zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

ZJAWISKO OBLODZENIA W UKADZIE ZASILANIA

SILNIKA LOTNICZEGO LEKKIEGO SAMOLOTU

CZ 1

Jan WEINAR
Zenon BONCA
Wydzia Mechaniczny
POLITECHNIKA GDASKA

Oblodzenie, jako zjawisko zyczne

jest bardzo skomplikowane, zalene
od wielu zmiennych czynnikw, dlatego trudno stworzy jednoznaczn jego
denicj. W ujciu oglnym jest to
zjawisko tworzenia si powoki lodowej na powierzchni samolotu, bd w
jego instalacjach. Wyrni tu mona
trzy podstawowe przyczyny tworzenia
si powoki lodowej:
 bezporednie osiadanie krysztakw lodu lub niegu,
 zamarzanie przechodzonych kropelek pary lub deszczu przy zetkniciu si z powierzchni samolotu (jego elementw),
 sublimacja pary wodnej na powierzchni samolotu.

niem patowca, czyli skrzyda,

usterzenia, opaty miga, szyby;
(structural icing) stanowice ok.
40 % wszystkich wypadkw wynikajcych z oblodzenia;
 wypadki spowodowane oblodzeniem w ukadzie zasilania silnika
(induction icing), chodzi tu jednak gwnie o oblodzenie ganika
jest to 52 % oglnej liczby wypadkw w ktrych bezporedni
przyczyn jest oblodzenie;
 wypadki wynikajce z oblodzenia
na ziemi (ground accumulation),
czyli wynikajce z nieoczyszczenia samolotu z lodu lub niegu
przed startem 8 % (w Polsce to
raczej rzadko).

Przy braku odpowiedniej reakcji ze

strony pilota, czy w nastpstwie wadliwego dziaania instalacji przeciwoblodzeniowych itp., zjawisko to staje si
czsto przyczyn wypadku. Jak wida
na rysunku 1, oblodzenie stanowi ok.
12 % wszystkich wypadkw lotniczych spowodowanych niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi (na
przykadzie Stanw Zjednoczonych w
latach 1990 2000). Biorc pod uwag cechy klimatu w naszej szerokoci
geogracznej, spodziewa si mona
nieco wikszego udziau oblodzenia
w oglnej liczbie wypadkw spowodowanych pogod w naszym kraju.
Z oglnej liczby 388 wypadkw
lotniczych w USA, ktre miay miejsce w latach 1990 2000 i spowodowane byy oblodzeniem [9], wyrni mona trzy podstawowe ich
grupy (rys. 2):
 wypadki spowodowane oblodze-

Zjawisko oblodzenia moe zagrozi

bezpieczestwu lotu gwnie poprzez:
 zmniejszenie siy nonej i wystpienie znacznych przyrostw oporu z powodu zmiany charakteru
opywu skrzyde, opat miga oraz
usterzenia (moliwo blokowania
sterw) itp.;
 zmniejszenie mocy silnika, a nawet jego wyczenie si z powodu
oblodzenia ganika (wlotu powietrza, dyszy, dyfuzora, przepustnicy) lub odpowietrznikw zbiornikw paliwa;
 przyrost masy samolotu i zmian
pooenia jego rodka cikoci,
co ma decydujcy wpyw na wywaenie samolotu i jego pilotowanie, mog rwnie wystpi drgania;
 oblodzenie rurki Pitota, w tym take zatkanie otworw (dajnikw)
cinienia statycznego, co w efek-

248

cie doprowadzi do bdnych wskaza przyrzdw cinieniowych;

 osadzanie si lodu na antenach, co
moe pogorszy prace urzdze
radiowych;
 osadzanie si lodu na szybie przedniej, co powoduje ograniczenie
widocznoci.

1. OBLODZENIE PATOWCA
1.1 Oblodzenie na ziemi
Zanim omwione zostan problemy

Rys. 1. Wypadki lotnicze spowodowane

warunkami atmosferycznymi w USA w latach 1990 2000 [9]

Rys. 2. Wypadki spowodowane oblodzeniem w USA w latach 1990-2000 [9]

technika chodnicza i klimatyzacyjna 6-7/2007

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

oblodzenia patowca powstajcego

podczas lotu, naley wspomnie o tzw.
oblodzeniu na ziemi, czyli przyczynie
ok. 8 % wypadkw w USA wynikajcych z oblodzenia w ogle.
W warunkach zimowych samolot
bezwzgldnie musi by oczyszczony
z lodu i niegu, poniewa zalegajcy
na powierzchni skrzyde i kaduba nawet niewielkiej gruboci nieg moe
znacznie wyduy start, a przede
wszystkim zmienia on charakterystyk lotn samolotu (wzrost oporw,
zwikszenie prdkoci przecignicia), co przy bardzo maych prdkociach moe prowadzi do przecignicia tu po starcie i rozbicia samolotu.
Innym zagroeniem jest to, e pomimo oczyszczenia powierzchni, ld i
nieg mog pozostawa w szczelinach
lotek, klap, steru kierunku i wysokoci, co grozi zablokowaniem lub ograniczeniem wychyle sterw.
Kolejnym problemem powstajcym jeszcze na ziemi jest koowanie
po mokrym niegu tzw. bryji. Musi
ono by wykonywane szczeglnie
wolno, aby unikn rozbryzgw spod
k podwozia, bowiem mog one zatka rnego rodzaju odpowietrzenia,
otwory cinienia statycznego lub znieksztaci wnki k podwozia (gdy w
samolocie jest podwozie chowane).
W samolocie z chowanym podwoziem po starcie z takiej nawierzchni
dobrze jest kilkakrotnie powtrzy
proces chowania i wypuszczania podwozia, aby w ten sposb wyeliminowa moliwo jego zamarznicia w
czasie lotu, w pooeniu schowanym.
Bezpieczna do koowania i ldowania
moe by warstwa mokrego niegu
czy bota nie przekraczajca
1 cala (ok. 2,5 cm).
1.2 Rodzaje oblodzenia i
warunki sprzyjajce jego
tworzeniu si
Generalnie przyjmuje si, e
oblodzenie patowca mogce
zagrozi bezpieczestwu lotu
pojawia si wwczas, gdy
samolot leci w chmurze lub
w opadzie, gdzie temperatura wynosi od ok. -15C (w
szczeglnych warunkach od
+4C) do ok. 0C. Przy sil-

nym mrozie prawdopodobiestwo intensywnego oblodzenia

jest niewielkie.
Zanim omwione zostan rodzaje
oblodzenia,
naley
wspomnie o typach
chmur (w zalenoci
od ich struktury) oraz
o opadach, bowiem
zjawiska te maj decydujce znaczenie
przy
powstawaniu
oblodzenia patowca.

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

Rys. 3. Oblodzenie na ziemi w wyniku opadu przechodzonego deszczu lub mawki [9]

Ze wzgldu na skad,
chmury dziel si na trzy klasy:
 chmury wodne (kropelkowe)
skadajce si wycznie z kropelek wody, mogce istnie nie tylko przy temperaturach dodatnich,
lecz rwnie przy temperaturach
niszych od zera stopni Celsjusza
(-10C, a czasem i niej; kropelki wody mona przechodzi do
-40C !) w tym przypadku kropelki wody s w stanie przechodzonym, co jest zjawiskiem najzupeniej zwykym;
 chmury mieszane skadajce si
z mieszaniny przechodzonych
kropelek wody i krysztakw lodu,
co ma miejsce przy umiarkowanych temperaturach ujemnych;
 chmury lodowe (krystaliczne)
skadajce si tylko z krysztakw
lodu, chmury te wystpuj przy
do niskich temperaturach.
Wanym parametrem odnoszcym

si do chmur i powstajcego w nich

oblodzenia jest tzw. wodno chmury, czyli po prostu zawarto w nich
wody w stanie ciekym lub staym
wyraana w g/m3 (w gramach wody
na metr szecienny powietrza). Chmury wodne maj wodno od 0,2 do nawet 5 g/m3, natomiast wodno chmur
krystalicznych jest znacznie mniejsza,
poniewa wynosi ona setne i tysiczne
czci grama na metr szecienny.
Z punktu widzenia bezpieczestwa lotu w niskich temperaturach,
bardzo niebezpiecznym zjawiskiem
jest zamarzajcy deszcz i mawka.
Oblodzenie w deszczu moe pozbawi samolot zdolnoci do lotu ju po
kilku minutach. Zamarzajcy deszcz
pojawia si wwczas, gdy opady pochodzce z cieplejszych mas powietrza spadaj poprzez stref inwersji
temperatury (rys. 4), dostajc si do
schodzonego (poniej 0C) powietrza zalegajcego niej. Takie przechodzone krople wody natychmiast

Rys. 4. Strefy i rodzaje oblodzenia zwizane z zachmurzeniem w rejonie frontu ciepego [2]

technika chodnicza i klimatyzacyjna 6-7/2007

249

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

niezbyt duej wodnoci chmur, drobne

krople natychmiast
zamarzaj przy zderzeniu z samolotem
i nie zmieniaj zasadniczo
prolu;
zasig oblodzenia
zaley od wielkoci
kropli im wiksze
krople, tym wiksza
Rys. 5. Formy oblodzenia [2]: a) prolowe, b) bryowate, c) powierzchnia objta
jest oblodzeniem;
szron
 bryowate twozamarzaj w zetkniciu z poszyciem
rzy si w temperaturach od ok.
samolotu (rwnie na ziemi, jeeli
-5C do -7C, przy wolniejszym
temperatura utrzymuje si tam poniej
zamarzaniu, pomidzy grudkami
0C rys.3).
lodu tworz si pcherzyki poNa rysunku 4 przedstawiono chawietrza; oblodzenie to moe te
rakterystyk oblodzenia zwizan
powstawa z mokrego niegu; ten
z typowym frontem ciepym. Nietyp oblodzenia cechuje si mniejbezpieczestwo silnego oblodzenia
sz zdolnoci do przylegania ni
w stree frontu ciepego w okresie
oblodzenie prolowe;
zimy jest bardzo wysokie, gdy war-  szron powstaje przy bardzo mastwa lodu moe narasta w tempie 1
ej wodnoci chmur, moe te po 3 mm/min (wodno chmur tego
wsta w warunkach bezchmurnych
frontu jest bardzo dua), ponadto
np. przy szybkim znianiu z duej
czsto wystpuj w tej stree opady
wysokoci, gdy powierzchnia saw postaci przechodzonego deszczu
molotu jest przechodzona a samo(lub deszczu ze niegiem) na duym
lot znalaz si nagle w otoczeniu,
obszarze. Oblodzenie w chmurach
gdzie temperatura jest wysza,
burzowych powstajcych gwnie w
wwczas powierzchnia samolotu
miesicach letnich osiga szybko
(szczeglnie oszklenie kabiny) pook. 3 6 mm/min, lecz zachodzi na
krywa si szronem.
nieduym obszarze i w zasadzie tylko w grnych warstwach chmury, Ze wzgldu na struktur lodu dzielimy
ponadto chmury te jako bardzo nie- go na trzy gwne typy:
bezpieczne dla lotnictwa s zazwy-  ld szklisty (rys. 6) powstaje w
chmurach o duej wodnoci, w
czaj omijane.
temperaturach od -20C do 0C
z przechodzonych kropel wody,
Ze wzgldu na ksztat osadzajcego
ktre zamarzaj przy zderzeniu z
si lodu mona wyrni trzy formy
powierzchni samolotu, tworzc
oblodzenia patowca (rys. 5):
rwnomiern, gadk i czsto
 prolowe tworzy si w niskiej
przezroczyst powok; im witemperaturze, poniej -20C przy

Rys. 6. Oblodzenie kaduba (a) [8] oraz krawdzi natarcia skrzyda (b) [9] ld szklisty;
na zdjciu fragmentu skrzyda widoczne jest proste urzdzenie do wizualnej oceny gruboci warstwy lodu i szybkoci jego narastania

250

zagadnienia oglne

cej lodu utworzy si na skrzydle,

tym sabiej odzwierciedla on aerodynamiczny ksztat prolu i przy
wikszej jego iloci tworzy bdzie co w rodzaju rogw na obu
powierzchniach; ten typ lodu jest
zazwyczaj gstszy i twardszy, generalnie trudny do usunicia;
 ld matowy tworzy si w
chmurach zbudowanych z przechodzonych kropel wody i
krysztakw lodu w temperaturach poniej - 10C, ma budow
krystaliczn;
 szad (rys. 7 i 8) powstaje w
chmurach zbudowanych z drobnych przechodzonych kropelek
wody, ktre zamarzajc zamykaj
powietrze bdce midzy nimi;
posiada zdolno zmiany ksztatu
oblodzenia w procesie jego powstawania; zazwyczaj pokrywa
samolot rwnomiern, szorstk,
bia warstw.
Ze wzgldu na szybko narastania warstwy oblodzenia (gwnie na
skrzydle), przyjto podzia na trzy
typy:
 oblodzenie sabe (light icing)
przyjmuje si wzrost gruboci
lodu do 12 mm w cigu kilkudziesiciu minut,
 oblodzenie rednie (moderate
icing) przyrost lodu odbywa si
w tempie ok. 1 mm/min lotu,
 oblodzenie silne (severe icing)
przyrost lodu odbywa si w tempie
2 4 mm/min lotu.
Podane powyej wartoci mog stanowi tylko ogln informacj dla pilota. Wszystko zaley od typu samolotu
(wielkoci, instalacji odlodzeniowych
i przeciwoblodzeniowych itp.) i warunkw wystpowania oblodzenia.
Tak wiec dla jednego samolotu warunki mog by rednie, a dla drugiego ju
silne. Rysunek 10 przedstawia orientacyjn analiz warunkw oblodzenia
patowca z punktu widzenia wodnoci
chmury i dugoci drogi lotu.
Oblodzenie patowca, jak ju
wspomniano w punkcie pierwszym
negatywnie wpywa na parametry
lotu samolotu. Z pord wymienionych ju kilku podstawowych przy-

technika chodnicza i klimatyzacyjna 6-7/2007

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

czyn pogarszania si bezpieczestwa

wykonywania lotu w warunkach oblodzenia, najbardziej niebezpieczne,
to utrata wasnoci aerodynamicznych profilu skrzyde i usterzenia,
co w konsekwencji prowadzi moe
do przecignicia (utraty siy nonej
skrzyde lub usterzenia) i niekontrolowanego opadania samolotu. Pokryte lodem skrzyda maj zazwyczaj (zaley to w duej mierze od
ksztatu osadzonego lodu) tendencje
do przecigania na niszych ktach
natarcia i przy wikszych prdkociach ni skrzyda czyste. Wymaga
to od pilota zwrcenia szczeglnej
uwagi podczas np. ldowania, gdy
powinien on utrzymywa zwikszon prdko podejcia, proporcjonalnie do zaistniaych warunkw
oblodzenia.
Ld na skrzydach sigajcy a
do lotek moe powodowa rwnie
utrudnienia w sterowaniu poprzecznym. Oblodzenie pojawia si bardziej intensywnie na cieszych prolach, a wic czsto na kocwkach
skrzyde, gdzie na krawdziach spywu znajduj si lotki. Ten sam problem dotyczy usterzenia poziomego,
ktre dziki temu, e ma mniejsz
ni skrzydo krawd natarcia, rozpito i ciciw, moe si obladza
proporcjonalnie 2 3 razy szybciej
ni skrzydo. Poniewa sia nona
wytwarzana przez usterzenie ma
zasadniczy wpyw na stateczno
podun samolotu, a co gorsze,
usterzenie w czasie lotu znajduje si
czsto poza polem widzenia pilota,
musi on zwraca szczegln uwag
na objawy oblodzenia tej czci patowca.
1.3 Przeciwdziaanie oblodzeniu
patowca
Rozrnia si dwie kategorie urzdze do walki z lodem na samolotach
(rys. 11):
 urzdzenia odladzajce (de-icing)
usuwajce utworzony ld, a wic
stosowane wwczas, gdy ju utworzy si powoka lodowa; w skad
tych urzdze wchodz midzy
innymi pneumatyczne odladzacze
systemu Goodrich (rys. 13);
 urzdzenia przeciwoblodzeniowe

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

Rys. 7. Skrzydo samolotu

pokryte szadzi [9]

Rys. 8. Oblodzenie dolnej powierzchni skrzyda

poza zasigiem instalacji odladzajcej - szad [8]
(anti-icing) niedopuszczajce
do oblodzenia samolotu uruchamiane zanim samolot dostanie
si w stref oblodzenia; zwykle
w skad rozbudowanego systemu
przeciwoblodzeniowego wchodzi: podgrzewanie ganika, podgrzewanie miga, podgrzewanie
rurki Pitota, podgrzewanie odpowietrznikw zbiornikw paliwa,

Rys. 9. Ld na niechronionym kopaku miga [8]

podgrzewanie szyby przedniej i
czasami antyoblodzeniowe zraszacze powierzchni.

Na rysunku 11 pokazano elementy instalacji odladzajcej i antyoblodzeniowej zastosowane w samolocie polskiej

produkcji PZL M-20 Mewa oraz
efekt zbyt wczesnego uycia odladzaczy pneumatycznych.

Rys. 10. Orientacyjna odlego (w milach morskich) przebyta do chwili utworzenia warstwy lodu o gruboci 12 mm, w rnych warunkach oblodzenia [1]

technika chodnicza i klimatyzacyjna 6-7/2007

251

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

na jaki czas (co ok. p godziny)

przestawi dwigni regulacji obrotw w pooenie skrajne, aby
wymusi wymian oleju w piacie miga.

Rys. 11. Elementy instalacji odlodzeniowo - przeciwoblodzeniowej samolotu PZL M-20

Mewa (Ice Protection System) [1]
Ochrona poszczeglnych newralgicznych elementw patowca samolotu:
 migo Ld na migle formuje
si zazwyczaj zanim zaczyna by
widoczny na skrzydach. Aby zapobiec jego powstawaniu, opaty
miga przemywane s specjalnym pynem podawanym przez
dysze zamontowane przy piacie
miga lub posiadaj elektrycznie
podgrzewane elementy na krawdzi natarcia (rys. 12). Podczas lo-

tw wykonywanych w warunkach
oblodzenia, gdy samolot nie jest
wyposaony w jedn z tych instalacji, naley utrzymywa miga na jak najwikszych obrotach
spowoduje to zmniejszenie ich
oblodzenia, gdy wzrost si odrodkowych zredukuje do minimum moliwoci utrzymania si
wody na opatach. Rwnie, jeeli w samolocie zastosowane jest
migo z przestawianym hydraulicznie skokiem, dobrze jest raz

 Skrzydo i usterzenie Obecnie

rozpowszechniony jest jeden system odladzania skrzyde, statecznika poziomego i pionowego, a s
nim pneumatyczne komory na krawdzi natarcia systemu Goodrich
(rys. 11 i 12) i dwa systemy zapobiegajce powstawaniu warstwy
lodu: podawanie niezamarzajcego pynu na powierzchni skrzyda (usterzenia) i elektryczne podgrzewanie krawdzi natarcia (prawie wycznie w odrzutowcach).
Czarne pasy na krawdziach natarcia skrzyde i usterzenia wielu
samolotw, to wanie wypeniane
spronym powietrzem gumowe
komory przyklejone do poszycia
powodujce kruszenie lodu, a w
konsekwencji jego odpadnicie.
Pamita naley, aby wybiera
waciwy moment na uycie tego
systemu, tj. przy warstwie lodu o
gruboci ok. 12 mm. Zbyt wczesne napenienie komr powietrzem
tylko wybrzuszy jeszcze cienki
ld i jeeli ponownie zamarznie
on w tej pozycji, to uniemoliwi
to powtrne korzystanie z systemu kruszcego. Natomiast zbyt
pne uycie moe by za sabe
w dziaaniu, aby skruszy zbyt
grub warstw lodu. Podawanie
pynu na powierzchni skrzyda
(usterzenia) odbywa si poprzez
pompowanie go do porowatego
poszycia na krawdzi natarcia,
gdzie pd opywajcego prol
powietrza rozprzestrzenia go po
caej powierzchni.
 Przednia szyba Wyrni tu
mona dwa podstawowe sposoby
na oczyszczenie przedniej szyby
z warstwy lodu pierwszy, to jej
podgrzewanie (caej lub jej fragmentu, rys.14), drugi to spryskiwanie jej preparatem zapobiegajcym powstawaniu lodu.

Rys.12. Przeciwoblodzeniowa instalacja opat miga: a) podawanie alkoholu na krawd natarcia opaty, b) i c) elektrycznie ogrzewana krawd natarcia opaty

252

Mimo tak wielu skutecznych sposo-

technika chodnicza i klimatyzacyjna 6-7/2007

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

zagadnienia oglne

LITERATURA:

Rys. 13. Zasada dziaania pneumatycznej instalacji odlodzeniowej systemu Goodrich [9]

Rys.14. Element grzejny szyby przedniej [8]

bw technicznych walki z lodem, nie
zapewniaj one jednak moliwoci
swobodnego latania w warunkach
oblodzenia (chmury, opad) daj jedynie wicej czasu pilotowi na ucieczk/przebicie si przez tak stref. Najwaniejsz broni w walce z oblodzeniem jest i dugo jeszcze bdzie
wiedza, dowiadczenie i rozsdek
pilota. Ju przed lotem pilot powinien
dokadnie przeanalizowa sytuacj
meteorologiczn na trasie planowanego lotu (rozkad frontw atmosferycznych, wilgotno itp.), znajc rozkad
pionowy temperatury (temperatura
przy ziemi i poziom izotermy 0C,
czyli wysoko na ktrej mona spodziewa si oblodzenia) i jak to tylko
moliwe, unika stref zagroonych
oblodzeniem.

[1] Szutowski L.: Poradnik

pilota
samolotowego.
Wyd. Avia-Test, Pozna
2003
[2] Domicz J., Szutowski L.:
Podrcznik pilota samolotowego. Wyd. Technika,
Pozna 1998
[3] Szutowski L.: Budowa i
pilota samolotw lekkich
przewodnik pilota i instruktora. Wyd. Avia-Test,
Pozna 2006
[4] Dzieranowski
P.,
ywiski M., Szczeciski S.: Napdy lotnicze
silniki tokowe. WK,
Warszawa 1981
[5] Pudlik W.: Termodynamika. Wyd. Politechniki
Gdaskiej, Gdask 1998
[6] Kneba Z., Makowski S.:
Zasilanie i sterownie silnikw. WK, Warszawa
2004
[7] Praca zbiorowa pod redakcj Z. Boncy: Czynniki chodnicze i noniki
ciepa - wasnoci cieplne,
chemiczne i eksploatacyjne. Poradnik, Wyd. MASTA, Gdask 1998
[8] Krawcewicz K.: Ld nie
zwleka, ucieka! Przegld lotniczy, 02/2004,
str.16-21
[9] http://www.aopa.org/asf/
publications/sa11.pdf
[10] http://www.sacskyranch.
com/crbice.htm
[11] http://www.kellyaerospace.com/articles/Accessory_AMT.pdf
[12] Instrukcja uytkowania
samolotu Cessna FA 150
K, 1969

cdn...
technika chodnicza i klimatyzacyjna 6-7/2007

253