th gii quyt c ch bng l lun, nhng chc chn
khng th gii quyt c nu khng c t duy l lun Mc-Lnin.
II. i tng, mc ch nhim v v phng php hc tp, nghin cu mn hc
nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin
1.

i tng v mc ch ca vic hc tp, nghin cu

i tng hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha McLnin l nhng quan im v hc thuyt ca C.Mc, Ph.ngghen v V.I.Lnin trong
phm vi nhng quan im, hc thuyt c bn nht thuc ba b phn l lun cu
thnh ch ngha Mc-Lnin.
Vi trit hc Mc-Lnin, l nhng ni dung c bn ca ch ngha duy vt bin
chng; php bin chng duy vt l khoa hc v tnh trng tn ti ca s vt, hin
tng trong t nhin, x hi v t duy; l vai tr phng php v phng php lun
v quan nim duy vt v x hi ca ch ngha duy vt bin chng. Vi kinh t
chnh tr Mc-Lnin, l nhng kin thc c bn ca kinh t chnh tr hc, bao
gm hc thuyt gi tr v gi tr thng d v ch ngha t bn c quyn v ch
ngha t bn c quyn nh nc. Vi ch ngha x hi khoa hc, l nhng kin

thc c bn ca ch ngha x hi khoa hc, bao gm s mnh lch s ca giai cp

cng nhn v cch mng x hi ch ngha; mt s vn chnh tr-x hi c
tnh quy lut trong tin trnh cch mng x hi ch ngha v ch ngha x hi
trong hin thc v trin vng ca n.
Mc ch ca vic hc tp, nghin cu. Hc tp, nghin cu mn hc Nhng
nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin l xy dng th gii quan duy vt
bin chng, phng php lun bin chng duy vt v vn dng sng to nhng
nguyn l vo hot ng nhn thc v thc tin. Hc tp, nghin cu mn hc
Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin l hiu r c s l lun quan
trng nht ca T tng H Ch Minh v ng li cch mng ca ng Cng sn Vit
Nam. Hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha McLnin l gip sinh vin hiu r nn tng t tng ca ng Cng sn Vit Nam.
Hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin l
xy dng nim tin, l tng cho sinh vin.
2. Mt s yu cu c bn v phng php hc tp, nghin cu
Hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin
cn phi theo phng php gn nhng quan im c bn ca ch ngha McLnin vi thc tin t nc v thi i;
Hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin
cn phi hiu ng tinh thn, thc cht ca n; trnh bnh kinh vin, gio iu
trong hc tp, nghin cu v vn dng cc nguyn l trong thc tin;
Hc tp, nghin cu mn hc mi nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin trong
mi quan h vi cc nguyn l khc; mi b phn l lun cu thnh ny phi gn
kt vi cc b phn l lun cu thnh cn li thy s thng nht ca cc b phn
trong ch ngha Mc-Lnin; ng thi cng nn nhn thc cc nguyn l
trong tin trnh pht trin ca lch s t tng nhn loi.

Cu hi n tp
1. Ch ngha Mc-Lnin v ba b phn l lun cu thnh ca n? (nh ngha; ba
b phn cu thnh; khi lc s ra i v pht trin ca ch ngha Mc).
2. S khc nhau v s thng nht gia ba b phn l lun cu thnh ca ch ngha
Mc-Lnin? (s khc nhau; s ging nhau; vai tr ca tng b phn i vi ch
ngha Mc-Lnin).
3. Nhng iu kin, tin ca s ra i ch ngha Mc? (mt iu kin, hai
tin )

4. Ti sao chng ta gi ch ngha Mc l ch ngha Mc-Lnin? (V.I.Lnin bo v v

pht trin ch ngha Mc).
5. Ch ngha Mc-Lnin vi phong tro cch mng Vit Nam v th gii?
6. Mc ch v yu cu ca vic hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c
bn ca ch ngha Mc-Lnin?

Phn th nht

Th gii quan duy vt bin chng v phng php lun bin chng duy vt trit hc
ca ch ngha Mc-Lnin

Trit hc ca ch ngha Mc-Lnin c nhiu chc nng, nhng c bn nht l chc

nng th gii quan duy vt bin chng v chc nng phng php lun bin chng
duy vt i vi nhn thc khoa hc v thc tin cch mng.
Th gii quan trit hc th hin mnh bng h thng l lun (thng qua cc quy
lut, phm tr, khi nim) khng ch nu ra quan im ca con ngi v th
gii, m cn chng minh chng bng l lun . L h thng nhng nguyn tc, quan
im, nim tin v th gii; v bn thn con ngi, v cuc sng v v tr ca con
ngi trong th gii y. Vai tr c bn ca th gii quan l nh hng hot ng v
quan h gia c nhn, giai cp, tp on ngi, ca x hi ni chung i vi hin
thc. Trit hc l b phn quan trng nht ca th gii quan, l ht nhn l lun
ca th gii quan, bi trit hc chi phi cc quan im cn li thuc hnh thi
thc x hi. Th gii quan duy vt trit hc v th gii quan duy tm trit hc l
hai hnh thc ca th gii quan trit hc.
H thng cc quan nim trit hc, kinh t v chnh tr-x hi l c s khoa hc
ca th gii quan duy vt bin chng v th gii quan duy vt bin chng th hin
trc ht cch gii quyt vn c bn ca trit hc; theo vt cht c trc v
quy nh thc (duy vt), nhng thc tn ti c lp tng i v tc ng tr li
vt cht (bin chng). Trong lnh vc kinh t, th gii quan duy vt bin chng th
hin ch lc lng sn xut (ci th nht) quy nh quan h sn xut (ci th
hai), c s h tng (ci th nht) quy nh kin trc thng tng (ci th hai); nhng
ci th hai lun tn ti c lp tng i v tc ng tr li ci th nht. Trong lnh
vc x hi, tn ti x hi (ci th nht) quy nh thc x hi (ci th hai); nhng
thc x hi tn ti c lp tng i v tc ng trc tip hay gin tip tr li tn
ti x hi.

Phng php lun l h thng nhng quan im, nhng nguyn tc xut pht hng
dn ch th trong vic xc nh phng php cng nh trong vic xc nh phm
vi, kh nng p dng chng mt cch hp l, c hiu qu ti a. Phng php lun l
l lun v phng php, l khoa hc v phng php. Nhim v ca phng php
lun l gii quyt nhng vn nh phng php l g? Bn cht, ni dung, hnh
thc ca phng php ra sao? Phn loi phng php cn da vo nhng tiu ch
g? Vai tr ca phng php trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin?
v.v. iu ny chng t vai tr tin ca phng php lun, cho php nh gi cc
phng php t gc tnh chn thc, hiu qu ca chng.
Phng php lun bin chng duy vt l h thng cc nguyn tc, phng php t
chc v xy dng hot ng l lun v hot ng thc tin, ng thi cng chnh
l hc thuyt v h thng ; l phng php lun ca ch ngha duy vt bin
chng v ca cc khoa hc chuyn ngnh. Phng php lun bin chng duy vt l
s thng nht bin chng gia cc phng php lun b mn, phng php lun
chung c c th ho trong cc lnh vc ca hot ng nhn thc v hot
ng thc tin. Mi lun im ca ch ngha duy vt bin chng ng thi l
mt nguyn tc trong vic xc nh, l lun v phng php. Nhng nguyn tc
trn to ra kh nng ci to th gii ca ch ngha duy vt bin chng, tr thnh
cng c hu hiu trong hot ng chinh phc t nhin v s nghip gii phng con
ngi.
Chc nng phng php lun bin chng duy vt ca ch ngha Mc-Lnin th hin
h thng quan im, nguyn tc ch o s tm kim, xy dng, la chn v
vn dng cc phng php trong khi thc hin hot ng nhn thc v hot ng
thc tin. Trong h thng trn, th gii quan duy vt bin chng ng vai tr nh
hng trong qu trnh tm kim, xy dng, la chn v vn dng phng php bin
chng duy vt. Do vy, ton b h thng tri thc phng php lun bin chng duy
vt u gn vi s din gii th gii quan duy vt bin chng - c s ca s
nghin cu v nh gi nhng kt qu ca n.
Th gii quan duy vt bin chng v phng php lun bin chng duy vt trit hc
l c s l lun nn tng ca ch ngha Mc-Lnin. Nm vng chng chng
nhng l iu kin tin quyt nghin cu ton b h thng l lun ch ngha
Mc-Lnin, m cn l c s vn dng sng to v pht trin chng vo hot
ng nhn thc; gii thch, nhn thc v gii quyt nhng vn cp bch ca
thc tin t nc v thi i t ra.

Chng 1. Ch ngha duy vt bin chng

I. Ch ngha duy vt v ch ngha duy vt bin chng

1. Vn c bn ca trit hc v s i lp gia ch ngha duy vt vi ch

ngha duy tm trong vic gii quyt vn c bn ca trit hc
a. Trit hc l g?
Lch s loi ngi bt u vo khong 2,6 triu n 2 triu nm trc ng v
Nam Phi (hin nay cho rng khong 6-4 triu nm trc). Nhng mi vo khong hn
2.500 nm trc, trong mt s nn vn minh c i, con ngi mi c cm nhn c
trong gii t nhin c cc trt t m con ngi cn tm hiu, ho nhp vo sinh
tn (ch ng trong thc ch khng phi ch hon ton do bn nng). Cc nh
thng thi bt u nu cc cu hi nh th gii xung quanh con ngi l g? ngun
gc, kt cu v hnh thc tn ti ca th gii nh th no? con ngi l g v
mi quan h ca con ngi i vi th gii ra sao? c th ca thc v cm
xc ca con ngi ch no? Ti c th bit g? Ti cn phi lm g? Ti c th hy
vng vo ci g? Ti sng v ci g v sng ra sao, lm th no c cuc sng
thc s hnh phc? v.v. Tm nhng cu tr li cho nhng cu hi trn l khi
ngun ca nhng t tng trit hc v thut ng Trit hc gm hai yu t c bn
l yu t nhn thc (s hiu bit v v tr v con ngi; gii thch hin thc bng
t duy) v yu t nhn nh (nh gi v mt o l c thi v hnh ng
ng).
Thi c i, ngi Trung Quc coi trit hc l s tm ti nhn bit bn cht
ca th gii v con ngi; ngi n coi trit hc l con ng suy ngm dn
dt con ngi n vi l phi; ngi Hy Lp coi trit hc l yu mn s thng thi.
Arixtt (384-322 tr.c.n) coi ngun gc ca trit hc l s ngc nhin (hay tnh t
m, hiu k) ca con ngi . Xcrt (469-399 tr.c.n) coi s trn tr v tnh tt yu
ca ci cht gy cm hng trit hc. Theo C.Mc v Ph.ngghen, trit hc
hnh thnh trong hnh thi thc tn gio c t thi tin s m mi thi i
thu nhn theo cch ca mnh. Trit hc xut hin c phng ng v phng Ty
gn nh cng mt lc, khong t th k th VIII n th k VI trc Cng nguyn
(tr.c.n) mt s nn vn minh nh Trung Quc, n , Ai Cp, Trung ng v.v, nhng
Hy Lp l pht trin hn c. Theo cc tc gi Hy Lp c i, khi nim trit hc
xut hin trong cc tc phm ca Pitago (khong 571-447 tr.c.n); cn Platn (427347 tr.c.n) l ngi u tin s dng khi nim trit hc vi ngha l lnh vc c
bit ca nhn thc.
Trit hc l mt trong nhng hnh thi ca thc x hi; l h thng tri thc l
lun chung nht ca con ngi v th gii; v v tr, vai tr ca con ngi trong th
gii y . Ch ngha duy vt bin chng l khoa hc nghin cu nhng quy lut
chung nht v s vn ng, pht trin ca cc s vt, hin tng trong t nhin, x
hi v t duy; ng thi tip tc lm r vn v mi quan h gia t duy vi tn
ti. Nhim v ca ch ngha duy vt bin chng l gii thch, nhn thc v ci to
th gii; xc nh mi lin h gia trit hc vi thc tin, ci to hin thc, xy
dng x hi mi.

b. Vn c bn ca trit hc
Khi nim vn c bn ca trit hc. Bt k mt ngnh khoa hc no cng c
hng lot vn thuc i tng nghin cu ca mnh; trong , c vn ng
vai tr h tr, c vn ng vai tr quan trng, li c vn ng vai tr cc k
quan trng n mc n l nn tng, nh hng cho ngnh khoa hc y gii quyt
nhng ni dung cn li. chnh l vn c bn ca mt ngnh khoa hc. Vi t
cch l h thng tri thc l lun chung nht, trit hc c h thng vn ca
mnh; trong , c vn ng vai tr l nn tng, nh hng gii quyt
nhng vn khc. Khi im l lun ca bt k hc thuyt trit hc no u l
vn v mi quan h gia t duy vi tn ti; gia ci tinh thn vi ci vt cht;
gia ci ch quan vi ci khch quan. Bi vy, trong tc phm Ltvch Phoibc v
s co chung ca nn trit hc c in c (1886), Ph.ng ghen vit Vn c
bn ln ca mi trit hc, c bit l ca trit hc hin i, l vn quan h
gia t duy v tn ti . Vn c bn ca trit hc c c im 1) l vn
rng nht, chung nht ng vai tr nn tng, nh hng gii quyt nhng
vn khc. 2) Nu khng gii quyt c vn ny th khng c c s
gii quyt cc vn khc, t chung hn ca trit hc. 3) Gii quyt vn ny
nh th no th hin th gii quan ca cc nh trit hc v th gii quan l c
s to ra phng hng nghin cu v gii quyt nhng vn cn li ca trit hc.

c. Ni dung vn c bn ca trit hc. Ch ngha duy vt v ch ngha duy

tm trit hc
Ni dung vn c bn ca trit hc th hin hai mt.
Mt th nht (mt bn th lun) vn c bn ca trit hc gii quyt mi
quan h gia thc vi vt cht. Ci g sinh ra v quy nh ci g- th gii vt
cht sinh ra v quy nh th gii tinh thn; hoc ngc li, th gii tinh thn sinh ra
v quy nh th gii vt cht. C cc cch gii quyt mt th nht vn c bn
ca trit hc, to ra s khc bit mang tnh nguyn tc gia trit hc duy vt vi
trit hc duy tm; gia trit hc nht nguyn vi trit hc nh nguyn.
Cch gii quyt mt th nht vn c bn ca trit hc l c s phn chia cc
nh trit hc v cc hc thuyt ca h vo hai trng phi i lp nhau l ch
ngha duy vt (materialis) v ch ngha duy tm (idea) trit hc. "Cc nh trit
hc c chia ra thnh hai phi chnh. Nhng ngi khng nh rng, tinh thn tn
ti trc t nhin...- to nn phi duy tm. Nhng ngi cho rng, c s ban u l t
nhin, gia nhp vo cc trng phi khc nhau ca ch ngha duy vt" . Cuc u
tranh gia hai ch ngha ny ni chung v ca cc tro lu trit hc khc nhau ni
ring, l biu hin v mt t tng ca cuc u tranh giai cp v cuc u tranh
phn nh tn ti x hi ca cc giai cp, cc tng lp nhn dn trong x hi, to
nn ni dung chnh ca lch s trit hc.

Mi quan h gia vt cht v thc cn c gii quyt 1) Tnh th nht ca vt

cht; tnh th hai ca thc. 2) Tnh th nht ca thc; tnh th hai ca vt
cht. Hai cch ny u tha nhn tnh th nht ca mt nguyn th (hoc vt
cht, hoc thc) v thuc v trit hc nht nguyn (cn gi l nht nguyn lun).
3) Vt cht v thc tn ti hon ton c lp vi nhau. Cch gii quyt ny khng
tha nhn tnh th nht ca mt nguyn th no, thuc v trit hc nh nguyn
(cn gi l nh nguyn lun). Trit hc nh nguyn gii thch th gii t hai xut
pht im, t vt cht v tinh thn gii thch mi hin tng ca th gii; theo
, th gii vt cht sinh ra t nguyn th vt cht, th gii tinh thn sinh ra t
nguyn th tinh thn.
Mt th hai (mt nhn thc lun) vn c bn ca trit hc gii quyt mi
quan h gia khch th vi ch th nhn thc, tc tr li cu hi liu con ngi c
kh nng nhn thc c th gii (hin thc khch quan) hay khng? Gii quyt mt
ny nh th no chia cc nh trit hc v cc hc thuyt ca h thnh phi kh tri
(c th bit v th gii), bt kh tri (khng th bit v th gii) v hoi nghi lun
(hoi nghi bn cht nhn thc ca con ngi v th gii). Ch ngha duy vt v ch
ngha duy tm u tha nhn s tn ti ca ci phi vt cht; trong , ch ngha
duy vt coi ci phi vt cht l thc, tinh thn, l sn phm ca dng vt cht c
th (no ngi), l ci phn nh vt cht, l ci b vt cht quy nh; ch ngha
duy tm coi ci phi vt cht l thc th siu t nhin (khng c ngun gc t t
nhin), th gii vt cht l sn phm thun tr ca thc th siu t nhin ny nn
th gii vt cht khng c thc.
2. Cc hnh thc pht trin ca ch ngha duy vt trong lch s
Trong lch s trit hc, ch ngha duy vt th hin trong ba hnh thc c bn.
Hnh thc c bn th nht l ch ngha duy vt cht phc, ra i do kt qu
nhn thc trc quan, coi vt cht ch l mt hay nhiu dng c th ca vt cht
ca cc nh trit hc c i. Ch ngha duy vt ny ly t nhin gii thch t
nhin nn c tc dng chng huyn thoi, tn gio, duy tm. Hnh thc c bn th
hai l ch ngha duy vt siu hnh th hin trong trit hc duy vt th k XV-XVIII
v t nh cao th k XIX, l kt qu s tc ng ca nhng thnh tu trong
lnh vc c hc ln t duy ca cc nh trit hc. Theo , th gii l mt c my
khng l m mi b phn ca n tn ti trong trng thi c lp vi nhau. Hnh thc
ny ca ch ngha duy vt ny c tc dng chng li duy tm, tn gio thi Trung
c v l c s cho nhng nghin cu tng b phn ring l ca th gii tng th.
Hnh thc c bn th ba l ch ngha duy vt bin chng - hnh thc pht trin
cao nht ca ch ngha duy vt
Ngoi cc hnh thc c bn trn, trong lch s pht trin ca ch ngha duy vt
cn c ch ngha duy vt tm thng - khng thy s khc bit gia vt cht vi
thc m cho rng thc cng ch l mt dng ca vt cht; trong lnh vc kinh t,
c ch ngha duy vt kinh t- xut hin vo cui th k XIX- coi kinh t l ci duy
nht quyt nh s pht trin ca x hi v.v.

Ch ngha duy vt bin chng l trit hc Mc-Lnin; l c s l lun ca th gii

quan khoa hc; l khoa hc v nhng quy lut chung nht ca s vn ng v
pht trin trong t nhin, x hi v t duy. Trit hc Mc-Lnin l trit hc duy vt,
bi v trit hc coi thc l tnh cht ca dng vt cht c t chc cao l b
no ngi. Nhim v ca b no ngi l phn nh th gii t nhin; s phn nh
c gi l bin chng, bi nh n m con ngi nhn thc c mi quan h qua li
chung nht gia cc s vt, hin tng ca th gii; ng thi nhn thc c rng,
s vn ng v pht trin ca th gii l kt qu ca cc mu thun ang tn ti
bn trong th gii ang vn ng .
Ch ngha duy vt bin chng l hnh thc cao nht trong cc hnh thc ca ch
ngha duy vt. N khc phc c tnh trc quan, siu hnh, coi bn cht con ngi
mt cch tru tng ca cc hnh thc trit hc duy vt trc . Bn cht ca ch
ngha duy vt bin chng th hin 1) Gii quyt khoa hc vn c bn ca
trit hc. 2) C s thng nht gia ch ngha duy vt vi php bin chng to nn
ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt bin chng khng ch l phng php gii thch, nhn thc th gii, m cn l phng php ci to th gii ca
giai cp cng nhn. 3) Quan nim duy vt v lch s l cuc cch mng trong hc
thuyt v x hi. 4) S thng nht gia tnh khoa hc vi tnh cch mng; l lun
vi thc tin to nn tnh sng to ca trit hc Mc.
II. Quan im ca ch ngha duy vt bin chng v vt cht, thc v mi quan h
gia vt cht v thc
1. Vt cht

a. Phm tr vt cht

Vt cht, (ting Latinh l materia) vi ngha l cht, vt cht. y l phm tr trit

hc c lch s hn 2500 nm v k t khi xut hin, din ra cuc u
tranh khng khoan nhng gia ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm xoay
quanh phm tr ny. Cng ging nh cc phm tr khc, s pht trin ca phm tr vt
cht gn lin vi hot ng nhn thc v hot ng thc tin ca con ngi.
Trong ch ngha duy vt cht phc c i, c nhng quan nim th s, coi
s thng nht trong tnh nhiu hnh, mun v v v tn ca cc vt trong t nhin
l iu hin nhin v tm thy s thng nht trong mt vt hu hnh nht
nh. phng ng, trng phi trit hc Lkayata cho rng, bn nguyn t t, nc, la v khng kh tn ti vnh vin, khng t sinh ra v cng khng mt i (bn
nguyn). Thuyt m Dng cho rng khi thu ca mi vt l Thi cc, t sinh ra
mi vt (t nhin v x hi), phn tn th mun phn khc nhau, thng nht th
mun phn l mt. Thuyt Ng hnh coi nm yu t kim, mc, thu, ho, th l
nhng yu t khi nguyn to nn mi vt. Hy Lp c i, cc nh trit hc duy
vt nh Talt (624-546 tr.c.n) cho rng vt cht l nc; Anaximen (585-524 tr.c.n) coi
l khng kh; Hraclt (540- 480 tr.c.n) coi l la; Anaximanr (610-540 tr.c.n)
coi l Apyrn. Thnh qu v i nht ca ch ngha duy vt thi c i trong
hc thuyt v vt cht l thuyt nguyn t ca Lxp (500-440 tr.c.n) v hc tr

ca ng l mcrt (460-370 tr.c.n). Cc ng cho rng nguyn t l nhng ht vt

cht nh nht khng th phn chia c; l ci to ra mi vt. Thuyt nguyn t ny
(thng c gi l thuyt nguyn t c i, tn ti trong cc h thng trit hc duy
vt mi cho n cui th k XIX u th k XX) l mt bc pht trin mi ca ch
ngha duy vt trn con ng hnh thnh phm tr vt cht vi tnh cch l mt
phm tr trit hc. Trong ch ngha duy vt siu hnh cn i th k XVII-XVIII, do
c hc pht trin mnh v chim u th nn cc quan nim v th gii (v vt cht)
cng mang tnh c hc. Niutn (1642-1727) cho rng khi lng ca cc vt th l
bt bin, khng ph thuc vo vn ng nn ng nht khi lng vi vt cht,
coi vn ng ca vt cht ch l vn ng c hc; cn ngun gc vn ng ca
vt cht l do ci hch u tin ca Thng .
Cui th k XIX u th k XX, cc pht minh ca vt l hc bc b quan nim
ng nht vt cht vi cc dng c th ca vt cht hoc vi thuc tnh ca vt
cht ca cc nh trit hc duy vt c i v cn i. Nm 1895, Rnghen pht
hin ra tia X l sng in t c bc sng rt ngn. Nm 1896, Bccren pht hin
ra hin tng sau khi bc x ra ht Anpha, nguyn t Urani chuyn thnh nguyn t
khc. Nm 1897, Tm xn pht hin ra in t v chng minh c rng in t l
mt trong nhng thnh phn to nn nguyn t. Nm 1901, Kaufman pht hin
khi lng ca in t bin ng v kt qu cc thc nghim khoa hc cho thy
khi lng ca cc in t tng ln khi vn tc ca in t tng. Li dng tnh hnh
, ch ngha duy tm a ra kt lun: ch ngha duy vt tiu tan (v c s
nn tng l vt cht b ph nhn bi chnh khoa hc- do h ng nht vt
cht vi nguyn t, vi vt th) - gii thch sai lch nhng pht minh ln ca ngnh
vt l; khng nh bn cht phi vt cht ca th gii, khng nh vai tr ca
cc lc lng siu nhin i vi qu trnh sng to ra th gii. Thm ch cc nh khoa
hc gii v khoa hc nhng km ci v trit hc mang quan im duy vt siu
hnh trt vo quan im duy tm v.v. iu ny i hi khc phc cuc khng
hong phng php lun ca vt l; to cho pht trin tip theo ca nhn thc
duy vt bin chng v vt cht, v nhng tnh cht c bn ca n.
Ph phn tnh siu hnh ca ch ngha duy vt, chng li ch ngha duy tm
trong quan nim v vt cht v lm r quan im ca trit hc ca ch
ngha Mc v vt cht, trong tc phm Ch ngha duy vt v ch ngha kinh
nghim ph phn (1909), V.I.Lnin, cho rng khng phi vt cht tiu tan m gii
hn hiu bit ca con ngi v vt cht b tiu tan; nhng pht minh vt l trn
chng t s hiu bit ca con ngi v vt cht cn b hn ch. ng thi, ng
nu nh ngha Vt cht l mt phm tr trit hc dng ch thc ti khch
quan c em li cho con ngi trong cm gic, c cm gic ca chng ta chp li,
chp li, phn nh v tn ti khng l thuc vo cm gic .
Nhng ni dung c bn ca nh ngha vt cht ca V.I.Lnin
Ni dung th nht. Vt cht l g? 1) Vt cht l phm tr trit hc do vy v
a c tnh tru tng va c tnh c th. a) Tnh tru tng ca vt cht dng ch

c tnh chung, bn cht nht ca vt cht- l c tnh tn ti khch quan,

c lp vi thc con ngi v y cng l tiu ch duy nht phn bit ci g
l vt cht v ci g khng phi l vt cht. b) Tnh c th ca vt cht th hin
ch ch c th nhn bit c vt cht bng cc gic quan ca con ngi; ch c th
nhn thc c vt cht thng qua vic nghin cu cc s vt, hin tng vt cht c
th. 2) Vt cht l thc ti khch quan c c tnh c bn (cng l c trng c
bn) l tn ti khng ph thuc vo thc. D con ngi c nhn thc c hay cha
nhn thc c n n vn tn ti. 3) Vt cht c tnh khch th- con ngi c th
nhn bit c vt cht bng cc gic quan.
Ni dung th hai. thc l g? thc l s chp li, chp li, phn nh li thc ti
khch quan. Bng cc gic quan ca mnh, con ngi c th trc tip hoc gin
tip nhn bit c thc ti khch quan; ch c nhng s vt, hin tng ca thc ti
khch quan cha c nhn bit bit ch khng th khng bit.
Ni dung th ba c suy ra t hai ni dung trn xc nh mi quan h bin
chng gia thc ti khch quan (vt cht) vi cm gic ( thc). Vt cht (ci th
nht) l ci c trc, tn ti c lp, khng ph thuc vo thc v quy nh thc.
thc (ci th hai) l ci c sau vt cht, ph thuc vo vt cht v nh vy, vt
cht l ni dung, l ngun gc khch quan ca thc, l nguyn nhn lm cho
thc pht sinh. Tuy nhin, thc tn ti c lp tng i so vi vt cht v c tc
ng, thm ch chuyn thnh sc mnh vt cht khi n thm nhp vo qun
chng v c qun chng vn dng.
ngha th gii quan v phng php lun ca nh ngha vt cht ca V.I. Lnin
i vi hot ng nhn thc v thc tin
nh ngha a li th gii quan duy vt bin chng khi gii quyt vn c bn
ca trit hc. V mt th nht, nh ngha khng nh vt cht c trc, thc
c sau; vt cht l ngun gc khch quan ca cm gic, ca thc (khc phc c
quan im v vt cht ca ch ngha duy vt c v cn i). V mt th hai,
nh ngha khng nh thc con ngi c kh nng nhn thc c th gii vt
cht (chng li thuyt khng th bit v hoi nghi lun). Th gii quan duy vt bin
chng xc nh c vt cht v mi quan h ca n vi thc trong lnh vc x
hi; l tn ti x hi quy nh thc x hi, kinh t quy nh chnh tr v.v to
c s l lun cho cc nh khoa hc t nhin, c bit l cc nh vt l vng tm
nghin cu th gii vt cht.
nh ngha a li phng php lun bin chng duy vt ca mi quan h bin
chng gia vt cht vi thc. Theo , vt cht c trc thc, l ngun gc v
quy nh thc nn trong mi hot ng cn xut pht t hin thc khch quan,
tn trng cc quy lut vn c ca s vt, hin tng; ng thi cn thy c tnh
nng ng, tch cc ca thc pht huy tnh nng ng ch quan nhng trnh
ch quan duy ch m biu hin l tuyt i ho vai tr, tc dng ca thc, cho

rng con ngi c th lm c tt c m khng cn n s tc ng ca cc quy

lut khch quan, cc iu kin vt cht cn thit.
b. Phng thc v hnh thc tn ti ca vt cht
Ch ngha duy vt bin chng khng nh, vn ng l phng thc tn
ti; khng gian, thi gian l hnh thc tn ti ca vt cht.
Vn ng l phng thc tn ti ca vt cht. Ch ngha duy vt bin chng
cho rng, "Vn ng, hiu theo ngha chung nht,- tc c hiu nh l phng thc
tn ti ca vt thay i v mi qu trnh din ra trong v tr, k t s thay i
v tr n gin cho n t duy" . nh ngha vn ng trn y th hin vn
ng l s bin i ni chung v l phng thc tn ti, l thuc tnh khng tch
ri ca vt cht.
nh ngha trn v vn ng khc phc c quan im ca ch ngha duy vt
siu hnh coi vn ng ca vt cht ch l s chuyn dch v tr trong khng
gian; hoc ch l vn ng c hc. V vy, nh ngha vn ng ca Ph.
ngghen l c s chuyn quan nim siu hnh v vn ng sang quan nim
duy vt bin chng v vn ng. Ph.ngghen nhn mnh, cc hnh thc v cc
dng khc nhau ca vt cht ch c th nhn thc c thng qua vn ng; thuc
tnh ca vt th ch bc l ra qua vn ng, v mt vt th khng vn ng th
khng c g ng ni c. Nh vy, thng qua vn ng m cc dng vt cht biu
hin s tn ti ca mnh; iu ny c ngha l vt cht tn ti bng cch vn
ng v con ngi ch c th nhn thc c vt cht khi n vn ng, khng th
c vt cht khng vn ng cng nh khng th c vn ng m khng c vt
cht.
Cc hnh thc vn ng c bn ca vt cht. Theo Ph.ngghen, trong th
gii vt cht c v vn hnh thc vn ng, nhng trong c nm hnh thc vn
ng c bn nht ca vt cht; l vn ng c hc - s di chuyn v tr ca
cc vt th trong khng gian; vn ng vt l - s vn ng ca cc phn t, cc
ht c bn, vn ng in t, cc qu trnh nhit, in v.v; vn ng ho hc s vn ng ca cc nguyn t, cc qu trnh ho hp v phn gii cc cht; vn
ng sinh vt - s trao i cht gia c th sng v mi trng; vn ng x hi s thay th nhau gia cc hnh thi kinh t-x hi. Nm hnh thc vn ng c
bn ny c quan h cht ch vi nhau. Mt hnh thc vn ng no c thc
hin l do c s tc ng qua li vi nhiu hnh thc vn ng khc. Mt hnh
thc vn ng ny lun c kh nng chuyn ho thnh hnh thc vn ng khc,
nhng gia chng c s khc nhau v cht nn khng th quy hnh thc vn ng
ny thnh hnh thc vn ng khc. Mi mt s vt, hin tng c th gn vi
nhiu hnh thc vn ng nhng bao gi cng c c trng bng mt hnh thc
vn ng c bn. Do vy, cn nhn r s thng nht v khc nhau gia cc hnh
thc vn ng; c bit l cc vn ng phc tp nh vn ng sinh hc, vn
ng x hi.

Bng vic phn loi cc hnh thc vn ng c bn, Ph.ngghen t

c s cho vic phn loi, phn ngnh; hp loi, hp ngnh khoa hc. ng thi
cn l c s chng li khuynh hng nh ng cc hnh thc vn ng hoc
quy hnh thc vn ng ny vo hnh thc vn ng khc.
Vn ng v ng im. Th gii vt cht bao gi cng trong qu trnh vn ng
khng ngng, trong s vn ng khng ngng c hin tng ng im tng i.
Nu khng c s ng im tng i ny- hay cn gi l vn ng cn bng- th
khng c s phn ho th gii vt cht thnh cc s vt, hin tng phong ph v
a dng. Ph. ngghen, trong tc phm Bin chng ca t nhin nhn mnh rng,
kh nng ng im tng i ca cc vt th, kh nng cn bng tm thi l nhng
iu kin ch yu cho s phn ho ca vt cht. Nn hiu hin tng ng im ch
xy ra i vi mt hnh thc vn ng no ca vt cht trong mt lc no
v trong mt quan h nht nh no , cn xt n cng, vt cht lun lun
vn ng. Nu vn ng l s tn ti trong s bin i ca cc s vt, hin tng,
th ng im tng i l s n nh, l s bo ton qung tnh ca cc s vt,
hin tng. Nh vy, ng im l tng i; tm thi v l trng thi c bit ca vt
cht ang vn ng khng ngng.
(ng im l tng i v ng im, cn bng ch xy ra trong mt s quan h
nht nh ch khng xy ra vi tt c mi quan h, ch xy ra trong mt hnh
thc vn ng ch khng phi xy ra vi tt c cc hnh thc vn ng
ng im l tm thi v ng im khng phi ci tn ti vnh vin m ch tn ti
trong mt thi gian nht nh, ch l xt trong mt hay mt s quan h nht
inh, ngay trong s ng im vn din ra nhng qu trnh bin i nht nh.
ng im l trng thi c bit ca vn ng, l vn ng trong th cn
bng, n inh, vn ng cha lm thay i c bn v cht, v v tr, hnh
dng, kt cu ca s vt)
Khng gian v thi gian l hnh thc tn ti ca vt cht. Mi s vt, hin tng tn
ti khch quan u c v tr, hnh thc kt cu, di ngn, cao thp ca ntt c cc thuc tnh gi l khng gian v khng gian biu hin s cng tn ti
v cch bit gia cc s vt, hin tng vi nhau, biu hin qung tnh, trt t
phn b ca chng. Mi s vt, hin tng tn ti trong trng thi khng ngng bin
i, nhanh, chm, k tip nhau v chuyn ho ln nhau- tt c nhng thuc tnh
gi l thi gian v thi gian l hnh thc tn ti ca vt cht th hin lu
ca s bin i; trnh t xut hin v mt i ca cc s vt, cc trng thi khc
nhau trong th gii vt cht; thi gian cn c trng cho trnh t din bin ca cc
qu trnh vt cht, tnh tch bit gia cc giai on khc nhau ca qu trnh .
Tuy u l hnh thc tn ti ca vt cht, nhng khng gian v thi gian c s khc
nhau. S khc nhau nm ch, khng gian c ba chiu rng, cao v di; cn
thi gian ch c mt chiu tri t qu kh ti tng lai.

Khng gian, thi gian vi vt cht vn ng. Khng c khng gian, thi gian bn
ngoi vt cht ang vn ng m chng l nhng hnh thc c bn ca vt cht
ang vn ng. Trong tc phm Chng uyrinh, Ph.ngghen nhn mnh Cc hnh
thc c bn ca mi tn ti l khng gian v thi gian; tn ti ngoi thi gian cng
v l nh tn ti ngoi khng gian . Th gii khng c g ngoi vt cht ang vn
ng v vt cht ang vn ng khng th u ngoi khng gian v thi
gian . L nhng hnh thc tn ti ca vt cht, khng tch khi vt cht nn khng
gian v thi gian c nhng tnh cht ca vt cht, l tnh khch quan; tnh
vnh cu v v tn-v hn.
c. Tnh thng nht vt cht ca th gii
Vn tnh thng nht ca th gii lun gn lin vi cch gii quyt vn
c bn ca trit hc. C hai khuynh hng chnh v vn ny. Ch ngha
duy tm coi thc, tinh thn l ci c trc, quy nh vt cht th tnh thng nht
ca th gii nm trong tnh tinh thn ca n. Ch ngha duy vt bin chng khng
nh bn cht ca th gii l vt cht; cc s vt, hin tng thng nht vi nhau
tnh vt cht. iu ny c th hin 1) Ch c 1 th gii duy nht v thng nht
l th gii vt cht. Th gii vt cht tn ti khch quan, c trc v c lp vi thc
con ngi. 2) Mi b phn cu th gii vt cht u c mi lin h thng nht vi
nhau, biu hin ch chng u l nhng dng c th ca vt cht, l nhng
kt cu vt cht hoc c ngun gc vt cht, do vt cht sinh ra ( thc chng
hn) v cng chu s chi phi ca nhng quy lut khch quan ph bin ca th gii
vt cht. 3) Th gii vt cht tn ti vnh vin, v hn v v tn, khng c sinh ra
v khng b mt i. Trong th gii khng c g khc ngoi nhng qu trnh vt
cht ang bin i v chuyn ho ln nhau, l ngun gc, nguyn nhn v kt
qu ca nhau.
Tnh thng nht vt cht ca th gii th hin s tn ti ca th gii thng qua
gii v c, gii hu c trong bc tranh tng th v th gii duy nht; gia chng c
s lin h tc ng qua li, chuyn ho ln nhau, vn ng v pht trin. Cc qu
trnh cho php thy y s thng nht vt cht ca th gii trong cc
hnh thc v giai on pht trin, t ht c bn n phn t, t phn t n
cc c th sng, t cc c th sng n con ngi v x hi loi ngi.
Quan im v bn cht vt cht v tnh thng nht vt cht ca th gii
ca ch ngha duy vt bin chng khng ch nh hng trong vic gii thch v
tnh phong ph, a dng ca th gii, m cn nh hng nhn thc v tnh phong
ph, a dng y trong qu trnh hot ng ci to t nhin hp quy lut.
2. thc
thc l mt trong nhng phm tr c bn ca trit hc, tm l hc v x hi hc,
dng ch tnh tch cc mc cao nht v tinh thn ca con ngi vi tnh
cch l mt thc th x hi. im c bit ca tnh tch cc l s phn nh
hin thc khch quan trong dng hnh nh do cm gic mang li v n lt mnh,

 thc nh hng hot ng thc tin ca con ngi. Trit hc ca ch ngha McLnin khng nh, thc l mt phm tr trit hc dng ch ton b hot ng
tinh thn phn nh th gii vt cht din ra trong no ngi, hnh thnh trong qu
trnh lao ng v c din t nh ngn ng.
a. Ngun gc ca thc
Ngun gc t nhin ca thc (yu t cn)
1) No ngi l sn phm qu trnh tin ho lu di ca th gii vt cht, t v c
ti hu c, cht sng (thc vt v ng vt) ri n con ngi- sinh vt-x hi. L
t chc vt cht c cu trc tinh vi; ch khong 370g nhng c ti 14-15 t t bo
thn kinh lin h vi nhau v vi cc gic quan to ra mi lin h thu, nhn a dng
no ngi iu khin hot ng ca c th. Hot ng thc ca con ngi
din ra trn c s hot ng ca thn kinh no b; b no cng hon thin hot
ng thn kinh cng hiu qu, thc ca con ngi cng phong ph v su sc.
iu ny l gii ti sao qu trnh tin ha ca loi ngi cng l qu trnh pht trin
nng lc ca nhn thc, ca t duy v ti sao i sng tinh thn ca con ngi b ri
lon khi no b tn thng.
Tuy nhin, nu ch c b c khng thI m khng c s tc ng ca th gii bn
ngoi b c phn nh li tc ng th cng khng th c thc.
2) Phn nh l thuc tnh chung, ph bin ca mi i tng vt cht. S phn nh
ca vt cht l mt trong nhng ngun gc t nhin ca thc. Phn nh ca vt
cht c qu trnh pht trin lu di v t hnh thc thp ln hnh thc cao- ty
thuc vo kt cu ca t chc vt cht. Phn nh l s ti to nhng c im
ca mt h thng vt cht ny h thng vt cht khc trong qu trnh tc ng
qua li ca chng. Qu trnh phn nh bao hm qu trnh thng tin, vt nhn tc
ng (ci phn nh l ci cha ng thng tin v nhng s vt, hin tng) mang
thng tin ca vt tc ng (ci c phn nh l nhng s vt, hin tng c th ca
vt cht) v y l vn quan trng lm sng t ngun gc t nhin ca
thc. Kt qu ca s phn nh ph thuc vo c 2 vt: vt tc ng v vt nhn
tc ng.
Cc hnh thc phn nh. a) Phn nh ca gii v c (gm phn nh vt l v phn
nh ho hc) l nhng phn nh th ng, khng nh hng v khng la chn. b)
Phn nh ca thc vt l tnh kch thch c) Phn nh ca ng vt c nh hng, la chn nh m ng vt thch nghi vi mi trng sng. Trong phn
nh ca ng vt c phn x khng iu kin (bn nng); phn x c iu kin
(tc ng thng xuyn) ng vt c thn kinh trung ng to nn tm l. Hnh
thc phn nh cao nht (phn nh nng ng, sng to) l thc ca con ngi,
c trng cho mt dng vt cht c t chc cao l no ngi. Tm li, s pht trin
ca cc hnh thc phn nh gn lin vi cc trnh t chc vt cht khc nhau
v thc ny sinh t cc hnh thc phn nh . Quan im trn ca trit hc
ca ch ngha Mc-Lnin v thc chng li quan im ca ch ngha duy tm

tch ri thc khi hot ng ca no ngi, thn b ho thc; ng thi chng li

quan im ca ch ngha duy vt tm thng cho rng no tit ra thc tng t
nh gan tit ra mt.
Nh vy, b c ngi cng vi th gii bn ngoi tc ng ln b c - l ngun gc
t nhin ca thc.
Ngun gc x hi ca thc (yu t )
1) Lao ng l hot ng c mc ch, c tnh lch s-x hi ca con ngi nhm
to ra ca ci tn ti v pht trin; ng thi lao ng cng to ra i sng
tinh thn phong ph v hn th na, lao ng gip con ngi hon thin chnh
mnh. S hon thin ca i tay, vic bit ch to cng c trong qu trnh lao
ng lm cho thc khng ngng pht trin (bng cch tch ly kinh nghim), to
c s cho con ngi nhn thc nhng tnh cht mi (c suy ra t nhng kinh
nghim c) ca gii t nhin; dn n nng lc t duy tru tng, kh nng phn
on, suy lun dn c hnh thnh v pht trin.
2) Ngn ng (ting ni, ch vit). Trong qu trnh lao ng con ngi lin kt vi
nhau, to thnh cc mi quan h x hi tt yu v cc mi quan h ca cc thnh
vin ca x hi khng ngng c cng c v pht trin dn n nhu cu cn thit
phi trao i vi nhau iu g y nn ngn ng xut hin. Ngn ng ra i
tr thnh ci v vt cht ca thc, thnh phng tin th hin thc. Nh ngn
ng, con ngi khi qut ho, tru tng ho nhng kinh nghim truyn li cho
nhau. Ngn ng l sn phm ca lao ng, n lt n, ngn ng li thc y lao
ng pht trin.
Nh vy, ngun gc trc tip v quan trng nht quyt nh s ra i v pht
trin ca thc l lao ng, l thc tin x hi.
b. Bn cht v kt cu ca thc
Bn cht ca thc. im xut pht hiu bn cht ca thc l s khng
nh thc l s phn nh, l hnh nh tinh thn v s vt, hin tng khch quan.
thc thuc phm vi ch quan, khng c tnh vt cht, m ch l hnh nh phi
cm tnh ca s vt, hin tng cm tnh c phn nh. Bn cht ca thc th
hin s phn nh nng ng, sng to th gii khch quan vo b no ngi; l
hnh nh ch quan v th gii khch quan.
thc l hnh nh ch quan v th gii khch quan bi hnh nh y tuy b th gii
khch quan quy nh c v ni dung ln hnh thc th hin; nhng th gii y
khng cn y nguyn nh n vn c, m b ci ch quan ca con ngi ci bin
thng qua tm t, tnh cm, nguyn vng, nhu cu v.v. Theo C.Mc, thc chng
qua ch l vt cht c em chuyn vo trong u c con ngi v c ci bin
i trong . C th ni, thc phn nh hin thc, cn ngn ng th din t
hin thc v ni ln t tng. Cc t tng c tn hiu ho trong mt dng c th

ca vt cht- l ngn ng- ci m con ngi c th cm gic c. Khng c ngn

ng th thc khng th hnh thnh v tn ti c.
thc l s phn nh nng ng, sng to, th hin ch, thc phn nh th gii
c chn lc- ty thuc vo mc ch ca ch th nhn thc. S phn nh nhm
nm bt bn cht, quy lut vn ng v pht trin ca s vt, hin tng; kh
nng vt trc (d bo) ca thc to nn s lng trc nhng tnh hung s gy tc
ng tt, xu ln kt qu ca hot ng m con ngi ang hng ti. C d bo ,
con ngi iu chnh chng trnh ca mnh sao cho ph hp vi d kin xu hng
pht trin ca s vt, hin tng (d bo thi tit, kh hu); xy dng cc m
hnh l tng, ra phng php thc hin ph hp nhm t kt qu ti u. Nh vy,
thc khng ch phn nh th gii khch quan, m cn to ra th gii khch quan.
thc l mt hin tng x hi v mang bn cht x hi. S ra i v tn ti ca
thc gn lin vi hot ng thc tin; chu s chi phi khng ch ca cc quy lut
sinh hc, m ch yu cn ca cc quy lut x hi; do nhu cu giao tip x hi v
cc iu kin sinh hot hin thc ca x hi quy nh. Vi tnh nng ng ca
mnh, thc sng to li hin thc theo nhu cu ca bn thn v thc tin x hi.
cc thi i khc nhau, thm ch cng mt thi i, s phn nh ( thc) v cng
mt s vt, hin tng c s khc nhau- theo cc iu kin vt cht v tinh thn m
ch th nhn thc ph thuc.
C th ni qu trnh thc gm cc giai on. 1) Trao i thng tin hai chiu
gia ch th vi khch th phn nh; nh hng v chn lc cc thng tin cn
thit.
2) M hnh ho i tng trong t duy dng hnh nh tinh thn, tc l
sng to li khch th phn nh theo cch m ho s vt, hin tng vt cht thnh
tng tinh thn phi vt cht. 3) Chuyn m hnh t t duy ra hin thc, tc l qu
trnh hin thc ho t tng, thng qua hot ng thc tin bin cc tng tinh
thn phi vt cht trong t duy thnh cc s vt, hin tng vt cht ngoi hin thc.
Trong giai on ny, con ngi la chn phng php, cng c tc ng vo hin
thc khch quan nhm thc hin mc ch ca mnh.
Kt cu ca thc v cng phc tp. Theo chiu ngang, thc gm cc yu t cu
thnh nh tnh cm, tri thc, trong tri thc l yu t quan trng nht.
Tnh cm (tm trng, c vng, ch, ngh lc v.v) l nhng rung ng biu hin
thi ca con ngi i vi nhau, vi thc ti xung quanh v i vi chnh bn
thn mnh. L hnh thc c bit ca s phn nh thc ti (gia con ngi vi
nhau v gia con ngi vi th gii khch quan); tnh cm tham gia vo mi hot
ng ca con ngi; l yu t quan trng iu chnh cc hot ng . Tnh
cm c tnh ch ng v tnh th ng. C nhiu hnh thc tnh cm, nh tnh
cm o c, tnh cm thm m, tnh cm tn gio v.v. Khi kt hp vi tri thc,
tnh cm to nn nim tin. ch l kh nng huy ng ti cao sc mnh tinh thn
ca con ngi. Nh c ch, con ngi t u tranh vi mnh v ngoi cnh
khc phc nhng cn tr trong qu trnh hin thc ha mc ch. C th coi

ch s iu khin, iu chnh hnh vi ca con ngi t gic hng ti mc

ch; t lm ch bn thn v quyt on trong hnh ng theo nim tin.
thc, ch, nhit tnh v tr tng tng ca hng chc triu ngi c cuc u
tranh giai cp quyt lit nht khch l . Tri thc (s hiu bit v cc lnh vc kinh
t, chnh tr, khoa hc v.v) l kt qu qu trnh nhn thc ca con ngi v th gii
hin thc, ti hin trong t duy nhng thuc tnh, nhng quy lut ca th gii y v
din t chng bng ngn ng. Tri thc l phng thc tn ti ca thc v l iu
kin thc pht trin. Phng thc m theo thc tn ti v theo mt
ci g tn ti i vi thc l tri thc. Tri thc l hnh vi duy nht ca thc.
Cho nn mt ci g ny sinh ra i vi thc chng no thc bit ci . Tri
thc c nhiu loi (v t nhin, x hi, con ngi), nhiu cp [tri thc thng (cm
tnh, kinh nghim, tin khoa hc), tri thc khoa hc (l tnh, l lun v khoa hc)]
v.v.
Theo chiu dc, thc bao gm t thc, v thc v tim thc.
T thc l nhn thc v bn thn thng qua quan h vi th gii bn ngoi nh
, con ngi nhn thc v mnh l mt thc th ang tn ti, hot ng c cm
gic, c t duy, c cc hnh vi o c ph hp vi quy tc, chun mc m x hi
t ra. Trnh t thc ni ln trnh pht trin ca nhn cch, lm ch
bn thn ca con ngi. V thc (xut hin do bn nng v do rn luyn) l nhng
trng thi tm l nm ngoi phm vi ca l tr, khng do thc kim sot c trong
mt lc no y. Trong i sng hng ngy, c nhng hnh vi, thi ng x ca
con ngi cha c s iu khin ca thc v thng c biu hin thnh nhiu hin
tng khc nhau nh bn nng, thi min, gic m, nh li, ni nhu v.v. Cc hin tng
ny u nm trong chc nng chung l gii to nhng c ch ca hot ng thn
kinh, gp phn lp li th cn bng trong hot ng tinh thn ca con ngi. Tim
thc l nhng tri thc m con ngi c c t trc v tr thnh bn nng, k nng
nhng nm trong tng su ca thc, l thc di dng tim n, do tim thc
c th gy ra cc hot ng tm l, nhn thc m con ngi khng cn kim sot
chng mt cch trc tip. Tim thc c vai tr quan trng trong hot ng tm l
hng ngy v trong t duy khoa hc (trong hot ng tm l; trong hot ng khoa
hc gp phn lm gim s qu ti ca no trong vic x l ti liu, thng tin, d
kin v.v).
Cc yu t c bn trn ca thc c mi quan h tc ng qua li vi nhau,
nhng tri thc l yu t quan trng nht ca thc; tri thc khng ch l phng
thc tn ti ca thc, m cn nh hng s pht trin v quy nh mc biu
hin ca cc yu t khc cu thnh thc.
3. Mi quan h bin chng gia vt cht vi thc
a. Vai tr ca vt cht i vi thc
Vt cht l ci th nht, thc l ci th hai, ngha l vt cht l ci c trc, thc
l ci c sau. Vt cht quyt nh thc c v ni dung phn nh ln hnh thc

biu hin. iu ny th hin 1) vt cht sinh ra thc ( thc l sn phm ca

no ngi; thc c thuc tnh phn nh ca vt cht) 2) vt cht quyt nh ni
dung ca thc ( thc l s phn nh th gii vt cht; ni dung ca thc (k c
tnh cm, ch v.v) u xut pht t vt cht; s sng to ca thc i hi
nhng tin vt cht v tun theo cc quy lut ca vt cht). Tn ti x hi
(mt hnh thc vt cht c bit trong lnh vc x hi) quyt nh thc x hi
(mt hnh thc thc c bit trong lnh vc x hi). thc l s phn nh th
gii vt cht vo no ngi trong dng hnh nh ch quan v th gii khch quan;
hnh thc biu hin ca thc l ngn ng (mt dng c th ca vt cht).
b. Vai tr ca thc i vi vt cht
Ch ngha duy vt bin chng khng nh vai tr quy nh ca vt cht i vi
thc, ng thi cng khng nh s tc ng ngc li ca thc i vi vt
cht.
S tc ng ny c th theo hng tch cc (khai thc, pht huy, thc y c sc
mnh vt cht tim tng hoc nhng bin i ca iu kin, hon cnh vt
cht theo hng c li cho con ngi) th hin qua vic thc hng dn con ngi trong
hot ng thc tin. S hng dn xut hin ngay t lc con ngi xc nh i
tng, mc tiu, phng hng v phng php thc hin nhng mc tiu ra. Trong
giai on ny, thc a li cho con ngi nhng thng tin cn thit v i tng, v
cc quy lut khch quan v hng dn con ngi phn tch, la chn kh nng vn
dng nhng nhng quy lut trong hnh ng. Nh vy, thc hng dn hot
ng ca con ngi v thng qua cc hot ng m tc ng gin tip ln thc
ti khch quan.
S tc ng ngc li ca thc i vi vt cht c th theo hng tiu cc (lm suy
gim, hao tn sc mnh vt cht tim tng, km hm qu trnh pht trin kinh
t-x hi, gy nh hng xu n i sng ca con ngi) th hin qua vic thc
c th km hm sc mnh ci to hin thc thc khch quan ca con ngi, nht l
trong lnh vc x hi, trc ht do s phn nh khng y v th gii dn
n nhng sai lm, duy ch.
Nhng yu t nh hng n s tc ng ca thc i vi vt cht 1) Nu tnh
khoa hc ca thc cng cao th tnh tch cc ca thc cng ln. Trc ht, l
thc phi phn nh ng hin thc khch quan; ngha l con ngi mun pht huy
sc mnh ca mnh trong ci to th gii th phi tn trng cc quy lut khch
quan, phi nhn thc ng, nm vng, vn dng ng v hnh ng ph hp vi
cc quy lut khch quan. 2) S tc ng ca thc i vi vt cht cn ph thuc
vo mc ch s dng thc ca con ngi.
Bn thn thc khng trc tip thay i c hin thc m phi thng qua hot
ng ca con ngi. Sc mnh ca thc ty thuc vo mc thm nhp vo
qun chng, vo cc iu kin vt cht, vo hon cnh khch quan m trong
thc c thc hin. Mun bin i v ci to th gii khch quan, thc phi c

con ngi thc hin trong thc tin v ch c nh vy, thc mi tr thnh lc lng
vt cht.
c. ngha phng php lun ca mi quan h gia vt cht vi thc
Nguyn tc khch quan trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Nguyn
tc ny yu cu
1) Mc tiu, phng thc hot ng ca con ngi u phi xut pht t nhng
iu kin, hon cnh thc t, c bit l ca iu kin vt cht, kinh t; tun
theo, xut pht, tn trng cc quy lut khch quan (vn c) ca s vt, hin tng;
cn tm nguyn nhn ca cc s vt, hin tng trong nhng iu kin vt cht
khch quan ca chng; mun ci to s vt, hin tng phi xut pht t bn thn s
vt, hin tng c ci to. Chng t tng ch quan duy ch, nn nng, thiu kin
nhn m biu hin ca n l tuyt i ho vai tr, tc dng ca nhn t con ngi;
cho rng con ngi c th lm c tt c nhng g mun m khng ch n s
tc ng ca cc quy lut khch quan, ca cc iu kin vt cht cn thit.
2) Pht huy tnh nng ng, sng to ca thc l nhn mnh tnh c lp tng
i, tnh tch cc v nng ng ca thc i vi vt cht bng vic tng cng
rn luyn, bi dng t tng, ch phn u vn ln, tu dng o c v.v nhm xy
dng i sng tinh thn lnh mnh. Chng thi th ng, trng ch, li vo
hon cnh khch quan d ri vo ch ngha duy vt siu hnh, ch ngha duy vt
tm thng; tuyt i ha vt cht; coi thng t tng, tri thc ri vo thc dng hng th v.v.

Cu hi n tp
1. Vn c bn ca trit hc? (khi nim; nh ngha; ni dung. Ch ngha
duy vt v ch ngha duy tm; trit hc nht nguyn v trit hc nh nguyn.
Thuyt c th bit; khng th bit v hoi nghi lun).
2. Bn cht, ni dung ca ch ngha duy vt bin chng? (cc hnh thc ca ch
ngha duy vt; bn cht, ni dung ch ngha duy vt bin chng).
3. nh ngha, ni dung v ngha nh ngha vt cht ca V.I.Lnin? (cc quan
nim v vt cht trong trit hc duy vt trc Mc; cc pht minh ln trong vt l hc
cui th k XIX, u th k XX; nh ngha vt cht ca V.I.Lnin; cc ni dung
c bn ca nh ngha; ngha th gii quan v phng php lun ca nh
ngha).
4. Cc hnh thc v phng thc tn ti ca vt cht? (nh ngha vn ng ca
vt cht; cc hnh thc vn ng ca vt cht. Khng gian v thi gian vi vn
ng ca vt cht)

5. Tnh thng nht vt cht ca th gii? (bn )

6. Ngun gc ca thc? (ngun gc t nhin; ngun gc x hi)
7. Bn cht ca thc? (bn cht ca thc th hin bn )
8. ngha phng php lun ca mi quan h gia vt cht vi thc? (vai tr ca
vt cht i vi thc; vai tr ca thc i vi vt cht; nguyn tc khch quan,
pht huy tnh nng ng ch quan)./.

Chng 2. Php bin chng duy vt

I. Php bin chng v php bin chng duy vt
1. Php bin chng v cc hnh thc c bn ca php bin chng
a. Khi nim bin chng, php bin chng
S i lp gia quan im siu hnh v bin chng trong vic nhn thc v ci
to th gii. Trong lch s pht trin ca trit hc t thi c i n nay, vn
tn ti ca cc s vt, hin tng lun c quan tm v cn lm sng t. Cc s vt,
hin tng xung quanh ta v ngay c bn thn chng ta tn ti trong mi lin h qua
li, quy nh, chuyn ho ln nhau hay tn ti tch ri, bit lp nhau? Cc s vt,
hin tng lun vn ng, pht trin hay tn ti trong trng thi ng im, khng vn
ng? v.v. C nhiu quan im khc nhau v vn ny, nhng suy n cng
u quy v hai quan im chnh i lp nhau l siu hnh v bin chng.
Thut ng Siu hnh c gc t ting Hy Lp metaphysica, vi ngha l sau vt
l hc. Theo Arixtt, l nhng hin tng siu vt l thuc lnh vc tinh thn;
l bn cht ca s vt, hin tng m ng gi l v hnh hay siu hnh. Theo
, physica (vt l hc) nghin cu s vt hu hnh m con ngi c th nhn bit
bng cm tnh; cn metaphysica (siu hnh hc) nghin cu nhng nguyn th m
con ngi c th nhn bit bng cc gic quan. T th k XVI, thut ng siu hnh
hc ng ngha vi thut ng bn th lun; cn t th k XVI n th k XVII,
phng php siu hnh gi vai tr quan trng trong vic tch lu tri thc, em li
cho con ngi nhiu tri thc mi, nht l v ton hc v c hc; nhng ch t khi
Bcn (1561-1626) v v sau l Lcc (1632-1704) chuyn phng php nhn thc
siu hnh t khoa hc t nhin sang trit hc, th siu hnh tr thnh phng php
ch yu ca nhn thc. n th k XVIII, phng php siu hnh khng c kh nng
khi qut s vn ng, pht trin ca th gii vo nhng quy lut chung nht;
khng to kh nng nhn thc th gii trong chnh th thng nht nn b phng
php bin chng duy tm trit hc c in c ph nh. Hghen (1770-1831) l
nh trit hc ph phn php siu hnh kch lit nht thi by gi v l ngi u
tin khi qut h thng quy lut ca php bin chng duy tm, em n i lp vi
php siu hnh.

Trong trit hc ca ch ngha duy vt bin chng, siu hnh c hiu theo ngha
l phng php xem xt s tn ti ca s vt, hin tng v s phn nh chng vo t
duy con ngi trong trng thi bit lp, nm ngoi mi lin h vi cc s vt, hin tng
khc v khng bin i. c th ca siu hnh l tnh mt chiu, tuyt i ho
mt ny hay mt kia; ph nhn cc khu trung gian, chuyn ho; do kt qu
nghin cu ch i ti kt lun hoc l ..., hoc l ..., phin din; coi th gii
thng nht l bc tranh khng vn ng, pht trin. Cc nh siu hnh ch da
vo nhng phn tuyt i khng th dung ho khng nh c l c,
khng l khng; hoc tn ti hoc khng tn ti; s vt, hin tng khng th va l
chnh n li va l ci khc n; ci khng nh v ci ph nh tuyt i bi tr
ln nhau.
Thut ng Bin chng c gc t ting Hy Lp dialego (vi ngha l ngh thut
m thoi, tranh lun). Theo ngha ny, bin chng l ngh thut tranh lun
nhm tm ra chn l bng cch pht hin cc mu thun trong lp lun ca i
phng v ngh thut bo v nhng lp lun ca mnh. n Hghen, thut ng
bin chng c pht trin kh ton din v khi qut c mt s phm tr, quy
lut c bn; nhng chng cha phi l nhng quy lut chung nht v t nhin, x hi
v t duy, m mi ch l mt s quy lut c th trong lnh vc tinh thn. C.Mc,
Ph.ngghen v V.I. Lnin k tha, pht trin trn tinh thn ph phn v sng to
nhng gi tr trong lch s t tng bin chng nhn loi hon thin php bin
chng; lm cho php bin chng tr thnh php bin chng duy vt; thnh khoa
hc nghin cu nhng quy lut chung nht v mi lin h v s vn ng, pht
trin ca cc s vt, hin tng trong c ba lnh vc t nhin, x hi v t duy.
b. Cc hnh thc c bn ca php bin chng
Php bin chng xut hin t thi c i v t n nay, lch s pht trin
ca n tri qua nhiu giai on khc nhau, gn lin vi s pht trin ca khoa
hc, ca thc tin v nhn thc ca con ngi.
Php bin chng mc mc, cht phc c i th hin trong cc hc thuyt trit
hc c i. Trong o Pht, quan nim v nhn duyn, v ng, v thng cha
ng nhiu t tng bin chng kh su sc. Trong thuyt m-Dng, m v Dng
tn ti trong mi lin h quy nh ln nhau to ra s thng nht gia ci bt bin
vi ci bin i; gia ci duy nht vi ci s nhiu, a dng, phong ph. Trong
thuyt Ng hnh, nm yu t Kim-Mc-Thu-Ho-Th tn ti trong mi lin h tng
sinh, tng khc; chng rng buc, quy nh ln nhau, to ra s bin i trong
vn vt. Lo T (khong th k VI tr.c.n) cho rng vn vt b chi phi bi hai lut
ph bin l qun bnh v phn phc. Lut qun bnh lun gi cho s vn ng
ca vn vt c cn bng theo mt trt t iu ho trong t nhin, khng c g
thi qu, khng c g bt cp. Lut phn phc ni rng, ci g pht trin tt
th s tr thnh ci i lp vi n v.v. Cc nh bin chng bm sinh tiu biu ca
Hy Lp c i l Hraclt (540-480 tr.c.n), Xcrt (470-399 tr.c.n), Platn (427-347
tr.c.n), Arixtt (384-322 tr.c.n) v.v. Theo Hraclt, th gii vt cht tn ti trong s

hnh thnh, vn ng vnh vin ca s thng nht gia cc mt i lp; cng

ging nh s chuyn ng, u tri i, chy i ca mt con sng m ng xy
dng trong Hc thuyt v dng chy ca mnh v ng xy dng c mt s
phm tr ca php bin chng nh lgs (gm lgs ch quan v lgs khch quan)
lun bn v nhng quy lut khch quan ca th gii vt cht v coi l ni
dung c bn ca php bin chng. Xcrt, ngi u tin s dng thut ng bin
chng theo ngha l ngh thut tranh lun, hng cc bn cng quan tm ti vn
ang tranh lun vi mc ch t c chn l bng con ng i lp cc kin
ca h qua hnh thc hi-p. T tng ny c pht trin hn trong quan nim
bin chng ca Platn; ng cho rng php bin chng l ngh thut tm ra cc
khi nim ng, l thao tc lgc phn chia v gn kt cc khi nim bng cng
c hi-p xc nh ng cc khi nim . Arixtt a ra nhiu t tng v
phm tr, quy lut v xy dng cc hnh thc c bn ca t duy; c bit l lgc
hnh thc. Nhng nh trit hc c Hy Lp u l nhng nh bin chng bm
sinh, t pht, v Arixtt, b c bch khoa nht trong cc nh trit hc y cng
nghin cu nhng hnh thc cn bn nht ca t duy bin chng . Ph. ngghen
khng nh Hnh thc th nht l trit hc Hy Lp. Trong trit hc ny, t duy
bin chng xut hin vi tnh cht thun phc t nhin cha b khuy ng bi
nhng tr ngi ng yu v nh gi php bin chng Hy Lp c i nu v chi
tit, ch ngha siu hnh l ng hn so vi nhng ngi Hy Lp, th v ton th
nhng ngi Hy Lp li ng hn so vi ch ngha siu hnh. Cho d cn nhiu hn
ch, nhng nhn chung, php bin chng c i coi th gii l chnh th thng
nht; gia cc b phn ca th gii c mi lin h qua li, thm nhp, tc ng v
quy nh ln nhau, khng ngng vn ng, pht trin. Nhng ni dung t tng c
bn ca php bin chng Hy Lp c i l c s php bin chng pht trin
ln cc hnh thc cao hn.
Php bin chng duy tm trong trit hc c in c ra i vo cui th k
XVIII, u th k XIX; khi u t Cant (1724-1804), qua Phct (1762-1814),
Slinh (1775-1854) v pht trin n nh cao c v hnh thc ln ni dung
trong php bin chng duy tm ca Hghen (1770-1831), ngi "ln u tin
t ton b th gii t nhin, th gii lch s v th gii tinh thn vo dng qu
trnh, ngha l trong s vn ng, thay i, ci bin v pht trin khng ngng,
v th m ra mi lin h bn trong s vn ng v pht trin " . Ph.ngghen
khng nh y l hnh thc th hai ca php bin chng, hnh thc quen
thuc nht vi cc nh khoa hc t nhin c, l trit hc c in c t Cant
n Hghen . Trong trit hc Hghen, php bin chng duy tm c pht trin
n nh cao vi hnh thc v ni dung phong ph. V hnh thc, php bin
chng duy tm ca Hghen bao qut c ba lnh vc, bt u t cc phm tr
lgc thun tu n lnh vc t nhin v kt thc bng bin chng ca ton b
qu trnh lch s. V ni dung, Hghen chia php bin chng thnh tn ti, bn
cht v khi nim. Tn ti l ci v bn ngoi, trc tip, nng nht m con ngi c
th cm gic v c c th ho trong cc phm tr cht, lng v . Bn cht l
tng gin tip ca th gii, khng th nhn bit c bng cm gic, tn ti trong

mu thun i lp vi chnh mnh v c th hin trong cc phm tr hin tngbn cht, hnh thc-ni dung, ngu nhin-tt yu, kh nng-hin thc v.v. Cn khi
nim (m hin thn ca n l gii hu c, s sng) l s thng nht gia tn ti vi
bn cht, l ci va trc tip (c th cm gic c), va gin tip (khng th cm
gic c), c th hin trong cc phm tr ci ph qut, ci c th, ci n nht.
Php bin chng trong giai on ny l s pht trin, ngha l s chuyn ho t
ci tru tng n ci c th; t cht ny sang cht khc c thc hin nh gii
quyt mu thun. Pht trin c coi l s t pht trin tnh tin ca nim tuyt
i, t tn ti n bn cht, t bn cht n khi nim, trong khi nim va
l ch th, khch th, va l nim tuyt i. Hghen coi pht trin l nguyn l
c bn nht ca php bin chng vi phm tr trung tm l tha ho v khng
nh tha ho c din ra mi ni, mi lc trong c t nhin, x hi v tinh thn.
Nh vy, cc nh bin chng c in c, m Hghen l in hnh, p dng
php bin chng vo nghin cu cc lnh vc khc nhau ca i sng x hi; qua
xy dng c h thng phm tr, quy lut chung, thng nht, c lgc cht
ch ca nhn thc tinh thn, v trong ngha no , l ca c hin thc vt cht.
l nhng ht nhn hp l v lp lnh mm mng phi thai ca ch ngha duy
vt l tr li php bin chng, coi n nh mt phng php xem xt i lp vi
phng php siu hnh th k XVII, XVIII ; php bin chng hon thnh
cuc cch mng v phng php, nhng cuc cch mng li tn trn tri, ch
khng phi trong cuc sng hin thc v do vy, "hc thuyt ca Hghen
mt khong t rng cho cc quan im thc tin c tnh cht ng phi v ht
sc khc nhau. Ngi no c bit da vo h thng ca Hghen th ngi c
th l kh bo th, cn ngi no cho phng php bin chng l ch yu, th ngi
, v chnh tr cng nh v tn gio, u c th thuc vo phi phn i cc
oan nht . Nhng kt lun ca php bin chng duy tm trong trit hc c
in c ch l nhng phng on ti tnh v bin chng ca s vt trong bin
chng ca khi nim nn khi khoa hc t nhin pht trin sang giai on tng
qut, nghin cu qu trnh pht sinh, pht trin ca s vt, hin tng trn quan
im duy vt, th n ch cn l bc qu chuyn th gii quan v lp trng t
ch ngha duy vt siu hnh sang th gii quan khoa hc duy vt bin chng.
Php bin chng duy vt. Tnh trc quan ca php bin chng t pht trong trit
hc c i v tnh duy tm trong trit hc c in c l nhng hn ch cn
phi khc phc. C.Mc v Ph.ngghen k tha v pht trin sng to nhng ht
nhn hp l trong lch s t tng trit hc nhn loi, ci to ph phn php bin
chng duy tm ca Hghen to ra php bin chng duy vt v y l giai
on cao nht ca php bin chng trong lch s trit hc. C th ni rng hu
nh ch c Mc v ti l nhng ngi cu php bin chng t gic thot khi trit
hc duy tm c v a n vo trong quan nim duy vt v t nhin v v lch s
.
c. Bin chng khch quan v bin chng ch quan

Bin chng khch quan ch bin chng ca bn thn cc s vt, hin tng tn ti
c lp bn ngoi thc con ngi. Nhng vn nn mng, bn cht ca bin
chng khch quan l cc trnh ca cc t chc vt cht; l cc hnh thc vn
ng khc nhau v cht c quy nh bng nhng thay i v lng; l s hnh
thnh s sng v xut hin dng vt cht bit t duy; l s chuyn ho t t nhin
vo x hi. Bin chng khch quan c th hin trong khoa hc bng quy lut bo
ton v chuyn ho nng lng; thuyt tin ho; thuyt t bo; h thng tun hon
cc nguyn t ho hc; thuyt tng i; thuyt lng t; hc thuyt v gien v.v.
Trong x hi, vn quan trng nht ca bin chng khch quan l bin chng
gia ch th vi khch th trong lch s; mi quan h tc ng qua li gia x hi
vi t nhin; gia lc lng sn xut vi quan h sn xut; gia c s h tng vi kin
trc thng tng; ch ra mi giai on trong qu trnh pht trin x hi u mang
tnh k tha v l qu trnh lch s-t nhin.

Bin chng ch quan ch t duy bin chng v bin chng ca qu trnh phn nh
hin thc khch quan vo no ngi. Bin chng ch quan mt mt phn nh qu
trnh bin chng ca gii t nhin, mt khc phn nh qu trnh bin chng ca t
duy. Nhng nguyn l, quy lut, phm tr ca php bin chng duy vt phn nh
bn cht th gii khch quan m t trong lch s ca gii t nhin v lch s ca x
hi loi ngi m ngi ta rt ra c cc quy lut ca bin chng . Ch ngha duy
vt bin chng khng nh t duy ca con ngi v th gii khch quan cng ph
thuc vo mt loi quy lut, bi vy chng khng th mu thun vi nhau. Cng
cn phn bit bin chng ch quan vi php bin chng duy tm, t bin ca
Hghen; Hghen xut pht t bn cht ca cc khi nim suy ra bn cht ca
cc s vt, hin tng, cn bin chng ch quan th ngc li vi Hghen.
Trong Bin chng ca t nhin, Ph.ngghen ch r i hi i vi t duy khoa hc l
phi va phn nh r rng, va phi thy s thng nht gia bin chng khch
quan vi bin chng ch quan. Bin chng khch quan quy nh bin chng ch
quan, tc bn thn s vt, hin tng trong th gii tn ti bin chng nh th no
th t duy, nhn thc ca con ngi v s vt, hin tng y cng phi phn nh
chng nh th y. Bin chng gi l khch quan th chi phi ton b gii t nhin,
cn bin chng gi l ch quan, tc t duy bin chng, th ch l phn nh s chi
phi trong ton b gii t nhin, ca s vn ng thng qua nhng mt i lp,
tc l nhng mt, thng qua s u tranh thng xuyn ca chng v s chuyn
ho cui cng t mt i lp ny thnh mt i lp kia, tng t vi nhng hnh
thc cao hn, quy nh s sng ca gii t nhin .
2. Php bin chng duy vt
a. Khi nim php bin chng duy vt
Theo Ph.ngghen, Php bin chng l khoa hc v s lin h ph bin , l mn
khoa hc v nhng quy lut ph bin ca s vn ng v s pht trin ca t

nhin, ca x hi loi ngi v ca t duy . V.I.Lnin coi Php bin chng, tc l hc

thuyt v s pht trin, di hnh thc hon b nht, su sc nht v khng phin
din, hc thuyt v tnh tng i ca nhn thc ca con ngi phn nh vt cht
lun lun pht trin khng ngng . H Ch Minh nh gi Ch ngha Mc c u
im l phng php lm vic bin chng . C th hiu php bin chng duy vt
l khoa hc nghin cu nhng mi lin h ph bin c bn, nhng quy lut chung
nht (ph bin) ca s vn ng, pht trin ca t nhin, x hi v t duy.
Php bin chng duy vt c xy dng trn nn tng th gii quan duy vt bin
chng; l s thng nht hu c gia th gii quan duy vt vi phng php bin
chng; gia l lun nhn thc vi lgc bin chng. l cuc cch mng trong phng php t duy trit hc, khc v cht so vi cc phng php t duy trc ; l phng php m iu cn bn l n xem xt nhng s vt v nhng phn nh ca
chng trong t tng, trong mi lin h qua li ln nhau gia chng, trong s rng
buc, s vn ng, s pht sinh v s tiu vong ca chng . Phng php bin
chng duy vt mm do, linh hot; tha nhn trong nhng trng hp cn thit, bn
cnh ci hoc l ... hoc l..., cn c c ci va l ... va l.... Do vy, l phng php khoa hc, va khc phc c nhng hn ch ca php bin chng c
i, y li phng php siu hnh va ci to php bin chng duy tm tr
thnh phng php lun chung nht ca nhn thc khoa hc v thc tin cch mng.
b. Nhng c trng c bn v vai tr ca php bin chng duy vt
c trng c bn ca php bin chng duy vt th hin 1) s thng nht gia ni
dung th gii quan duy vt bin chng vi phng php lun bin chng duy vt to
nn cng c khng nhng gii thch th gii, m cn nhn thc v ci to th gii;
2) s thng nht gia tnh khoa hc vi tnh cch mng, gia l lun vi thc tin
to nn s phn nh ng quy lut, ng h s vn ng, pht trin hp quy lut.
Ngoi hai c trng c bn trn, php bin chng duy vt c c im l h
thng cc nguyn l, quy lut, phm tr ca n phn nh s vn ng khch quan
ca cc s vt, hin tng trong c ba lnh vc t nhin, x hi v t duy nn cc quy
lut ca php bin chng duy vt va l quy lut ca th gii khch quan, va l
quy lut ca nhn thc. Php bin chng c coi l khoa hc v nhng quy
lut ph bin nht ca mi vn ng. iu c ngha l nhng quy lut y
phi c hiu lc i vi vn ng trong gii t nhin v trong lch s loi ngi cng
nh vi vn ng ca t duy. Mt quy lut nh th c th nhn thc trong hai lnh vc
ca ba lnh vc , hay thm ch trong c ba lnh vc .
Vai tr c bn ca php bin chng duy vt th hin 1) s ra i ca php bin
chng duy vt khc phc c nhng hn ch ca php bin chng mc mc, cht
phc c i v php bin chng duy tm ca Hghen 2) php bin chng thc s
tr thnh khoa hc nghin cu nhng quy lut ph bin ca s vn ng v s
pht trin ca t nhin, ca x hi loi ngi v ca t duy con ngi 3) do va l h
thng l lun khi qut s vn ng, pht trin ca cc s vt, hin tng ca th
gii vt cht, va c chc nng phng php lun, nn php bin chng duy vt nu

ra c cc nguyn tc nh hng hot ng nhn thc v hot ng thc tin ca

con ngi.
Php bin chng duy vt em li tnh t gic cao trong mi hot ng ca con ngi. Mi nguyn l, quy lut, phm tr ca php bin chng u c xy dng trn
lp trng duy vt; mi lun im ca php bin chng duy vt l kt qu cui
cng ca s nghin cu, c rt ra t gii t nhin v trong lch s x hi loi ngi;
c lun gii trn c s khoa hc; c chun b bng s pht trin trc ca khoa
hc t nhin. V vy, php bin chng duy vt a php bin chng t t pht
n t gic.
Ni dung ca php bin chng duy vt ht sc phong ph, ph hp vi i tng
nghin cu l cc mi lin h ph bin v s vn ng, pht trin ca s vt, hin
tng trong c ba lnh vc t nhin, x hi, t duy v t trong nhng lnh vc y rt
ra c nhng quy lut ca mnh. Ni dung ca php bin chng duy vt gm hai
nguyn l, su cp phm tr v ba quy lut c bn. S phn bit gia cc nguyn
l vi cc phm tr, quy lut c bn ca php bin chng duy vt cng lm r
ngha c th ca chng. Hai nguyn l khi qut tnh bin chng chung nht ca
th gii; cc phm tr phn nh mi lin h, s tc ng bin chng gia cc mt
ca s vt, hin tng, chng l nhng mi lin h c tnh quy lut trong tng cp;
cn cc quy lut nghin cu cc mi lin h v khuynh hng pht trin trong th gii
s vt, hin tng ch ra ngun gc, cch thc, khuynh hng ca s vn ng,
pht trin. iu ny cng th hin r nhng kha cnh phong ph ca s vn ng
v pht trin ca s vt, hin tng.
II. Cc nguyn l c bn ca php bin chng duy vt
1. Nguyn l v mi lin h ph bin
a. Khi nim mi lin h; mi lin h ph bin
Trong php bin chng duy vt, mi lin h dng khi qut s quy nh, tc
ng qua li, chuyn ho ln nhau gia cc mt ca mt s vt, hin tng trong
th gii. C s l lun ca mi lin h ph bin l tnh thng nht vt cht ca th
gii; theo cc s vt, hin tng d c a dng, khc nhau n th no i chng
na, th chng cng ch l nhng dng c th khc nhau ca mt th gii vt cht
duy nht.
b. Tnh cht ca cc mi lin h ph bin
Tnh khch quan. Php bin chng duy vt khng nh tnh khch quan ca cc
mi lin h, tc ng ca bn thn th gii vt cht. Cc mi lin h th hin
mnh trong s tc ng gia cc s vt, hin tng vt cht vi nhau. C mi lin h
gia s vt, hin tng vi ci tinh thn. C ci lin h gia nhng hin tng tinh
thn vi nhau, nh mi lin h v tc ng gia cc hnh thc ca qu trnh nhn
thc. Cc mi lin h, tc ng , suy cho n cng, u l s phn nh mi lin

h ln nhau gia cc s vt, hin tng ca th gii khch quan. Tnh ph bin. Mi
lin h qua li, quy nh, chuyn ho ln nhau khng nhng din ra mi s vt,
hin tng trong t nhin, trong x hi, trong t duy, m cn din ra i vi cc mt,
cc yu t, cc qu trnh ca mi s vt, hin tng. Tnh a dng, phong ph. C
nhiu mi lin h. C mi lin h v mt khng gian v cng c mi lin h v
mt thi gian gia cc s vt, hin tng. C mi lin h chung tc ng ln ton b
hay trong nhng lnh vc rng ln ca th gii. C mi lin h ring ch tc ng
trong tng lnh vc, tng s vt v hin tng c th. C mi lin h trc tip gia
nhiu s vt, hin tng, nhng cng c nhng mi lin h gin tip. C mi lin h
tt nhin, cng c mi lin h ngu nhin. C mi lin h bn cht cng c mi lin
h ch ng vai tr ph thuc (khng bn cht). C mi lin h ch yu v c mi
lin h th yu v.v chng gi nhng vai tr khc nhau quy nh s vn ng,
pht trin ca s vt, hin tng. Do vy, nguyn l v mi lin h ph bin khi
qut c ton cnh th gii trong nhng mi lin h chng cht gia cc s vt,
hin tng ca n. Tnh v hn ca th gii khch quan; tnh c hn ca s vt, hin
tng trong th gii ch c th gii thch c trong mi lin h ph bin, c
quy nh bng nhiu mi lin h c hnh thc, vai tr khc nhau.
c. ngha phng php lun
T nguyn l v mi lin h ph bin ca php bin chng duy vt, rt ra nguyn
tc ton din trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Nguyn tc ny
yu cu xem xt s vt, hin tng 1) trong chnh th thng nht ca tt c cc
mt, cc b phn, cc yu t, cc thuc tnh cng cc mi lin h ca chng. 2)
trong mi lin h gia s vt, hin tng ny vi s vt, hin tng khc v vi mi trng xung quanh, k c cc mt ca cc mi lin h trung gian, gin tip. 3) trong
khng gian, thi gian nht nh, ngha l phi nghin cu qu trnh vn ng
ca s vt, hin tng trong qu kh, hin ti v phn on c tng lai ca n.
Nguyn tc ton din i lp vi quan im phin din ch thy mt ny m
khng thy cc mt khc; hoc ch n nhiu mt nhng li xem xt trn lan,
dn u, khng thy mt bn cht ca s vt, hin tng ri vo thut ngu bin
(c nh tro cc mi lin h c bn thnh khng c bn hoc ngc li) v ch
ngha chit trung (lp ghp v nguyn tc cc mi lin h tri ngc nhau vo mt
mi lin h ph bin).
T nguyn l v mi lin h ph bin ca php bin chng duy vt, cn rt ra
nguyn tc lch s-c th trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin.
Nguyn tc ny yu cu xem xt s vt, hin tng trong nhng mi lin h c th,
c tnh n lch s hnh thnh, tn ti, d bo xu hng pht trin ca s vt hin
tng. C s l lun ca nguyn tc ny l khng gian, thi gian vi vn ng ca
vt cht, l quan nim chn l l c th v chnh nguyn l v mi lin h ph
bin.
2. Nguyn l v s pht trin

a. Khi nim pht trin

Trong php bin chng duy vt, nguyn l v mi lin h ph bin thng nht hu
c vi nguyn l v s pht trin, bi lin h cng l vn ng, khng c vn ng
s khng c s pht trin no. Pht trin xut hin trong qu trnh gii quyt mu
thun khch quan vn c ca s vt, hin tng; l s thng nht gia ph nh
nhng yu t khng cn ph hp v k tha c chn lc, ci to cho ph hp ca s
vt, hin tng c trong s vt, hin tng mi.
Pht trin l qu trnh vn ng i ln t thp n cao, t km hon thin n
hon thin hn. Qu trnh va din ra dn dn, va nhy vt lm cho s vt,
hin tng c mt i, s vt, hin tng mi v cht ra i. Ngun gc ca s pht
trin nm mu thun bn trong ca s vt, hin tng; ng lc ca s pht trin
l vic gii quyt mu thun .
b. Tnh cht ca s pht trin. 1) Tnh khch quan. Ngun gc v ng lc ca s
pht trin nm trong bn thn s vt, hin tng. 2) Tnh ph bin. S pht trin
din ra trong c t nhin, x hi v t duy. 3) Tnh k tha. S vt, hin tng mi ra
i t s ph nh c tnh k tha s vt, hin tng c; trong s vt, hin tng mi
cn gi li, c chn lc v ci to nhng mt cn thch hp, chuyn sang s vt,
hin tng mi, gt b nhng mt tiu li thi, lc hu ca s vt, hin tng c cn
tr s pht trin. 4) Tnh a dng, phong ph. Tuy s pht trin din ra trong mi
lnh vc (t nhin, x hi v t duy), nhng mi s vt, hin tng li c qu trnh pht
trin khng ging nhau. Tnh a dng v phong ph ca s pht trin cn ph
thuc vo khng gian v thi gian, vo cc yu t, iu kin tc ng ln s pht
trin .
c. ngha phng php lun
T nguyn l v s pht trin ca php bin chng duy vt, rt ra nguyn tc pht
trin trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Nguyn tc pht trin yu
cu 1) t s vt, hin tng trong s vn ng; pht hin c cc xu hng bin
i, pht trin ca n khng ch nhn thc s vt, hin tng trng thi hin
ti, m cn d bo c khuynh hng pht trin ca n. 2) Nhn thc s pht trin l
qu trnh tri qua nhiu giai on, t thp n cao, t n gin n phc tp, t
km hon thin n hon thin hn. Mi giai on pht trin c nhng c
im, tnh cht, hnh thc khc nhau nn cn tm ra nhng hnh thc, phng
php tc ng ph hp hoc thc y, hoc km hm s pht trin . 3)
Trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin phi nhy cm, sm pht hin v
ng h s vt, hin tng mi hp quy lut, to iu kin cho n pht trin; phi
chng li quan im bo th, tr tr, nh kin v.v bi nhiu khi s vt, hin tng
mi tht bi tm thi, to nn con ng pht trin quanh co, phc tp. 4) Trong qu
trnh thay th s vt, hin tng c bng s vt, hin tng mi phi bit k tha
nhng yu t tch cc t c t ci c v pht trin sng to chng trong
iu kin mi.

Pht trin l nguyn tc chung nht ch o hot ng nhn thc v hot ng

thc tin; nguyn tc ny gip chng ta nhn thc c rng, mun nm c bn
cht ca s vt, hin tng, nm c khuynh hng pht trin ca chng th "phi
xt s vt trong s pht trin, trong s t vn ng (...) trong s bin i ca n"
.
III.Cc cp phm tr c bn ca ch ngha duy vt bin chng Khi nim l mt
hnh thc ca t duy tru tng, phn nh nhng mi lin h v thuc tnh bn cht,
ph bin ca mt tp hp cc s vt, hin tng no . Khi nim c vai tr quan
trng trong t duy khoa hc bi n l vt liu to thnh thc, t tng; l phng tin
con ngi tch ly thng tin, suy ngh v trao i tri thc vi nhau . Phm tr l
khi nim rng nht, phn nh nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h
chung, c bn nht ca cc s vt, hin tng thuc mt lnh vc hin thc nht
nh. Cc phm tr ca php bin chng duy vt nh vt cht, thc, cht, lng,
mu thun, nguyn nhn, kt qu, kh nng, hin thc v.v l nhng khi nim
chung nht, phn nh nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h c bn
nht ca ton b th gii hin thc (bao gm c t nhin, x hi v t duy) .
Cc cp phm tr ca php bin chng duy vt l s th hin mt s mi lin h
ph bin c bn. Chng hnh thnh v pht trin trong qu trnh hot ng nhn
thc v ci to t nhin, x hi ca con ngi. T im xut pht l th gii khch
quan tn ti c lp vi thc con ngi, lun vn ng, pht trin, lin h, chuyn
ho ln nhau, php bin chng duy vt khng nh, cc phm tr phn nh nhng
s vt, hin tng ca th gii khch quan cng phi vn ng v pht trin
phn nh ng n v y v nhng s vt, hin tng ca th gii khch
quan . ng thi s nhn thc ca con ngi v cc s vt, hin tng ngy cng
tr nn su sc hn nn php bin chng duy vt ngy cng c b sung thm
nhng phm tr mi. Nh vy, cc phm tr ca php bin chng duy vt khng phi
l mt h thng bt bin, m chng pht trin cng vi s pht trin ca khoa hc.
Mi lin h gia cc phm tr ca cc ngnh khoa hc vi cc phm tr ca php bin
chng l mi quan h gia ci chung vi ci ring.
Nu cc cp phm tr ci ring v ci chung, tt nhin-ngu nhin; bn cht-hin tng l c s phng php lun ca cc phng php phn tch v tng hp; din
dch v quy np; khi qut ho, tru tng ho t nhn thc c ton b cc
mi lin h theo h thng; cn cc cp phm tr nguyn nhn-kt qu; kh nnghin thc l c s phng php lun ch ra cc mi lin h v s pht trin ca s
vt, hin tng l mt qu trnh t nhin th cp phm tr ni dung-hnh thc l c
s phng php lun xy dng cc hnh thc tn ti trong s ph thuc vo ni
dung, phn nh tnh a dng ca cc phng php nhn thc v hot ng thc
tin.
1. Ci ring v ci chung. Ci ring (ci c th) l phm tr dng ch mt s vt,
hin tng ring l nht nh. Ci chung (ci ph bin) l phm tr dng ch
nhng mt, nhng thuc tnh chung khng nhng c mt s vt, hin tng nht

nh m cn c lp li trong nhiu s vt, hin tng khc na. Ci n nht l

phm tr dng ch nhng nt, nhng mt, nhng thuc tnh ch c mt s
vt, hin tng no m khng lp li s vt, hin tng khc.
Mi lin h bin chng gia ci ring, ci chung, ci n nht v ngha
phng php lun ca n. 1) Ci chung ch tn ti trong ci ring, thng qua ci ring
cho nn ch c th tm ci chung trong ci ring, trong cc s vt, hin tng c th.
2) Ci ring ch tn ti trong mi lin h a n ci chung. Ci chung l ci bn
cht chi phi ci ring, nn phi bit pht hin ra ci chung, vn dng ci chung
to ra ci ring. T iu ny rt ra kt lun l bt k mt ci chung no khi c p
dng vo tng trng hp ring cng cn c c bit ho. 3) Ci chung l mt b
phn ca ci ring, cn ci ring khng gia nhp ht vo ci chung cho nn gii
quyt hiu qu cc vn ring th khng th khng gii quyt nhng vn
chung, ngha l phi gii quyt nhng vn l lun lin quan n vn ring
trnh sa vo tnh trng m mm, tu tin, kinh nghim ch ngha. 4)
Trong nhng iu kin nht nh, ci n nht c th chuyn ho thnh ci
chung v ngc li ci chung c th chuyn ho thnh ci n nht, nn trong hot
ng nhn thc v hot ng thc tin, nu ci n nht c li th to iu kin
n chuyn ho thnh ci chung v ngc li, nu ci chung khng cn l ci ph
hp th tc ng ci chung chuyn ho thnh ci ring.
2. Nguyn nhn - kt qu. Nguyn nhn l s tng tc gia cc mt trong mt s
vt, hin tng hoc gia cc s vt, hin tng vi nhau gy nn nhng bin i
nht nh. Kt qu l nhng bin i xut hin do do s tc ng ln nhau ca
cc mt trong mt s vt, hin tng hoc gia cc s vt, hin tng vi nhau. Mi
lin h nhn qu c tnh khch quan, ph bin v tt yu.
Mi lin h bin chng gia nguyn nhn vi kt qu v ngha phng
php lun ca n. 1) Nguyn nhn sinh ra kt qu (nguyn nhn c trc kt qu
trong tnh lin tc v k tip nhau v thi gian) v quy nh kt qu. Ty thuc
vo tng hon cnh c th, cng mt nguyn nhn c th gy nn nhiu kt qu
khc nhau; ngc li, mt kt qu c th c gy nn bi nhng nguyn nhn khc
nhau tc ng ring l hay tc ng cng mt lc. Ty theo hng tc ng ca cc
nguyn nhn ln s vt, hin tng m hiu qu tc ng ca tng nguyn nhn ti
s hnh thnh kt qu s cng chiu, hoc ngc chiu vi s hnh thnh kt qu.
V vy, cn tm nguyn nhn trong nhng mt, nhng s kin, nhng mi lin
h xy ra trc khi hin tng xut hin; v nguyn nhn sinh ra kt qu nn
khi xc nh nguyn nhn ca hin tng, cn ch n du hiu c trng ny;
v mt hin tng c th do nhiu nguyn nhn sinh ra nn cn xc nh nguyn
nhn no sinh ra hin tng.
Cn c vo tnh cht, vai tr ca nguyn nhn i vi s hnh thnh kt
qu, c th phn loi cc nguyn nhn thnh a) Nguyn nhn ch yu l nguyn
nhn m thiu chng th khng th c kt qu; nguyn nhn th yu l nguyn
nhn ch quy nh nhng c im nht thi, khng n nh, c bit ca s

vt, hin tng. b) Nguyn nhn bn trong l s tc ng ln nhau gia nhng mt

hay nhng yu t ca cng mt kt cu vt cht gy ra nhng bin i nht
nh; nguyn nhn bn ngoi l s tc ng ln nhau gia nhng kt cu vt
cht khc nhau gy ra nhng bin i thch hp trong nhng kt cu vt cht y.
Nguyn nhn bn trong quy nh nguyn nhn bn ngoi i vi vic hnh thnh,
tn ti v pht trin ca cc kt cu vt cht; nguyn nhn bn trong ch pht huy
tc dng khi thng qua nguyn nhn bn trong. c) Nguyn nhn khch quan l
nguyn nhn xut hin v tc ng c lp vi thc con ngi; nguyn nhn ch
quan l nguyn nhn xut hin v tc ng ph thuc vo thc con ngi nhm
km hm s xut hin, pht trin cc qu trnh x hi. 2) Kt qu tc ng tr li
nguyn nhn, c nh hng ngc tr li i vi nguyn nhn. 3) Gia nguyn nhn
vi kt qu, v tr c th thay i cho nhau. trong mi quan h ny l nguyn
nhn, trong mi quan h khc li l kt qu.
3. Tt nhin - ngu nhin. Tt nhin do mi lin h bn cht, nhng nguyn nhn
c bn bn trong ca s vt, hin tng quy nh v trong nhng iu kin nht
nh phi xy ra ng nh th ch khng th khc. Ngu nhin l ci do mi lin
h khng bn cht, do nhng nguyn nhn, hon cnh bn ngoi quy nh, c
th xut hin, c th khng xut hin, c th xut hin th ny hoc c th xut
hin th khc.
Cng cn xt mi lin h ca tt nhin-ngu nhin vi cc phm tr ci chung, tnh
nhn qu v tnh quy lut. C ci chung l tt nhin, nhng cng c ci chung l
ngu nhin; bt k ci ngu nhin no cng c nguyn nhn v mi lin h ca n
vi nguyn nhn y bao gi cng l tt yu, n c coi l hin tng ngu nhin bi
nguyn nhn gu ra n l nhng nguyn nhn ngu nhin; c tt nhin v ngu
nhin u tun theo quy lut, nhng tt nhin tun theo quy lut ng lc (n
tr, ng vi mt nguyn nhn ch c mt kt qu, v vy nu bit trng thi ban
u ca mt h thng no , c th d on c chnh xc trng thi tng lai
ca n); cn ngu nhin tun theo quy lut thng k (a tr, ng vi mt nguyn
nhn, th kt qu c th th ny, th khc v ch c th d bo c vi xc sut
nht nh)
Mi lin h bin chng gia tt nhin vi ngu nhin v ngha phng php lun
ca n 1) c tt nhin v ngu nhin u tn ti khch quan. V vy, khng tm
tt nhin v ngu nhin trong thc con ngi 2) tt nhin chi phi s pht trin ca
s vt, hin tng; cn ngu nhin c th lm cho s pht trin y din ra nhanh
hoc chm. V vy, cn da vo tt nhin, nhng khng b qua ci ngu nhin 3)
tt nhin v ngu nhin thng nht hu c vi nhau bi ci tt nhin vch ng i
cho mnh xuyn qua v s ci ngu nhin; cn ci ngu nhin l hnh thc biu
hin, l ci b sung cho ci tt nhin. V vy, mun nhn thc ci tt nhin phi
bt u t ci ngu nhin v ch vch ra ci tt nhin bng cch nghin cu nhiu
ci ngu nhin 4) ranh gii gia ci tt nhin v ci ngu nhin ch l tng i, c
ci ni ny, mt ny, mi lin h ny l tt nhin nhng ni kia, mt kia, mi
lin h kia li l ngu nhin v ngc li; trong nhng iu kin nht nh, chng c

th chuyn ha cho nhau. V vy, cn ch to nhng iu kin cn thit s

chuyn ha din ra, hoc ngn cn, theo yu cu ca hot ng ca mnh.
4. Ni dung - hnh thc. Ni dung l tng hp tt c nhng mt, nhng yu t to
nn s vt, hin tng. Hnh thc l phng thc tn ti v pht trin ca s vt, hin
tng, l h thng cc mi lin h tng i bn vng gia cc yu t ca s vt,
hin tng v khng ch l ci biu hin bn ngoi m cn l ci biu hin cu trc
bn trong ca s vt, hin tng. Tuy nhin, ci hnh thc ni y l ci hnh thc
bn trong ca s vt, hin tng- tc c cu bn trong ca ni dung
Mi lin h bin chng gia ni dung vi hnh thc v ngha phng php lun
ca n 1) Ni dung v hnh thc thng nht gn b cht ch vi nhau; cng mt ni
dung nhng trong tnh trng pht trin khc nhau c th c nhiu hnh thc, v ngc li, cng mt hnh thc c th th hin nhng ni dung khc nhau. V vy, cn
chng li c hai khuynh hng hoc tuyt i ho ni dung m coi nh hnh thc,
hoc tuyt i ho hnh thc m coi nh ni dung; V mt ni dung c th c
nhiu hnh thc th hin v ngc li, nn cn phi s dng mi loi hnh thc c
th c, mi cng nh c, k c vic phi ci bin nhng hnh thc vn c, ly ci
ny b sung, thay th cho ci kia lm cho bt k hnh thc no cng tr thnh
cng c phc v cho ni dung mi. 2) ni dung quy nh hnh thc nn phi
cn c vo ni dung tc ng, lm thay i ni dung ca chng; ng thi,
v hnh thc c tc ng ngc li ln ni dung, thc y hoc km hm ni dung
pht trin nn cn lun theo di kp thi can thip vo tin trnh bin i
ca hnh thc y nhanh hoc km hm s pht trin ca ni dung.
5. Bn cht - hin tng. Bn cht l tng hp tt c nhng mt, nhng mi lin h
tt nhin tng i n nh bn trong quy nh s vn ng, pht trin ca s
vt, hin tng . Hin tng l s biu hin ca nhng mt, nhng mi lin h tt
nhin tng i n nh bn ngoi, mt d bin i hn v l hnh thc biu
hin bn cht ca s vt, hin tng.
Cng cn phn bit ci bn cht vi ci chung; ci to nn bn cht ca mt
lp s vt, hin tng cng ng thi l ci chung ca chng; tuy nhin, khng phi
ci chung no cng l ci bn cht. Ci bn cht cng l ci c tnh quy lut; l
phm tr cng bc vi phm tr quy lut Quy lut v bn cht l nhng khi nim
cng mt loi (cng mt bc), hay ni ng hn, l cng mt trnh , nhng khi
nim ny biu hin con ngi nhn thc ngy cng su sc cc hin tng, th
gii .
Mi lin h bin chng gia bn cht vi hin tng v ngha phng php lun ca
n 1) Bn cht v hin tng u tn ti khch quan bi bt k s vt, hin tng no
cng c to nn t cc yu t khch quan nm trong mi lin h vi nhau, trong
c nhng mi lin h to thnh bn cht. V vy, ch c th tm bn cht bn
trong s vt, hin tng ch khng th tm bn ngoi s vt, hin tng v khi a
ra kt lun v bn cht ca s vt, hin tng trnh ch quan, duy ch. 2) Bn

cht v hin tng thng nht vi nhau; th hin ch bn cht bao gi cng bc l
ra qua hin tng, cn hin tng bao gi cng l s biu hin ca bn cht; bt k
bn cht no cng bc l ra qua hin tng tng ng, cn hin tng no cng l s
bc l bn cht mc no hoc nhiu hay t. V vy, khi i tm bn
cht, phi thng qua vic nghin cu cc hin tng. 3) Tuy nhin s thng nht gia
bn cht vi hin tng c tnh mu thun, chng khng bao gi ph hp nhau hon
ton; th hin ch a) bn cht phn nh ci chung tt yu, ci chung quyt nh
s tn ti v pht trin ca s vt, hin tng; hin tng phn nh ci c bit b) bn
cht l mt bn trong, n giu ca s vt, hin tng; hin tng l mt bn ngoi
ca s vt, hin tng y c) bn cht tng i n nh, bin i chm; hin tng
khng n nh, bin i nhanh hn bn cht. V vy, nhn thc c y
v ng n v s vt, hin tng khng nn dng li hin tng m phi i
su tm hiu bn cht, da vo bn cht. 4) Hin tng biu hin bn cht bao gi
cng di dng ci bin, nhiu khi b xuyn tc. V vy, nhn thc bn cht ca s
vt, hin tng phi i t cc gc khc nhau ca nhiu hin tng khc nhau, c
bit l nhng hin tng in hnh tn ti trong nhng hon cnh in hnh.
6. Kh nng - hin thc. Kh nng l ci ang tn ti hin thc m trong s vn
ng nht nh s c, s xy ra khi c cc iu kin thch hp tng ng. Hin
thc l ci ang c, ang tn ti thc s bao gm tt c nhng s vt, hin tng
vt cht ang tn ti khch quan trong thc t v nhng hin tng ch quan ang
tn ti trong thc. Phm tr vt cht khc vi phm tr hin thc, vt cht bao gm
tt c nhng g tn ti bn ngoi v c lp vi thc con ngi; cn hin thc
bao gm bao gm tt c nhng g ang tn ti khch quan (vt cht) ln nhng
g ang tn ti ch quan ( thc); theo ngha ny, hin thc khch quan v hin
thc ch quan c dng phn bit cc hin tng vt cht vi cc hin tng tinh
thn.
Ty thuc vo s hnh thnh kh nng, c kh nng tt nhin (c gy nn
bi cc tng tc tt nhin nh khi gieo ng xu, xut hin mt trong hai mt) v
kh nng ngu nhin (c gy nn bi cc tng tc ngu nhin, mt xu sp hay
nga trong v d trn). Kh nng tt nhin cn c chia thnh kh nng gn (
gn hoc iu kin chuyn thnh hin thc) v kh nng xa. Ngoi ra
cn c cc loi kh nng ch yu, th yu; kh nng tt, xu; kh nng cng tn ti,
khng cng tn ti; kh nng thun, kh nng nghch v.v.
Mi lin h bin chng gia kh nng vi hin thc v ngha phng php lun
ca n 1) Kh nng v hin thc tn ti trong mi quan h cht ch vi nhau, khng
tch ri nhau, lun chuyn ha cho nhau. V vy, cn da vo hin thc, nhng
cng phi tnh n kh nng 2) cng mt s vt, hin tng, c th tn ti mt s
kh nng. V vy, cn la chn v thc hin kh nng 3) ngoi nhng kh nng
vn c, khi c thm nhng iu kin mi s xut hin thm nhng kh nng mi.
V vy, cn ch ti kh nng tt nhin, kh nng gn 4) bn thn mi kh nng
tng ln hoc gim i ty thuc vo s bin i ca s vt, hin tng trong nhng
iu kin c th. 5) trong lnh vc x hi, kh nng khng t bin thnh hin

thc. V vy, cn to iu kin cn thit nhn t ch quan tham gia vo qu

trnh .
Khi nghin cu cc cp phm tr cn lin h chng vi nhau v vi cc quy lut c
bn ca php bin chng duy vt, bi th gii mun hnh, mun v, cho nn, d
quan trng n my, ch ring cc cp phm tr hoc cc quy lut c bn s
khng phn nh c cc mi lin h bn cht ca th gii mt cch y bi
"Quy lut nm ly ci g l yn tnh- m chnh v vy m mi quy lut, mi quy
lut u cht hp, khng y , gn ng" .
IV. Cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt
nh ngha quy lut. Quy lut l mi lin h bn cht, tt nhin, ph bin v lp
li gia cc s vt, hin tng; gia cc i tng; gia cc yu t to thnh i tng;
gia cc thuc tnh ca cc s vt, hin tng cng nh gia cc thuc tnh ca cng
mt s vt, hin tng.
Cc loi quy lut. 1) Cn c vo trnh tnh ph bin, cc quy lut c th phn
chia thnh a) cc quy lut ring- biu hin nhng mi lin h c trng cho mt
phm vi nht nh nhng s vt, hin tng cng loi (nh cc quy lut vn ng c
gii, ha hc v.v) b) Cc quy lut chung- biu hin rng hn cc quy lut ring (nh
quy lut bo ton nng lng, khi lng v.v tc ng trong c hc, ha hc, sinh hc
v.v) c) cc quy lut ph bin- tc ng trong th gii (t nhin, x hi, t duy); Cc
quy lut c bn ca php bin chng duy vt l nhng quy lut nh vy. 2) Cn c
vo lnh vc tc ng, cc quy lut c th phn chia thnh a) quy lut t nhin b)
quy lut x hi c) quy lut ca t duy
T nhin, x hi v t duy u c cc quy lut vn ng, pht trin ca ring mnh;
nhng tnh thng nht vt cht ca th gii quy nh s tn ti nhng quy lut c
bn ca s vn ng, pht trin ; chng hot ng trong t nhin, x hi, t
duy v pht trin trong tng lnh vc .
Cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt ch ra hnh thc chung
nht ca s vn ng, pht trin ca th gii vt cht v nhn thc ca con ngi
v th gii ; ng thi cc quy lut ny cng to c s cho phng php chung
nht ca t duy bin chng. Trong php bin chng duy vt, nu quy lut thng
nht v u tranh gia cc mt i lp ch ra nguyn nhn v ng lc bn
trong ca s vn ng; quy lut chuyn ho t nhng bin i v lng dn n
nhng bin i v cht v ngc li ch ra cch thc v tnh cht ca s pht trin
th quy lut ph nh ca ph nh ch ra khuynh hng, hnh thc v kt qu
ca s pht trin . Cc quy lut ny nh hng cho vic nghin cu ca nhng
quy lut c th v n lt mnh, nhng quy lut c bn v s pht trin ca
th gii, ca nhn thc v nhng hnh thc c th ca chng ch c tc dng trn
c s v trong s gn b vi nhng quy lut c th. Mi quan h qua li gia cc
quy lut c bn ca php bin chng duy vt vi cc quy lut c th ca cc khoa

hc chuyn ngnh to nn c s khch quan ca mi lin h gia ch ngha duy

vt bin chng vi cc khoa hc chuyn ngnh.
1. Quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp (quy lut mu thun)
a. V tr, vai tr ca quy lut. Quy lut mu thun l mt trong ba quy lut c bn
ca php bin chng duy vt; n ch ra ngun gc, ng lc bn trong ca s vn
ng, pht trin. S vn ng, pht trin ca th gii vt cht v ca nhn thc
c thc hin bng con ng chia i ci thng nht thnh cc yu t, cc mt,
xu hng i lp; thnh mi lin h qua li, u tranh, ph nh, chuyn ho ln
nhau gii quyt nhng mu thun gia chng- v mt mt; v mt kia, to
ra ng lc bn trong cho s thay i, pht trin, chuyn ho vo cht mi ca ci
thng nht . Ni cch khc, yu cu khi nghin cu quy lut mu thun l nhn
thc c rng, y l trung tm, bn cht, l ht nhn ca php bin chng duy
vt; bi n cp ti vn c bn v quan trng nht ca php bin chng duy
vt- vn ngun gc ca s vn ng, pht trin; phn nh qu trnh u
tranh gii quyt mu thun v khng nh u tranh l phng thc gii quyt
mu thun. Nm vng c ni dung quy lut mu thun to c s cho vic nhn
thc cc phm tr v quy lut khc ca php bin chng duy vt; ng thi gip
hnh thnh phng php t duy khoa hc, bit khm ph bn cht ca s vt, hin tng v gii quyt mu thun ny sinh. "C th nh ngha vn tt php bin
chng l hc thuyt v s thng nht ca cc mt i lp. Nh th l nm c ht
nhn ca php bin chng, nhng iu i hi phi c nhng gii thch v
mt s pht trin thm" .
b. Khi nim mu thun v cc tnh cht chung ca mu thun
Khi nim mu thun. Trong php bin chng duy vt, mu thun l khi
nim dng ch s lin h, tng tc, tc ng ln nhau ca cc mt i lp.
Yu t to thnh mu thun l mt i lp- nhng mt, thuc tnh, khuynh hng
vn ng tri ngc nhau; cng tn ti trong mt s vt, hin tng, trong cng mt thi
gian, mt mi lin h; thng xuyn thng nht, u tranh, chuyn ha, trin khai
ln nhau.
Mu thun c mt s tnh cht chung l tnh khch quan, ph bin v a
dng, phong ph; th hin ch, trong t nhin, x hi v t duy u c mu thun
tn ti khng ph thuc vo thc con ngi,
Mt s loi mu thun. Mu thun tn ti khch quan trong mi lnh vc ca th
gii v ht sc a dng. Tnh a dng ph thuc vo c im ca cc mt
i lp; vo iu kin m trong s tc ng qua li gia cc mt i lp
trin khai; vo trnh t chc vt cht ca s vt, hin tng m trong mu
thun tn ti. Mi loi mu thun c nhng c im ring v c vai tr khc
nhau i vi s tn ti v pht trin ca s vt, hin tng. 1) Cn c vo quan h
gia cc mt i lp i vi mt s vt, hin tng, ngi ta phn mu thun thnh
a) mu thun bn trong- l s tc ng qua li gia cc mt, cc khuynh hng i

lp, l mu thun nm ngay trong bn thn s vt, hin tng, ng vai tr quyt
nh trc tip i vi qu trnh vn ng v pht trin ca s vt, hin tng. b)
Mu thun bn ngoi- l mu thun din ra trong mi lin h gia cc s vt, hin
tng khc nhau c nh hng n s tn ti v pht trin ca s vt, hin tng, nhng
phi thng qua mu thun bn trong mi pht huy tc dng. 2) Cn c vo s tn ti
v pht trin ca ton b s vt, hin tng, ngi ta phn mu thun thnh a) mu
thun c bn- l mu thun quy nh bn cht ca s vt, hin tng, quy nh
s pht trin ca s vt, hin tng trong tt c cc giai on, t lc hnh thnh cho
n lc kt thc v mu thun ny tn ti trong sut qu trnh tn ti ca s vt,
hin tng. b) Mu thun khng c bn- l mu thun c trng cho mt phng
din no ca s vt, hin tng, chu s chi phi ca mu thun c bn; l
mu thun ch quy nh s vn ng, pht trin ca mt hoc vi mt no
ca s vt, hin tng. 3) Cn c vo vai tr ca mu thun i vi s tn ti v pht
trin ca s vt, hin tng trong mt giai on nht nh, ngi ta phn mu
thun thnh a) mu thun ch yu- l mu thun ni ln hng u mt giai
on pht trin nht nh ca s vt, hin tng; c tc dng quy nh nhng
mu thun khc trong cng mt giai on ca qu trnh pht trin ca s vt, hin
tng. Gii quyt mu thun ch yu s to iu kin gii quyt nhng mu
thun khc cng giai on. S pht trin, chuyn ho ca s vt, hin tng sang
hnh thc khc ph thuc vo vic gii quyt mu thun ch yu. b) Mu thun
th yu- l nhng mu thun khng ng vai tr quyt nh trong s vn ng,
pht trin ca s vt, hin tng. Tuy vy, ranh gii gia mu thun ch yu, th
yu ch l tng i, tu theo tng hon cnh c th; c nhng mu thun trong
iu kin ny l ch yu, song trong iu kin khc li l th yu v ngc li. 4)
Cn c vo tnh cht ca cc li ch c bn l i lp nhau ca cc giai cp, mt
giai on nht nh, ngi ta phn mu thun x hi thnh a) mu thun i
khng- l mu thun gia nhng giai cp, nhng tp on ngi, gia nhng xu
hng x hi c li ch c bn i lp nhau v khng th iu ho c. l mu
thun gia cc giai cp bc lt v b bc lt; gia giai cp thng tr v giai cp b
tr. b) Mu thun khng i khng- l mu thun gia nhng khuynh hng,
nhng giai cp, nhng tp on ngi, nhng xu hng x hi c li ch c bn
khng i lp nhau. Cc mu thun l cc b, tm thi.
Vai tr ca mu thun i vi s vn ng v pht trin. Theo Ph.ngghen, nguyn
nhn chnh v cng l nguyn nhn cui cng to nn ngun gc ca s vn ng,
pht trin ca mi s vt, hin tng l s tc ng ln nhau gia chng v gia cc
mt i lp trong chng. C hai loi tc ng ln nhau dn n vn ng. l
s tc ng ln nhau gia cc s vt, hin tng v s tc ng ln nhau gia cc
mt i lp trong mt s vt, hin tng. C hai loi tc ng ny to nn s vn
ng; nhng ch loi tc ng th hai- loi tc ng ln nhau gia cc cp mt
i lp do mu thun gia chng to nn mi lm cho s vt, hin tng pht trin.
c. Qu trnh vn ng ca mu thun

Trong mi mu thun, cc cp mt i lp va thng nht vi nhau, va

u tranh ln nhau to nn tnh trng n nh tng i ca s vt, hin tng.
Thng nht gia cc cp mt i lp l khi nim dng ch s lin h gia
chng, th hin 1) cc cp mt i lp cn n nhau, nng ta vo nhau, lm
tin cho nhau tn ti; khng c mt ny th khng c mt kia 2) cc cp mt
i lp tc ng ngang nhau, cn bng nhau th hin s u tranh gia ci mi
ang hnh thnh vi ci c cha mt hn 3) gia cc cp mt i lp tng ng
nhau, ng nht (do trong cc mt i lp cn tn ti nhng yu t ging nhau)
vi nhau th hin s chung nhau i vi mt s yu t, thuc tnh v.v. u tranh
ln nhau gia cc cp mt i lp l khi nim dng ch khuynh hng bi tr,
ph nh nhau gia cc cp mt i lp dn n s trin khai mu thun v
sau n s chuyn ha (do s ng nht trn, trong nhng iu kin no
, to nn) gia cc cp mt i lp.
Trong s thng nht v u tranh trn th 1) s thng nht gia cc cp mt i
lp c tnh tm thi, tng i, l c iu kin, thong qua, ngha l s thng
nht ch tn ti trong trng thi ng im tng i ca s vt, hin tng 2) s
u tranh gia cc cp mt i lp c tnh tuyt i, ngha l s u tranh
ph v s n nh tng i ca s vt, hin tng dn n s chuyn ho v
cht ca chng. Tnh tuyt i ca s u tranh gn lin vi s t thn vn
ng, pht trin din ra khng ngng ca cc s vt, hin tng trong th gii vt
cht.
Tm li, qu trnh vn ng ca mu thun tri qua cc giai on 1) khi s
vt, hin tng mi xut hin, mu thun th hin s khc nhau gia cc cp
mt i lp 2) trong qu trnh vn ng, pht trin ca s vt, hin tng v ca
chnh cc cp mt i lp s khc nhau gia chng tr thnh xung t, chuyn
ha thnh mu thun 3) khi iu kin chn mui, cc cp mt i lp chuyn
ha ln nhau (theo cc hng hoc bi tr, ph nh ln nhau, hoc mt ny trit
tiu mt kia, hoc c hai mt u b trit tiu). Mu thun c gii quyt lm
cho s vt, hin tng c mt i, s vt, hin tng mi ra i; s khc nhau, xung
t, mu thun li c ti lp v gii quyt mu thun dn n s chuyn ha;
c nh vy, s vt, hin tng lun tn ti trong tnh trng vn ng v pht trin
khng ngng. l l do khng nh mu thun l nguyn nhn, gii quyt
mu thun l ng lc vn ng, pht trin ca cc s vt, hin tng trong t
nhin, x hi v t duy.
d. ngha phng php lun ca quy lut
T ni dung quy lut mu thun, rt ra mt s nguyn tc phng php lun
trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. 1) Quy lut mu thun gip
nhn thc ng bn cht ca s vt v tm ra phng hng, gii php ng cho
hot ng thc tin bng con ng pht hin mu thun ca s vt, hin tng.
Mun pht hin ra mu thun cn tm ra th thng nht ca cc cp i lp
trong s vt, hin tng. 2) Quy lut mu thun gip vic phn tch mu thun

phi bt u t vic xem xt qu trnh pht sinh, pht trin ca tng mu

thun; xem xt vai tr, v tr v mi quan h ln nhau gia cc cp mt mu
thun v iu kin chuyn ho ln nhau gia chng. 3) Quy lut mu thun gip
nhn thc c rng, thc y s vt, hin tng pht trin phi tm cch gii
quyt mu thun, khng c iu ho mu thun. Mi mu thun ch c gii
quyt khi c iu kin chn mui; khng nng vi hay bo th, tr tr khi gii
quyt mu thun.
2. Quy lut v s chuyn ho t nhng bin i v lng dn n nhng bin
i v cht v ngc li (Quy lut lng i-cht i)
a. V tr, vai tr ca quy lut
Quy lut lng i-cht i l mt trong ba quy lut c bn ca php bin chng
duy vt. N ch ra cch thc chung nht ca s pht trin, khi cho rng s thay
i v cht ch xy ra khi s vt, hin tng tch lu c nhng thay i v
lng t n gii hn- n . Quy lut lng i-cht i cng ch ra tnh
cht ca s pht trin, khi cho rng s thay i v cht ca s vt, hin tng va
din ra t t, va c bc nhy vt lm cho s vt, hin tng c th va c nhng bc
tin tun t, va c th c nhng bc tin vt bc.
b. Khi nim cht, lng
Cht l tn gi tt ca cht lng (l cht ca s vt, hin tng khch quan) dng
ch tnh quy nh khch quan vn c ca s vt, hin tng; l s thng nht hu
c ca cc thuc tnh, nhng yu t cu thnh s vt, hin tng lm cho chng l
chng m khng phi l ci khc (th hin s vt, hin tng l g v phn bit
n vi s vt, hin tng khc). Nh vy, cht c xc nh bi cht ca cc yu t
cu thnh (tng hp nhng thuc tnh c bn to thnh cht c bn), bi cu trc
v phng thc lin kt gia cc yu t cu thnh s vt, hin tng .
c im c bn ca cht 1) biu hin tnh n nh tng i ca s vt, hin
tng, ngha l khi s vt, hin tng ny cha chuyn ho thnh s vt, hin tng khc
th cht ca n cha thay i. Mi s vt, hin tng u c qu trnh tn ti v
pht trin qua nhiu giai on; trong mi giai on , s vt, hin tng li c cht
ring ca mnh. Nh vy, 2) mi s vt, hin tng khng phi ch c mt cht m c
nhiu cht. Ph.ngghen vit, nhng cht lng khng tn ti, m nhng s vt c
cht lng, hn na, nhng s vt c v vn cht lng mi tn ti.
Lng dng ch tnh quy nh vn c ca s vt, hin tng v cc yu t biu
hin s lng cc thuc tnh, tng s cc b phn, i lng; trnh quy m v
nhp iu vn ng v pht trin ca s vt, hin tng. Lng ca s vt, hin tng
cn c biu hin ra kch thc di hay ngn, quy m to hay nh, tng s t hay
nhiu, trnh cao hay thp, tc vn ng nhanh hay chm, mu sc m
hay nht v.v. Trong lnh vc x hi v t duy, lng ch c nhn bit bng t duy tru
tng. c im c bn ca lng 1) tnh khch quan v lng l lng ca cht, l mt

dng vt cht nn chim mt v tr nht nh trong khng gian v tn ti trong

mt thi gian nht nh. 2) C nhiu loi lng khc nhau trong cc s vt, hin tng;
c lng l yu t quy nh bn trong, c lng ch th hin nhng yu t bn ngoi
ca s vt, hin tng; s vt, hin tng cng phc tp th lng ca chng cng phc
tp theo. 3) Trong t nhin v x hi, c lng c th o, m c; nhng trong x hi
v t duy li c nhng lng kh o lng bng nhng s liu c th m ch c th
nhn bit c bng t duy tru tng.
c. Mi quan h bin chng gia cht vi lng
S phn bit gia cht v lng ch c ngha tng i. Tu theo tng mi quan
h m xc nh u l lng v u l cht; c ci l lng trong mi quan h
ny, li c th l cht trong mi quan h khc.
Mi s vt, hin tng l mt th thng nht gia hai mt cht v lng. Hai mt ny
tc ng bin chng ln nhau theo c ch khi s vt, hin tng ang tn ti, cht
v lng thng nht vi nhau mt nht nh. dng ch s thng nht
gia cht vi lng; l khong gii hn, m trong , s thay i v lng cha dn
n s thay i v cht; s vt, hin tng vn cn l n, cha chuyn ho. Cng
trong phm vi ny, cht v lng tc ng ln nhau lm cho s vt, hin tng
dn bin i bt u t lng (hoc tng hoc gim); nhng ch khi lng thay i
n gii hn nht nh (n ) mi dn n s thay i v cht. Nh vy, s
thay i v lng to iu kin cho cht i v kt qu ca s thay i l s
vt, hin tng c mt i; s vt, hin tng mi ra i.
Lng thay i t ti ch ph v c, lm cho cht ca s vt, hin tng thay
i, chuyn thnh cht mi- thi im, m ti bt u xy ra bc nhy- c
gi l im nt.
Bc nhy dng ch giai on chuyn ho c bn v cht ca s vt, hin tng
do nhng thay i v lng trc gy nn; l bc ngot c bn trong s bin
i v lng. Bc nhy kt thc mt giai on bin i v lng; l s gin on
trong qu trnh vn ng lin tc ca s vt, hin tng. Trong s vt, hin tng mi,
lng li bin i, n im nt mi, li xy ra bc nhy mi. C nh th, s vn
ng ca s vt, hin tng din ra, lc th bin i tun t v lng, lc th nhy
vt v cht, to ra mt ng nt v tn, lm cho s vt mi ra i thay th s vt
c.
Cc hnh thc ca bc nhy. Vic tha nhn c bc nhy hay khng cng l c s
phn bit quan im bin chng v quan im siu hnh. Tu thuc vo
bn thn s vt, hin tng; vo nhng mu thun vn c ca chng v vo iu
kin, trong din ra s thay i v cht ca s vt, hin tng ngi ta chia
ra nhiu hnh thc bc nhy khc nhau. Cn c vo quy m v nhp ca bc
nhy, ngi ta chia bc nhy thnh bc nhy ton b- l nhng bc nhy lm cho tt
c cc mt, cc b phn, cc yu t ca s vt, hin tng thay i. Bc nhy cc
b- l loi bc nhy ch lm thay i mt s mt, mt s yu t, mt s b phn

ca s vt, hin tng . S phn bit bc nhy ton b hay cc b ch c

ngha tng i, iu ng ch l d bc nhy l ton b hay cc b th chng
cng u l kt qu ca qu trnh thay i v lng. Cn c vo thi gian ca s
thay i v cht v da trn c ch ca s thay i , ngi ta chia bc nhy
thnh bc nhy t bin- khi cht ca s vt, hin tng bin i mau chng tt
c mi b phn c bn ca n. Bc nhy dn dn- l qu trnh thay i v cht
din ra do s tch lu dn nhng yu t ca cht mi v loi b dn cc yu t ca
cht c, lm cho s vt, hin tng bin i chm.
Quy lut lng i-cht i khng ch ni ln mt chiu l lng i dn n cht
i m cn c chiu ngc li, l khi cht mi ra i, n li to ra mt lng mi ph
hp vi n c s thng nht mi gia cht vi lng; th hin ch s tc ng
ca cht mi v quy m, trnh , nhp iu v.v i vi lng mi to nn tnh
thng nht gia cht mi vi lng mi trong s vt, hin tng mi.
Tm li, bt k s vt, hin tng no cng l s thng nht bin chng gia cht vi
lng. S thng nht th hin 1) nhng thay i dn v lng ti im nt
chuyn thnh nhng thay i v cht thng qua bc nhy 2) cht mi ra i s tc
ng tc ng tr li s thay i ca lng mi; lng mi li tip tc bin i, n
mt mc no li ph v cht c km hm n. 3) qu trnh tc ng qua li
gia lng v cht to nn con ng vn ng lin tc trong t on, t on
trong lin tc; t s bin i dn dn v lng tin ti nhy vt v cht; ri li bin
i dn dn v lng chun b cho bc nhy tip theo ca cht, c th lm cho
s vt, hin tng khng ngng vn ng, bin i v pht trin.
d. ngha phng php lun ca quy lut
T ni dung quy lut lng i-cht i ca php bin chng duy vt, rt ra mt s
nguyn tc phng php lun trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. 1)
Quy lut lng i-cht i gip nhn thc c s pht trin ca s vt, hin tng
bao gi cng din ra bng cch tch lu dn v lng. V vy, phi bit tng bc
tch lu v lng lm bin i v cht. 2) Quy lut lng i-cht i gip
nhn thc c rng, quy lut x hi din ra thng qua cc hot ng c thc ca
con ngi. V vy, khi tch lu y v lng phi tin hnh bc nhy, kp thi
chuyn nhng thay i v lng thnh nhng thay i v cht; chuyn nhng
thay i mang tnh tin ho sang bc thay i mang tnh cch mng. Ch c nh
vy chng ta mi khc phc c t tng bo th, tr tr, hu khuynh thng c
biu hin ch coi s pht trin ch l thay i n thun v lng. 3) Quy lut lng i-cht i gip nhn thc c s thay i v cht cn ph thuc vo phng thc lin kt gia cc yu t to thnh s vt, hin tng. V vy, trong hot
ng ca mnh, phi bit tc ng vo cu trc v phng thc lin kt trn c s
hiu r bn cht, quy lut cc yu t to thnh s vt, hin tng .
3. Quy lut ph nh ca ph nh
a. V tr, vai tr ca quy lut

L mt trong ba quy lut c bn ca php bin chng duy vt, quy lut ph nh
ca ph nh ch ra khuynh hng, hnh thc v kt qu ca s pht trin ca s
vt, hin tng thng qua s thng nht gia tnh thay i vi tnh k tha trong
s pht trin theo ng xoy c t thp n cao, t km hon thin n hon
thin hn. Quy lut ph nh ca ph nh ch c thc hin hon ton trong
ci nguyn vn; ci thc hin xong mt cch tng i ca qu trnh pht trin,
ngha l sau khi tri qua cc mt xch ca cc s chuyn ho qua li, chng ta
c th xc nh c kt qu (theo hng ca s pht trin) cui cng.
b. Khi nim ph nh, ph nh bin chng
Ph nh. Th gii vn ng v pht trin khng ngng; s vt, hin tng sinh ra,
tn ti, pht trin ri c thay th bng s vt, hin tng khc- s thay th gi
l ph nh. Ni cch khc, s ra i ca s vt, hin tng mi t s vt, hin tng
c c gi l ph nh.
Ph nh bin chng l s t ph nh, lc lng ph nh bn trong s vt,
hin tng. Mi s vt, hin tng u din ra thng qua nhng ph nh, trong
c nhng ph nh chm dt s tn ti, vn ng v pht trin; nhng cng c
nhng ph nh to tin , iu kin cho qu trnh pht trin tip theo ca s
vt, hin tng- l ph nh bin chng. Ni cch khc, ph nh bin chng l
qu trnh t ph nh, t pht trin, l mt xch trong si xch dn ti s ra i
ca s vt, hin tng mi, tin b hn so vi s vt, hin tng c.
Cc c trng c bn ca ph nh bin chng l a) tnh khch quan, l iu
kin ca s pht trin bi s vt, hin tng t ph nh mnh do cc mu thun
bn trong chng gy ra, phng thc ph nh khng ph thuc vo thc con ngi; vic gi li nhng yu t tch cc ca s vt, hin tng b ph nh l to ra
tin cho s xut hin s vt, hin tng mi. b) tnh k tha v l cu ni gia
s vt, hin tng b ph nh (c) vi s vt, hin tng mi (ph nh) bi s vt,
hin tng mi ra i t s vt, hin tng c, duy tr nhng yu t tch cc ca s
vt, hin tng b ph nh di dng lc b, ci to, bin i ph hp vi s vt,
hin tng mi. Gi tr ca s k tha bin chng c quy nh bi vai tr ca
nhng yu t tch cc (ph hp) c k tha.
ng xoy c. V cn nhng yu t mang tnh k tha nn s pht trin ca s
vt, hin tng khng pht trin theo ng thng m din ra theo ng xoy c. ng xoy c l hnh thc din t r nht cc c trng ca qu trnh pht trin
bin chng l tnh k tha, tnh lp li, nhng khng quay li v tnh tin ln ca
s pht trin. S pht trin dng nh lp li, nhng trn c s mi cao hn l c
im quan trng nht ca quy lut ph nh ca ph nh. Mi vng mi ca ng xoy c th hin trnh cao hn ca s pht trin v s ni tip nhau ca
cc vng ca ng xoy c th hin tnh v tn ca s pht trin t thp n
cao. c) tnh chu k theo phng thc tin -phn -hp . Ph nh ln th
nht lm cho s vt, hin tng chuyn thnh s vt, hin tng i lp vi n. Ph

nh ln th hai dn n s ra i ca s vt, hin tng mi mang nhiu ni dung

tch cc ca s vt, hin tng b ph nh, nhng cng mang nhiu ni dung i
lp vi s vt, hin tng . Nh vy, ph nh ca ph nh mi hon thnh c
mt chu k pht trin, ng thi li l im xut pht ca chu k pht trin tip
theo to nn ng xoy c ca s pht trin. Kt qu l, v hnh thc, s vt, hin
tng mi (ra i do kt qu ca s ph nh ln th hai) s li tr thnh s vt, hin
tng xut pht (cha b ph nh ln no); v ni dung, khng phi tr li s vt,
hin tng xut pht nguyn nh c, m ch l dng nh lp li s vt, hin tng c nhng trn c s cao hn.
c. ngha phng php lun ca quy lut
T ni dung quy lut ph nh ca ph nh ca php bin chng duy vt, rt ra
mt s nguyn tc phng php lun trong hot ng nhn thc v hot ng thc
tin 1) Nm c khuynh hng tin ln ca s vn ng ca cc s vt, hin tng;
s thng nht gia cc tnh cht tin b v k tha ca s pht trin. Sau khi
tri qua cc mt xch ca s chuyn ho, chng ta c th xc nh c kt
qu cui cng ca s pht trin v nhn thc qu trnh pht trin ca s vt, hin
tng khng din ra mt cch thng tp, ngc li, qu trnh din ra quanh co,
phc tp, "cho rng lch s th gii pht trin u n, khng va vp, khng i
khi nhy li nhng bc rt ln l khng bin chng, khng khoa hc, khng ng v
mt l lun" . 2) Quy lut ph nh ca ph nh gip nhn thc y hn v
s vt, hin tng mi- l ci ra i ph hp vi quy lut pht trin; n lun biu hin
l giai on cao v cht trong s pht trin. Trong gii t nhin, s xut hin ci mi
din ra mt cch t pht; nhng trong lnh vc x hi, ci mi xut hin gn lin vi
s nhn thc v hot ng c thc ca con ngi. Tuy ci mi chin thng ci c,
nhng trong mt thi gian no , ci c cn mnh hn ci mi; v vy, quan im
chung l ng h ci mi, to iu kin cho ci mi pht trin hp quy lut, bit k
tha c chn lc nhng yu t tch cc v hp l ca ci c lm cho n ph hp vi
xu th vn ng v pht trin ca ci mi.
IV. L lun nhn thc duy vt bin chng
L lun nhn thc duy vt bin chng l mt b phn ca ch ngha duy vt bin
chng; l khoa hc nghin cu bn cht, quy lut, hnh thc, phng php ca nhn
thc v.v t gii quyt mt th hai vn c bn ca trit hc- liu con
ngi c kh nng nhn thc c bn cht ca th gii hay khng?
1. Nhng nguyn tc c bn xy dng l lun nhn thc duy vt bin chng
a. Tha nhn s tn ti khch quan ca th gii vt cht i vi thc; nhn thc c
ngun gc t th gii vt cht, trong c s ch yu v trc tip nht l thc
tin. Con ngi l ch th ca nhn thc bi n l ch th trong hot ng thc tin
ca mnh.

b. Tha nhn kh nng nhn thc th gii ca con ngi. Nhn thc l s phn nh
hin thc khch quan tch cc, ch ng v sng to; v nguyn tc, khng c ci
g l khng th bit m ch l cha nhn bit c m thi.
Da vo nhng nguyn tc c bn trn y, ch ngha duy vt bin chng
khng nh, nhn thc, da trn c s thc tin- l qu trnh phn nh tch cc,
ch ng v sng to hin thc khch quan vo no ngi.
2. Thc tin, nhn thc v vai tr ca thc tin i vi nhn thc
a. Thc tin v cc hnh thc c bn ca thc tin
Nu Cant (1724-1804, c) coi ba yu t nhn thc (ti c th bit g?), o
c (ti cn phi lm g?) v ci p (ti c th hy vng vo ci g?) l cu ni
gia t duy con ngi vi th gii xung quanh, th trit hc ca ch ngha Mc-Lnin
cho rng thc tin l cu ni v cng l cch nhn thc v vai tr ca thc
tin vi t cch l im xut pht ca quan nim duy vt v lch s v cng l
im xut pht ca l lun nhn thc duy vt bin chng.
Thc tin l g? Thc tin l ton b nhng hot ng vt cht c mc ch,
mang tnh lch s-x hi ca con ngi nhm ci bin t nhin v x hi. Thc tin
l hot ng khi con ngi s dng cng c tc ng vo i tng vt cht lm cho
i tng thay i theo mc ch ca mnh. L hot ng c trng ca bn
cht con ngi, thc tin khng ngng pht trin bi cc th h ca loi ngi qua
cc qu trnh lch s. Nh vy, thc tin c ba c trng l hot ng vt cht cm
tnh, lch s-t nhin v tnh mc ch.
Cc hnh thc ca thc tin. Thc tin bao gm nhng hnh thc hot ng khc
nhau ca x hi nh 1) Hot ng sn xut vt cht l hnh thc c bn, quan
trng nht ca thc tin. Lao ng l c s vt cht cho cc loi hot ng khc
ca con ngi; l hot ng a con ngi t trng thi th vt ln trng thi con
ngi, m bo cho s tn ti v pht trin ca con ngi ni ring v x hi loi ngi
ni chung. 2) Hot ng ci to x hi (chnh tr-x hi) l hot ng nhm ci to
hin thc x hi, ci bin nhng quan h x hi nn c tc dng trc tip i vi
s pht trin x hi, c bit l thc tin cch mng x hi. 3) Hot ng thc
nghim l hnh thc c bit ca thc tin. Thc nghim bao gm thc nghim
sn xut, thc nghim khoa hc v thc nghim x hi c tin hnh trong iu
kin nhn to nhm rt ngn thi gian ca cc qu trnh bin i da trn
c s nhn thc th gii, chng minh tnh chn thc ca nhn thc. Nhng
hnh thc ny ca thc nghim cng lm bin i gii t nhin v x hi. 4) Cc
hot ng thc tin khng c bn nh gio dc, ngh thut, php lut, o c v.v
c m rng v c vai tr ngy cng tng i vi s pht trin ca x hi do i
sng x hi ngy cng pht trin, ngy cng thm a dng. Trong , hot ng
sn xut vt cht quy nh cc hnh thc cn li ca thc tin v n lt mnh,
cc hnh thc tc ng ngc tr li hot ng sn xut vt cht.

b. Nhn thc v cc trnh nhn thc

nh ngha. Nhn thc l qu trnh phn nh tch cc, t gic v sng to th gii
khch quan vo no ngi trn c s thc tin nhm sng to ra nhng tri thc v
th gii khch quan ; tnh ng, sai ca nhng tri thc c thc o thc
tin xc nh.
Nhn thc c chia thnh nhiu trnh . 1) Da vo kh nng phn nh bn cht
ca i tng nhn thc, ngi ta chia nhn thc thnh nhn thc kinh nghim v
nhn thc l lun; chng l hai mc nhn thc khc nhau v i tng, tnh cht,
chc nng cng nh hnh thc v trnh t phn nh. a) Nhn thc kinh nghim c
hnh thnh t s quan st trc tip cc s vt, hin tng trong t nhin, x hi,
trong cc th nghim khoa hc v trong cc hnh thc hot ng thc tin khng
c bn khc. Kt qu ca nhn thc kinh nghim l nhng tri thc kinh nghim. C
hai loi tri thc kinh nghim l tri thc kinh nghim thng- l nhng tri thc thu
nhn c nh s quan st trc tip hng ngy v trong lao ng sn xut; tri thc
kinh nghim khoa hc- l nhng tri thc thu c nh c kt nhng th nghim
khoa hc. C hai loi tri thc ny c quan h mt thit, xm nhp ln nhau to ra
tnh phong ph, sinh ng ca nhn thc kinh nghim. b) Nhn thc l lun (cn
gi l l lun) l nhn thc gin tip, tru tng v khi qut v bn cht v quy lut
ca s vt, hin tng. Nhn thc l lun c hnh thnh trn c s tng kt nhn
thc kinh nghim. Ci khc ca nhn thc l lun so vi nhn thc kinh nghim nm
ch, nhn thc l lun c chc nng phn nh gin tip, c tnh khi qut v tru
tng cao. Nhn thc l lun ch tp trung phn nh ci bn cht mang tnh quy lut
ca s vt, hin tng. Do vy, tri thc l lun (kt qu ca nhn thc l lun) l s
th hin chn l su sc, chnh xc v c h thng hn nhn thc kinh nghim.
c) Mi quan h bin chng gia nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun. Nhn
thc kinh nghim v nhn thc l lun l hai giai on nhn thc khc nhau, trong
nhn thc kinh nghim l c s ca nhn thc l lun, cung cp cho nhn thc
l lun nhng t liu c th nhng phong ph. Nhn thc kinh nghim l dng nhn
thc cn b hn ch s miu t, phn loi cc s kin, d kin thu c t s
quan st v th nghim trc tip. Do vy, nhn thc kinh nghim t n khng bao
gi chng minh c tnh tt yu. Nhn thc l lun khng xut hin mt cch t
pht t nhn thc kinh nghim. Tnh c lp tng i ca nhn thc l lun nm
ch, l lun c th i trc nhng d kin kinh nghim, hng dn s chn lc
nhng tri thc kinh nghim c gi tr, la chn nhng kinh nghim hp l phc
v cho hot ng thc tin, thng qua nhng tri thc kinh nghim t ch l ci
c th, ring l, n nht c nng ln thnh nhng tri thc khi qut, ph bin.
Nm vng bn cht, chc nng ca tng loi nhn thc v mi quan h bin chng
gia nhn thc kinh nghim vi nhn thc l lun gip khc phc bnh kinh
nghim ch ngha v bnh gio iu. Nu tuyt i ho vai tr ca nhn thc
kinh nghim m khng c l lun, cng nh mt mt sng, mt mt m . Nu
tuyt i ho vai tr ca nhn thc l lun, d dn n bnh gio iu. 2) Nhn
thc thng thng v nhn thc khoa hc. Cn c vo tnh t pht hay t gic ca s

phn nh bn cht ca i tng nhn thc, ngi ta chia nhn thc thnh nhn thc
thng thng v nhn thc khoa hc. a) Nhn thc thng thng (c tnh t pht) l
nhn thc hnh thnh t pht, trc tip t hot ng hng ngy ca con ngi. Loi
nhn thc ny phn nh s vt, hin tng xy ra vi tt c nhng c im chi
tit, c th v nhng sc thi khc nhau ca s vt, hin tng. V vy, nhn thc
thng thng mang tnh phong ph, gn lin vi nhng quan nim sng thc t
hng ngy, chi phi hot ng ca mi ngi trong x hi. b) Nhn thc khoa hc (c
tnh t gic) l loi nhn thc c hnh thnh mt cch t gic v gin tip t s
phanr nh c im bn cht, nhng quan h tt yu ca i tng nghin cu.
y l s phn nh din ra di dng tru tng, khi qut va c tnh h thng, c
cn c v c tnh chn thc. S phn nh vn dng mt h thng cc phng
php nghin cu v s dng ngn ng thng thng v thut ng khoa hc din
t su sc bn cht v quy lut ca i tng nghin cu. c) Mi quan h bin
chng gia nhn thc thng thng v nhn thc khoa hc. Nhn thc thng thng
v nhn thc khoa hc l hai nc thang khc nhau v cht ca qu trnh nhn thc
t ti nhng tri thc chn thc. Gia chng c mi quan h cht ch vi nhau.
Trong mi quan h , nhn thc thng thng c trc nhn thc khoa hc v l c
s xy dng ni dung ca cc l thuyt khoa hc. Mc d cha ng
nhng mm mng ca nhng tri thc khoa hc, song nhn thc thng thng ch
yu vn ch dng li nhng b ngoi, ngu nhin, khng bn cht ca i tng
v t n khng th chuyn thnh nhn thc khoa hc c. Mun pht trin thnh
nhn thc khoa hc cn phi thng qua kh nng tng kt, tru tng, khi qut
ng n ca cc nh khoa hc. Ngc li, khi t ti trnh nhn thc khoa hc
th n li c tc ng tr li nhn thc thng thng, xm nhp vo nhn thc
thng thng v lm cho nhn thc thng thng pht trin, tng cng ni dung khoa
hc cho qu trnh nhn thc th gii ca con ngi.
c. Vai tr ca thc tin i vi nhn thc
1) Thc tin l c s ca nhn thc. Thng qua hot ng thc tin, con ngi nhn bit c cu trc; tnh cht v cc mi quan h gia cc i tng
hnh thnh tri thc v i tng. Hot ng thc tin b sung v iu chnh
nhng tri thc c khi qut. Thc tin ra nhu cu, nhim v, cch thc v
khuynh hng vn ng v pht trin ca nhn thc. Chnh nhu cu gii thch,
nhn thc v ci to th gii buc con ngi tc ng trc tip vo i tng bng
hot ng thc tin ca mnh. Chnh s tc ng lm cho cc i tng
bc l nhng thuc tnh, nhng mi lin h v cc quan h khc nhau gia chng
em li cho con ngi nhng tri thc, gip cho con ngi nhn thc c cc quy lut
vn ng v pht trin ca th gii. Trn c s hnh thnh cc l thuyt khoa
hc.
2) Thc tin l mc ch ca nhn thc. Nhn thc khng ch tho mn nhu cu
hiu bit m cn p ng nhu cu nng cao nng lc thc tin a li hiu
qu cao hn, p ng nhu cu ngy cng tng ca con ngi. Thc tin lun vn

ng, pht trin nh , thc tin thc y nhn thc vn ng, pht trin theo.
Thc tin t ra nhng vn m l lun cn gii quyt.
3) Thc tin l ng lc thc y qu trnh vn ng, pht trin ca nhn thc.
Hot ng thc tin gp phn hon thin cc gic quan, to ra kh nng phn nh
nhy bn, chnh xc, nhanh hn; to ra cc cng c, phng tin tng nng lc
phn nh ca con ngi i vi t nhin. Nhng tri thc c p dng vo thc tin
em li ng lc kch thch qu trnh nhn thc tip theo.
4) Thc tin l tiu chun kim tra chn l. Trong thc tin con ngi chng minh
chn l. Mi s bin i ca nhn thng xuyn chu s kim nghim trc tip
ca thc tin. Thc tin c vai tr l tiu chun, thc o gi tr (chn l) nhng tri
thc t c; ng thi b sung, iu chnh, pht trin v hon thin nhn
thc.
Nh vy, thc tin khng nhng l yu t ng vai tr quy nh i vi s
hnh thnh v pht trin ca nhn thc, m cn l ni nhn thc phi lun hng ti
th nghim tnh ng n ca mnh. Vai tr ca thc tin i vi nhn thc
i hi chng ta qun trit quan im thc tin. Quan im ny yu cu vic
nhn thc phi xut pht t thc tin, t nhu cu thc tin; ly thc tin lm tiu
chun (thc o) nhn thc; coi trng cng tc tng kt thc tin. Vic nghin cu
l lun phi lin h vi thc tin; nu xa ri thc tin s dn n bnh ch quan,
duy ch, gio iu, my mc, quan liu; ngc li, nu tuyt i ho vai tr ca
thc tin s ri vo ch ngha thc dng, kinh nghim ch ngha.
3. Con ng bin chng ca s nhn thc chn l
a. Quan im ca V.I.Lnin v con ng bin chng ca nhn thc chn l.
T trc quan sinh ng n t duy tru tng, t t duy tru tng n thc tin,
l con ng bin chng ca s nhn thc chn l, nhn thc hin thc khch
quan . Nh vy, nhn thc l s phn nh th gii c thc hin trn c s thc tin
v con ng bin chng ca nhn thc gm hai giai on k tip, b sung cho
nhau.
Nhn thc cm tnh (trc quan sinh ng) l nhng tri thc do cc gic quan
mang li. Nt c trng c bn giai on ny l nhn thc c thc hin trong
mi lin h trc tip vi thc tin thng qua cc nc thang cm gic, tri gic, biu tng.
Nhng thnh phn ca nhn thc cm tnh 1) Cm gic l tri thc c sinh ra do s
tc ng trc tip ca s vt, hin tng ln cc gic quan ca con ngi. Cm gic
phn nh tng mt, tng kha cnh, tng thuc tnh ring l ca s vt, hin tng.
Ngun gc v ni dung ca cm gic l th gii khch quan, cn bn cht ca cm
gic l hnh nh ch quan v th gii . 2) Tri gic l s tng hp (phi hp, b
sung ln nhau) ca nhiu cm gic ring bit vo mt mi lin h thng nht to
nn mt hnh nh tng i hon chnh v s vt, hin tng. 3) Biu tng c

hnh thnh nh s phi hp hot ng, b sung ln nhau ca cc gic quan v

c s tham gia ca cc yu t phn tch, tru tng v kh nng ghi nhn thng tin
ca no ngi. y l nc thang cao v phc tp nht ca giai on nhn thc cm
tnh; l hnh nh cm tnh tng i hon chnh v s vt, hin tng c lu li
trong no ngi v do tc ng no c ti hin li khi s vt, hin tng khng
cn nm trong tm cm tnh. Trong biu tng c nhng phn nh gin tip v
s vt, hin tng v vi biu tng, con ngi c th hnh dung c s khc nhau
v mu thun nhng cha nm c s chuyn ho t s vt, hin tng ny sang s
vt, hin tng khc.
Kt qu ca nhn thc giai on trc quan sinh ng l khng nhng ch
l nhn thc b ngoi v s vt, hin tng, m c cht. Tuy vy, giai on
trc quan sinh ng cha a li nhn thc hon chnh, khi qut v s vt, hin tng; cc nc thang khc nhau ca giai on ny trong qu trnh nhn thc mi ch
l tin cho nhn thc v bn cht s vt, hin tng.
Nhn thc l tnh (t duy tru tng) bt ngun t trc quan sinh ng v t l lun
do th h trc truyn li. Nhn thc l tnh phn nh su sc, chnh xc v y
hn v khch th nhn thc; khi nim, phn on v suy lun (suy l) l
nhng hnh thc c bn ca t duy tru tng.
Nhng thnh phn ca nhn thc l tnh 1) Khi nim l hnh thc c bn ca t
duy tru tng. Khi nim va c tnh khch quan, va c tnh ch quan khi phn
nh c mt tp hp nhng thuc tnh c bn c tnh bn cht v chung nht ca
s vt, hin tng nh s tng hp, khi qut bin chng nhng thng tin thu
nhn c v s vt, hin tng thng qua hot ng thc tin v hot ng nhn
thc. Cc thng tin, ti liu cng nhiu, cng a dng th cc khi nim cng
ngy mt nhiu v gia chng c cc mi lin h qua li vi nhau trong s vn
ng, pht trin khng ngng dn n s hnh thnh nhng khi nim mi, phn
nh su sc hn v bn cht ca s vt, hin tng. 2) Phn on l hnh thc t
duy lin kt cc khi nim li vi nhau khng nh hoc ph nh mt c
im, mt thuc tnh no ca s vt, hin tng; l hnh thc phn nh mi lin
h gia cc s vt, hin tng ca th gii khch quan vo thc con ngi to nn vai
tr ca phn on l hnh thc biu hin v din t cc quy lut khch quan. C
ba loi phn on c bn l phn on n nht; phn on c th v phn
on ph bin, trong phn on ph bin l hnh thc din t tng i
y cc quy lut. 3) Suy lun (suy l) l hnh thc ca t duy lin kt cc phn
on li vi nhau rt ra tri thc mi theo phng php phn on cui cng c
suy ra t nhng phn on tin (suy lun l qu trnh i t nhng phn on
tin n mt phn on mi). Suy lun c vai tr quan trng trong t duy tru tng, bi n th hin qu trnh vn ng ca t duy i t ci bit n nhn
thc gin tip ci cha bit. C th ni rng, a s cc ngnh khoa hc c xy
dng trn h thng suy lun v nh , con ngi ngy cng nhn thc su sc
hn, y hn hin thc khch quan. Tu thuc vo tnh cht ca mi lin h
gia cc phn on tin vi phn on kt lun m suy lun c th l suy lun

quy np hoc suy lun din dch. Trong cc suy lun quy np, t duy vn ng t ci
n nht n ci chung, ci ph bin; trong cc suy lun din dch t duy i t
ci chung n ci t chung hn v n ci n nht. Cng nh khi nim v phn
on, cc loi suy lun u bin i, c lin h qua li vi nhau theo tin trnh
pht trin ca nhn thc.
Kt qu ca nhn thc trong giai on t duy tru tng l nh phng php tru
tng ho v khi qut ho cc thng tin, ti liu do trc quan sinh ng v t duy tru
tng do cc th h trc li, t duy tru tng phn nh hin thc su sc hn;
phn nh c nhng thuc tnh v mi quan h bn cht mang tnh quy lut ca
s vt, hin tng.
S phn chia qu trnh nhn thc nh trn ch l s tru tng qu trnh vn ng
ca nhn thc; cn trn thc t, nhn thc cm tnh, nhn thc l tnh v cc nc
thang ca chng lun an xen nhau v thc tin l c s ca ton b qu trnh
nhn thc .

Mi quan h bin chng gia hai giai on nhn thc 1) Trc quan sinh ng v t
duy tru tng l hai giai on ca mt qu trnh nhn thc. Tuy c nhng s khc
nhau v mc phn nh hin thc khch quan, nhng gia hai qu trnh c
s lin h, tc ng qua li. Trc quan sinh ng l c s tt yu ca t duy tru tng, trn thc t, nhn thc l tnh khng th thc hin nu thiu ti liu do nhn
thc cm tnh mang li v ngc li, nhn thc l tnh s lm cho nhn thc cm tnh
su sc v chnh xc hn. 2) Mi kt qu ca nhn thc, mi nc thang m con
ngi t c trong nhn thc th gii khch quan u l kt qu ca c trc quan
sinh ng v t duy tru tng c thc hin trn c s thc tin, do thc tin quy
nh. Trong , trc quan sinh ng l im khi u, t duy tru tng tng hp
nhng tri thc ca trc quan sinh ng thnh cc kt qu ca nhn thc v thc
tin l ni kim nghim tnh chn thc ca cc kt qu ca nhn thc.
chnh l con ng bin chng ca nhn thc. 3) Mi giai on nhn thc c nhng
nt c trng ring. Nhn thc giai on cm tnh gn lin vi thc tin, gn
lin vi s tc ng trc tip ca khch th nhn thc ln cc gic quan ca ch th
nhn thc. Nhn thc giai on l tnh thot khi s tc ng trc tip ca
khch th nhn thc c th bao qut s vt, hin tng. Tuy vy, nhn thc
giai on ny nht thit phi c thc tin kim nghim, chng minh nhm trnh
nguy c o tng, vin vng, khng thc t. l thc cht ca mnh t t duy
tru tng n thc tin. 4) Mi chu trnh nhn thc u phi i t thc tin
n trc quan sinh ng ri n t duy tru tng ri n thc tin. Trong , thc
tin gi vai tr l im bt u v khu kt thc ca chu trnh . Nhng s
kt thc chu trnh nhn thc ny li l s khi u ca chu trnh nhn thc mi
mc cao hn, rng hn chu trnh c v c th vn ng mi lm cho nhn
thc ca con ngi ngy cng su hn, nm c bn cht v quy lut ca th gii
khch quan, phc v cho hot ng bin i th gii. 5) Trn con ng nhn thc

, c mi ln mu thun trong nhn thc c gii quyt th li xut hin mu

thun mi. Mi ln gii quyt mu thun ca nhn thc l mt ln nhn thc c
nng ln trnh mi, chnh xc hn. Qu trnh gii quyt mu thun ca nhn
thc cng l qu trnh loi b dn nhng nhn thc sai phm phi. Kt qu ca
qu trnh l hnh nh ch quan c to ra ngy cng c tnh bn cht, c ni
dung khch quan hn v c th hn. Trong qu trnh khng ngng ny sinh,
vn ng v gii quyt cc mu thun ca nhn thc to ra cc khi nim,
phm tr, quy lut nhm phn nh ng bn cht ca th gii vt cht ang vn
ng, chuyn ho v pht trin khng ngng.
b. Chn l v vai tr ca chn l i vi thc tin
Khi nim chn l. Chn l l nhng tri thc ph hp vi hin thc khch quan
c thc tin kim nghim. Quan nim nh vy v chn l khng nh, chn l
l sn phm ca qu trnh nhn thc v th gii c hnh thnh v pht trin dn
tng bc; ph thuc vo nhng iu kin lch s c th trong thc tin; vo nhn
thc v phn nh hin thc khch quan ngy cng su sc hn, y hn.
Cc tnh cht ca chn l. Chn l va c tnh tng i, va c tnh tuyt i;
va c tnh khch quan, va c tnh ch quan, th hin tnh bin chng ca chn
l.
1) Tnh khch quan bi ni dung m n phn nh l c tnh khch quan, ph hp vi
khch th nhn thc. Bn cht v tnh khch quan ca chn l l tha nhn ngun
gc khch quan ca cm gic, ca tri thc ca con ngi v th gii. Khi tha nhn
chn l khch quan, l lun nhn thc ca trit hc ca ch ngha Mc-Lnin ng
thi cng cho rng phi tri qua mt qu trnh th nhn thc mi t n chn l
bi chn l lun vn ng v pht trin.
2) Trong chn l khch quan, cc yu t tuyt i v tng i lin h bin chng
vi nhau. Chn l tng i bao gi cng bao hm mt hay nhiu yu t ca chn
l tuyt i. Chnh v vy, cc chn l tng i l cc bc thang trong qu trnh
nhn thc ca con ngi i ti chn l tuyt i. Chn l tuyt i ch c th
hnh thnh v tn ti thng qua chn l tng i. y l mi quan h gia chn
l tng i vi chn l tuyt i.
3) Tnh c th. Tnh c th ca chn l l do tnh c th ca khch th nhn thc
quy nh. S vt, hin tng bao gi cng tn ti khch quan trong tnh c th ca
n. Nhn thc ca con ngi l s phn nh cc s vt, hin tng trong nhng iu
kin tn ti, trong nhng quan h c th ca chng. Thot ly khi nhng iu
kin khch quan-c th hoc m rng khi phm vi tn ti v thot ly khi
nhng quan h xc nh th chn l s khng cn l chn l khch quan.
Lun im trit hc ca ch ngha Mc-Lnin cho rng chn l l c th, khng
c chn l tru tng l mt trong nhng c s l lun ca nguyn tc lch s-c
th- mt trong nhng phng php bin chng duy vt nhn thc v ci to th
gii.

Phn loi chn l 1) Chn l tng i l tri thc ng ca con ngi (ch th nhn
thc) nhng cha hon ton y vi ni dung ca s vt, hin tng (khch th
nhn thc). S ph hp gia ni dung nhn thc vi tri thc ca chn l tng i
ch l s ph hp tng b phn, tng phn, mt s mt, mt s kha cnh no
ca khch th nhn thc. Tnh tng i ca chn l ny sinh trn con ng nhn
thc l do gii hn ca hon cnh v iu kin lch s; ca trnh pht trin
thc tin x hi ln nhn thc ca con ngi trong khi cc khch th nhn thc li
ht sc a dng v khng ngng vn ng, pht trin nn lun bc l nhng thuc
tnh v quan h mi m nhn thc con ngi cha theo kp, cha nhn bit. Cng vi s
pht trin ca thc tin l s pht trin ca nhn thc khoa hc khng ngng pht
hin ra nhng thiu st, sai lm m nhn thc ca con ngi phm phi pht
trin chn l tng i theo hng tip cn chn l tuyt i. Chn l tng i
cha trong mnh nhng yu t ca chn l tuyt i cng pht trin v ngy
cng tr nn chnh xc hn, y hn tr thnh chn l tuyt i. 2)
Chn l tuyt i l tri thc ca ch th nhn thc c ni dung ph hp hon ton,
y vi khch th nhn thc m n phn nh v c thc tin kim
nghim. Mt vn t ra l liu nhn thc ca con ngi c hon ton ph hp,
y vi khch th nhn thc hay khng? Cu tr li l c th, bi v nu tha
nhn tnh khch quan ca chn l, c ngha l tha nhn chn l tuyt i. Con
ngi nhn thc c th gii v ni dung ca nhn thc c tnh khch quan nn
xt v bn cht, xt trong kt qu v xt trong qu trnh pht trin lu di ca
mnh, nhn thc ca con ngi- thng qua cc th h ngi k tip nhau trong lch
s- v nguyn tc l c th phn nh y , chnh xc bn cht ca s vt,
hin tng trong tnh chnh th v nguyn vn ca n.
Mi quan h bin chng gia chn l tng i v chn l tuyt i 1) S khc
nhau gia chn l tng i v chn l tuyt i khng thuc v bn cht m
ch mc ph hp gia ni dung ca chng i vi khch th nhn thc c
chng phn nh. Mc s khc bit tn ti nhng khng ngng b xo b v li
c xc lp; n vn ng theo s pht trin ca nhn thc khoa hc. Tuy vy, c
chn l tng i ln chn l tuyt i u l nhng hnh thc biu hin khc
nhau ca chn l khch quan. Ch ngha duy vt bin chng tha nhn tnh tng
i ca tri thc theo ngha tha nhn nhng gii hn ca nhn thc, nhng iu
ny khng phi l ph nhn chn l khch quan, ph nhn tnh chn thc khch
quan ca cc tri thc t c. 2) Chn l tuyt i c cu thnh t tng s
nhng chn l tng i ang pht trin, chn l tng i l nhng phn nh tng i ng ca mt khch th tn ti c lp i vi nhn loi, nhng phn
nh y ngy cng tr nn chnh xc hn; mi chn l khoa hc, d l c tnh tng
i, vn cha ng mt yu t ca chn l tuyt i.
Vai tr ca chn l i vi thc tin. 1) Chn l l mt trong nhng iu kin tin
quyt m bo s thnh cng v hiu qu khi vn dng tri thc v hin thc 2)
Chn l pht trin nh thc tin v thc tin pht trin nh vn dng chn l.

T mi quan h bin chng gia chn l vi thc tin 1) cn xut pht t thc tin
t ti chn l, coi chn l l mt qu trnh; ng thi t gic vn dng chn
l vo thc tin nng cao hiu qu hot ng v pht trin thc tin 2) coi
trng v p dng tri thc khoa hc vo hot ng kinh t-x hi v thc cht,
cng chnh l pht huy vai tr chn l khoa hc trong thc tin.

Cu hi n tp
1. Ti sao ni siu hnh v bin chng l hai mt i lp nhau ca phng php t
duy? (siu hnh, c im, gi tr, hn ch; bin chng, c im, gi tr,
phn bit vi ch ngha chit trung v thut ngy bin. i lp nhau cch xem
xt trng thi tn ti ca s vt, hin tng)
2. Khi lc v php bin chng duy vt? (nh ngha, c trng)
3. Nguyn l v mi lin h ph bin (khi nim, tnh cht)? Ly v d c th
lm sng t ngha phng php lun c rt ra t ni dung nguyn l ny?
4. Nguyn l v s pht trin (khi nim, tnh cht)? Ly v d c th lm sng
t ngha phng php lun c rt ra t ni dung nguyn l ny?
5. Cp phm tr ci ring v ci chung? (nh ngha cc phm tr; mi quan h
bin chng gia cc phm tr; ngha phng php lun).
6. Cp phm tr ni dung- hnh thc? (nh ngha cc phm tr; mi quan h bin
chng gia cc phm tr; ngha phng php lun).
7. Cp phm tr tt nhin-ngu nhin? (nh ngha cc phm tr; mi quan h bin
chng gia cc phm tr; ngha phng php lun).
8. Ti sao ni quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp nu ngun
gc, ng lc vn ng, pht trin ca s vt, hin tng? (v tr, vai tr ca quy
lut trong php bin chng duy vt; cc khi nim; mi quan h bin chng gia
cc khi nim; ngha phng php lun rt ra t quy lut)
9. Ti sao ni quy lut t nhng thay i v lng dn n nhng thay i v
cht v ngc li nu cch thc, tnh cht pht trin ca s vt, hin tng? (v tr, vai
tr ca quy lut trong php bin chng duy vt; cc khi nim; mi quan h bin
chng gia cc khi nim; ngha phng php lun rt ra t quy lut)
10. Ti sao ni quy lut ph nh ca ph nh nu khuynh hng v kt qu pht
trin ca s vt, hin tng? (v tr, vai tr ca quy lut trong php bin chng duy
vt; cc khi nim; mi quan h bin chng gia cc khi nim; ngha phng
php lun rt ra t quy lut)

11. Thc tin v vai tr ca thc tin i vi nhn thc (thc tin l g, nhn thc
l g; bn vai tr c bn ca thc tin i vi nhn thc)
12. Con ng bin chng ca qu trnh nhn thc chn l (quan im ca
V.I.Lnin; nhn thc cm tnh (trc quan sinh ng); nhn thc l tnh (t duy tru tng); mi quan h gia nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh; vai tr ca thc
tin i vi mi chu k nhn thc)

Chng 3. Ch ngha duy vt lch s

Ch ngha duy vt lch s l mt b phn trit hc ca ch ngha Mc-Lnin; l
hc thuyt x hi hc chung; l khoa hc v nhng quy lut chung v c th ca
s pht trin ca cc hnh thi kinh t-x hi. Vi t cch l quan nim trit hc duy
vt v lch s (x hi loi ngi), ch ngha duy vt lch s gn trong mnh nhng
nguyn tc ca ch ngha duy vt bin chng trong cc lnh vc ca x hi.
Nguyn tc bn th lun chnh ca ch ngha duy vt bin chng v tnh
th nht ca vt cht v tnh th hai ca thc c c th ho trong ch ngha
duy vt lch s l s khng nh tnh th nht ca tn ti x hi v tnh th hai
ca thc x hi. Trong h thng cc quan h x hi, ch ngha duy vt lch s
chn quan h vt cht v khng nh chng quy nh cc quan h t tng. C s
thc tin ca s la chn l yu t n gin v tt yu rng, con ngi trc khi
nghin cu khoa hc, chnh tr, trit hc, tn gio v.v cn phi n, ung, mc, v.v
v rng, trong qu trnh sn xut ra li ch vt cht cho x hi, con ngi th hin
mnh trong nhng mi quan h c lp vi ch ca h- l quan h sn xut. Sn
xut vt cht x hi to c s vt cht (c s h tng) ca x hi, trn , xy
dng ln kin trc thng tng t tng v chnh tr ca x hi. Theo V.I. Lnin, ch c
nhng khi qut nh th mi a li kh nng chuyn ho t s miu t (v s nh
gi t gc l tng) cc hin tng x hi n s phn tch chng mt cch khoa
hc, phn chia, ni th d, ci g lm cho mt nc t bn ny khc vi mt nc t
bn khc v nghin cu nhng g l ci chung ca tt c cc nc t bn . n lt
mnh, s thay i ca cc thi i trong lch s x hi loi ngi th hin l qu
trnh chuyn ho tin b mang tnh quy lut t thi i ti thi i ca cc phng
thc sn xut. Nguyn nhn s thay i gia cc phng thc sn xut l mu
thun gia trnh pht trin ca lc lng sn xut (l ni dung bn trong ca qu
trnh pht trin) vi quan h sn xut (l hnh thc bn ngoi ca qu trnh pht
trin).
Ch ngha duy vt lch s- l s t nhn thc v x hi mang tnh khoa hc, l
hc thuyt v th gii quan- tng hp v l lun- cho d bo s pht trin ca thc
tin x hi. Trong s nghip i mi x hi x hi ch ngha, nhim v quan trng
l cuc u tranh khng khoan nhng vi bnh gio iu v tm thng ho ch

ngha duy vt lch s; khc phc nhng quan nim xa ri cuc sng. Pht trin
sng to- l mt trong nhng iu kin cn thit lm sinh ng ch
ngha x hi nhn o v dn ch; cho nhng thnh cng ca phong tro gii
phng ca qun chng .
I. Tn ti x hi quy nh thc x hi v tnh c lp tng i ca thc x hi
Tn ti x hi v thc x hi l nhng phm tr c bn ca ch ngha duy vt lch
s do C.Mc v Ph.ngghen son ra gii quyt vn c bn ca trit hc
trong lnh vc lnh vc x hi. Tn ti x hi c xc nh l ci khch quan ban
u (ci th nht) trong qu trnh x hi; cn thc x hi (ci th hai) phn nh
v chu s quy nh ca ci khch quan ban u .
1. Tn ti x hi v thc x hi
a. Cc khi nim tn ti x hi, thc x hi
Tn ti x hi l khi nim dng ch sinh hot vt cht v nhng iu kin sinh
hot vt cht ca x hi, l nhng mi quan h vt cht-x hi gia con ngi vi t
nhin v gia con ngi vi nhau; trong , quan h gia con ngi vi t nhin v
quan h vt cht, kinh t gia con ngi vi nhau l hai quan h c bn. Nhng mi
quan h ny xut hin trong qu trnh hnh thnh x hi loi ngi v tn ti khng
ph thuc vo thc x hi.
Tn ti x hi gm cc thnh phn chnh nh phng thc sn xut vt cht; iu
kin t nhin-mi trng a l; dn s v mt dn s v.v, trong phng
thc sn xut vt cht l thnh phn c bn nht. Cc quan h vt cht khc gia
gia nh, giai cp, dn tc v.v cng c vai tr nht nh i vi tn ti x hi.
thc x hi l mt tinh thn ca i sng x hi, bao gm tnh cm, tp qun,
truyn thng, quan im, t tng, l lun v.v ny sinh t tn ti x hi v phn nh
tn ti x hi trong nhng giai on pht trin khc nhau. Ni cch khc, thc x
hi l nhng quan h tinh thn gia con ngi vi nhau, l mt tinh thn trong qu
trnh lch s. thc x hi c cu trc bn trong xc nh, bao gm nhng mc
khc nhau ( thc x hi thng thng v thc l lun (khoa hc); tm l x hi
v h t tng) v cc hnh thi ca thc x hi ( thc chnh tr, php lut, o
c, tn gio, ngh thut, trit hc, khoa hc v.v).
Ch ngha duy vt lch s cho rng, thc ni chung, thc x hi ni ring,
l s phn nh tn ti v l s phn nh bin chng phc tp, l kt qu hot
ng ca con ngi. S nhn thc nh vy v thc x hi, th nht, tng ng vi
nguyn l v mi lin h ph bin gia cc s vt, hin tng, xc nh c nguyn
nhn s ph thuc ca thc x hi vo c s vt cht ca n (l tin trit
hc phn tch thc x hi). Th hai, chng li cc khi nim duy tm v thc
th v bn th ca thc x hi, ng thi chng li s ph nh siu hnh v
tnh tch cc ca i tng phn nh. Th ba, khi a thc x hi vo h thng cc

mi lin h quy lut ca x hi, xc nh c s ph thuc ca thc x hi vo

tn ti x hi, ng thi cng khng nh c s tn ti c lp tng i v tc
ng ngc tr li ca thc x hi i vi tn ti x hi.
Kt cu ca thc x hi gm 1) Tm l x hi bao gm ton b tnh cm, c
mun, thi quen, tp qun v.v ca con ngi, ca mt b phn x hi hoc ca ton
x hi c hnh thnh di nh hng trc tip cuc sng hng ngy v phn nh i
sng . c im ca tm l x hi l phn nh trc tip cc sinh hot hng
ngy ca con ngi. Qu trnh phn nh ny thng mang tnh t pht, ch ghi li
nhng biu hin b mt bn ngoi ca x hi. 2) H t tng x hi (h t tng) l
trnh cao ca thc x hi c hnh thnh khi con ngi c c nhn thc
su sc hn cc iu kin sinh hot vt cht ca mnh; l nhn thc l lun v
tn ti x hi, l h thng nhng quan im, t tng (chnh tr, trit hc, o c,
ngh thut, tn gio v.v) kt qu s khi qut ho nhng kinh nghim x hi. H t
tng c hnh thnh t gic, ngha l to ra c nhng t tng ca giai cp nht
nh v c truyn b trong x hi, c kh nng i su vo bn cht cc mi
quan h x hi. C hai loi h t tng l a) H t tng khoa hc- phn nh chnh xc,
khch quan tn ti x hi b) H t tng khng khoa hc- phn nh sai lm, h o hoc
xuyn tc tn ti x hi.
2. Mi quan h bin chng gia tn ti x hi vi thc x hi
Ch ngha duy vt lch s, khi xc nh tn ti x hi l mt hnh thc c bit
ca vt cht, c xut pht im t "khng phi thc ca con ngi quy nh s
tn ti ca h, m ngc li, tn ti x hi ca h quy nh thc ca h" v khng
nh " thc x hi phn nh tn ti x hi". S phn nh l qu trnh bin
chng phc tp, l kt qu ca mi lin h tch cc gia con ngi vi thc tin.
a. Tn ti x hi quy nh thc x hi
1) Tn ti x hi l ci th nht, thc x hi l ci th hai. Tn ti x hi quy nh
ni dung, bn cht, xu hng vn ng ca thc x hi; thc x hi phn nh ci
lgc khch quan ca tn ti x hi. Ch ngha duy vt lch s cho rng, s hnh
thnh v pht trin ca thc x hi, ca i sng tinh thn x hi c hnh
thnh v pht trin trn c s i sng vt cht. Ngun gc ca t tng, ca tm l
x hi ch tm thy trong hin thc vt cht. Suy rng ra, s bin i ca mt
thi i no cng s khng th gii thch c nu ch cn c vo thc ca
thi i , m phi gii thch thc y bng nhng mu thun ca i sng vt
cht, bng s xung t hin c gia cc lc lng sn xut x hi v nhng quan h
x hi. 2) Tn ti x hi thay i l iu kin quyt nh thc x hi thay
i. Mi khi tn ti x hi, c bit l phng thc sn xut bin i th nhng
t tng v l lun x hi cng dn bin i theo. Chnh v vy, nhng thi k
lch s khc nhau, nu c nhng quan im, t tng, hc thuyt x hi khc nhau
v cng mt vn th l do nhng iu kin khc nhau ca i sng vt
cht ca cc thi k lch s khc nhau quy nh. 3) Quan nim ca ch ngha duy

vt bin chng v ngun gc ca thc x hi khng ch dng li vic xc nh

s ph thuc ca thc x hi vo tn ti x hi, m cn ch ra rng, tn ti x hi
quy nh thc x hi khng gin n, trc tip m thng thng qua cc khu
trung gian. Khng phi bt k t tng, quan nim, l lun, hnh thi thc x hi
no cng phn nh r rng v trc tip nhng quan h kinh t ca thi i, m
ch khi xt cho n cng mi thy r nhng mi quan h kinh t c phn nh,
bng cch ny hay cch khc, trong cc t tng y. Nh vy, s phn nh tn ti x hi
ca thc x hi phi c xem xt mt cch bin chng.
b. Tnh c lp tng i v s tc ng ngc tr li ca thc x hi
Tnh c lp tng i v s tc ng ngc tr li ca thc x hi i vi tn ti
x hi th hin s pht trin v mt chnh tr, php lut, trit hc, tn gio,
ngh thut, vn hc v.v da vo s pht trin ca kinh t. Nhng tt c nhng s
pht trin u tc ng ln nhau v cng tc ng n c s kinh t.
Tnh c lp tng i ca thc x hi th hin 1) thc x hi thng lc hu
so vi tn ti x hi do khng phn nh kp nhng thay i ca tn ti x hi do
sc ca thi quen, truyn thng, tp qun v tnh bo th ca mt s hnh thi
thc x hi v.v tip tc tn ti sau khi nhng iu kin lch s sinh ra chng
mt i t lu; do li ch nn khng chu thay i. 2) thc x hi c th vt trc
tn ti x hi. Do tnh nng ng ca thc, trong nhng iu kin nht nh, t
tng, c bit l nhng t tng khoa hc tin tin c th vt trc s pht trin ca
tn ti x hi; d bo c quy lut v c tc dng t chc, hng hot ng thc tin
ca con ngi vo mc ch nht nh. cng l vai tr to ln ca nhng t tng
tin tin, khoa hc; tuy nhin, s vt trc ny cng c kh nng l o tng. 3) thc
x hi c tnh k tha. Quan im, l lun ca mi thi i c to ra trn c s
k tha nhng thnh tu l lun ca cc thi i trc. K tha c tnh tt yu
khch quan; c tnh chn lc v sng to; k tha theo quan im li ch; theo
truyn thng v i mi. Do vy, nu khng ch n s pht trin t tng ca
cc giai on lch s trc c k tha trong thc x hi mi, th kh gii thch c
mt t tng nht nh. Lch s pht trin ca cc t tng cho thy nhng giai on
hng thnh v suy tn ca t tng nhiu khi khng ph hp hon ton vi nhng giai
on hng thnh v suy tn ca nn kinh t. iu ny ch ra rng, v sao mt nc
c trnh kinh t km pht trin, nhng t tng li trnh pht trin cao. 4)
S tc ng qua li gia cc hnh thi thc x hi cng gy nh hng ti tn ti
x hi. Thng thng, trong mi thi i, tu theo nhng hon cnh lch s c th,
c nhng hnh thi thc x hi no ni ln hng u tc ng v chi phi
cc hnh thi thc x hi khc. iu ny ni ln rng, cc hnh thi thc x hi
khng ch chu s tc ng quyt nh ca tn ti x hi, m cn chu s tc
ng ln nhau. Mi lin h v tc ng ln nhau gia cc hnh thi thc x
hi lm cho mi hnh thi thc x hi c nhng tnh cht v nhng mt khng
th gii thch trc tip c bng cc quan h vt cht.

S tc ng ngc tr li ca thc x hi ln tn ti x hi l biu hin quan trng

ca tnh c lp tng i ca thc x hi i vi tn ti x hi. l s tc ng
nhiu chiu vi cc phng thc phc tp. S tc ng ny th hin mc ph hp
gia t tng vi hin thc; s xm nhp ca thc x hi vo qun chng c chiu
su, chiu rng v ph thuc vo kh nng hin thc ho thc x hi ca giai
cp v ng phi. Nh vy, thc x hi, vi tnh cch l th thng nht c lp,
tch cc tc ng ngc tr li ln tn ti x hi ni ring v ln i sng x hi ni
chung.
II. Vai tr ca sn xut vt cht v quy lut quan h sn xut ph hp vi trnh
pht trin ca lc lng sn xut
Sn xut x hi l hot ng c mc ch v sng to ca con ngi bao gm sn
xut vt cht, sn xut tinh thn v sn xut ra chnh bn thn con ngi. Ba hnh
thc ny ca sn xut x hi gn b, tc ng qua li v quy nh ln nhau; trong
, sn xut vt cht quy nh cc hnh thc sn xut cn li.
1. Sn xut vt cht v vai tr ca n
a. Sn xut vt cht v phng thc sn xut vt cht
Sn xut vt cht l hot ng khi con ngi s dng cng c lao ng tc ng
(trc tip hay gin tip) vo i tng lao ng nhm ci bin cc dng vt cht ca
t nhin, to ra ca ci cn thit m cc dng vt cht trong t nhin khng c
tho mn nhu cu tn ti v pht trin. Thng qua sn xut vt cht, con ngi t
hon thin mnh, hnh thnh nhng quan h x hi v vt cht v tinh thn. Sn
xut vt cht l hot ng c trng ca con ngi v x hi loi ngi. Lao ng
ca con ngi v gii t nhin l ngun gc ca mi ca ci. y l im to nn s
khc bit gia loi ngi vi loi vt (loi vt ch hi lm, loi ngi khng ch hi lm,
m cn sn xut). Vi ngha nh vy, sn xut vt cht c tnh khch quan, tnh x
hi, tnh lch s v tnh sng to. Bt k mt qu trnh sn xut no cng c to
nn t ba yu t c bn l sc lao ng ca ngi lao ng, t liu lao ng v i
tng lao ng (xem lc lng sn xut).
Phng thc sn xut biu th cch thc con ngi thc hin qu trnh sn xut vt
cht nhng giai on lch s nht nh ca x hi loi ngi; cch thc m con
ngi tin hnh sn xut l s thng nht gia lc lng sn xut mt trnh
nht nh v quan h sn xut tng ng. Mi phng thc sn xut u c yu t
k thut v kinh t ca mnh; trong yu t k thut l thut ng dng ch
qu trnh sn xut c tin hnh bng cch thc k thut, cng ngh no tc
ng bin i cc i tng ca qu trnh ; cn yu t kinh t ca phng thc
sn xut l thut ng dng ch qu trnh sn xut c tin hnh vi nhng
cch thc t chc kinh t no. Hai yu t trn ca phng thc sn xut vn ng
theo hng tch bit v ph thuc ln nhau to ra vai tr ca phng thc sn xut l
quy nh tnh cht, kt cu, s vn ng v pht trin ca x hi.

b. Vai tr ca sn xut vt cht v phng thc sn xut i vi s tn ti v pht

trin ca x hi
Sn xut vt cht lun gi vai tr quy nh s tn ti, pht trin ca con ngi v
x hi loi ngi; l hot ng nn tng lm pht sinh, pht trin nhng mi quan
h x hi; l c s ca s hnh thnh, bin i v pht trin ca x hi loi ngi.
iu ny th hin 1) Mi thnh vin trong x hi u tiu dng (n, ung, , mc
v.v). Nhng th c sn trong t nhin khng th tho mn mi nhu cu ca con
ngi, nn n phi sn xut ra ca ci vt cht. Sn xut vt cht l yu cu khch
quan c bn; l mt hnh ng lch s m hin nay cng nh hng ngn nm trc
y con ngi vn phi tin hnh. Cng vi vic ci bin gii t nhin, con ngi cng
ci bin chnh bn thn mnh v ci bin c cc mi quan h gia con ngi vi
nhau v chnh vic ci bin lm cho vic chinh phc gii t nhin t hiu qu
cao hn. 2) X hi loi ngi tn ti v pht trin c trc ht l nh sn xut vt
cht. Lch s x hi loi ngi, do vy v trc ht l lch s pht trin ca sn xut
vt cht. 3) Sn xut vt cht l c s hnh thnh nn cc mi quan h x hi
khc. X hi loi ngi l mt t chc vt cht v gia cc yu t cu thnh n cng
c nhng kiu quan h nht nh. Cc quan h x hi v nh nc, chnh tr, php
quyn, o c, ngh thut, khoa hc v.v (ci th hai) u c hnh thnh v
pht trin trn c s sn xut vt cht (ci th nht) nht nh. Trong qu trnh
, con ngi ng thi cng sn xut ra v ti sn xut ra nhng quan h x hi
ca mnh. 4) Sn xut vt cht l c s ca s tin b x hi. Sn xut vt cht
khng ngng c cc th h ngi pht trin t thp n cao. Mi khi phng thc
sn xut thay i, quan h gia ngi vi ngi trong sn xut cng thay i; v do
vy, mi mt ca i sng x hi u c s thay i theo s tin b ca phng
thc sn xut.
2. Quy lut quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut
S lin h, tc ng ln nhau gia quan h sn xut (ci th hai) vi trnh pht
trin ca lc lng sn xut (ci th nht) to nn quy lut v s ph hp gia quan
h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. Pht hin ra quy lut ny,
ch ngha duy vt lch s khng nh trong x hi cn i khng giai cp, mu
thun gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut th hin
l mu thun gia cc giai cp v ch bng u tranh giai cp m nh cao l
cch mng x hi th mu thun mi c gii quyt. Quy lut v s ph hp
gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l quy lut c
bn th hin s vn ng ni ti ca phng thc sn xut v tnh tt yu ca s
thay th phng thc sn xut ny bng phng thc sn xut khc; dn n hnh
thi kinh t-x hi ny c thay th bng hnh thi kinh t-x hi khc cao hn,
tin b hn; ngha l x hi loi ngi pht trin t thp n cao l mt qu trnh
lch s-t nhin.
a. Khi nim lc lng sn xut, quan h sn xut

Lc lng sn xut l nn tng vt cht-k thut ca hnh thi kinh t-x hi; l mi
quan h gia con ngi vi gii t nhin trong qu trnh sn xut vt cht, th hin
nng lc thc t chinh phc gii t nhin bng sc mnh ca con ngi trong qu
trnh . S pht trin ca lc lng sn xut quy nh s hnh thnh, tn ti v
chuyn ho gia cc hnh thi kinh t-x hi, t hnh thi thp, t tin b ln
hnh thi cao, tin b hn.
Cc yu t ca lc lng sn xut 1) T liu sn xut, gm cng c lao ng, i tng
lao ng v phng tin lao ng; trong , a) cng c lao ng (l nhng vt
th hay phc hp vt th ni con ngi vi i tng lao ng; truyn tc ng t
con ngi n i tng lao ng), l sc mnh ca tri thc c vt th ho, c
tc dng "ni di bn tay" v nhn sc mnh tr tu ca con ngi. C.Mc coi cng
c lao ng l b phn quan trng, ng nht trong quan h gia con ngi vi t
nhin. Trong mi thi i, vic ch to ra, ci tin v hon thin cng c lao ng
gy ra nhng bin i su sc trong t liu sn xut. T liu sn xut c m
rng th i tng lao ng cng c a dng ho; xut hin ngnh ngh mi dn
n s phn cng lao ng ngy cng cao. Trnh pht trin ca cng c lao
ng l thc o trnh chinh phc t nhin ca con ngi, s pht trin ca sn
xut; l tiu chun phn bit s khc nhau gia cc nc thang kinh t ca x
hi loi ngi. b) i tng lao ng l b phn ca gii t nhin c a vo sn xut,
chu s tc ng ca con ngi. Nhng sn phm c sn nh t ai, sng ngi,
bin, khong sn, lm sn, hi sn v.v v bng lao ng sng to ca mnh, con
ngi cn to ra nhng i tng lao ng mi; nhng sn phm khng c sn trong
t nhin nh si tng hp, ho cht, hp kim, cc nguyn, nhin, vt liu v cy con
mi v.v. c) Phng tin lao ng gm ng x, cu cng, kho tng, bn bi, phng
tin vn chuyn v thng tin lin lc v.v 2) Ngi lao ng l nhng ngi c th lc,
k nng, kinh nghim lao ng v bit s dng t liu sn xut to ra ca ci
vt cht. Ngi lao ng khng ch pht trin v th lc, m cn pht trin c v
tr lc, nhy bn v tnh sng to trong lao ng. Tr tu cao, trnh chuyn
mn gii, o c ngh nghip trong sng l nhng yu t quan trng ca ngi
lao ng. Lao ng ngy cng c tr tu v l lao ng tr tu. o c ngh
nghip l tnh cht quan trng ca ngi lao ng, l nn tng nh hng gi tr
trong tng hnh ng c th ca ngi lao ng i vi mnh v x hi; l mt
trong nhng yu t thc y s pht trin ca sn xut ni ring, x hi ni chung.
Nhng tnh cht trn ca ngi lao ng c c, mt mt nh nng khiu, mt
khc do chnh sch o to, bi dng v nh hng ngh nghip. 3) Khoa hc c
coi l mt trong nhng yu t thnh phn ca lc lng sn xut. Hin nay, khi
nim khoa hc cn c m rng sang lnh vc cng ngh. Khoa hc-cng ngh
ang tr thnh "lc lng sn xut trc tip", tr thnh "lc lng sn xut c lp" l
c im thi i ca sn xut vt cht hin nay.
Trnh pht trin ca lc lng sn xut l trnh ca cng c lao ng; trnh
t chc v phn cng lao ng x hi; trnh ng dng cc thnh tu khoa

hc vo sn xut; kinh nghim, k nng lao ng th hin qua kh nng chinh

phc t nhin ca con ngi.
Quan h sn xut th hin mi quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh sn
xut (sn xut v ti sn xut x hi); l quan h c bn, quy nh mi quan h
x hi khc; ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut, to thnh c s h
tng ca x hi v l tiu chun khch quan phn bit ch x hi. Trong
quy lut ny, quan h sn xut mang tnh th hai, do lc lng sn xut quy nh.
Cc yu t ca quan h sn xut. 1) Quan h s hu i vi t liu sn xut- l
quan h s hu gia nhng nhm ngi; quy nh a v ca tng nhm ngi
trong sn xut x hi. a v li quy nh cch thc t chc, phn cng v
qun l sn xut; quy nh phng thc phn phi sn phm lao ng cho cc
nhm ngi theo a v ca h i vi sn xut x hi v cui cng, a v ca
mi nhm ngi to c s nhm ngi ny chim ot sc lao ng ca nhm
ngi khc. Nh vy, quan h s hu i vi t liu sn xut gi vai tr l quan h
xut pht, c bn, quy nh cc quan h khc. Trong lch s loi ngi t nguyn
thy n nay c hai hnh thc s hu t liu sn xut c bn l s hu t nhn
v s hu x hi. Trong , c ba hnh thc s hu t liu sn xut t nhn c bn,
tng ng vi ba hnh thc ngi bc lt ngi l s hu chim hu n l, phong
kin, t bn v hai hnh thc c bn s hu t liu sn xut x hi l s hu nguyn
thu (b tc, b lc) v s hu cng sn. 2) Quan h trong t chc, qun l v
phn cng lao ng c kh nng quy nh quy m, tc , hiu qu v xu hng
ca sn xut vt cht c th. Quan h trong t chc, qun l v phn cng lao
ng lun c xu hng thch ng vi kiu quan h s hu thng tr ca mi nn sn
xut vt cht c th. Do vy, vic s dng quan h ny, hoc to iu kin hoc
lm bin dng quan h s hu t liu sn xut, nh hng trc tip n s pht
trin kinh t-x hi. Mi hnh thc quan h sn xut c mt kiu t chc, qun l
sn xut v phn cng lao ng ring. Quan h s hu t liu sn xut quy nh
kiu t chc, phn cng v qun l lao ng. 3) Quan h trong phn phi sn
phm lao ng l khu cui cng ca qu trnh sn xut vt cht. Tnh cht v
hnh thc phn phi, mc thu nhp ca cc giai cp v ca cc tng lp x hi
u ph thuc vo quan h s hu t liu sn xut v quan h t chc, qun l v
phn cng lao ng. Mc d b ph thuc nhng do c kh nng kch thch trc
tip n li ch ca ngi lao ng, nn quan h trong phn phi sn phm lao
ng l cht xc tc ca sn xut vt cht. Quan h ny c th thc y tc
v nhp iu ca sn xut vt cht, lm ton b i sng kinh t x hi nng
ng, hoc km hm sn xut vt cht, km hm s pht trin ca x hi.
Trong qu trnh sn xut vt cht, ba thnh phn c bn trn y ca quan h
sn xut c quan h hu c vi nhau to nn s n nh tng i so vi s vn
ng thng xuyn ca lc lng sn xut. Mi yu t ca quan h sn xut c vai tr
v ngha tc ng ln sn xut x hi khc nhau; trong quan h s hu t liu
sn xut ng vai tr quy nh i vi hai quan h cn li v quan h trong t
chc, qun l v phn cng lao ng v quan h trong phn phi sn phm lao

ng c th gp phn cng c, pht trin quan h sn xut v cng c th lm

bin dng quan h s hu t liu .
b. Mi quan h bin chng gia lc lng sn xut vi quan h sn xut
Nh trn phn tch, trong qu trnh sn xut, con ngi ng thi chu s quy
nh ca hai mi quan h l quan h vi t nhin v quan h gia ngi vi ngi.
Hai mi quan h ny tc ng qua li ln nhau to nn quy lut c bn ca s vn
ng, pht trin ca x hi. Quy lut v s ph hp gia quan h sn xut vi trnh
pht trin ca lc lng sn xut ch r s ph thuc ca quan h sn xut vo
trnh pht trin ca lc lng sn xut v quan h sn xut tc ng ngc tr li
lc lng sn xut.
Lc lng sn xut quy nh quan h sn xut v quan h sn xut tc ng tr li
lc lng sn xut.
1) Lc lng sn xut quy nh quan h sn xut. Lc lng sn xut l yu t ng
v cch mng, l ni dung vt cht; quan h sn xut l yu t tng i n nh,
l hnh thc kinh t ca phng thc sn xut. Ni dung (lc lng sn xut) l ci
quy nh, thay i trc; hnh thc (quan h sn xut) ph thuc vo ni dung,
thay i sau. 2) Quan h sn xut tn ti c lp tng i v tc ng tr li lc
lng sn xut th hin quan h sn xut ph thuc vo thc trng pht trin thc
t ca lc lng sn xut trong mi giai on lch s nht nh, nhng lun c tc
ng tr li lc lng sn xut theo hng tch cc (ph hp) v hng tiu cc (khng ph
hp). Khi ph hp vi s pht trin ca lc lng sn xut, quan h sn xut s to a
bn, m ng v tr thnh ng lc c bn thc y v khi khng ph hp, quan
h sn xut s tr thnh xing xch tri buc, km hm s pht trin lc lng sn
xut. Quan h sn xut tn ti c lp tng i v tc ng tr li lc lng sn
xut cn th hin quan h sn xut quy nh mc ch sn xut; tc ng ln
thi ngi lao ng; ln t chc, phn cng lao ng x hi; ln khuynh hng
pht trin v ng dng khoa hc v cng ngh t hnh thnh h thng
yu t hoc thc y, hoc km hm s pht trin ca lc lng sn xut. Thc
tin cho thy, lc lng sn xut ch c th pht trin khi c quan h sn xut hp
l, ng b vi n. 3) Mi quan h gia quan h sn xut vi trnh pht trin
ca lc lng sn xut bao hm s chuyn ha thnh cc mt i lp v pht sinh
mu thun.
Khi phng thc sn xut mi ra i, quan h sn xut pht trin kp v thc y
s pht trin ca lc lng sn xut th c gi l s ph hp gia quan h sn xut
vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. S ph hp th hin ch, c ba
yu t ca quan h sn xut to a bn y cho lc lng sn xut pht
trin; ngha l quan h sn xut to iu kin s dng v kt hp ti u ngi lao
ng vi t liu sn xut, nh lc lng sn xut c c s pht trin ht kh
nng ca mnh.

Nhng trong qu trnh lao ng, con ngi lun tm cch ci tin, hon thin v
ch to ra nhng cng c lao ng mi, chi ph m nng sut, hiu qu lao
ng cao hn. Cng vi iu , kinh nghim sn xut, thi quen lao ng, tri
thc khoa hc cng tin b hn v pht trin hn. Trong qu trnh ny, quan h
sn xut thng pht trin chm hn nn s ph hp gia quan h sn xut vi trnh
pht trin ca lc lng sn xut khng phi l vnh vin m khi ti giai on,
ni lc lng sn xut pht trin ln trnh mi, th tnh trng ph hp trn s b
ph v; xut hin mu thun gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc
lng sn xut. Mu thun trn tn ti n mt lc no th quan h sn xut s
"tr thnh xing xch ca lc lng sn xut", nu ko s pht trin ca lc lng sn
xut, ngi ta gi l s khng ph hp (hay mu thun) gia quan h sn xut vi
trnh pht trin ca lc lng sn xut. Nguyn nhn ca ph hp hay khng ph
hp gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l do tnh
nng ng ca lc lng sn xut mu thun vi tnh n nh tng i ca quan
h sn xut.
Ph hp, khng ph hp c tnh bin chng, ngha l trong s ph hp c nhng
biu hin khng ph hp v trong khng ph hp cha ng nhng iu kin,
yu t chuyn thnh ph hp. Ti mt giai on pht trin no ca chng,
lc lng sn xut mu thun vi quan h sn xut hin c (...) trong t trc n
nay lc lng sn xut vn pht trin. T ch l hnh thc pht trin ca lc lng sn
xut, quan h y tr thnh nhng xing xch ca lc lng sn xut. Khi bt
u thi i mt cuc cch mng . Cch mng x hi, do vy c mc ch c bn
l gii quyt mu thun gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng
sn xut bng cch xo b quan h sn xut c v thay vo mt quan h sn
xut mi, ph hp vi trnh pht trin mi ca lc lng sn xut; m ng cho lc
lng sn xut pht trin tip theo. C nh th, s pht trin bin chng ca phng thc sn xut tun theo chui xch ph hp, khng ph hp. Vic xo b quan
h sn xut c, thay th bng quan h sn xut mi ng ngha vi s xo b phng thc sn xut c, to iu kin cho s ra i ca phng thc sn xut mi cao
hn, tin b hn.
S tc ng tr li ca quan h sn xut i vi lc lng sn xut bao gi cng
thng qua cc quy lut kinh t x hi, c bit l cc quy lut kinh t c bn.
II. bin chng gia c s h tng vi kin trc thng tng
Mi x hi c th u c mt kiu quan h vt cht, kinh t nht nh v ph hp
vi n l mt kiu quan h t tng, tinh thn (quan h v chnh tr, php lut, o
c, ngh thut, khoa hc v.v). Nhng quan h t tng, tinh thn ny c th hin
qua nhng t chc x hi tng ng (nh nc, ng phi chnh tr, to n, gio hi
v cc t chc chnh tr-x hi, t chc ngh nghip v.v). Mi lin h, tc ng
ln nhau gia quan h vt cht, kinh t (ci th nht) vi quan h t tng, tinh thn
(ci th hai) trong x hi c ch ngha duy vt bin chng phn nh trong quy
lut v mi quan h bin chng gia c s h tng vi kin trc thng tng.

1. Khi nim c s h tng v kin trc thng tng

a. Khi nim c s h tng (h tng cc mi quan h vt cht, kinh t)
nh ngha. C s h tng l khi nim dng ch ton b nhng quan h sn
xut to nn c cu kinh t ca mt x hi nht nh.
Cc yu t ca c s h tng. Cc yu t c bn ca mt c s h tng c th gm
1) Quan h sn xut ca phng thc sn xut trc . 2) Quan h sn xut ca phng thc sn xut ang tn ti ch o. 3) Quan h sn xut ca phng thc sn
xut tng lai. 4) Nhng kiu quan h kinh t khc. Trong mt c s h tng c
nhiu thnh phn kinh t, nhiu kiu quan h sn xut th quan h sn xut
ang thng tr trong x hi gi vai tr ch o, chi phi cc kiu quan h sn
xut khc v cc thnh phn kinh t bi n quy nh tnh cht ca c s h tng.
S i khng giai cp v tnh cht ca s i khng bt ngun t c s h
tng.
Cc yu t ca c s h tng- h thng cc quan h sn xut ca mt phng thc sn xut nht nh- mt mt, trong quan h i vi lc lng sn xut,
gi vai tr l hnh thc kinh t cho s duy tr, pht huy v pht trin lc lng sn
xut ang tn ti; mt khc- trong quan h i vi cc quan h chnh tr-x hi,
gi vai tr l c s hnh thnh kt cu kinh t- c s cho s thit lp kin trc thng tng ca x hi.
b. Khi nim kin trc thng tng (thng tng cc mi quan h t tng, chnh tr)
nh ngha. Kin trc thng tng l a) ton b nhng quan im x hi (chnh tr,
php lut, trit hc, o c, tn gio, ngh thut, khoa hc v.v) vi b) nhng thit
ch tng ng (nh nc, ng phi, gio hi, cc on th x hi v.v) v c) nhng
mi quan h ni ti gia cc yu t ca kin trc thng tng. Ton b nhng
quan h sn xut hp thnh c cu kinh t ca x hi, tc l ci c s hin thc
trn dng ln mt kin trc thng tng php l, chnh tr v nhng hnh thi
thc x hi nht nh tng ng vi c s h tng hin thc .
Cc yu t c bn ca mt kin trc thng tng c th gm 1) nhng quan im
x hi v thit ch tng ng ca giai cp ang thng tr. 2) tn d nhng quan
im x hi ca x hi trc. 3) quan im v t chc x hi ca cc giai cp mi ra
i. 4) quan im v t chc x hi ca cc tng lp trung gian. Trong , nhng
quan im x hi v thit ch tng ng ca giai cp ang thng tr quy nh
tnh cht kin trc thng tng. B phn c quyn lc mnh nht ca kin trc thng
tng trong x hi c giai cp l nh nc; cng c vt cht c th ca giai cp thng
tr v mt kinh t, chnh tr v php lut. Nh c nh nc m t tng ca giai cp
thng tr mi c truyn b v thng tr c i sng x hi. Giai cp no thng
tr v mt kinh t v nm chnh quyn nh nc th h t tng v cc th ch giai
cp cng gi a v thng tr trong x hi.

2. Quan h bin chng gia c s h tng vi kin trc thng tng

a. C s h tng quy nh kin trc thng tng. 1) Tnh cht ca kin trc thng
tng do tnh cht ca c s h tng quy nh. Trong cc quan h x hi, quan h
vt cht, kinh t (ci th nht) quy nh quan h tinh thn, t tng (ci th hai).
Mu thun trong i sng vt cht, kinh t, xt cho n cng, quy nh mu
thun trong i sng tinh thn, t tng. 2) Nhng bin i trong c s h tng s
dn n nhng bin i trong kin trc thng tng. S pht trin ca lc lng sn
xut lm bin i quan h sn xut, ko theo s bin i ca c s h tng v
thng qua s bin i ny, lm bin i kin trc thng tng. Trong quan
im chnh tr, php lut v.v thay i trc; tn gio, ngh thut v.v bin i
sau, thm ch chng cn c k tha trong kin trc thng tng mi. S bin i
din ra trong tng hnh thi kinh t-x hi c th cng nh trong qu trnh
chuyn ho t hnh thi kinh t-x hi ny sang hnh thi kinh t-x hi khc, c
ngha l mi hnh thi kinh t-x hi u c kin trc thng tng v c s h tng
ca ring mnh (l tnh lch s-c th ca c s h tng v kin trc thng tng).
3) S ph thuc ca kin trc thng tng vo c s h tng phong ph v phc tp.
Bn trong kin trc thng tng cng c nhng mi lin h tc ng ln nhau, i
khi dn n nhng bin i trong kin trc thng tng m khng do c s h
tng gy nn. Nhng suy cho n cng, mi s bin i ca kin trc thng tng
u c c s t nhng s bin i trong c s h tng.
b. Kin trc thng tng tc ng tr li c s h tng. Trong i sng x hi, cc
yu t ca kin trc thng tng u tc ng, bng nhiu hnh thc khc nhau,
theo nhng c ch khc nhau, mc ny hay mc kia, vai tr ny hoc
vai tr khc i vi c s h tng. 1) Trong mi kin trc thng tng cn k tha
mt s yu t ca kin trc thng tng trc. Cc yu t chnh tr, php lut tc
ng trc tip, cn trit hc, o c, tn gio, ngh thut, khoa hc v.v tc
ng gin tip i vi c s h tng, b cc yu t chnh tr, php lut chi phi. 2)
Trong x hi c giai cp, nh nc l yu t vt cht c tc ng mnh nht i vi
c s h tng. Nh nc kim sot x hi v s dng bo lc, bao gm nhng yu t
vt cht nh cnh st, to n, nh t tng cng sc mnh kinh t ca giai cp
thng tr. S tc ng tch cc ca kin trc thng tng i vi c s h tng c
th hin chc nng x hi ca kin trc thng tng l bo v, duy tr, cng c v
pht trin c s h tng sinh ra n; u tranh xo b c s h tng v kin trc thng tng c. Trong , nh nc, da trn h t tng, kim sot x hi v s dng bo
lc, bao gm nhng yu t vt cht nh qun i, cnh st, to n, nh t, tng
cng sc mnh kinh t ca giai cp thng tr.
Tc dng nhng tc ng ca kin trc thng tng ln c s h tng s l
tch cc khi tc ng cng chiu vi s vn ng ca cc quy lut kinh t khch
quan, nu tri li, th s gy tr ngi cho s pht trin sn xut, cn ng pht
trin ca x hi. Kin trc thng tng c tc ng mnh, nhng khng thay th c
yu t vt cht, kinh t; nu kin trc thng tng km hm s pht trin ca kinh
t-x hi th sm hay mun, bng cch ny cch khc, kin trc thng tng s

c thay th bng kin trc thng tng mi, thc y kinh t-x hi tip tc pht
trin.
IV. Hnh thi kinh t-x hi v s pht trin lch s-t nhin ca cc hnh thi-kinh
t-x hi
1. Khi nim, cu trc hnh thi kinh t-x hi
nh ngha: Hnh thi kinh t-x hi l phm tr ca ch ngha duy vt bin chng
v x hi dng ch x hi tng giai on lch s nht nh, vi mt kiu
quan h sn xut c trng cho x hi , ph hp vi mt trnh nht nh ca
lc lng sn xut v vi mt kin trc thng tng tng ng c xy dng trn nhng
quan h sn xut y.
Cu trc ca hnh thi kinh t-x hi l h thng hon chnh, phc tp, trong
lnh vc kinh t gm cc mt c bn l lc lng sn xut, quan h sn xut, kin
trc thng tng; ngoi ra, hnh thi kinh t-x hi cn bao gm cc lnh vc chnh
tr, lnh vc t tng v lnh vc x hi. Mi lnh vc ca hnh thi kinh t-x hi
va tn ti c lp vi nhau, va tc ng qua li, thng nht vi nhau; chng gn
b vi quan h sn xut v cng bin i vi s bin i ca quan h sn xut.
2. Qu trnh lch s-t nhin ca s pht trin cc hnh thi kinh t-x hi
Cc mt ca hnh thi kinh t-x hi tc ng qua li vi nhau to nn cc quy lut
vn ng, pht trin khch quan ca x hi. Chnh s tc ng ca cc quy lut
khch quan m s pht trin ca cc hnh thi kinh t-x hi l mt qu trnh
lch s-t nhin . Lch s x hi do con ngi lm ra; con ngi to ra cc quan h x
hi ca mnh v l x hi. Nhng s vn ng ca x hi li tun theo quy lut
khch quan, khng ph thuc vo mun ca con ngi m ngun gc su xa ca
s thay th nhau gia cc hnh thi kinh t-x hi nm s pht trin ca lc lng
sn xut, gy nn s thay i ca quan h sn xut. n lt mnh, s thay i
ca quan h sn xut (vi t cch l c s h tng) s lm cho kin trc thng tng
thay i v do vy, hnh thi kinh t-x hi ny c thay th bng hnh thi kinh
t-x hi khc cao hn, tin b hn. S thay th nhau nh vy gia cc hnh thi
kinh t-x hi l con ng pht trin chung ca nhn loi.
Tuy nhin, con ng pht trin ca mi dn tc cn b chi phi bi cc yu t khc
nh iu kin t nhin, truyn thng vn ho, chnh tr, quc t c th v.v khng
ging nhau to nn s a dng trong s pht trin chung ca nhn loi. C nhng
dn tc tun t tri qua, c nhng dn tc b qua mt hay vi hnh thi kinh tx hi no . S bin i ca hnh thi kinh t-x hi khng chu s tc
ng ca con ngi m tun theo cc quy lut x hi khch quan trn; suy ra s
bin i ny l qu trnh lch s-t nhin theo con ng tun t hoc b qua
mt hay vi hnh thi kinh t-x hi no .

V. Vai tr ca u tranh giai cp v cch mng x hi i vi s vn ng, pht

trin ca x hi c i khng giai cp
1. Giai cp v vai tr ca u tranh giai cp i vi s vn ng, pht trin ca x
hi c i khng giai cp
a. Khi nim giai cp. Giai cp l mt phm tr kinh t-x hi c tnh lch s; lun
bin i cng vi s bin i ca lch s. Hc thuyt v giai cp v u tranh
giai cp ca ch ngha Mc-Lnin l cng c l lun tm hiu bn cht x hi
c giai cp v xy dng x hi khng c giai cp.
Ni dung l lun v giai cp v u tranh giai cp do C.Mc a ra vo nm 1852,
theo 1) S tn ti ca cc giai cp ch gn lin vi nhng giai on pht trin
nht nh ca sn xut. 2) u tranh giai cp tt yu s dn n chuyn chnh v
sn. 3) Bn thn nn chuyn chnh ny ch l bc qu tin ti th tiu tt c
mi giai cp v tin ti x hi khng c giai cp. Nh vy, cc giai cp ch tn ti
trong nhng giai on nht nh ca lch s, trong mi phng thc sn xut c
th.
nh ngha giai cp. "Ngi ta gi l giai cp nhng tp on ngi to ln gm
nhng ngi khc nhau v a v ca h trong mt h thng sn xut x hi nht
nh trong lch s, khc nhau v quan h ca h (thng th nhng quan h ny
c php lut quy nh v tha nhn) i vi t liu sn xut, v vai tr ca h
trong t chc lao ng x hi v nh vy l khc nhau v cch thc hng th v v
phn ca ci x hi t hay nhiu m h c hng. Giai cp l nhng tp on ngi
m tp on ny c th chim ot lao ng ca tp on khc do ch cc tp
on c a v khc nhau trong mt ch kinh t-x hi nht nh" . Nh
vy, s khc nhau v a v trong ch kinh t-x hi gia cc tp on ngi
dn n vic tp on ny dng a v ca mnh chim ot sc lao
ng ca tp on khc to nn bn cht nhng xung t giai cp trong x hi c
i khng giai cp.
Ngoi giai cp, trong x hi cn c tng lp, ng cp. Tng lp bnh dn trong x
hi n l; tng lp tiu t sn trong x hi t bn; tng lp tr thc lun c vai tr
quan trng v kinh t-x hi, chnh tr-vn ho trong tt c cc x hi trong lch
s. ng cp c phn chia t giai cp, khc nhau v a v thc t trong x hi
v a v php l trong nh nc. Nhng s phn chia tng lp, ng cp khng th
hin c bn cht ca nhng tp on ngi trong x hi.
b. Ngun gc hnh thnh v iu kin tn ti ca giai cp
Giai cp l mt hin tng lch s. Trong x hi loi ngi c nhiu tp on ngi c
phn bit bng nhng c trng khc nhau nhng ch trong nhng iu kin x
hi nht nh mi dn n s phn chia x hi thnh nhng giai cp khc nhau.
Ngun gc su xa ca s ra i cc giai cp trong x hi l do s pht trin ca lc
lng sn xut, cn ngun gc trc tip ca n l ch t hu.

Cui x hi nguyn thu, do s pht trin ca lc lng sn xut, cng c lao ng

bng c thay bng kim loi lm cho nng sut lao ng tng ln; s lng sn
phm to ra vt nhu cu tn ti nn c ca ci d tha, lm ny sinh kh nng chim
ot sn phm . Nhng ngi ng u cng x, c quyn lc trong th tc, b
lc dng a v ca mnh chim ot ti sn cng lm ca ring thu tm
sc mnh kinh t nn ngy cng giu c.
Phn cng lao ng trong x hi bt u t vic tch chn nui ra khi trng trt.
Xut hin nhiu nhm ngi c ngnh ngh khc nhau, s phn nhm v khc bit
gia cc nhm trong x hi. T binh trong cc cuc chin tranh, trc y b
git do khng c kh nng nui, nay c gi li lm n l.
Lc lng sn xut pht trin n mt mc no th quan h sn xut cng
ng nguyn thu khng cn ph hp na. S hu t liu sn xut cng sn nguyn
thu gy cn tr i vi s pht trin ca lc lng sn xut. Ch t hu dn thay
th ch cng hu v t liu sn xut (ch chim hu n l).
Tm li, giai cp xut hin l do s pht trin ca lc lng sn xut, cn
ngun gc trc tip ca giai cp l ch chim hu t nhn v t liu sn xut,
phn cng lao ng v hng th sn phm lao ng.
Giai cp khng tn ti vnh vin. iu kin cc giai cp tn ti l lc lng sn
xut pht trin ti mc to ra c sn phm d tha, nhng cha t ti mc nhu
cu ca mi ngi c tho mn. iu kin cc giai cp trong x hi c giai cp
b th tiu l s phn chia x hi thnh giai cp s b s "pht trin y " ca
lc lng sn xut xo b. C.Mc v Ph.ngghen cho rng, s pht trin ch ngha t
bn s to ra s pht trin cao ca lc lng sn xut, c bit l s pht trin cao
v ton din ca con ngi xa b giai cp. Tuy vy, l mt thi k lu di,
tri qua nhiu bc trung gian qu ht sc phc tp.
c. Vai tr ca u tranh giai cp i vi s vn ng, pht trin ca x hi c i
khng giai cp
Ch ngha duy vt lch s khng nh u tranh giai cp l quy lut vn ng
ca x hi c i khng giai cp. l cuc u tranh gia ngi b p bc chng
li k p bc; ngi b bc lt chng li k bc lt m nh cao l cch mng x hi.
nh ngha u tranh giai cp. u tranh giai cp l u tranh ca mt b phn
nhn dn ny chng li b phn khc, cuc u tranh ca qun chng b tc ht
quyn, b p bc v lao ng chng li bn c c quyn, c li v bn n bm,
cuc u tranh ca nhng ngi cng nhn lm thu hay nhng ngi v sn chng
nhng ngi hu sn hay giai cp t sn . Nh vy, thc cht u tranh giai cp l
cuc u tranh gia cc giai cp c li ch c bn i lp nhau (li ch c bn l
nhng gi tr vt cht v tinh thn tho mn nhu cu nht nh ca mt giai
cp). Do s i lp v li ch mang tnh i khng nn u tranh giai cp l tt
yu

Cc hnh thc u tranh giai cp l u tranh kinh t; u tranh t tng v u

tranh chnh tr. Mun gii phng v kinh t, phi u tranh t tng v tin ln u
tranh chnh tr ginh chnh quyn. Bt c cuc u tranh giai cp no cng
l mt cuc u tranh chnh tr . Trong cuc u tranh giai cp, mi giai cp
u mun tp hp quanh mnh nhng giai cp khc, ph hp v li ch c bn, lu
di hoc c th l nhng li ch khng c bn v tm thi. l lin minh giai cp
trong u tranh giai cp v lin minh giai cp l mt yu t tt yu trong u
tranh giai cp.
Vai tr ng lc thc y s pht trin x hi c i khng giai cp ca u tranh
giai cp. Chng ta thy rng, khi s pht trin ca lc lng sn xut tin ti mc
m quan h sn xut tr thnh vt cn ca s pht trin th xy ra mu
thun gia chng vi nhau. Trong x hi c i khng giai cp, do li ch giai cp,
giai cp thng tr bng mi cch bo v, duy tr quan h sn xut ang
mang li li ch cho mnh, nn giai cp dng mi bin php, trong c bin
php s dng b my nh nc trn p nhng giai cp mi i din cho lc lng
sn xut tin tin hn. Xy dng quan h sn xut mi, m ng cho lc lng sn
xut tip tc pht trin, l gii quyt mu thun trn; xc lp phng thc sn xut
mi, thc y x hi pht trin l mc ch ca u tranh giai cp. Mun thit lp
quan h sn xut mi, ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut th phi
thng qua u tranh giai cp. Cuc u tranh y s dn n cch mng x hi
xo b giai cp i din cho quan h sn xut ang thng tr. Vai tr ca u
tranh giai cp i vi s vn ng v pht trin ca x hi do tnh cht, trnh
pht trin ca u tranh giai cp quy nh. C cuc cch mng x hi ch thay
th hnh thc p bc, bc lt, cai tr; c cuc cch mng gii phng giai cp b bc
lt, cai tr khi ng thi gii phng c giai cp bc lt, cai tr, do gii phng
ton x hi khi bc lt, cai tr.
C th ni rng, cc cuc u tranh giai cp trong x hi c i khng giai cp
u xut pht t li ch kinh t, nhm gii quyt vn kinh t v t vn ny
gii quyt nhng vn khc thc y x hi pht trin. Bi vy, u tranh
giai cp l phng php c bn, l u tu ca lch s, l n by thay i
hnh thi kinh t-x hi, l ng lc thc y s pht trin cc mt khc
nhau ca i sng x hi.
2. Cch mng x hi v vai tr ca n i vi s vn ng, pht trin ca x hi c
i khng giai cp
a. Khi nim cch mng x hi v nguyn nhn ca n
Khi nim cch mng x hi dng ch s bin i c tnh bc ngot v cn
bn v cht trong mi lnh vc ca i sng x hi; l bc nhy trong s pht trin
ca x hi. Kt qu ca cch mng x hi l s thay th mt hnh thi kinh t-x
hi ny bng mt hnh thi kinh t-x hi khc cao hn, tin b hn.

Cch mng x hi c nguyn nhn t s pht trin khch quan ca lc lng sn xut,
con ngi tt yu phi xo b quan h sn xut c tr thnh xing xch ca lc
lng sn xut v thay th bng mt kiu quan h sn xut mi, ph hp vi trnh
pht trin ca lc lng sn xut thay i v m ng cho lc lng sn xut
pht trin. Vic xo b quan h sn xut c, thay th bng quan h sn xut mi
ng ngha vi s dit vong ca phng thc sn xut c, li thi v s ra i
ca phng thc sn xut mi, ph hp vi lc lng sn xut mi. Phng thc sn xut
mi ra i ko theo s thay i ca cc yu t ca kin trc thng tng, trong
c nh nc. Bi vy, cch mng x hi l bc pht trin nhy vt cn bn khng
nhng ch ca phng thc sn xut m cn ca ton b cc lnh vc trong i
sng x hi.
Quan h gia ci khch quan vi ci ch quan trong cch mng x hi. Ci (iu
kin) khch quan l nhng hon cnh hnh thnh v ang tn ti c lp vi
ch con ngi; l nhng yu t cn thit to thnh tnh th cch mng. Tnh th
cch mng l s chn mui ca mu thun gia quan h sn xut vi trnh
pht trin ca lc lng sn xut, biu hin thnh mu thun giai cp trong x hi
dn n o ln nn tng kinh t-x hi; to nn cuc khng hong chnh tr
khin cho s thay th th ch chnh tr bng mt th ch chnh tr khc tin
b hn l mt thc t khng th o ngc. Tnh th cch mng l trng thi c
bit ca iu kin khch quan ca cch mng x hi . Theo V.I.Lnin, tnh th cch
mng c nhng c trng sau 1) Giai cp thng tr lm vo cuc khng hong lm
cho chng khng th thng tr nh c c na. 2) i sng ca qun chng nhn
dn b y vo tnh trng qun bch hn mc bnh thng. 3) Do nhng nguyn
nhn trn, trnh gic ng v chnh tr v tnh tch cc ca qun chng c
nng ln r rt. Ci (yu t) ch quan trong cch mng x hi l hot ng ca con
ngi tc ng vo hon cnh khch quan bin i n. Nhng nhn t ch
quan tc ng n cch mng x hi gm trnh t chc; quyt tm giai
cp trong cuc cch mng x hi v.v. Trong cch mng v sn, nhn t ch quan c
th hin trnh trng thnh ca phong tro cng nhn, qun chng lao ng
di s lnh o ca ng Cng sn; ch ca qun chng nhn dn sn sng
ng ln lt nh nc ca giai cp t sn. Cch mng x hi khng th n ra v
thng li nu iu kin khch quan khng cho php. Nhng cng khng th ngi
ch, m phi chun b lc lng v tc ng lm cho iu kin khch quan chn
mui; to tnh th tin hnh cch mng ginh chnh quyn.
Hnh thc v phng php cch mng. Cch mng din ra di nhiu hnh thc khc
nhau nh u tranh giai cp dn ti thay i ch chnh tr; ni chin cch
mng; cch mng dn tc dn ch nhn dn v.v. Cch mng c nhiu phng
php, nhng bo lc cch mng (bo lc chnh tr, bo lc v trang) vn l phng
php cch mng ph bin v tt yu ca cch mng x hi. Trong khi khng nh
bo lc cch mng, l lun mcxt khng ph nhn kh nng a cch mng x hi
tin ln bng phng php ho bnh; k c vic s dng con ng ngh trng;
song thng li ca n ch c m bo khi c sc mnh ca phong tro qun

chng. Xu th t i u chuyn sang i thoi khng bc b quan im mcxt

v bo lc. Xu th c to ra bi chnh s ln mnh ca cc phong tro v ho
bnh; bi tng quan gia lc lng cch mng v phn cch mng thay i.
b. Vai tr ca cch mng x hi i vi s vn ng, pht trin ca x hi c i
khng giai cp
Ch c cch mng x hi mi thay th c quan h sn xut li thi bng quan
h sn xut tin b hn thc y lc lng sn xut pht trin v do vy thay th
hnh thi kinh t-x hi c bng hnh thi kinh t-x hi mi, cao hn, tin b
hn. Trong cch mng x hi, nng lc sng to ca qun chng nhn dn c pht
huy cao , tr thnh u tu ca lch s. Tnh cht ca mt cuc cch mng x
hi c xc nh bi nhim v gii quyt mu thun kinh t v mu thun x hi
tng ng; n quy nh lc lng v ng lc ca cuc cch mng . Lc lng ca
cch mng x hi l giai cp v nhng giai cp, cc tng lp nhn dn c li ch
gn b vi cuc cch mng x hi ; l nhng iu kin lch s c th m trong
cch mng x hi n ra. Lc lng lnh o cch mng x hi thuc v giai cp
ng v tr trung tm ca thi i, i biu cho phng thc sn xut mi. ng
lc ca cch mng x hi l giai cp c li ch c bn gn lin vi mc tiu ca cuc
cch mng x hi.
Cc cuc cch mng x hi trong lch s x hi loi ngi. Lch s nhn loi tri
qua bn cuc cch mng x hi a nhn loi tri qua nm phng thc sn xut ni
tip nhau, t nguyn thu ln chim hu n l, t n l ln phong kin, t phong
kin ln t sn v t t sn ln ch ngha x hi- giai on u ca hnh thi kinh
t cng sn ch ngha. Cch mng ca giai cp v sn l mt kiu cch mng x
hi mi v cht. Nu nh tt c cc cuc cch mng x hi trc ch l s thay th
cc hnh thc khc nhau ca ch chim hu t nhn, thay th cc hnh thc
khc nhau ca ch ngi bc lt ngi, th cch mng x hi ca giai cp v sn
c mc tiu l xy dng mt x hi mi khng c ngi bc lt ngi, khng giai cp.
VII Quan im ca ch ngha duy vt lch s v con ngi v vai tr sng to lch
s ca qun chng nhn dn
Con ngi l i tng nghin cu ca cc khoa hc x hi v nhn vn nh sinh vt
hc; tm l hc; y hc; s hc; vn ho hc v.v, trong c trit hc. Tuy vy, ch
nhng vn chung nht nh bn cht con ngi; th gii quan; t duy; o
c; tn ngng; thm m; cc quan h x hi; quan h giai cp; dn tc v
nhn loi v.v ca con ngi mi thuc lnh vc nghin cu ca trit hc. Ni dung
trit hc v con ngi, t xa ti nay, thng l nhng cu hi nh con ngi l g, t
u ra? bn cht con ngi? Trong mi thi i, con ngi c quan h vi t nhin
v ng loi th no? V u mi con ngi, mi cng ng li c nhng nt
c o v t tng, tnh cm, ngh lc v ti nng? Con ngi c th lm ch c
bn thn mnh khng? Con ngi phi lm g c cuc sng xng ng vi bn

thn? v.v. Ch ngha Mc-Lnin coi con ngi l mt thc th t nhin mang c
tnh x hi; l s thng nht gia yu t x hi vi yu t t nhin ca mnh.
1. Con ngi v bn cht con ngi
a. Khi nim con ngi
Trong lch s trit hc ca nhn loi tn ti nhiu quan im khc nhau v con
ngi. Quan im duy tm, tn gio coi con ngi l thc th tinh thn, coi bn
cht con ngi l tinh thn. c trng ca con ngi l t tng; l sn phm ca lc lng
siu nhin, tuyt i ho yu t tinh thn ca con ngi. Trit hc phng ng c,
trung i ch yu coi Tri v Ngi l s ho hp vi nhau (Thin Nhn hp nht). Nho
gio (vi cc i din Khng, Mnh, Tun T), trong bn cht con ngi b quy
nh bi Mnh Tri Nhn gi k thin a chi c, m dng chi giao, qu thn
chi hi, ng hnh chi tr kh gi- Con ngi l ci c ca Tri t, s giao hp ca
m dng, s t hi ca qu thn, ci kh tinh t ca ng hnh. Nhng quan nim
ny u ng, nhng cha v cha ch ra c ngun gc ca cc yu t
cng nh cha ch ra v phn tch c mi quan h gia chng. Quan nim v con
ngi trong ch ngha duy vt trc Mc. Trit hc phng Ty thi no cng c t tng
duy vt gn vi thc tin x hi ng thi bt k thi no quan im duy tm
v con ngi vn cng l t tng thng tr. Nhng ch mi khi Thuyt tin ho ca
cuyn ra i, cc nh trit hc duy vt mi c cn c khoa hc ch ra ngun
gc phi thn thnh ca con ngi "Khng phi Cha to ra con ngi theo hnh
nh ca Cha m chnh con ngi to ra Cha theo hnh nh ca con ngi"
(Phoibc). Tuy vy, do chu nh hng bi t duy siu hnh nn trit hc phng
Ty gii thch sai lch v ngun gc v bn cht con ngi. Cc nh duy vt
th k XVII-XVIII (Hpx) coi con ngi khi sinh ra mang sn bn cht t nhin
(tnh ng loi). Phi nhn bn hc sinh vt (Phoibc, Phrt v.v) tuyt i ho
yu t sinh vt ca con ngi, quy bn cht ca con ngi vo tnh t nhin ca n.
y l loi quan im trit hc tuyt i ho mt t nhin ca con ngi, tch con
ngi ra khi cc hot ng thc tin ca h, ho tan bn cht con ngi vo bn
cht tn gio. Do vy, con ngi l con ngi tru tng, b tch khi cc mi quan h
x hi, khi hot ng thc tin vn c ca mnh.
Trong ch ngha Mc-Lnin, con ngi lun l ni dung c bn. Tm bn cht con
ngi gii phng con ngi khi x hi t bn c vi nhng giai cp v nhng s
i khng giai cp ca n; xy dng mt lin hp, trong , s pht trin t do ca
mi ngi l iu kin pht trin t do ca tt c mi ngi l mc ch cui cng
ca ch ngha Mc-Lnin v con ngi.
b. Bn cht ca con ngi
Con ngi l thc th thng nht gia mt sinh vt vi mt x hi. L sn phm ca
qu trnh pht trin lu di ca gii t nhin; con ngi c nhu cu t nhin nn phi
tun theo s chi phi ca cc quy lut t nhin. L mt thc th t nhin-sinh vt,
con ngi cng tn ti vi nhng bn nng v nhu cu t nhin nh n, ung, sinh con

v.v v chu s chi phi ca quy lut t nhin nh quy lut sinh hc (trao i cht, di
truyn, bin d, thch nghi mi trng sng v.v). Ci khc bit gia con ngi vi con
vt l bn nng ca con ngi c thc; quy lut tm l, thc ca con ngi
c hnh thnh t nn tng sinh hc nh tnh cm, kht vng, nim tin, ch v.v
gip con ngi khai thc, ci to t nhin v sng to thm nhng g m t nhin
khng c tho mn nhu cu sinh tn v pht trin ca mnh. Bn nng ca con
vt l bn nng sinh tn thun tu, cuc sng ca n hon ton ph thuc vo t
nhin. yu t t nhin-sinh vt con ngi l tin , l iu kin cn thit cho s
hnh thnh v hot ng ca con ngi. Yu t tn ti vnh vin bi n l ci
sinh vt, ci vt cht sinh l ca con ngi. X hi cng vn minh, con ngi cng pht
trin th bn nng ng vt ca n cng thu hp li, nhng ch cho nhng hnh vi
t gic, Con ngi cng xa con vt bao nhiu th con ngi li cng t mnh lm ra
lch s ca mnh c thc by nhiu.
Con ngi l mt thc th x hi hot ng c thc v sng to. L sn phm ca
qu trnh x hi ha; c nhu cu x hi nn phi tun theo cc chun mc x hi;
con ngi c bn tnh x hi. Bn cht x hi ca con ngi c th hin trong cc
hot ng x hi m trc ht l trong sn xut vt cht duy tr i sng ca
mnh. Lao ng l hnh vi lch s u tin, l hot ng bn cht ca con ngi
m nh con ngi tch ra khi ng vt. Con ngi ch tn ti vi t cch l con ngi trong quan h vi con ngi, vi th gii xung quanh. H thng cc quan h x hi
ca con ngi c hnh thnh trong qu trnh hot ng thc tin v tham gia vo
i sng x hi v n lt mnh, chng quy nh i sng x hi, quy nh bn
cht x hi ca con ngi. Nh vy, quan h x hi l yu t cu thnh, l c trng
bn cht ca con ngi. Bn cht x hi c xy dng t c s thc th t
nhin-sinh vt ca con ngi.
Trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ho nhng quan h x hi .
V bn cht, con ngi khc vi con vt c ba mt, trong quan h gia con ngi vi
gii t nhin, quan h gia con ngi vi x hi v quan h gia con ngi vi chnh
bn thn mnh. Trong quan h gia con ngi vi x hi l quan h bn cht
nht. Khng c con ngi tru tng sng ngoi iu kin, hon cnh lch s x hi,
m ngc li trong iu kin, hon cnh v bng hot ng thc tin ca mnh,
con ngi to ra nhng gi tr vt cht v tinh thn tn ti v pht trin v th
lc, tr lc v ch trong cc mi quan h x hi trn v cc quan h khc nh giai
cp, dn tc, thi i, chnh tr, kinh t, c nhn, gia nh, x hi v.v, con ngi
mi th hin bn cht ca mnh. Nhn mnh mt x hi l coi bn cht x hi ca
con ngi l yu t c bn nht phn bit con ngi vi ng vt v cng
khc phc thiu st ca cc nh trit hc khng thy c bn cht x hi ca con
ngi. Hn na, bn cht trn mang tnh ph bin nhng khng phi l ci duy nht;
do vy, cng phi thy ci ring bit, phong ph v a dng ca mi c nhn v
phong cch, nhu cu, li ch v.v trong cng ng x hi.
Con ngi va l ch th va l sn phm ca lch s. Con ngi tc ng, ci bin
t nhin bng hot ng thc tin ca mnh, thc y s vn ng v pht trin

ca x hi. Lao ng va l iu kin cho s tn ti, pht trin ca con ngi, va

l phng thc lm bin i i sng x hi. Khng c con ngi th cng khng
tn ti cc quy lut x hi, khng c s tn ti ca ton b lch s x hi.
Bn cht con ngi lun vn ng, thay i cng vi s thay i ca iu
kin lch s; bn cht l h thng m, tng ng vi iu kin tn ti ca con
ngi. Con ngi to ra hon cnh n mc no th hon cnh cng to ra con ngi
n mc y . Mi s vn ng v pht trin ca lch s quy nh s bin i
bn cht con ngi.
2. Qun chng nhn dn v vai tr sng to lch s ca qun chng nhn dn
a. Khi nim qun chng nhn dn
Qun chng nhn dn l nhng b phn; nhng tng lp dn c; cc lc lng tin
b v nhn dn lao ng c li ch cn bn ging nhau c tp hp di s lnh o
ca mt lnh t; mt t chc hay mt chnh ng no m hot ng ca h
c tc ng bin i lch s.
b. Vai tr sng to lch s ca qun chng nhn dn
Ch ngha duy vt lch s khng nh lch s x hi l do chnh con ngi lm
nn; l qu trnh con ngi u tranh ci to t nhin, ci to x hi v t ci to bn
thn mnh. S khng nh c th hin trong nhng lnh vc 1) Qun
chng l lc lng sn xut ca x hi. X hi mun tn ti, con ngi mun sng th
trc ht, phi c thc n, nh , vt dng v.v. p ng c nhng nhu cu
ca chnh mnh, con ngi phi khng ngng sn xut ra ca ci vt cht cho x
hi. Do vy, sn xut vt cht l iu kin c bn quyt nh s tn ti v pht
trin ca x hi. Sn xut vt cht, ch to v ci tin cng c, p dng chng vo
thc tin l hot ng ca ton x hi. Lc lng sn xut l nhng ngi lao ng
(bao gm lao ng tr c v lao ng chn tay). Thc tin sn xut ca con ngi
l c s v ng lc cho s pht trin ca khoa hc cng ngh v s pht trin
lm cho nng sut lao ng tng ln. Hot ng khoa hc cng ngh l hot ng
ca qun chng, trc ht l hot ng ca tng lp tr thc v giai cp cng nhn.
Nhng thnh tu ca khoa hc cng ngh lm lao ng ca ngi lao ng tr
thnh lao ng c tr tu, c k nng trong sn xut ra ca ci vt cht cho x hi.
Nh vy, hot ng sn xut ca qun chng l iu kin c bn quyt nh
s tn ti v pht trin ca x hi, v vy, qun chng nhn dn l ngi sng to
ra lch s. 2) Qun chng nhn dn l ng lc ca cch mng x hi. Trong x
hi c giai cp i khng, mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut
biu hin thnh mu thun gia cc giai cp i khng c li ch c bn i lp
nhau, gia giai cp thng tr v giai cp b tr. Khi quan h sn xut tr thnh ro
cn s pht trin ca lc lng sn xut th xy ra cch mng x hi ph b ro
cn , gii phng lc lng sn xut, xy dng quan h sn xut mi, ph hp vi
tnh cht v trnh pht trin ca lc lng sn xut, hnh thnh phng thc sn
xut mi, cao hn. Trong cuc cch mng lm thay i hnh thi kinh t-x hi

, qun chng bao gi cng l lc lng c bn, ng vai tr quyt nh thng

li. 3) Qun chng nhn dn ng vai tr quy nh trong lnh vc sn xut tinh
thn; l lc lng hin thc ho t tng; chuyn sc mnh tinh thn thnh sc mnh
vt cht. Qun chng c vai tr to ln trong s pht trin ca vn hc, ngh thut
v.v bi sn xut tinh thn phn nh sn xut vt cht. Nhng tc phm vn hc,
ngh thut, nhng t tng v i u c ngun gc t thc tin lao ng ci to
t nhin v x hi ca qun chng v ngc li, mt khi thm nhp vo qun chng
t tng s bin thnh lc lng vt cht ci bin t nhin, ci to x hi. T mi gc
, t kinh t n chnh tr, t thc tin n t tng, tinh thn qun chng lun
ng vai tr quy nh.
c. C nhn v vai tr ca n trong lch s
C nhn l c th ngi, l sn phm ca s pht trin x hi; l ch th ca lao
ng, ca cc quan h x hi do nhng iu kin lch s quy nh; l mt khi
nim ca ch ngha duy vt lch s dng ch mt con ngi c th, mt n
nht ca cng ng, c bn sc ring phn bit ngi ny vi ngi khc. C
nhn l c th ngi c nhn cch, l thnh vin ca cng ng x hi.
Con ngi, ngay t khi sinh ra c nhng iu kin cn thit tr thnh c
nhn, nhng ch c xem l mt c nhn khi trng thnh v th lc, tr lc v
v x hi. Con ngi l c nhn trong cc mi quan h x hi v thng qua cc mi
quan h khng nh mnh, khng nh ci "Ti" c bn sc ring, c
c im ring, t c mt trnh nhn thc nht nh v bn sc,
c im, nhn thc ca con ngi l kt qu pht trin ni ti ca chnh n
trong mt x hi trnh pht trin nht nh. Do vy, phm tr c nhn dng
ch s ring bit trong s thng nht vi nhng bn cht x hi chung ca cng
ng ngi.
C nhn l mt hin tng mang tnh lch s. Mi mt giai on pht trin
ca lch s x hi u c nhng kiu c nhn ring ca mnh. Trong x hi
nguyn thu (do iu kin sinh hot thp), chim hu n l (ngi n l tn ti nh
con vt bit ni) v trong x hi phong kin (i sng vt cht v tinh thn ph
thuc), con ngi cha th tn ti v hot ng vi t cch l mt c nhn thc th.
Cng nh i vi s hnh thnh dn tc, ch ngha t bn ra i to nhng
iu kin cn thit cho s hnh thnh c nhn. X hi s vn ng ti mt trnh
, ni m s pht trin ca mi ngi l iu kin cho s pht trin ca mi ngi,
cho s pht trin t do v ton din ca x hi. Cn trnh nhng sai lm ch thy
c nhn m khng thy x hi, i hi x hi, sao nhng ngha v i vi x hibiu hin ca ch ngha c nhn. Ch thy x hi m khng thy c nhn- biu
hin ca ch ngha bnh qun, khng thy s pht trin ca x hi l do ng
gp ca cc c nhn
Lnh t l nhng c nhn c nhn cch, c ti nng, tr tu xut chng, phn nh
c xu hng pht trin ca x hi; c y quyt tm v o c tiu biu ca

thi i, ra ng li ng n, bit t chc v ng vin qun chng hot

ng thc tin, pht huy c tnh sng to ca qun chng. C nhn kit xut
(lnh t) l ngi p ng cao nht c yu cu ca lch s. Bt k mt dn tc
no, trong tng giai on lch s ca mnh, khi nhim v ca dn tc c
t ra v iu kin gii quyt nhim v chn mui, khi phong tro qun
chng rng ln i hi, th sm hay mun, nhng con ngi kit xut, nhng lnh t
vi ti nng v nhn cch cn thit s xut hin. Vai tr ca lnh t gn lin vi
tnh lch s, tnh thi i. iu kin lch s quy nh vai tr, phm vi hot ng
ca lnh t. Vai tr ca lnh t ch c th c c trong mi quan h mt thit vi
qun chng nhn dn trong lch s. Khng c lnh t chung cho mi thi i lch
s. Mi thi i c nhng lnh t ring vi nhn cch v kh nng ring gii
quyt nhng nhim v ring trong mi thi i t ra.
Lnh t ca giai cp v sn. Mc tiu ca cch mng v sn l gii phng giai cp
v sn v cc giai cp khc khi p bc, bc lt do vy lnh t ca cch mng v sn
khc vi lnh t ca cc giai cp khc. C.Mc, Ph.ngghen v V.I. Lnin l nhng lnh
t ca giai cp v sn th gii. H Ch Minh l lnh t ca nhn dn Vit Nam.
Nhng c tnh c bn ca lnh t giai cp v sn l 1) Yu nc, trung thnh vi l
tng cng sn. 2) Hot ng trn c s nhn thc su sc quy lut pht trin
khch quan ca x hi; bit kt hp l lun vi thc tin, nh ra ng li, sch lc,
chin lc ng n; c nng lc t chc v lnh o qun chng. 3) Gn b vi
qun chng, c qun chng tin tng, yu mn, knh phc. 4) Khng mc bnh
sng bi c nhn, khng t mnh trn nhn dn, trn nh nc
Trong s pht trin ca x hi, quan h gia qun chng vi lnh t l quan h
bin chng 1) S thng nht gia qun chng vi lnh t th hin vic lnh t
xut hin trong phong tro cch mng ca qun chng, l sn phm ca thi i, l
nhn t thc y s pht trin ca phong tro qun chng. Qun chng vi lnh t
thng nht trong mc tiu, li ch v hnh ng l cu ni, l ni lc lin kt qun
chng v lnh t vi nhau thnh khi thng nht. 2) S khc nhau gia qun chng
vi lnh t th hin vai tr ca mi yu t i vi s pht trin ca x hi. Lnh t
l ngi nh hng, dn dt phong tro; nhng qun chng mi l lc lng quy nh
s pht trin ca x hi.
Bnh sng bi c nhn l thn thnh ho vai tr ca lnh t, coi lnh t l ngi duy
nht quyt nh lch s, quyt nh ng li chnh sch pht trin ca dn tc,
coi qun chng nhn dn ch l ngi tun theo, thc hin. T sng bi lnh t
gy ra nhng tc hi nh xa ri v coi nh vai tr ca qun chng, quyn lm ch
ca nhn dn; tr dp, gt b nhng ngi trung thc; chia r ni b, ph hoi s
thng nht trong nhn dn; lm cho qun chng nhn dn khng nhn thy vai
tr ca mnh trong lch s.

Cu hi n tp
1. Sn xut vt cht v vai tr ca n i vi s tn ti, pht trin ca x hi?
(nh ngha sn xut vt cht, phng thc sn xut; bn vai tr ca sn xut vt
cht i vi s tn ti v pht trin ca x hi)
2. Phn tch ni dung quy lut quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin
ca lc lng sn xut? (v tr, vai tr ca quy lut trong l lun hnh thi kinh t-x
hi; cc khi nim; mi quan h bin chng gia cc khi nim; ngha phng
php lun rt ra t quy lut)
3. Phn tch ni dung quy lut v mi quan h bin chng gia c s h tng vi
kin trc thng tng? (v tr, vai tr ca quy lut trong l lun hnh thi kinh t-x
hi; cc khi nim; mi quan h bin chng gia cc khi nim; ngha phng
php lun rt ra t quy lut)
4. Tn ti x hi, thc x hi v mi quan h bin chng gia chng? (tn ti x
hi; thc x hi; mi quan h bin chng gia chng)
5. Hnh thi kinh t-x hi (nh ngha, cu trc, qu trnh lch s-t nhin ca
s thay th nhau gia cc hnh thi kinh t-x hi trong lch s)?
6. Giai cp v u tranh giai cp? (khi nim giai cp, nh ngha giai cp, nh
ngha u tranh giai cp, vai tr ca u tranh giai cp i vi s vn ng, pht
trin ca x hi)
7. Cch mng x hi? (khi nim cch mng x hi, hnh thc v vai tr ca cch
mng x hi i vi s vn ng, pht trin ca x hi c i khng giai cp)
8. Vn con ngi trong ch ngha duy vt lch s? (khi nim con ngi v bn
cht con ngi; khi nim qun chng nhn dn, vai tr sng to lch s ca qun
chng nhn dn; c nhn v vai tr ca n trong lch s).