Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
SEGURANA DO PACIENTE
permitida a reproduo parcial ou total desta obra, desde que citada a fonte. No permitida a comercializao.
Elaborao
Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria (Ministrio da Sade)
Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria
SEPN 515, Bloco B, Edifcio mega
CEP: 70.770-502, Braslia - DF
Diretor-Presidente
Dirceu Raposo de Mello
Diretores
Agnelo Santos Queiroz Filho
Cludio Maierovitch Pessanha Henriques
Jos Agenor lvares da Silva
Maria Ceclia Martins Brito
Coordenao
Camilo Mussi
Leandro Queiroz Santi
Coordenao Tcnica
Fabiana Cristina de Sousa
Heiko Thereza Santana
Redao
Adjane Balbino de Amorim - Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria - Anvisa/MS
Celso Luz Cardoso - Universidade Estadual de Maring UEM - PR
Fabiana Cristina de Sousa - Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria - Anvisa/MS
Heiko Thereza Santana - Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria - Anvisa/MS
Icaro Boszczowski - Hospital das Clnicas da Faculdade de Medicina da Universidade de So Paulo - FMUSP SP/ Hospital de Itapecerica
da Serra - SP
Isabela Pereira Rodrigues Hospital Universitrio de Braslia - DF
Joo Nbrega de Almeida Jnior - Hospital Tapuap - SP
Julia Yaeko Kawagoe - Hospital Israelita Albert Einstein - SP
Luci Corra - Hospital Israelita Albert Einstein SP/Universidade Federal de So Paulo UNIFESP - SP
Lycia Mara Jenn Mimica Santa Casa de Misericrdia de So Paulo - SP
Regina Maria Gonalves Barcellos - Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria - Anvisa/MS
Silvia Figueiredo Costa - Hospital das Clnicas da Faculdade de Medicina da Universidade de So Paulo - FMUSP - SP
Reviso tcnica Anvisa/MS
Carolina Palhares Lima
Cntia Faial Parenti
Flvia Freitas de Paula Lopes
Fernando Casseb Flosi
Magda Machado de Miranda
Rosa Aires Borba Mesiano
Smia de Castro Hatem
Suzie Marie Gomes
Reviso tcnica externa
Anaclara Ferreira Veiga Tipple Universidade Federal de Gois UFG GO
Edmundo Machado Ferraz Colgio Brasileiro de Cirurgies CBC
Karin Lohmann Bragagnolo Hospital de Clnicas da Universidade Federal do Paran UFPR PR
Mariusa Basso Hospital das Clnicas da Faculdade de Medicina da Universidade de So Paulo FMUSP SP
Mirtes Loeschner Leichsenring Hospital das Clnicas Universidade Estadual de Campinas UNICAMP SP
Plnio Trabasso Associao Brasileira dos Profissionais em Controle de Infeco e Epidemiologia Hospitalar ABIH
Valeska de Andrade Stempliuk Hospital SrioLibans - SP
Colaboradores
Centro Brasiliense de Nefrologia - Braslia- DF
Hospital do Corao do Brasil - Braslia- DF
Hospital Santa Luzia Braslia- DF
Andressa Honorato de Amorim (Anvisa)
Melissa de Carvalho Amaral
Rogrio da Silva Lima OPAS/OMS
Capa e Projeto grfico
Joo Filipe de Souza Campello
TDA Comunicao
Ilustraes tcnicas de higienizao das mos
Paulo Roberto Gonalves Coimbra
Fotografias tcnicas de higienizao das mos
Almir Wanzeller
Luiz Henrique Pinto
Raimundo Walter Sampaio
SIGLRIO
Anvisa
APIC
CCIH
CDC
CFT
CIM
ESBL
EUA
FDA
GGTES
GIPEA
HIPAC
HIV
MLEE
MRSA
OMS
PCR
PFGE
Portaria GM/MS
Portaria MS
PVPI
RAPD
RDC/Anvisa
REP-PCR
RFLP
SCIH
TFM
UFC
UTI
VRE
SUMRIO
I APRESENTAO
II INTRODUO
11
17
21
27
33
51
57
69
75
89
APRESENTAO
A higienizao das mos reconhecida, mundialmente, como uma medida primria, mas muito importante no controle de infeces relacionadas assistncia sade. Por este motivo, tem sido considerada como um dos pilares da preveno e controle de infeces dentro dos servios de sade,
incluindo aquelas decorrentes da transmisso cruzada de microrganismos multirresistentes.
Estudos sobre o tema mostram que a adeso dos profissionais prtica da higienizao das mos de
forma constante e na rotina diria ainda baixa, devendo ser estimulada e conscientizada entre os
profissionais de sade. Torna-se imprescindvel reformular esta prtica nos servios de sade na tentativa de mudar a cultura prevalente entre os profissionais de sade, o que pode resultar no aumento
da adeso destes s prticas de higienizao das mos. Dessa forma, exige a ateno de gestores
pblicos, diretores e administradores dos servios de sade e educadores para o incentivo e a sensibilizao dos profissionais questo. Todos devem estar conscientes da importncia da higienizao
das mos nos servios de sade visando segurana e qualidade da ateno prestada.
Para contribuir com esta finalidade, a Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria (Anvisa/MS) apresenta o manual Segurana do Paciente - Higienizao das Mos. Buscou-se um aprofundamento dos
contedos da recente publicao da Anvisa/MS Higienizao das Mos em Servios de Sade, publicada no ano de 2007, assim como uma ampliao do tema, trazendo outros contedos bem sistematizados e de interesse.
O presente manual se destina aos profissionais que atuam em servios de sade, em todos os nveis de ateno. Ainda, contribui com informaes relevantes sobre o tema para apoiar as aes de
promoo e melhoria das prticas de higienizao das mos, pelos profissionais de sade, administradores dos servios de sade, diretores de hospitais, educadores e autoridades sanitrias. Houve
preocupao, por parte dos autores, em tratar os temas que compem o contedo deste manual
com orientaes claras, eficazes e aplicveis sobre o tema.
A Anvisa/MS espera, com a disponibilizao deste manual, contribuir com o aumento da adeso dos
profissionais s boas prticas de higienizao das mos, visando preveno e reduo das infeces bem como promoo da segurana de pacientes, profissionais e demais usurios dos servios
de sade. Higienizar as mos, conforme preconizado nesta publicao, consiste no primeiro passo
para a busca da segurana e da excelncia na qualidade da assistncia ao paciente.
INTRODUO
As infeces relacionadas assistncia sade constituem um problema grave e um grande desafio,
exigindo aes efetivas de preveno e controle pelos servios de sade. As infeces nesses servios ameaam tanto os pacientes quanto os profissionais e podem acarretar sofrimentos e gastos
excessivos para o sistema de sade. Ainda, podem resultar em processos e indenizaes judiciais,
nos casos comprovados de negligncia durante a assistncia prestada.
Atualmente, a ateno segurana do paciente, envolvendo o tema Higienizao das Mos tem
sido tratada como prioridade, a exemplo da Aliana Mundial para Segurana do Paciente, iniciativa
da Organizao Mundial de Sade (OMS) j firmada com vrios pases (http://www.who.int/patientsafety/en). A criao dessa aliana reala o fato de que a segurana do paciente, agora reconhecida
como uma questo global. Esta iniciativa se apia em intervenes e aes que tem reduzido os
problemas relacionados com a segurana dos pacientes nos pases que aderiram a esta aliana.
As mos so consideradas ferramentas principais dos profissionais que atuam nos servios de sade,
pois so as executoras das atividades realizadas. Assim, a segurana do paciente nesses servios depende da higienizao cuidadosa e freqente das mos destes profissionais.
A Portaria do Ministrio da Sade MS n. 2616, de 12 de maio de 1998 estabelece as aes mnimas a
serem desenvolvidas sistematicamente, com vistas reduo da incidncia e da gravidade das infeces relacionadas aos servios de sade. Destaca tambm a necessidade da higienizao das mos
em servios de sade. A Resoluo da Diretoria Colegiada RDC n. 50, de 21 de fevereiro de 2002, da
Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria, do Ministrio da Sade (Anvisa/MS), dispe sobre Normas e
Projetos Fsicos de Estabelecimentos Assistenciais de Sade, definindo, dentre outras, a necessidade
de lavatrios/pias para a higienizao das mos. Esses instrumentos normativos reforam o papel da
higienizao das mos como ao mais importante na preveno e controle das infeces relacionadas assistncia sade.
O controle de infeces nos servios de sade, incluindo as prticas da higienizao das mos, alm
de atender s exigncias legais e ticas, concorre tambm para melhoria da qualidade no atendimento e assistncia ao paciente. As vantagens destas prticas so inquestionveis, desde a reduo
da morbidade e mortalidade dos pacientes at a reduo de custos associados ao tratamento dos
quadros infecciosos.
PERSPECTIVA HISTRICA
Vibrio cholerae
12
PERSPECTIVA HISTRICA
1.5
Lister e a Anti-sepsia
PERSPECTIVA HISTRICA
14
gia em Servios de Sade (GGTES), que incentiva medidas voltadas para preveno de riscos e
promoo da segurana do paciente. Nesse contexto, a Anvisa/MS, em consonncia com a OPAS/
OMS, vem desenvolvendo aes relacionadas
higienizao das mos, com o objetivo de aprimorar a adeso a esta prtica, pelos profissionais
de sade. Recentemente, foi disponibilizada, pela
Anvisa/MS, a publicao Higienizao das Mos
em Servios de Sade, com informaes atualizadas sobre o tema para profissionais, familiares
e visitantes dos servios de sade16. A publicao
encontra-se tambm disponvel no stio da Anvisa/MS, no endereo eletrnico:
http://www.anvisa.gov.br/hotsite/higienizacao_
maos/index.htm
PERSPECTIVA HISTRICA
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
1. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND
PREVENTION. Guideline for Hand Hygiene
in Health-Care Settings: recommendations
of the Healthcare Infection Control Practices
Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/
APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR,
v.51, n. RR-16, p.1-45, 2002.
2. LARSON, E. Hygiene of skin: When is clean too
clean. Emerging Infectious Diseases, New
York, v. 7, n. 2, p. 225-230, Mar/Apr, 2001.
3. NOGUERAS, M. et al. Importance of hand
germ contamination in health-care workers
as possible carriers of nosocomial infections.
Rev. Inst. Med. Trop., S. Paulo, v. 43, n. 3, p.
149-152, May/June, 2001.
4. FERNANDES, A T; FERNANDES, M.O.V; FILHO,
N.R. As bases do Hospital Contemporneo:
a Enfermagem, os Caadores de Micrbios
e o Controle de Infeco. In: FERNANDES, A
T. Infeco Hospitalar e suas Interfaces na
rea da Sade. So Paulo: Atheneu, 2000.
p.56-74.
5. TRAMPUZ, A.; WIDMER, F. A. Hand Hygiene:
A Frequently Missed Lifesaving Opportunity
During Patient Care. Mayo Clinic proceedings,
v. 79, p. 109-116, 2004.
6. MACDONALD, A. et al. Performance feedback
of hand hygiene, using alcohol gel as the
skin decontaminant, reduces the number
of inpatients newly affected by MRSA and
antibiotic costs. J. Hosp. Infect., v.56, p. 5663, 2004.
7. SEMMELWEIS, I. The etiology, concept and
prophylaxis of childbed fever [excerpts]. In:
Buck C, Llopis A, Najera E, Terris M, editors.
The challenge of epidemiology--issues
and selected readings. Washington: PAHO
Scientific Publication, 1988. p. 46-59.
15
Para entender os objetivos das diversas abordagens higienizao das mos, o conhecimento
da microbiota normal da pele essencial.
A pele consiste no revestimento do organismo,
indispensvel vida, pois isola componentes
orgnicos do meio exterior, impede a ao de
agentes externos de qualquer natureza, evita
perda de gua, eletrlitos e outras substncias
do meio interno, oferece proteo imunolgica,
faz termo-regulao, propicia a percepo e tem
funo secretria1-3.
A estrutura bsica da pele inclui, da camada externa para a mais interna: estrato crneo, epiderme,
derme, e hipoderme. A barreira absoro percutnea est no interior do estrato crneo que o
mais fino e menor compartimento da pele3.
A pele um rgo dinmico, pois a sua formao
e integridade esto sob controle homeosttico, e
qualquer alterao resulta em aumento da proliferao de suas clulas.
Devido sua localizao e extensa superfcie, a
pele constantemente exposta a vrios tipos de
microrganismos do ambiente.
Assim, a pele normal do ser humano colonizada por bactrias e fungos, sendo que diferentes
reas do corpo tm concentrao de bactrias
variveis por centmetro quadrado (cm2)2-4:
Pros
Epiderme
Duto da Glndula
Folculo Capilar
Derme
Tecido subcutneo
Raz do plo
Duto da Glndula
sudorpara
17
A microbiota transitria consiste de microrganismos no-patognicos ou potencialmente patognicos, tais como bactrias, fungos e vrus, que
raramente se multiplicam na pele. No entanto,
alguns podem provocar infeces relacionadas
assistncia sade4.
A microbiota residente, que est aderida s camadas mais profundas da pele mais resistente
remoo apenas por gua e sabonete. As bactrias que compem esta microbiota (e.g., estafilococos coagulase negativos e bacilos difterides) so agentes menos provveis de infeces
veiculadas por contato.
As mos dos profissionais de sade podem ser
persistentemente colonizadas por microrganismos patognicos (e.g., Staphylococcus aureus,
bacilos Gram-negativos ou leveduras) que, em
reas crticas como unidades com pacientes
imunocomprometidos, pacientes cirrgicos e
Unidade de Terapia Intensiva (UTI), podem ter
um importante papel adicional como causa de
infeco relacionada assistncia sade6.
Alguns autores documentaram que, apesar do
nmero de microrganismos da microbiota transitria e residente variar consideravelmente de
um indivduo para outro, geralmente constante para uma determinada pessoa3,7-8.
Sendo assim, a pele pode servir como reservatrio de microrganismos que podem ser
transmitidos por contato direto, pele com
18
Staphylococcus epidermidis
85100
Staphylococcus aureus
1015
Streptococcus pyogenes
(grupo A)
04
Propionibacterium acnes
(difterides anaerbios)
45100
Corinebactrias
(difterides aerbios)
Candida spp.
55
comum
Clostridium perfringens
(especialmente nas
extremidades inferiores)
40-60
Enterobacteriaceae
incomum
Acinetobacter spp.
25
Moraxella spp.
515
Mycobacterium spp.
raro
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
1. HERCEG, R.J; PETERSON, L.R. Normal Flora
in Health and Disease. In: SHULMAN S.T.;
PHAIR, J.P; PETERSON, L.R.; WARREN, J.R. The
Biological and Clinical Basis of Infectious
Diseases, 5th . Philadelphia: W.B. Saunders
Company, 1997. p. 5-14.
19
profissionais de sade, j havia sido demonstrado que a baixa adeso higienizao das
mos era uma das causas dos surtos de colonizao e infeco por S. aureus meticilina resistente (MRSA, methicillin-resistant Staphylococcus
aureus)12-13. Um estudo realizado entre 1988 e
1991 descreveu uma epidemia de MRSA em uma
UTI neonatal, onde a cepa de MRSA foi a mesma
durante toda a epidemia, reforando a hiptese de transmisso de paciente a paciente pelas
mos dos profissionais de sade. Neste perodo
foi observado que havia neste servio excesso de
pacientes e reduzido nmero de funcionrios, favorecendo a baixa adeso s prticas de higienizao das mos.
Surtos causados por bacilos Gram-negativos j
foram associados baixa adeso s prticas de
higienizao das mos e ao nmero reduzido de
funcionrios. Por exemplo, em um surto ocorrido em uma unidade de neonatologia de um
hospital brasileiro, verificou-se que a proporo
de funcionrios no incio do surto era de uma
enfermeira para cada 6,6 pacientes. Durante o
surto, diminuiu para uma enfermeira para cada
12 pacientes14.
Dentre as medidas implementadas no controle
de surtos de infeco relacionada assistncia
sade, a higienizao das mos sempre exerceu
um papel preponderante. Muitos surtos so controlados aps a adoo de medidas que melhoram a adeso a esta prtica, como interveno
educacional, uso de novos produtos como gel
alcolico e melhorias relacionadas ao nmero e
a localizao de lavatrios/ pias1,15-16.
Muitas vezes a tipagem molecular evidencia a
presena de um nico clone durante a investigao de um surto. Apesar de nem sempre ocorrer
a identificao diretamente do agente nas mos
do profissional de sade, a fonte da transmisso
termina sendo caracterizada como cruzada, ou
21
Escherichia coli
seja, as mos do profissional serviram como veculo de transmisso. Surtos associados transmisso cruzada com comprovao por meio de
tipagem molecular sem identificao do agente
nas mos do profissional de sade, j foram descritos para vrios microrganismos como MRSA,
Acinetobacter spp., enterococos resistente a vancomicina (VRE, vancomycin-resistant enterococci),
C. difficile e Candida spp.17-23, sendo que em aproximadamente 30% dos surtos causados por VRE,
foi comprovada infeco cruzada pela tipagem
molecular24.
A transmisso inter-hospitalar de microrganismos
tambm foi identificada por meio de tipagem
molecular24-27. No Brasil, h inmeros relatos de
transmisso inter-hospitalar de microrganismo
como, por exemplo, cepas do mesmo clone de
Acinetobacter multirresistente identificadas em
vrios hospitais em So Paulo25-27 e cepas de um
mesmo clone deste microrganismo em diferentes
hospitais de Curitiba25. Tambm j foram descrita
a transmisso inter-hospitalar de VRE no estado
de So Paulo e de P. aeruginosa resistente a carbapenem, no Rio Janeiro27-28. Esses microrganismos,
porm no foram identificados nas mos dos profissionais de sade. Na transmisso do VRE, entretanto, ficou claro que um paciente colonizado
havia sido internado em dois diferentes hospitais.
A transmisso dos agentes atravs das mos dos
profissionais de sade pareceu exercer um papel
fundamental nessa disseminao.
22
pacientes, em um perodo de 6 meses. Oito casos foram positivos para toxina do C. difficile,
sendo que desses, 31% tiveram a cultura das
fezes positivas. Dez (14%) dos profissionais de
sade tiveram culturas das mos positivas para
C. difficile, e um clone designado Clone D1 foi
encontrado nos pacientes, meio ambiente e
mos dos profissionais de sade10.
Em um surto descrito no Brasil, isolados de C.
parapsilosis idnticos foram achados nas mos
de dois profissionais de sade e em seis pacientes com candidemia15. Outro surto envolvendo este agente identificou o mesmo clone nas
mos de dois profissionais de sade e de trs
pacientes com candidemia34. As mos dos profissionais de sade tambm j foram identificadas, por meio de tipagem molecular, como fonte de infeco de fungos como Pichia anomala
e Malassezia spp4,21.
Portanto, os estudos envolvendo tipagem molecular reforam a importncia das mos dos
profissionais de sade como fonte de infeco
relacionada assistncia sade.
No Quadro 1, so apresentados alguns estudos
sobre surtos em servios de sade envolvendo
os agentes, os resultados e as tcnicas utilizadas
para a elucidao destes surtos.
QUADRO 1. Principais estudos que evidenciam a associao das mos contaminadas com o aparecimento de
surtos em servios de sade.
Autores
(ano da
publicao)
Unidades
Agentes
Resultados
Tcnicas
Samore et al.
(1996)10
C. difficile
PFGE
Hospital
RFLP
Levin et al.
(1998)15
Unidade Oncohematolgica
C. parapsilosis
PFGE
Foca et al.
(2000)35
UTI Neonatal
P. aeruginosa
PFGE
Villari et al.
(2001)31
UTI Neonatal
S. marcescens
PFGE
Wang et al.
(2001)12
Unidade
Cirrgica
MRSA
PFGE
MLEE
Eletroforese
com
multilocus
PFGE
Chakrabarti et
al. (2001)4
Unidade de
eonatologia
P. anomala
Bosczowski et
al. (2005)16
Unidade
eonatologia
Klebsiella ESBL
PFGE = Pulsed-Field Gel Electrophoresis; RFLP = Restriction Fragment Length Polymorphism; MLEE = Multilocus Enzime
Electrophoresis; MRSA = Methicillin-resistant Staphylococcus aureus; ESBL = Extended-spectrum -lactamase.
23
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
1. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND
PREVENTION. Guideline for Hand Hygiene
in Health-Care Settings: recommendations
of the Healthcare Infection Control Practices
Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/
APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR,
v.51, n. RR-16, p.1-45, 2002.
2. HUANG, Y.C. et al. Yeast carriage on hands of
hospital personnel working in intensive care
units. J Hosp Infect., v.39, n.1, p. 47-51, 1998.
3. SILVA, V. et al. Yeast carriage on the hands of
Medicine students. Rev Iberoam Micol., v.20,
n.2, p. 41-5, 2003.
4. CHAKRABARTI, A. et al. Outbreak of Pichia
anomala infection in the pediatric service of
a tertiary-care center in Northern India. J Clin
Microbiol., v.39, n.5, p. 1702-6, 2001.
5. HALL, C.B; DOUGLAS, R.G JR; GEIMAN, JM.
Possible transmission by fomites of respiratory
syncytial virus. J Infect Dis., v.141, n.1, p. 98102, 1980.
6. BRANKSTON, G. et al. Transmission of
influenza A in human beings. Lancet Infect
Dis., v.7, n.4, p. 257-65, 2007.
7. YU, I.T. et al. Why did outbreaks of severe
acute respiratory syndrome occur in some
hospital wards but not in others? Clin Infect
Dis., v.44, n.8, p. 1017-25, 2007.
8. FICA, A. et al. Molecular epidemiology of a
Streptococcus pyogenes related nosocomial
outbreak in a burn unit. Rev Med Chil., v.131,
n.2, p.145-54, 2003.
24
25
Nos ltimos anos, as infeces relacionadas assistncia sade, causadas por microrganismos
multirresistentes, tm demonstrado grande importncia nos hospitais brasileiros. A definio de multirresistncia, entretanto, muito varivel e depende da complexidade de cada hospital. Geralmente,
um microrganismo considerado multirresistente
quando apresenta resistncia a duas ou mais classes de antimicrobianos. Os principais microrganismos multirresistentes que causam infeces
relacionadas assistncia sade so: MRSA, VRE,
cepas produtoras de -lactamases de espectro estendido (ESBLs, extended-spectrum -lactamases) e
bactrias Gram-negativas resistentes aos carbapenens. Diferentemente dos hospitais americanos,
VRE no representa um problema to importante
no nosso meio. Acinetobacter spp. e P. aeruginosa
resistentes aos carbapenens, entretanto, se tornaram particularmente problemticos em hospitais
latino-americanos, incluindo o Brasil.
Na epidemiologia da transmisso de microrganismos multirresistentes, as mos dos profissionais de sade constituem a principal ponte entre
o paciente colonizado e aquele que anteriormente no tinha tal status.
Procedimentos laboratoriais
Segurana do Paciente | Higienizao das Mos
27
As mos dos profissionais de sade j foram identificadas como fonte de surtos de infeco em
servios de sade causados por vrias bactrias
Gram-negativas multirresistentes como Acinetobacter spp., Stenotrophomonas maltophilia e
klebsiella. pneumoniae produtora de ESBL12-18.
As mos de um profissional de sade com onicomicose foram identificadas como fonte de um
surto de infeco causada por K. pneumoniae
produtora de ESBL descrito em uma unidade de
neonatalogia de um hospital brasileiro. A tipagem
molecular evidenciou que a cepa identificada nas
mos desse profissional era idntica quela isolada dos recm-natos19. Vrias medidas foram implementadas para o controle do surto, entretanto,
ele apenas foi resolvido quando o profissional de
sade foi transferido da unidade.
Com relao s bactrias Gram-positivas, mais
especificamente VRE e MRSA, as evidncias tambm apontam para as mos dos profissionais de
sade como uma das principais responsveis
pela disseminao destes patgenos.
Um estudo prospectivo realizado em uma UTI
norte-americana acompanhou os profissionais
de sade durante oito meses. Neste perodo,
houve 16 novos casos de pacientes colonizados
que apresentaram contato com as mos dos
profissionais colonizadas por VRE, as quais no
tinham sido devidamente higienizadas antes da
assistncia. Foi verificado que as cepas das mos
dos profissionais de sade eram as mesmas encontradas nos pacientes7.
Em outro estudo, utilizando-se mtodo molecular para a tipagem das cepas isoladas dos
pacientes e dos profissionais de sade, foi feita
a investigao de um surto de infeco de stio
cirrgico em uma UTI que recebia pacientes
da cirurgia cardaca. Durante trs meses houve
cinco casos de infeco da ferida operatria e
mediastinite, todos causados pela mesma cepa
de MRSA. A anlise dos dados mostrou que os
casos tinham em comum, o mesmo cirurgio.
De tal mdico foram coletadas culturas das
narinas e de uma dermatite localizada na sua
mo direita. Em todas houve o crescimento da
mesma cepa implicada nos casos da infeco
da ferida cirrgica6.
28
Staphylococcus aureus
Segurana do Paciente | Higienizao das Mos
dos diferentes produtos utilizados na higienizao das mos contra bactrias multirresistentes
bastante varivel20-22.
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
1. BOYCE, J.M, PITTET, D. Healthcare Infection
Control Practices Advisory Committee;
HICPAC/SHEA/APIC/IDSA Hand Hygiene
Task Force. Guideline for Hand Hygiene in
Health-Care Settings. Recommendations of
the Healthcare Infection Control Practices
Advisory Committee and the HIPAC/SHEA/
APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. Am J
Infect Control., v.30, n.8, p. S1-46, 2002.
2. LAI, K.K. et al. Impact of Alcohol-Based,
Waterless Hand Antiseptic on The Incidence
of Infection and Colonization With
Methicillin-Resistant Staphylococcus aureus
and Vancomycin-Resistant Enterococci.
Infect Control Hosp Epidemiol, v.27, p.
1018-1021, 2006.
3. HALEY, R.W. et al. Eradication of Endemic
Methicillin-Resistant Staphylococcus aureus
Infections from a Neonatal Intensive Care
Unit. J Infect Dis, v.171, p. 614-24, 1995.
4. FARR, B.M. et al. Can antibiotic-resistant
nosocomial infections be controlled. Lancet,
v.1, p. 38-45, 2001.
5. BISCHOFF, W.E. et al. Handwashing
Compliance by Health Care Workers: The
Impact of Introducing an Accessible, Alcohol
Based Hand Antiseptic. Arch Int Med, v.160,
n.7, p. 1017-1021, 2000.
6. KANEMITSU, K. et al. Characterization of
MRSA transmission in an emergency medical
center by sequence analysis of 3`-end region
of the coagulase gene. J Infect Chemother,
v.7, p. 22-27, 2001.
7. WANG, J.T et al. A Hospital-acquired outbreak
of methicilin resistant Staphylococcus aureus
infection initiated by a surgeon carrier. J
Hosp Infect, v. 47, p. 104-109, 2001.
8. DUCHKRO, A.N. Transfer of Vancomycin
Resistant Entecocci via Health Care Workers
Hands. Arch Intern Med, v.165, p.302-307,
2005.
30
31
O sabonete comum no contm agentes antimicrobianos ou os contm em baixas concentraes, funcionando apenas como conservantes.
Os sabonetes para uso em servios de sade
A seguir sero abordados determinados produtos que podem ser utilizados para higienizao
das mos: sabonete comum e os anti-spticos
(lcool, clorexidina, iodo/iodforos e triclosan),
considerando modo de ao, ao antimicrobiana e problemas decorrentes do seu uso.
33
5.2.1 lcool
A atividade antimicrobiana em geral dos lcoois
se eleva com o aumento da cadeia de carbono,
porm a solubilidade em gua diminui. Somente os lcoois alifticos que so completamente
miscveis em gua, preferencialmente o etanol,
o isopropanol e o n-propanol, so usados como
produto para higienizao das mos9,12.
Segurana do Paciente | Higienizao das Mos
Profissionais de sade
35
mos artificialmente contaminadas por bactriateste, em mdia 3,5 log10 aps 30 segundos
de aplicao e 4,0 - 5,0 log10 aps 1 minuto de
aplicao4-5,11.
Em 1994, a FDA TFM classificou etanol 60 % a 95%
como agente categoria I (seguro e efetivo como
agente de higienizao e anti-sepsia de mos). E,
embora pela classificao TFM, o lcool isopropanol 70% - 91,3% se enquadre na categoria IIIE
(dados insuficientes para classificar como efetivo), o isopropanol 60% foi adotado na Europa
como padro-ouro para comparar com produtos
de higienizao das mos base de lcool4-5.
Os lcoois tm rpida ao microbicida, quando
aplicados pele, mas no tem atividade residual
aprecivel. Entretanto, a re-colonizao bacteriana na pele ocorre lentamente aps o uso de
anti-sptico base de lcool nas mos4-5,9,12,15,21.
A adio de clorexidina, octenidina, ou triclosan
soluo alcolica, pode resultar em atividade
residual4-5,9,12,15,21.
As preparaes alcolicas no so apropriadas
quando as mos estiverem visivelmente sujas ou
contaminadas com material protico, segundo
os manuais Americano4, Britnico8, da OMS5 e
recente publicao da Anvisa/MS22. Entretanto,
quando quantidades relativamente pequenas
de material protico (e.g., sangue) estiverem presentes, etanol e propanol reduzem a contagem
microbiana das mos mais do que sabonetes
comuns ou associados a anti-spticos, conforme
os trabalhos realizados por Larson23, Renner24 e
Kawagoe25, mas com a ressalva que no eliminam a necessidade de lavar as mos.
Os lcoois podem prevenir a transferncia de
patgenos hospitalares. Em um estudo, bacilos
Gram-negativos foram transferidos da pele colonizada do paciente a um pedao de material
de cateter, por meio de mos de enfermeiros, em
17% das vezes aps frico de mos com preparao alcolica. Em contraste, a transferncia
dos agentes ocorreu em 92% das vezes em que
se utilizou a higienizao das mos com gua e
sabonete comum. Este modelo experimental indica que quando as mos esto contaminadas,
friccion-las com produto alcolico pode preve37
nir a transmisso de patgenos com maior efetividade do que higienizar as mos com gua e
sabonete comum13.
Desta forma, produtos alcolicos so mais efetivos na higienizao das mos de profissionais
de sade quando comparados aos sabonetes
comuns ou sabonetes associados a anti-spticos.
Em vrios estudos, comparando reduo bacteriana de mos utilizando sabonete comum ou sabonete associado a anti-sptico versus produtos
alcolicos, a higienizao das mos com lcool
teve uma reduo bacteriana maior que lavar as
mos com sabonetes contendo hexaclorofeno,
PVPI, clorexidina a 4% ou triclosan. Em estudos
relacionados s bactrias multirresistentes, os
produtos alcolicos foram mais efetivos na reduo destes patgenos de mos de profissionais
de sade do que a higienizao das mos com
gua e sabonete4-5,9,12,15,21.
Os lcoois tambm so efetivos na anti-sepsia
cirrgica ou preparo pr-operatrio de mos
das equipes cirrgicas. Em mltiplos estudos, foram realizadas contagens bacterianas nas mos,
imediatamente e trs horas aps a utilizao do
produto. As solues alcolicas foram mais efetivas que lavar as mos com sabonete comum em
todos os estudos, e elas reduziram a contagem
bacteriana nas mos mais que sabonetes associados a anti-spticos na maioria dos experimentos. Alm disso, a maioria das preparaes alcolicas foi mais efetiva que PVPI ou clorexidina
degermante4-5,9,11-12,15,21.
Ressalta-se que a eficcia de preparaes alcolicas para higienizao das mos afetada por
vrios fatores: tipo, concentrao, tempo de contato, frico e volume de lcool utilizado, e se as
mos estavam molhadas no momento de aplicao do lcool4-5,9,11-12,15,21.
Aplicar pequenos volumes de lcool (0,2 a 0,5
mL) nas mos, no mais efetivo que lavar as
mos com gua e sabonete comum. Um estudo
documentou que 1 mL de lcool era substancialmente menos efetivo que 3 mL. O volume ideal
do produto a ser aplicado nas mos no conhecido e pode variar com as diferentes formulaes.
Entretanto, se ocorre a sensao de que as mos
38
39
5.2.2 Clorexidina
O gluconato de clorexidina, bi-biguanida catinica, foi desenvolvido na Inglaterra no incio dos
anos 1950, e foi introduzido nos EUA, nos anos
70. A base clorexidina pouco solvel em gua,
mas a forma digluconato solvel em gua. A
atividade antimicrobiana da clorexidina provavelmente atribuda ligao e subseqente
ruptura da membrana citoplasmtica, resultando em precipitao ou coagulao de protenas
e cidos nuclicos. A atividade antimicrobiana
imediata ocorre mais lentamente que os lcoois, sendo considerada de nvel intermedirio;
porm, seu efeito residual, pela forte afinidade
com os tecidos, torna-o o melhor entre os antispticos disponveis4-5,9,11-12,15,31.
A clorexidina apresenta boa atividade contra
bactrias Gram-positivas, menor atividade contra bactrias Gram-negativas e fungos, mnima
atividade contra micobactria e no esporicida. Tem atividade in vitro contra vrus envelopados (herpes simples, HIV, citomegalovrus,
influenza e vrus sincicial respiratrio), mas
atividade substancialmente menor contra os
vrus no envelopados (rotavrus, adenovrus e
enterovrus)4-5,9,11-12,15,31.
Procedimentos laboratoriais
40
A atividade antimicrobiana ocorre devido penetrao do iodo na parede celular, ocorrendo a inativao das clulas pela formao de complexos
com aminocidos e cidos graxos insaturados,
prejudicando a sntese protica e alterando as
membranas celulares. O iodforo tem atividade
ampla contra bactrias Gram-positivas e Gramnegativas, bacilo da tuberculose, fungos e vrus
(exceto enterovrus), possuindo tambm alguma
atividade contra esporos. Entretanto, em concentraes utilizadas para anti-sepsia, usualmente os
iodforos no tm ao esporicida4-5,12,15,21.
O iodforo rapidamente inativado em presena de matria orgnica, como sangue e escarro e
sua atividade antimicrobiana tambm pode ser
afetada pelo pH, temperatura, tempo de exposio, concentrao e quantidade/tipo de matria orgnica e compostos inorgnicos presentes
(e.g., lcool e detergentes)4-5,12,15,21. Um grama de
hemoglobina pode inativar 58 g de iodo12.
O tempo pelo qual o iodforo exibe o efeito residual controverso quando ocorre enxge
aps a higienizao anti-sptica das mos. Em
um estudo realizado por Paulson apud OMS5, o
efeito residual foi de 6 horas, mas vrios outros
trabalhos demonstraram este efeito entre 30 e
60 minutos aps anti-sepsia cirrgica das mos
Segurana do Paciente | Higienizao das Mos
5.2.4 Triclosan
O triclosan, cujo nome qumico ter 2,4,4tricloro-2-hidroxofenil, um derivado fenlico,
41
closan quando comparadas higienizao antisptica das mos com clorexidina, PVPI e produtos alcolicos4,5. Em um estudo em que houve
contaminao artificial com rotavrus e o uso de
triclosan por 30 segundos, a reduo logartmica
foi de 2,1 log1034.
A velocidade de ao antimicrobiana intermediria, tem efeito residual na pele como a clorexidina e minimamente afetada por matria
orgnica4-5,15.
Detergentes contendo triclosan em concentraes menores que 2% so geralmente bem
tolerados, sendo que em concentrao de 1%
apresentou menos problemas na pele do que os
produtos base de iodforo e soluo alcolica
a 70% contendo clorexidina a 4%11.
Existe relato na literatura de contaminao de
soluo de triclosan por S. marcescens em centro
cirrgico e UTI cirrgica, envolvendo 4 (17%) de
23 frascos e 5 (28%) de 18 dispensadores de parede, mas no houve associao com aumento
do nmero de infeces relacionadas assistncia sade11.
Em 1994, a FDA classificou o triclosan como
agente ativo, categoria IIISE (dados insuficientes,
para classificar esse agente como seguro e efetivo como anti-sptico de mos)4-5.
As caractersticas dos principais anti-spticos utilizados para higienizao das mos esto descritas no Quadro 1.
Segurana do Paciente | Higienizao das Mos
QUADRO 1: Espectro antimicrobiano e caractersticas de agentes anti-spticos utilizados para higienizao das mos.
Grupo
Bactrias
Grampositivas
Bactrias
Gramnegativas
Micobactrias
Fungos
Virus
Velocidade
de ao
lcoois
+++
+++
+++
+++
+++
Rpida
Concentrao
tima: 70%; no
apresenta efeito
residual.
Clorexidina
(2% ou 4%)
+++
++
+++
Intermediria
Apresenta efeito
residual; raras
reaes alrgicas.
Compostos
de Iodo
+++
+++
+++
++
+++
Intermediria
Causa queimaduras
na pele; irritantes
quando usados na
higienizao antisptica das mos.
Comentrios
Iodforos
+++
+++
++
++
Intermediria
Irritao de pele
menor que a de
compostos de
iodo; apresenta
efeito residual;
aceitabilidade
varivel.
Triclosan
+++
++
+++
Intermediria
Aceitabilidade
varivel para as
mos.
+++excelente
++bom
+ regular
- nenhuma atividade antimicrobiana ou insuficiente.
Fonte: Adaptada de CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND PREVENTION. Guideline for Hand Hygiene in Health-Care
Settings: recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/APIC/
IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR, v.51, n. RR-16, 2002. p.454.
Dessa forma, a resposta ao questionamento supracitado ainda constitui um desafio para os servios de sade, dependendo de vrios fatores,
Coleta de sangue
44
Produtos mdicos
Segurana do Paciente | Higienizao das Mos
45
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
1. LARSON, E. L. A causal link between
handwashing and risk of infection?
Examination of the evidence. Infect Control
Hosp Epidemiol, v.9, n.1, p. 28-36, 1988.
2. NYSTROM, B. Impact of handwashing on
mortality in Intensive Care: examination
of the evidence. Infect Control Hosp
Epidemiol, v.15, n.7, p. 435-36, 1994.
3. PITTET, D. et al. Effectiveness of a hospitalwide programme to improve compliance
with hand hygiene. The Lancet, v. 356, n.
9238, p. 1307-12, 2000.
4. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND
PREVENTION. Guideline for hand hygiene
in health-care settings: recommendations
of the Healthcare Infection Control
Practices Advisory Committee and HICPAC/
SHEA/APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force.
MMWR v. 51, n. RR-16, p. 1-45, 2002.
5. WORLD HEATH ORGANIZATION. The WHO
Guidelines on hand hygiene in health
care (Advanced Draft). Global Patient
Safety Challenge 2005-2006: Clean Care
Is Safer Care. Geneva: WHO Press, 2006.
205 p. Disponvel em: <http://www.who.
org>. Acesso em: maro. 2007.
6. PRATT R.J. et al. and the Epic Guideline
Development Team. The Epic project:
developing
national
evidence-based
guidelines for preventing healthcare
associated infections, phase 1: Standard
Principles for preventing hospital-acquired
infections. J Hosp Infect, v. 47, p. S21-S37,
2001 Disponvel em: <http://www.his.org.
uk>. Acesso em: maro. 2007.
7. PELLOWE, C. et al. The Guideline Development
Team. Evidencebased guidelines for
preventing healthcare-associated infections
in primary and community care in England.
J Hosp Infect, v.55, p.S8-S37, 2003.
Supplementum 2.
46
29. KAMPF, G.; OSTERMEYER, C. Efficacy of alcoholbased gels compared with simple hand wash
and hygienic hand disinfection. J Hosp infect,
v.56, p. S13-S15, 2004. Supplementum 2.
47
42. HERRUZO-CABRERA,
R.;
GARCIACABALLERO, J.; FERNANDEZ-ACENERO, M.J.
A new alcohol solution (N-duopropenide)
for hygienic (or routine) hand disinfection
is more useful than classic handwashing: in
vitro and in vivo studies in burn and other
intensive care units. Burns, v.27, n.7, p.74752, 2001.
48
49
6.1 Equipamentos
Dentre os equipamentos necessrios para a higienizao das mos so includos os lavatrios/
pias, lavabo cirrgico, os dispensadores de saSegurana do Paciente | Higienizao das Mos
Segundo a RDC/Anvisa n.50, de 21 de fevereiro de 200210, sempre que houver paciente (acamado ou no), examinado, manuseado, tocado,
medicado ou tratado, obrigatria a proviso
de recursos para a higienizao das mos por
meio de lavatrios ou pias para uso da equipe de
RDC/Anvisa n. 50/2002
52
No mercado so encontrados vrios tipos de dispensadores que atendem aos requisitos bsicos
para evitar a contaminao da soluo e que so
de fcil manuseio.
Porta-papel toalha
53
6.2
gua
deste insumo. Os reservatrios devem ser construdos conforme normas vigentes. Ainda, devem
possuir tampa, ser limpos e desinfetados, com realizao de controle microbiolgico semestral. Quaisquer outros controles ficam a critrio da CCIH9.
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
1. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND
PREVENTION. Guideline for Hand Hygiene
in Health-Care Settings: recommendations
of the Healthcare Infection Control Practices
Advisory Committee and the HICPAC/SHEA/
APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR,
v.51, n. RR-16, p.1-45, 2002.
2. ZIMAKOFF, J. et al. A multicenter questionnaire
investigation of attitudes toward hand
hygiene, assessed by the staff in fifteen
hospitals in Denmark and Norway. Am J
Infect Control, v.20, p.58-64, 1992.
3. HUGONNET S.; PERNEGER, T.V; PITTET, D.
Alcohol-based handrub improves compliance
with hand hygiene in intensive care units.
Arch Intern Med, v.162, p.1037-1043, 2002.
4. CONLY, J.M., et al. Handwashing practices in an
intensive care unit: effects of an educational
program and its relationship to infection
rates. Am J Infect Control, v.17, p.330-339,
1989.
5. COURINGTON, K.R.; PATTERSON, S.L; HOWARD,
R.J. Universal precautions are not universally
followed. Arch Surg, v.126, p.93-96, 1991.
6. PITTET D. Improving compliance with hand
hygiene in hospitals. Infect Control. Hosp
Epidemiol., v. 21, p.381-386, 2000.
7. BISCHOFF, W.E. et al. Handwashing
Compliance by Health Care Workers: The
Impact of Introducing an Accessible, Alcohol
Based Hand Antiseptic. Arch Int Med, v.160,
n.7, p. 1017-1021, 2000.
8. HUGONNET S.; PITTET, D. Hand hygiene
Beliefs or Science? Clinical Microbiology
and Infection, v.6, p. 348-354, 2000.
9. BRASIL. Ministrio da Sade. Normas
e Manuais Tcnicos: Lavar as Mos Informaes para Profissionais de Sade.
Srie A. Braslia, Centro de Documentao,
1989.
Segurana do Paciente | Higienizao das Mos
55
57
Procedimento cirrgico
7.1
Indicaes
As mos dos profissionais que atuam em servios de sade podem ser higienizadas utilizandose: gua e sabonete, preparao alcolica e antisptico degermante.
58
Nos casos de precauo de contato recomendados para pacientes portadores de microrganismos multirresistentes;
Nos casos de surtos.
No pr-operatrio, antes de qualquer procedimento cirrgico (indicado para toda equipe cirrgica);
Antes da realizao de procedimentos invasivos (e.g., insero de cateter intravascular
central, punes, drenagens de cavidades,
instalao de dilise, pequenas suturas, endoscopias e outros).
7.2 Tcnicas
As tcnicas de higienizao das mos podem
variar, dependendo do objetivo ao qual se destinam. Podem ser divididas em2,6-7:
59
7.2.1.1 Finalidade
Remover os microrganismos que colonizam as
camadas superficiais da pele, assim como o suor,
a oleosidade e as clulas mortas, retirando a sujidade propcia permanncia e proliferao de
microrganismos.
7.2.1.2 Durao do procedimento: 40 a 60
segundos.
7.2.1.3 Tcnica
60
11 Secar as mos com papel toalha descartvel, iniciando pelas mos e seguindo pelos
punhos. No caso de torneiras com contato
manual para fechamento, sempre utilize papel toalha.
61
Aplicar na palma da mo quantidade suficiente do produto para cobrir todas as superfcies das mos (seguir a quantidade recomendada pelo fabricante).
7.2.2.1 Finalidade
Promover a remoo de sujidades e de microrganismos, reduzindo a carga microbiana das mos,
com auxlio de um anti-sptico.
7.2.2.2 Durao do procedimento: 40 a 60
segundos.
7.2.2.3 Tcnica
A tcnica de higienizao anti-sptica igual
quela utilizada para higienizao simples das
mos, substituindo-se o sabonete comum por
um associado a anti-sptico (e.g., anti-sptico
degermante).
62
63
64
65
Procedimento cirrgico
66
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
1. LARSON, E. L. Hygiene of skin: When is clean
too clean. Emerging Infectious Diseases,
New York, v.7, n. 2, p. 225-230, 2001.
67
Dermatite
Segurana do Paciente | Higienizao das Mos
69
EFEITOS ADVERSOS PROVOCADOS PELOS PRODUTOS UTILIZADOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS
8.3 Estratgias para reduzir os efeitos
adversos provocados pelos produtos
utilizados para higienizao das mos
Dentre as estratgias que podem ser utilizadas
para minimizar os efeitos adversos provocados
pelos produtos utilizados para higienizao das
mos entre os profissionais de sade, destacamse 1-2,12-14:
EFEITOS ADVERSOS PROVOCADOS PELOS PRODUTOS UTILIZADOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS
EFEITOS ADVERSOS PROVOCADOS PELOS PRODUTOS UTILIZADOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
1. CENTERS FOR DISEASE CONTROL AND
PREVENTION. Guideline for hand hygiene in
health-care settings: recommendations of
the Healthcare Infection Control Practices
Advisory Committee and HICPAC/SHEA/
APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. MMWR
v. 51, n. RR-16, p. 1-45, 2002.
2. WORLD HEATH ORGANIZATION. The WHO
Guidelines on hand hygiene in health
care (Advanced Draft). Global Patient
Safety Challenge 2005-2006: Clean Care
is Safer Care. Geneva: WHO Press, 2006. 205
p. Disponvel em: <http://www.who.org>.
Acesso em: mar. 2007.
3. KAMPF, G.; KRAMER, A. Epidemiologic
background of hand hygiene and evalution
of the most important agents for scrubs and
rubs. Clinical Microbiology Reviews, v.17,
n.4, p. 863-93, 2004.
4. ROTTER, M. L. Hand washing and hand
disinfection. In: Mayhall CG, ed. Hospital
Epidemiology and Infection Control.
Baltimore: Williams & Wilkins; 2004. p.172746.
5. LARSON, E.L. APIC Guideline for Hand
Washing and Hand Antisepsis in Health-Care
Settings. In: OLMSTED, R.N. Infection control
and hospital epidemiology principles
and practice. Association for Professionals in
Infection Control and Epidemiology. St Louis:
Mosby, 1996. p 1-1 1-19.
6. KAISER, E.N.; NEWMAN, J.L. Formulation
technology as a key component in improving
hand hygiene practices. Am J Infect Control,
v.34, n.10, p. S82-S97, 2006. Supplementum 2.
7. WICKETT, R.R.; VISSCHER, M. O. Structure
and function of the epidermal barrier. Am J
Infect Control, v.34, n.10, p. S98-S110, 2006.
Supplementum 10.
8. KAISER, E.N.; NEWMAN, J.L. Formulation
technology as a key component in improving
72
EFEITOS ADVERSOS PROVOCADOS PELOS PRODUTOS UTILIZADOS PARA HIGIENIZAO DAS MOS
73
75
QUADRO 1. Alguns estudos publicados com taxa de adeso s prticas de higienizao das mos pelos
profissionais de sade.
Autor (ano da publicao)
Unidade observada
% de adeso
Unidades de internao
16
UTI
28
Todas as unidades
45
UTI Peditrica
30
UTI
32
UTI
81
UTI Cirrgica
51
UTI Neonatal
29
UTI
40
UTI
40
Pronto atendimento
32
UTI
Todas as unidades
48
UTI
20
UTI Neonatal
44
UTI Neonatal
43
UTI Neonatal
40
UTI Neonatal
40
57
Todas as unidades
39
Saba et al.(2005)22
Hemodilise
26
Noritomi et al (2007)23
UTI
27.9
Santana et al (2007)24
UTI
18.3
12
Fonte: Adaptado de: PITTET, D. Improving compliance with hand hygiene. In: WENZEL, R.P. Prevention and control of
nosocomial infections. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2003. p.524-54125.
76
O Quadro 2 descreve os principais fatores identificados para a no adeso, em estudos observacionais realizados em servios de sade, assim
como as barreiras apontadas pelos profissionais
para higienizar as mos.
Buscando conhecer os principais fatores relacionados baixa adeso higienizao das mos,
Pittet et al.26 realizaram um estudo relevante, observando 2.834 oportunidades para higienizao
simples das mos com gua e sabonete e identificaram 48% de adeso. Na anlise multivariada, a
adeso foi maior entre enfermeiros em comparao a outras categorias profissionais e durante os
dias da semana. Por outro lado, a falta de adeso
foi mais elevada nas UTI, quando comparadas a
outras unidades, durante procedimentos de alto
risco para a contaminao bacteriana das mos
Ser mdico
Ser auxiliar de enfermagem
Ser do sexo masculino
Trabalhar em UTI
Trabalhar durante a semana versus finais de semana
Utilizar luvas e avental
Realizar atividades com maior risco de transmisso de infeco
Ter alto ndice de atividade (no. oportunidades/hora de cuidado prestado ao paciente)
Fatores apontados pelos profissionais de sade para explicar a baixa adeso s prticas de higienizao das
mos (porque no higienizo as mos)
A higienizao simples das mos com gua e sabonete causa irritao e ressecamento
As pias no esto acessveis (nmero insuficiente, ou mal localizadas)
Falta de sabonete ou papel toalha
Muita ocupao ou pouco tempo
O paciente a prioridade
A higienizao das mos interfere na relao com o paciente
Baixo risco de adquirir infeces a partir dos pacientes
Uso de luvas ou crena de que ao usar luvas no necessrio higienizar as mos
Falta de conhecimento sobre os protocolos e manuais (recomendaes)
No h um modelo de comportamento entre os superiores ou entre os colegas
Ceticismo a respeito da importncia da higienizao das mos
Discordncia em relao s recomendaes
Esquecimento/no pensar nisso
Falta de informaes cientficas sobre o impacto da higienizao das mos nas taxas de infeco hospitalar
Falta da participao ativa na promoo da higienizao das mos no nvel individual ou institucional
Falta de um modelo a ser seguido nas prticas da higienizao das mos
Falta de prioridade da instituio em relao higienizao das mos
Falta de sanes administrativas para os no aderentes e premiao para os que realizam adequadamente a
higienizao das mos
Falta de clima institucional de segurana
Fonte: Adaptado de: PITTET, D. Improving Compliance with Hand Hygiene in Hospitals. Infec Control Hosp Epidemiol,
vol. 21, p.384, 200027.
77
9.4
Aspectos relacionados ao
comportamento
importante pensar que adeso s recomendaes ou protocolos envolve mudanas no comportamento do profissional de sade. O porqu
e como as pessoas mudam seus comportamentos tem sido, uma das questes fundamentais na
prtica dos profissionais envolvidos no controle
de infeco. A dinmica desta mudana complexa e multifacetada, envolvendo a combinao
de educao, motivao e mudanas no sistema,
mas de vital importncia quando se pensa em
estratgias para elevar a adeso s prticas de
higienizao das mos. Ainda, em algumas populaes, as prticas eletivas e inerentes so profundamente influenciadas por fatores religiosos
e culturais.
At o momento tm sido identificados componentes importantes que influenciam o comportamento em relao higienizao das mos,
incluindo28:
78
Padres de comportamento em relao higienizao das mos so desenvolvidos e implementados precocemente em nossas vidas - De
acordo com teorias comportamentais, estes
padres so estabelecidos nos primeiros dez
anos de vida, provavelmente tendo incio
no perodo de treinamento de utilizao do
banheiro para eliminaes fisiolgicas. Esta
marca afeta a atitude em relao prtica da
higienizao das mos por toda a vida, em
particular em relao a uma prtica conhecida como higienizao das mos (com gua
e sabonete) inerente ou prpria e que reflete
a necessidade instintiva de remover a sujeira
da pele. Como a maioria dos profissionais de
sade inicia a vida profissional com mais de
20 anos de idade, elevar a adeso s prticas
de higienizao das mos nesta categoria
significa modificar um padro de comportamento que j vem sendo praticado h mais
79
Novo Manual
Programa de
treinamento / educao
conduzido pela equipe do
SCIH
A Figura 2 mostra os diferentes mtodos educacionais que podem ser utilizados para cada categoria de recomendao.
Novo Manual
Prticas no
instituidas
Implementaes
Mtodos
Prticas j
instituidas
Comunicao
Implementao fcil
Programa de
educao, ex. aulas,
posters
Implementao difcil
- Falta recursos
Providenciar e
fornecer recursos
Implementao difcil
- Resistncia dos
profissionais de sade
Persecuso e estratgias
de mudana
comportamental
Equipe Multiprofissional
Incorporao de novos projetos pedaggicos visando melhoria do processo ensinoaprendizagem nos cursos da rea de sade,
contribuindo com a formao de profissionais conscientes da necessidade de boas prticas de higienizao das mos.
82
QUADRO 3. Estratgias para promoo da higienizao das mos nos servios de sade.
Estratgias
1. Educao
2. Observao/auditoria e feedback
3. Medidas administrativas
4. Educao do paciente
5. Lembretes no local de trabalho
6. Sanes administrativas e premiaes
7. Troca de produto utilizado para a higienizao das mos
8. Promoo do cuidado da pele dos profissionais de sade
9. Participao ativa no nvel individual e institucional
10. Melhora do clima de segurana institucional
11. Reforo da eficcia individual e institucional
12. Evitar superlotao do hospital, a sobrecarga de trabalho e o nmero reduzido de profissionais
13. Combinao de vrias estratgias
Fonte: Adaptado de: PITTET, D. Improving Compliance with Hand Hygiene in Hospitals. Infec Control Hosp Epidemiol,
vol. 21, p.384, 200027.
83
Evidncias substanciais revelam que a higienizao das mos (realizada com gua e sabonete ou com preparaes alcolicas para as mos)
reduz a transmisso de agentes infecciosos nos
servios de sade. Apesar destas evidncias, a
adeso dos profissionais de sade a esta medida
permanece baixa. Estratgias educacionais, multifacetadas, tm sido consideradas mais efetivas
e duradouras em manter a elevao da adeso
s prticas de higienizao das mos. Alguns aspectos devem ser includos na elaborao destas
campanhas, tais como: a escolha do produto; o
envolvimento dos diretores, administradores e
demais lideranas dos servios de sade; a valorizao dos profissionais que atuam nesses
servios em todas as etapas; feedback do desempenho; acessibilidade aos produtos destinados
higienizao das mos e lembretes desta ao
no ambiente de trabalho.
84
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
1. WIDMER, A.F., et al. Introducing alcohol-based
hand rub for hand hygiene: the critical need
for training. Infect Control Hosp Epidemiol,
v.28, n.1, p.50-54, 2007.
2. PRESTON, G.A; LARSON. E.L; STAMM, W. The
effect of private isolation rooms on patient
care practices, colonization and infection in
an intensive care unit. AmJ Med, v.70, p. 641645, 1981.
3. ALBERT, R.K; CONDIE, F. Handwashing
patterns in medical intensive-care units. N
Engl J Med, v.304, p. 1465-66, 1981.
4. LARSON, E.L. Compliance with isolation
technique. Am J Infect Control, v.11, p.221-5,
1983.
5. DONOWITZ, L. Handwashing technique in a
pediatric intensive care unit. Am J Dis Child,
v.141, p.683-5, 1987.
6.
87
89
QUADRO 1. Principais estudos que evidenciam a associao entre higienizao das mos e taxas de infeco
em servios de sade.
Autor (ano da
publicao)
Unidade
Resultados
Durao da
observao
UTI Adulto
2 anos
UTI Adulto
6 anos
UTI Adulto
11 meses
Doebbeling et al (1992)8
UTI adulto
8 meses
UTI Neonatal
9 meses
Berrio
3-5 anos
8 meses
Hilburn et al (2003)12
UTI adulto e
neonatal
Todo o
hospital
Unidade
ortopdica
Macdonald et al.
(2004)13
Todo o
hospital
Semiintensiva
adulto
5 anos
10 meses
1 ano
2-5 meses
UTI Neonatal
6 meses
Won et al (2004)16
UTI Neonatal
2 anos
Zerr et al (2005)17
Todo o
hospital
4 anos
UTI Adulto
21 meses
Todo o
hospital
36 meses
3 hospitais,
vrias
unidades
3 anos
Fonte: Adaptado de: PITTET, D., et al. Evidence-based model for hand transmission during patient care and the role of
improved practices. Lancet Infect Dis, v.6, p.641-652, 200618.
90
91
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
1. PITTET, D. et al. Effectiveness of a hospitalwide programme to improve compliance
with hand hygiene. Lancet, v.356, p.13071312, 2000.
2. ROSENTHAL, V.D., et al. Reduction in
nosocomial infection with improved hand
hygiene in intensive care units of a tertiary
care hospital in Argentina. Am J Infect
Control, v.33, p.392-397, 2005.
3. JOHNSON, P.D., et al. Efficacy of an alcohol/
chlorhexidine hand hygiene program in
a hospital with high rates of nosocomial
methicillin-resistant
Staphylococcus
aureus (MRSA). Med J Aust, v.183, p.509514, 2005.
4. TRICK, W.E., et al. Multicenter intervention
program to increase adherence to hand
hygiene recommendations and glove use
and to reduce the incidence of antimicrobial
resistance. Infect Control Hosp Epidemiol,
v.28, n.1, p.42-49, 2007.
5. CASEWELL, M., PHILIPS, I. Hands as route of
transmission for Klebsiella species. Br Med J,
v.2, p. 1315-1317, 1977.
93
GLOSSRIO
Anti-sepsia cirrgica das mos ou preparo properatrio das mos
Procedimento realizado pela equipe cirrgica,
para eliminar a microbiota transitria e reduzir a
microbiota residente das mos.
Anti-sptico degermante
Sabonete contendo um agente anti-sptico em
usa formulao; se destina degermao da
pele das mos (e.g., clorexidina degermante a
4%; PVPI a 10%).
Efeito residual ou persistente
definido como efeito antimicrobiano prolongado ou estendido que previne ou inibe a proliferao ou sobrevida de microrganismos aps
aplicao do produto.
95