Phng php Nghin cu Khoa hc

Bin tp bi:
PGS. TS. Nguyn Bo V

Phng php Nghin cu Khoa hc

Bin tp bi:
PGS. TS. Nguyn Bo V
Cc tc gi:
unknown
PGS. TS. Nguyn Bo V

Phin bn trc tuyn:

http://voer.edu.vn/c/d257fbec

MC LC
1. M u
2. Khi nim Khoa hc v Nghin cu Khoa hc
3. Phng php khoa hc
4. Vn Nghin cu Khoa hc
5. Thu thp ti liu v t gi thuyt
6. Phng php thu thp s liu
7. Cch trnh by kt qu s liu nghin cu
8. Ti liu tham kho
Tham gia ng gp

1/81

M u
Nghin cu khoa hc (NCKH) l mt hot ng then cht hng u trong nhng ngnh
khoa hc. Kt qu t NCKH l nhng pht hin mi v kin thc, v bn cht s vt,
pht trin nhn thc khoa hc v th gii, sng to phng php v phng tin k thut
mi c gi tr cao. Thc t cho thy, sinh vin khi bt u lm lun vn tt nghip v
ngay c nhng ngi mi ra trng lm vic trong cc c quan nghin cu i hi phi
c kin thc v c phng php NCKH. V vy, mn hc phng php NCKH hc l
nn tng trang b cho cc sinh vin tip cn NCKH.
Gio trnh Phng Php Nghin Cu Khoa Hc c bin son vi nhiu ni dung
cung cp nhng thng tin, nhng kin thc c bn, cc bc trong NCKH, nhng k
thut cn thit tip cn phng php th nghim v cch trnh by cc kt qu NCKH.
Hy vng rng gio trnh ny s mang li nhng kin thc b ch v nhng thng tin thit
thc cho sinh vin v nhng ngi bt u lm cng tc NCKH.
Chng ti xin chn thnh cm n s gip ca nhiu tc gi cung cp sch tham
kho v gi ti liu thng tin qua mng gip chng ti bin son gio trnh ny.
Nhm tc gi
PGS.TS. Nguyn Bo V
ThS. Nguyn Huy Ti

2/81

Khi nim Khoa hc v Nghin cu Khoa

hc
Khoa hc
Khoa hc l qu trnh nghin cu nhm khm ph ra nhng kin thc mi, hc thuyt
mi, v t nhin v x hi. Nhng kin thc hay hc thuyt mi ny, tt hn, c th
thay th dn nhng ci c, khng cn ph hp. Th d: Quan nim thc vt l vt th
khng c cm gic c thay th bng quan nim thc vt c cm nhn.
Nh vy, khoa hc bao gm mt h thng tri thc v qui lut ca vt cht v s vn
ng ca vt cht, nhng qui lut ca t nhin, x hi, v t duy. H thng tri thc ny
hnh thnh trong lch s v khng ngng pht trin trn c s thc tin x hi. Phn bit
ra 2 h thng tri thc: tri thc kinh nghim v tri thc khoa hc.
- Tri thc kinh nghim: l nhng hiu bit c tch ly qua hot ng sng hng ngy
trong mi quan h gia con ngi vi con ngi v gia con ngi vi thin nhin. Qu
trnh ny gip con ngi hiu bit v s vt, v cch qun l thin nhin v hnh thnh
mi quan h gia nhng con ngi trong x hi. Tri thc kinh nghim c con ngi
khng ngng s dng v pht trin trong hot ng thc t. Tuy nhin, tri thc kinh
nghim cha tht s i su vo bn cht, cha thy c ht cc thuc tnh ca s vt v
mi quan h bn trong gia s vt v con ngi. V vy, tri thc kinh nghim ch pht
trin n mt hiu bit gii hn nht nh, nhng tri thc kinh nghim l c s cho s
hnh thnh tri thc khoa hc.
- Tri thc khoa hc: l nhng hiu bit c tch ly mt cch c h thng nh hot
ng NCKH, cc hat ng ny c mc tiu xc nh v s dng phng php khoa hc.
Khng ging nh tri thc kinh nghim, tri thc khoa hc da trn kt qu quan st, thu
thp c qua nhng th nghim v qua cc s kin xy ra ngu nhin trong hot ng
x hi, trong t nhin. Tri thc khoa hc c t chc trong khun kh cc ngnh v b
mn khoa hc (discipline) nh: trit hc, s hc, kinh t hc, ton hc, sinh hc,

Nghin cu khoa hc
Nghin cu khoa hc l mt hat ng tm kim, xem xt, iu tra, hoc th nghim.
Da trn nhng s liu, ti liu, kin thc, t c t cc th nghim NCKH pht
hin ra nhng ci mi v bn cht s vt, v th gii t nhin v x hi, v sng to
phng php v phng tin k thut mi cao hn, gi tr hn. Con ngi mun lm
NCKH phi c kin thc nht nh v lnh vc nghin cu v ci chnh l phi rn luyn
cch lm vic t lc, c phng php t lc ngi trn gh nh trng.

3/81

 ti nghin cu khoa hc
Khi nim ti
ti l mt hnh thc t chc NCKH do mt ngi hoc mt nhm ngi thc hin.
Mt s hnh thc t chc nghin cu khc khng hon ton mang tnh cht nghin cu
khoa hoc, chng hn nh: Chng trnh, d n, n. S khc bit gia cc hnh thc
NCKH ny nh sau:
* ti: c thc hin tr li nhng cu hi mang tnh hc thut, c th cha
n vic ng dng trong hot ng thc t.
* D n: c thc hin nhm vo mc ch ng dng, c xc nh c th hiu qu v
kinh t v x hi. D n c tnh ng dng cao, c rng buc thi gian v ngun lc.
* n: l loi vn kin, c xy dng trnh cp qun l cao hn, hoc gi cho mt
c quan ti tr xin thc hin mt cng vic no nh: thnh lp mt t chc; ti tr
cho mt hot ng x hi, ... Sau khi n c ph chun, s hnh thnh nhng d n,
chng trnh, ti theo yu cu ca n.
* Chng trnh: l mt nhm ti hoc d n c tp hp theo mt mc ch xc
nh. Gia chng c tnh c lp tng i cao. Tin thc hin ti, d n trong
chng trnh khng nht thit phi ging nhau, nhng ni dung ca chng trnh th
phi ng b.
i tng nghin cu v phm vi nghin cu
* i tng nghin cu: l bn cht ca s vt hay hin tng cn xem xt v lm r
trong nhim v nghin cu.
* Phm vi nghin cu: i tng nghin cu c kho st trong trong phm vi nht
nh v mt thi gian, khng gian v lnh vc nghin cu.
Mc ch v mc tiu nghin cu
Khi vit cng nghin cu, mt iu rt quan trng l lm sao th hin c mc tiu
v mc ch nghin cu m khng c s trng lp ln nhau. V vy, cn thit phn
bit s khc nhau gia mc ch v mc tiu.
* Mc ch: l hng n mt iu g hay mt cng vic no trong nghin cu m
ngi nghin cu mong mun hon thnh, nhng thng th mc ch kh c th o
lng hay nh lng. Ni cch khc, mc ch l s sp t cng vic hay iu g
c a ra trong nghin cu. Mc ch tr li cu hi nhm vo vic g?, hoc

4/81

phc v cho iu g? v mang ngha thc tin ca nghin cu, nhm n i tng
phc v sn xut, nghin cu.
* Mc tiu: l thc hin iu g hoc hot ng no c th, r rng m ngi nghin
cu s hon thnh theo k hoch t ra trong nghin cu. Mc tiu c th o lng
hay nh lng c. Ni cch khc, mc tiu l nn tng hot ng ca ti v lm
c s cho vic nh gi k hoch nghin cu a ra, v l iu m kt qu phi t
c. Mc tiu tr li cu hi lm ci g?.
Th d: phn bit gia mc ch v mc tiu ca ti sau y.
ti: nh hng ca phn N n nng sut la H thu trng trn t ph sa ven sng
ng Bng Sng Cu Long.
Mc ch ca ti: tng thu nhp cho ngi nng dn trng la.
Mc tiu ca ti:
1. Tm ra c liu lng bn phn N ti ho cho la H thu.
2. Xc nh c thi im v cch bn phn N thch hp cho la H thu.

5/81

Phng php khoa hc

Th no l khi nim
Khi nim l qu trnh nhn thc hay t duy ca con ngi bt u t nhng tri gic
hay bng nhng quan st s vt hin thc tc ng vo gic quan. Nh vy, khi nim
c th hiu l hnh thc t duy ca con ngi v nhng thuc tnh, bn cht ca s vt v
mi lin h ca nhng c tnh vi nhau. Ngi NCKH hnh thnh cc khi nim
tm hiu mi quan h gia cc khi nim vi nhau, phn bit s vt ny vi s vt
khc v o lng thuc tnh bn cht ca s vt hay hnh thnh khi nim nhm mc
ch xy dng c s l lun.

Phn on
Trong nghin cu, ngi ta thng vn dng cc khi nim phn on hay tin on.
Phn on l vn dng cc khi nim phn bit, so snh nhng c tnh, bn cht ca
s vt v tm mi lin h gia c tnh chung v c tnh ring ca cc s vt .

Suy lun
C 2 cch suy lun: suy lun suy din v suy lun qui np"
Cch suy lun suy din
Theo Aristotle, kin thc t c nh s suy lun. Mun suy lun phi c tin v
tin c chp nhn. V vy, mt tin c mi quan h vi kt lun rt r
rng.
Suy lun suy din theo Aristotle l suy lun i t ci chung ti ci ring, v mi quan h
c bit. Th d v suy lun suy din ca Aristotle trong Bng 2.1.
Bng 2.1 th d v suy lun suy din
Tin chnh: Tt c sinh vin i hc u n
Tin ph:

Nam l sinh vin

Kt lun:

Nam i hc u n

6/81

Suy lun qui np

Vo u nhng nm 1600s, Francis Bacon a ra mt phng php tip cn khc
v kin thc, khc vi Aristotle. ng ta cho rng, t c kin thc mi phi i t
thng tin ring n kt lun chung, phng php ny gi l phng php qui np.
Phng php ny cho php chng ta dng nhng tin ring, l nhng kin thc
c chp nhn, nh l phng tin t c kin thc mi. Th d v suy lun qui
np trong Bng 2.2.
Bng 2.2 th d v suy lun qui np
Tin ring: Nam, Bc, ng v Ty tham d lp u n
Tin ring: Nam, Bc, ng v Ty t c im cao
Kt lun:

Sinh vin tham d lp u n th t c im cao

Ngy nay, cc nh nghin cu kt hp hai phng php trn hay cn gi l phng

php khoa hc (Bng 2.3). Phng php khoa hc cn phi xc nh tin chnh (gi
l gi thuyt) v sau phn tch cc kin thc c c (nghin cu ring) mt cch
logic kt lun gi thuyt.
Bng 2.3 th d v phng php khoa hc
* Tin
chnh (gi
thuyt):

Sinh vin tham d lp u n th t c im

cao

* Tham d
lp(nguyn
Nhm 1:
nhn cn nghi
ng):

Nam, Bc, ng
v Ty tham d
lp u n

Nhm 2:

Lan, Anh, Kiu

v Vn khng
tham d lp u
n

Nhm 1:

Nam, Bc, ng
v Ty t c
im 9 v 10

Nhm 2:

Lan, Anh, Kiu

v Vn t c
im 5 v 6

* im(nh
hng cn
nghi ng):

7/81

* Kt lun:

Sinh vin tham d lp u n th t c im

cao so vi khng tham d lp u n (V vy,
tin chnh hoc gi thit c cng nhn l
ng)

Cu trc ca phng php lun nghin cu khoa hc

Nghin cu khoa hc phi s dng PPKH: bao gm chn phng php thch hp (lun
chng) chng minh mi quan h gia cc lun c v gia ton b lun c vi lun
; cch t gi thuyt hay phn on s dng cc lun c v phng php thu thp
thng tin v x l thng tin (lun c) xy dng lun .
Lun
Lun tr li cu hi cn chng minh iu g? trong nghin cu. Lun l mt
phn on hay mt gi thuyt cn c chng minh. Th d: La c bn qu
nhiu phn N s b ng.
Lun c
chng minh mt lun th nh khoa hc cn a ra cc bng chng hay lun c
khoa hc. Lun c bao gm thu thp cc thng tin, ti liu tham kho; quan st v thc
nghim. Lun c tr li cu hi Chng minh bng ci g?. Cc nh khoa hc s dng
lun c lm c s chng minh mt lun . C hai loi lun c c s dng trong
nghin cu khoa hc:
Lun c l thuyt: bao gm cc l thuyt, lun im, tin , nh l, nh lut,
qui lut c khoa hc chng minh v xc nhn l ng. Lun c l thuyt
cng c xem l c s l lun.
Lun c thc tin: da trn c s s liu thu thp, quan st v lm th nghim.
Lun chng
chng minh mt lun , nh nghin cu khoa hc phi a ra phng php xc
nh mi lin h gia cc lun c v gia lun c vi lun . Lun chng tr li cu hi
Chng minh bng cch no?. Trong nghin cu khoa hc, chng minh mt lun
, mt gi thuyt hay s tin on th nh nghin cu s dng lun chng, chng hn
kt hp cc php suy lun, gia suy lun suy din, suy lun qui np v loi suy. Mt
cch s dng lun chng khc, l phng php tip cn v thu thp thng tin lm
lun c khoa hc, thu thp s liu thng k trong thc nghim hay trong cc loi nghin
cu iu tra.

8/81

Phng php khoa hc

Phng php khoa hc (PPKH). Nhng ngnh khoa hc khc nhau cng c th c
nhng PPKH khc nhau. Ngnh khoa hc t nhin nh vt l, ho hc, nng nghip s
dng PPKH thc nghim, nh tin hnh b tr th nghim thu thp s liu, gii
thch v kt lun. Cn ngnh khoa hc x hi nh nhn chng hc, kinh t, lch s s
dng PPKH thu thp thng tin t s quan st, phng vn hay iu tra. Tuy nhin, PPKH
c nhng bc chung nh: Quan st s vt hay hin tng, t vn v lp gi thuyt,
thu thp s liu v da trn s lu rt ra kt lun (Bng 2.4). Nhng vn c s khc
nhau v qu trnh thu thp s liu, x l v phn tch s liu.
Bng 2.4 v cc bc c bn trong phng php khoa hc
Bc Ni dung
1

Quan st s vt, hin tng

t vn nghin cu

t gi thuyt hay s tin on

Thu thp thng tin hay s liu th nghim

Kt lun

9/81

Vn Nghin cu Khoa hc
Bn cht ca quan st
Trc y, con ngi da vo nim tin gii thch nhng g thy c xy ra trong th
gii xung quanh m khng c kim chng hay thc nghim chng minh tnh vng
chc ca nhng quan nim, t tng, hc thuyt m h a ra. Ngoi ra, con ngi cng
khng s dng phng php khoa hc c cu tr li cho cu hi. Th d thi i
ca Aristotle (th k IV trc cng nguyn), con ngi (k c mt s nh khoa hc) tin
rng: cc sinh vt ang sng c th t xut hin, cc vt th tr (khng c s sng) c
th bin i thnh vt th hay sinh vt sng, v cho rng con trn, b, ch nhi, xut
hin t bn ly, bi t khi ngp l xy ra.
Ngy nay, cc nh khoa hc khng ngng quan st, theo di s vt, hin tng, qui lut
ca s vn ng, mi quan h, trong th gii xung quanh v da vo kin thc, kinh
nghim hay cc nghin cu c trc khm ph, tm ra kin thc mi, gii thch cc
qui lut vn ng, mi quan h gia cc s vt mt cch khoa hc. Bn cht ca quan
st l cm gic c cm nhn nh gic quan nh th gic, thnh gic, xc gic, khu
gic v v gic. Cc gic quan ny gip cho nh nghin cu pht hin hay tm ra vn
NCKH. Khi quan st phi khch quan, khng c ch quan, v quan st ch quan
thng da trn cc kin c nhn v nim tin th khng thuc lnh vc khoa hc.
Tm li, quan st hin tng, s vt l qu trnh m ngh hay suy ngh pht sinh trc
cho bc u lm NCKH. Vic quan st kt hp vi kin thc c trc ca nh nghin
cu l c s cho vic hnh thnh cu hi v t ra gi thuyt nghin cu.

Vn nghin cu khoa hc
t cu hi
Bn cht ca quan st thng t ra nhng cu hi, t t ra vn nghin cu
cho nh khoa hc v ngi nghin cu. Cu hi t ra phi n gin, c th, r rng
(xc nh gii hn, phm vi nghin cu) v lm sao c th thc hin th nghim kim
chng, tr li. Th d, cu hi: C bao nhiu hc sinh n trng hm nay?. Cu tr
li c thc hin n gin bng cch m s lng hc sinh hin din trng. Nhng
mt cu hi khc t ra: Ti sao bn n trng hm nay?. R rng cho thy rng, tr
li cu hi ny thc s hi kh thc hin, th nghim kh phc tp v phi tin hnh iu
tra hc sinh.
Cch t cu hi thng bt u nh sau: Lm th no, bao nhiu, xy ra u, ni no,
khi no, ai, ti sao, ci g, ? t cu hi hay t vn nghin cu l c s gip nh
10/81

khoa hc chn ch nghin cu (topic) thch hp. Sau khi chn ch nghin cu,
mt cng vic rt quan trng trong phng php nghin cu l thu thp ti liu tham
kho (ty theo loi nghin cu m c phng php thu thp thng tin khc nhau).
Phn loi vn nghin cu khoa hc
Sau khi t cu hi v vn nghin cu khoa hc c xc nh, cng vic tip
theo cn bit l vn thuc loi cu hi no. Nhn chung, vn c th hin
trong 3 loi cu hi nh sau:
a/ Cu hi thuc loi thc nghim.
b/ Cu hi thuc loi quan nim hay nhn thc.
c/ Cu hi thuc loi nh gi.
a/ Cu hi thuc loi thc nghim
Cu hi thuc loi thc nghim l nhng cu hi c lin quan ti cc s kin xy ra
hoc cc qu trnh c mi quan h nhn-qu v th gii ca chng ta. tr li cu hi
loi ny, chng ta cn phi tin hnh quan st hoc lm th nghim; Hoc hi cc chuyn
gia, hay nh ngi lm chuyn mn gip . Cu hi thuc loi ny c trong cc lnh
vc nh sinh hc, vt l, ha hc, kinh t, lch s, Th d: Cy la cn bao nhiu phn
N pht trin tt? Mt s cu hi c th khng c cu tr li nu nh khng tin hnh
thc nghim. Th d, loi ngi c tin ha t cc ng vt khc hay khng? Cu hi
ny c th c tr li t cc NCKH nhng phi ht sc cn thn, v chng ta khng c
c s v hiu bit tr li cu hi ny. Tt c cc kt lun phi da trn tin cy
ca s liu thu thp trong quan st v th nghim. Nhng suy ngh n gin, nhn thc
khng th tr li cu hi thuc loi thc nghim ny m ch tr li cho cc cu hi thuc
v loi quan nim.
b/ Cu hi thuc loi quan nim hay nhn thc
Loi cu hi ny c th c tr li bng nhng nhn thc mt cch logic, hoc ch l
nhng suy ngh n gin cng tr li m khng cn tin hnh thc nghim hay
quan st. Th d Ti sao cy trng cn nh sng?. Suy ngh n gin y c hiu
l c s phn tch nhn thc v l l hay l do, ngha l s dng cc nguyn tc, qui lut,
php l trong x hi v nhng c s khoa hc c trc. Cn ch s dng cc qui lut,
lut l trong x hi c p dng mt cch n nh v ph hp vi vn nghin
cu.
c/ Cu hi thuc loi nh gi

11/81

Cu hi thuc lai nh gi l cu hi th hin gi tr v tiu chun. Cu hi ny c lin

quan ti vic nh gi cc gi tr v o c hoc gi tr thm m. tr li cc cu
hi loi ny, cn hiu bit nt c trng gia gi tr thc cht v gi tr s dng. Gi tr
thc cht l gi tr hin hu ring ca s vt m khng l thuc vo cch s dng. Gi
tr s dng l s vt ch c gi tr khi n p ng c nhu cu s dng v n b nh
gi khng cn gi tr khi n khng cn p ng c nhu cu s dng na. Th d: Th
no l ht go c cht lng cao?.
Cch pht hin vn nghin cu khoa hc
Cc vn nghin cu khoa hc thng c hnh thnh trong cc tnh hung sau:
* Qu trnh nghin cu, c v thu thp ti liu nghin cu gip cho nh khoa hc pht
hin hoc nhn ra cc vn v t ra nhiu cu hi cn nghin cu (pht trin vn
rng hn nghin cu). i khi ngi nghin cu thy mt iu g cha r
trong nhng nghin cu trc v mun chng minh li. y l tnh hung quan trng
nht xc nh vn nghin cu.
* Trong cc hi ngh chuyn , bo co khoa hc, k thut, i khi c nhng bt
ng, tranh ci v tranh lun khoa hc gip cho cc nh khoa hc nhn thy c
nhng mt yu, mt hn ch ca vn tranh ci v t ngi nghin cu nhn
nh, phn tch li v chn lc rt ra vn cn nghin cu.
* Trong mi quan h gia con ngi vi con ngi, con ngi vi t nhin, qua hot
ng thc t lao ng sn xut, yu cu k thut, mi quan h trong x hi, c x,
lm cho con ngi khng ngng tm ti, sng to ra nhng sn phm tt hn nhm phc
v cho nhu cu i sng con ngi trong x hi. Nhng hot ng thc t ny t ra
cho ngi nghin cu cc cu hi hay ngi nghin cu pht hin ra cc vn cn
nghin cu.
* Vn nghin cu cng c hnh thnh qua nhng thng tin bc xc, li ni phn
nn nghe c qua cc cuc ni chuyn t nhng ngi xung quanh m cha gii thch,
gii quyt c vn no .
* Cc vn hay cc cu hi nghin cu cht xut hin trong suy ngh ca cc nh
khoa hc, cc nh nghin cu qua tnh c quan st cc hin tng ca t nhin, cc hot
ng xy ra trong x hi hng ngy.
* Tnh t m ca nh khoa hc v iu g cng t ra cc cu hi hay vn nghin
cu.

12/81

Thu thp ti liu v t gi thuyt

Ti liu
Mc ch thu thp ti liu
Thu thp v nghin cu ti liu l mt cng vic quan trng cn thit cho bt k hot
ng nghin cu khoa hc no. Cc nh nghin cu khoa hc lun c v tra cu ti
liu c trc lm nn tng cho NCKH. y l ngun kin thc qu gi c tch ly
qua qu trnh nghin cu mang tnh lch s lu di. V vy, mc ch ca vic thu thp
v nghin cu ti liu nhm:
Gip cho ngi nghin cu nm c phng php ca cc nghin cu thc
hin trc y.
Lm r hn ti nghin cu ca mnh.
Gip ngi nghin cu c phng php lun hay lun c cht ch hn.
C thm kin thc rng, su v lnh vc ang nghin cu.
Trnh trng lp vi cc nghin cu trc y, v vy mt thi gian, cng
sc v ti chnh.
Gip ngi nghin cu xy dng lun c (bng chng) chng minh gi
thuyt NCKH.
Phn loi ti liu nghin cu
Phn loi ti liu gip cho ngi nghin cu chn lc, nh gi v s dng ti liu
ng vi lnh vc chuyn mn hay i tng mun nghin cu. C th chia ra 2 loi ti
liu: ti s cp (hay ti liu liu gc) v ti liu th cp.
Ti liu s cp
Ti liu s cp l ti liu m ngi nghin cu t thu thp, phng vn trc tip, hoc
ngun ti liu c bn, cn t hoc cha c ch gii. Mt s vn nghin cu c rt
t ti liu, v vy cn phi iu tra tm v khm ph ra cc ngun ti liu cha c
bit. Ngi nghin cu cn phi t chc, thit lp phng php ghi chp, thu thp s
liu.
Ti liu th cp
Loi ti liu ny c ngun gc t ti liu s cp c phn tch, gii thch v tho
lun, din gii. Cc ngun ti liu th cp nh: Sch gio khoa, bo ch, bi bo, tp
san chuyn , tp ch, bin bn hi ngh, bo co khoa hc, internet, sch tham kho,

13/81

lun vn, lun n, thng tin thng k, hnh nh, video, bng cassette, ti liu-vn th,
bn tho vit tay,
Ngun thu thp ti liu
Thng tin thu thp lm nghin cu c tm thy t cc ngun ti liu sau:
Lun c khoa hc, nh l, qui lut, nh lut, khi nim, c th thu thp
c t sch gio khoa, ti liu chuyn nghnh, sch chuyn kho, ...
Cc s liu, ti liu cng b c tham kho t cc bi bo trong tp ch
khoa hc, tp san, bo co chuyn khoa hc, .
S liu thng k c thu thp t cc Nin Gim Thng K: Chi cc thng k,
Tng cc thng k, .
Ti liu lu tr, vn kin, h s, vn bn v lut, chnh sch, thu thp t cc
c quan qun l Nh nc, t chc chnh tr - x hi.
Thng tin trn truyn hnh, truyn thanh, bo ch, mang tnh i chng cng
c thu thp, v c x l lm lun c khoa hc chng minh cho vn
khoa hc.

Gi thuyt
nh ngha gi thuyt
Gi thuyt l cu tr li m th hoc l s tin on tr li cho cu hi hay vn
nghin cu. Ch : gi thuyt khng phi l s quan st, m t hin tng s vt,
m phi c kim chng bng cc c s l lun hoc thc nghim.
Cc c tnh ca gi thuyt
Gi thuyt c nhng c tnh sau:
Gi thuyt phi theo mt nguyn l chung v khng thay trong sut qu trnh
nghin cu.
Gi thuyt phi ph hp vi iu kin thc t v c s l thuyt.
Gi thuyt cng n gin cng tt.
Gi thuyt c th c kim nghim v mang tnh kh thi.
Mt gi thuyt tt phi tho mn cc yu cu sau:
Phi c tham kho ti liu, thu thp thng tin.
Phi c mi quan h nhn - qu.
C th thc nghim thu thp s liu.

14/81

Mi quan h gia gi thuyt v vn khoa hc

Sau khi xc nh cu hi hay vn nghin cu khoa hc, ngi nghin cu hnh
thnh tng khoa hc, tm ra cu tr li hoc s gii thch ti vn cha bit (t
gi thuyt). tng khoa hc ny cn gi l s tin on khoa hc hay gi thuyt gip
cho ngi nghin cu c ng c, hng i ng hay tip cn ti mc tiu cn nghin
cu. Trn c s nhng quan st bc u, nhng tnh hung t ra (cu hi hay vn ),
nhng c s l thuyt (tham kho ti liu, kin thc c,), s tin on v nhng d
kin tin hnh thc nghim s gip cho ngi nghin cu hnh thnh mt c s l lun
khoa hc xy dng gi thuyt khoa hc.
Th d, khi quan st thy hin tng xoi rng tri, mt cu hi c t ra l lm th
no gim hin tng rng tri ny (vn nghin cu). Ngi nghin cu s xy
dng gi thuyt da trn c s cc hiu bit, nghin cu ti liu, nh sau: Nu gi
thuyt cho rng NAA lm tng s u tri xoi Ct Ha Lc. Bi v NAA ging nh
kch thch t Auxin ni sinh, l cht c vai tr sinh l trong cy gip tng s u tri,
lm gim hm lng ABA hay gim s to tng ri. NAA lm tng u tri trn mt
s loi cy n tri nh xoi Chu Hng V, nhn , vy th vic phun NAA s gip cy
xoi Ct Ha Lc u tri nhiu hn so vi cy khng phun NAA.
Cu trc ca mt gi thuyt
Cu trc c mi quan h nhn-qu
Cn phn bit cu trc ca mt gi thuyt vi mt s cu ni khc khng phi l gi
thuyt. Th d: khi ni: Cy trng thay i mu sc khi gp lnh hoc Tia nh sng
cc tm gy ra t bin, cu ny nh l mt cu kt lun, khng phi l cu gi thuyt.
i khi gi thuyt t ra khng th hin mi quan h m th v khng th thc hin
th nghim chng minh. Th d: ti chi v s, vy th ti s giu hoc nu ti gi
m men bia, vy th nhiu hi gas s sinh ra.
Cu trc ca mt gi thuyt c cha qu nhiu bin quan st v chng c mi quan
h vi nhau. Khi lm thay i mt bin no , kt qu s lm thay i bin cn li. Th
d: Cy trng quang hp tt s cho nng sut cao. C qu nhiu yu t nh hng n
kh nng quang hp ca cy
Mt cu trc gi thuyt tt phi cha ng mi quan h nhn-qu v thng s
dng t m th c th.
Th d: gi thuyt Phn bnc th lm gia tng s sinh trng hay nng sut cy
trng. Mi quan h trong gi thuyt l nh hng quan h gia phn bn v s sinh
trng hoc nng sut cy trng, cn nguyn nhn l phn bn v kt qu l s sinh
trng hay nng sut cy trng.
15/81

 Cu trc Nu-vy th
Mt cu trc khc ca gi thuyt Nu-vy th cng thng c s dng t gi
thuyt nh sau:
Nu (h qu hoc nguyn nhn) c lin quan ti (nguyn nhn hoc h qu) ,
Vy th nguyn nhn c th hay nh hng n h qu.
Th d: Nu v ht u c lin quan ti s ny mm, vy th ht u c v nhn c th
khng ny mm.
Mt s nh khoa hc t cu trc ny nh l s tin on v da trn xy dng
th nghim kim chng gi thuyt. Th d: Nu dng cht N c nh hng n s sinh
trng ca la, vy th bn phn N c th lm gia tng nng sut la.
Cch t gi thuyt
iu quan trng trong cch t gi thuyt l phi t nh th no c th thc hin th
nghim kim chng ng hay sai gi thuyt . V vy, trong vic xy dng mt
gi thuyt cn tr li cc cu hi sau:
1. Gi thuyt ny c th tin hnh thc nghim c khng?
2. Cc bin hay cc yu t no cn c nghin cu?
3. Phng php th nghim no (trong phng, kho st, iu tra, bng cu hi,
phng vn, ) c s dng trong nghin cu?
4. Cc ch tiu no cn o t trong sut th nghim?
5. Phng php x l s liu no m ngi nghin cu dng bc b hay chp
nhn gi thuyt?
Mt gi thuyt hp l cn c cc c im chnh sau y:
Gi thuyt t ra phi ph hp v da trn quan st hay c s l thuyt hin ti
(kin thc vn c, nguyn l, kinh nghim, kt qu nghin cu tng t trc
y, hoc da vo ngun ti liu tham kho), nhng tng trong gi thuyt l
phn l thuyt cha c chp nhn.
Gi thuyt t ra c th lm s tin on th hin kh nng ng hay sai (th
d, mt t l cao nhng ngi ht thuc l b cht do ung th phi khi so snh
vi nhng ngi khng ht thuc l. iu ny c th tin on qua kim
nghim).
Gi thuyt t ra c th lm th nghim thu thp s liu, kim chng hay
chng minh gi thuyt (ng hay sai).
Tm li, gi thuyt t ra da trn s quan st, kin thc vn c, cc nguyn l, kinh
nghim trc y hoc da vo ngun ti liu tham kho, kt qu nghin cu tng t
16/81

trc y pht trin nguyn l chung hay bng chng gii thch, chng minh cu
hi nghin cu. Xt v bn cht logic, gi thuyt c t ra t vic xem xt bn cht
ring, chung ca s vt v mi quan h ca chng hay gi l qu trnh suy lun. Qu
trnh suy lun l c s hnh thnh gi thuyt khoa hc.
Th d: khi quan st s ny mm ca cc ht u hoc da trn cc ti liu nghin cu
khoa hc ngi nghin cu nhn thy ht u bnh thng, ht no, v ht bng lng
th ny mm tt v u (y l mt kt qu c bit qua l thuyt, ti liu nghin cu
trc y,). Nh vy, ngi nghin cu c th suy lun t ra cu hi i vi cc
ht u c v b nhn nheo th ny mm nh th no? (y l cu hi). Gi thuyt c
t ra l Nu s ny mm ca ht u c lin quan ti v ht, vy th ht u c v
nhn c th khng ny mm. y l mt gi thuyt m c th d dng lm th nghim
kim chng.
Kim chng gi thuyt qua so snh gia tin on vi kt qu th nghim
Bn cnh vic kim nghim, mt yu t quan trng l nh gi s tin on. Nu nh s
tin on c tm thy l khng ng (da trn kt qu hay bng chng th nghim),
ngi nghin cu kt lun rng gi thuyt (mt phn gi thuyt) sai (ngha l bc b
hay chng minh gi thuyt sai). Khi s tin on l ng (da trn kt qu hay bng
chng th nghim), kt lun gi thuyt l ng.
Thng th cc nh khoa hc vn dng kin thc tin on mi quan h gia bin
c lp v bin ph thuc. Th d: gi thuyt t ra trn s tin on l Nu gia tng
phn bn, lm gia tng nng sut, vy th cc cy u c bn phn nhiu hn s cho
nng sut cao hn. Nu s tin on khng da vo kin thc khoa hc, ti liu nghin
cu lm trc y th s tin on c th vt ra ngoi kt qu mong mun nh th
d Hnh 1: p ng ca nng sut theo liu lng phn N cung cp cy u.

17/81

Hnh 1. Nng sut u theo lng N bn (khng da trn kin thc khoa hc hay thc
nghim)
R rng trong thc t cho thy, nng sut ch c th gia tng n mt mc cung cp
phn N no (Hnh 2). xc nh mc phn N cung cp cho nng sut cao nht
(gn chnh xc), th nh nghin cu cn c hiu bit v qui lut cung cp dinh dng
v mt s ti liu nghin cu trc y v phn bn, t s a ra mt vi mc
c th kim chng.

Hnh 2. S p ng nng sut theo cung cp phn bn N

18/81

Phng php thu thp s liu

Phng php thu thp s liu t tham kho ti liu
Phng php ny l da trn ngun thng tin s cp v th cp thu thp c t nhng
ti liu nghin cu trc y xy dng c s lun c chng minh gi thuyt. Th
d, chng minh gi thuyt khng th loi b cy bch n ra khi c cu cy trng
rng, ngi ta da vo nhng nghin cu c trc nh sau (V Cao m, 2003):
Kt qu nghin cu ti Nga cho thy, ch trong 15 nm bch n c sc tng
trng chiu cao gp 5 ln so vi cy d v 10 ln so vi cy si;
Sn lng bch n trn 1 ha hng nm rt cao, ti 20 n 25 m3/ha/nm, trong
khi cy m ch t 15-20 m3/ha/nm v cy b l 10-15 m3/ha/nm;
Theo thng k ca FAO, t nm 1.744 n 1.975 c hn 100 nc nhp
khu bch n, trong c 78 nc trng rng bch n thnh rng kinh t
c sn lng cao vi qui m ln.

Phng php thu thp s liu t nhng thc nghim

Khi nim
Trong phng php ny, s liu c thc hin bng cch quan st, theo di, o c
qua cc th nghim. Cc th nghim trong lnh vc khoa hc t nhin, vt l, ha hc,
k thut, nng nghip, k c x hi thng c thc hin trong phng th nghim, nh
li, ngoi ng v cng ng x hi. thu thp s liu, cc nh NCKH thng t ra
cc bin quan st v o c (thu thp s liu). Cc nghim thc trong th nghim (c
nhng mc khc nhau) thng c lp li lm gim sai s trong thu thp s liu.
V d: Ngi nghin cu mun xem xt nhng mc phn bn (hay cn gi nghim
thc phn bn) no lm tng nng sut, trong cch b tr th nghim th mi mc
phn bn thng c lp li nhiu ln. Kt qu th nghim l cc s liu c o t
cc ch tiu sinh trng v nng sut nhng mc phn bn khc nhau.
Phng php khoa hc trong thc nghim gm cc bc nh: lp gi thuyt, xc nh
bin, b tr th nghim, thu thp s liu kim chng gi thuyt.
nh ngha cc loi bin trong th nghim
Trong nghin cu thc nghim, c 2 loi bin thng gp trong th nghim, l bin
c lp (independent variable) v bin ph thuc (dependent variable).

19/81

 Bin c lp (cn gi l nghim thc): l cc yu t, iu kin khi b thay i

trn i tng nghin cu s nh hng n kt qu th nghim. Nh vy, i
tng nghin cu cha mt hoc nhiu yu t, iu kin thay i. Ni cch
khc kt qu s liu ca bin ph thuc thu thp c thay i theo bin c
lp.
Th d:
Bin c lp c th l liu lng phn bn, loi phn bn, lng nc ti, thi gian
chiu sng khc nhau, (hay cn gi l cc nghim thc khc nhau).
Trong bin c lp, thng c mt mc i chng hay nghim thc i chng (cha
cc yu t, iu kin mc thng thng) hoc nghim thc c xc nh m
ngi nghin cu khng cn tin on nh hng ca chng. Cc nghim thc cn li
s c so snh vi nghim thc i chng hoc so snh gia cc cp nghim thc vi
nhau .
Bin ph thuc (cn gi l ch tiu thu thp): l nhng ch tiu o c v b
nh hng trong sut qu trnh th nghim, hay c th ni kt qu o c ph
thuc vo s thay i ca bin c lp. Th d: khi nghin cu s sinh trng
ca cy ma, cc bin ph thuc y c th bao gm: chiu cao cy, s l,
trng lng cy, v kt qu o c ca bin ph thuc cc nghim thc
khc nhau c th khc nhau.
Th d:
ti: nh hng ca liu lng phn N trn nng sut la H Thu c cc bin nh
sau:
+ Bin c lp: liu lng phn N bn cho la khc nhau. Cc nghim thc trong th
nghim c th l 0, 20, 40, 60 v 80 kgN/ha. Trong nghim thc i chng khng
bn phn N.
+ Bin ph thuc: c th l s bng/m2, ht cht/bng, trng lng ht v nng sut ht
(t/ha).
Xc nh cc bin trong th nghim da trn mi quan h nhn-qu ca gi
thuyt
Kt qu quan st l thuc vo nguyn nhn gy nh hng. Da vo mi quan h trong
gi thuyt t ra, ngi nghin cu d dng xc nh c yu t no nh hng n s
kin quan st. Th d, nh hng ca nng NAA trn s u tri ca xoi Ct Ha
Lc. y, t l u tri (kt qu) khc nhau l do nh hng ca cc nng NAA

20/81

(nguyn nhn) khc nhau. Nh vy, bin c lp l bin m ngi nghin cu c nh

lm thay i (nng NAA khc nhau) v bin ph thuc y l s u tri hay t l
rng tri cc nghim thc c nng NAA khc nhau.
B tr th nghim thu thp s liu nghin cu
i tng kho st
chn i tng kho st trong th nghim, cng vic u tin l phi xc nh qun
th (population) m ngi nghin cu mun o c thu thp kt qu. Mt qun th
bao gm nhiu c th mang cc thnh phn v c im khc nhau m ta mun kho st.
i tng kho st thng c chia lm hai nhm:
a) Nhm kho st: i tng c t ra trong gi thuyt.
b) Nhm i chng: so snh vi nhm kho st.
Khung mu (sample frame)
b tr v thu thp s liu th nghim nghin cu th cng vic trc tin l thit
lp khung mu. Khung mu cn xc nh cc c th trong qun th mc tiu (target
population), c mu v phng php ly mu.
Trong trng hp thit lp khung mu sai th mu chn s khng i din cho qun th
mc tiu v s liu thu thp s khng i din cho qun th. C ba trng hp to ra
khung mu sai:
Khung mu cha qu nhiu c th, m trong c c th khng nm trong
qun th mc tiu.
Khung mu cha qu t c th, m trong c c th nm v khng nm trong
qun th mc tiu.
Khung mu cha tp hp cc c th khng ng hay khung mu khng nm
trong qun th mc tiu.
Hai giai on to khung mu:
1. Xc nh cc c th trong qun th mc tiu v c mu. Th d, c mu ca 100
h gia nh thnh ph v 150 gia nh nng thn.
2. Chn phng php ly mu ngu nhin hoc khng ngu nhin. Th d: trong
nghin cu iu tra, mu ngu nhin th v tr chn mu c th da vo bn
ranh gii gia cc vng, lp danh sch h gia nh theo s nh, danh b in
thoi nu c, sau chn phng php ly mu.

21/81

Phng php ly mu
Trc khi i vo chi tit v phng php ly mu, cn hiu cc nh ngha c lin quan
n phng php, trnh by trong Bng 5.1.
Bng 5.1 Cc nh ngha c lin quan n phng php ly mu
Qun th
Mt tp hp cc i tng kho st (ngi, c th, nhn vt, sinh
(population) vt,) v cha cc c tnh cn nghin cu hay kho st.
Qun th
mc
tiu(target
population)

Mang c tnh no v c nh gi qua mu; hoc mang cc c

tnh cn nghin cu v i din cho ton qun th. Th d, khi nghin
cu v vic s dng cc bp l nu n, th qun th mc tiu hu ht l
ngi ph n.

Mu
(sample)

Mt phn hoc tp hp nh c th ca qun th mc tiu c chn

i din cho qun th kho st nghin cu.

Mu khng
xc sut
(nonprobability
sample)

Phng php trong vic chn mu khng c xc sut ng u hay

cc c th trong qun th khng c c hi c chn nh nhau.

Mu xc
sut
(probability
sample)

Phng php chn mu trong mi c th c mt xc sut c trng

ca mu v thng bng nhau. Hu ht vic ly mu xc sut s dng
cch ly mu ngu nhin to ra mi c th trong qun th c c hi
c chn nh nhau.

Mc ch ca tt c cc phng php ly mu l t c mu i din cho c qun th

nghin cu. Khi chn phng php ly mu th cn hiu r cc c tnh ca qun th
nghin cu xc nh c mu quan st i din v nh gi tng i chnh xc
qun th.
Trong nghin cu, khng th quan st ht ton b cc c th trong qun th, m ch chn
mt s lng cc c th i din hay cn gi l mu th nghim. Phng php chn
mu th nghim rt quan trng, bi v c lin quan ti s bin ng hay ng u ca
mu. C hai phng php chn mu: (1) Chn mu khng xc sut (khng ch ti
ng u) v (2) chn mu xc sut ( cp ti ng u).
* Chn mu khng c xc sut
Phng php chn mu khng xc sut l cch ly mu trong cc c th ca mu
c chn khng ngu nhin hay khng c xc sut la chn ging nhau. iu ny th
hin trong cch chn mu nh sau:
22/81

 Cc n v mu c t la chn m khng c phng php.

Cc n v mu rt d dng t c hoc d dng tip cn. Th d chn nhng
h trn nhng con ng d i.
Cc n v mu c chn theo l do kinh t, th d tr tin cho s tham d.
Cc n v mu c quan tm bi ngi nghin cu trong cch in hnh
ca qun th mc tiu. Th d ngi nghin cu ch quan tm n cc nhn vt
in hnh trong qun th nghin cu, so snh vi cc nhn vt khc.
Cc n v mu c chn m khng c s thit k r rng (th d: chn 50
ngi u tin n bui sng).
Phng php chn mu khng c xc sut thng c tin cy thp. Mc chnh xc
ca cch chn mu khng xc sut ty thuc vo s phn on, cch nhn, kinh nghim
ca ngi nghin cu, s may mn hoc d dng v khng c c s thng k trong vic
chn mu.
* Chn mu xc sut
C bn ca vic chn mu xc sut l cch ly mu trong vic chn cc c th ca
mu sao cho mi c th c c hi la chn nh nhau, nu nh c mt s c th c c
hi xut hin nhiu hn th s la chn khng phi l ngu nhin. ti u ha mc
chnh xc, ngi nghin cu thng s dng phng php ly mu ngu nhin.
* Cc phng php chn mu ngu nhin
- Chn mu ngu nhin n gin (simple random)
Cch n gin nht ca vic chn cc c th ca mu trong cch chn mu ngu nhin
l s dng xc sut. Vic la chn n cc c th t mt qun th sao cho cc c th c c
hi bng nhau hay mt xc sut bng nhau trong phng php ny. Th d: Mt trng
hc c 1.000 sinh vin, ngi nghin cu mun chn ra 100 sinh vin nghin cu
v tnh trng sc khe trong s 1.000 sinh vin. Theo cch chn mu n gin th ch
cn vit tn 1.000 sinh vin vo trong mu giy nh, sau b tt c vo trong mt ci
thng v ri rt ngu nhin ra 100 mu giy. Nh vy, mi sinh vin c mt c hi la
chn nh nhau v xc sut chn ngu nhin mt sinh vin trn d dng c tnh. Th
d trn ta c qun th N = 1.000 sinh vin v c mu n = 100 sinh vin. Nh vy, sinh
vin ca trng c chn trong cch ly mu ngu nhin s c xc sut l n/(N x 100)
hay 100/(1000 x 100) = 10%.
Mt cch chn mu ngu nhin khc l s dng bng s ngu nhin trong sch thng k
php th nghim hoc cch chn s ngu nhin bng cc chng trnh thng k trn my
tnh.
Phng php chn mu ngu nhin trong cc th nghim ly mu trong thc t c th
hin trong hnh 5.1.
23/81

Hnh 5.1 Phng php chn mu ngu nhin trong thc t

- Chn mu phn lp (stratified samples)
Chn mu phn lp c thc hin khi qun th mc tiu c chia thnh cc nhm hay
phn lp. Trong phng php ly mu phn lp, tng qun th (N) u tin c chia
ra thnh L lp ca cc qun th ph N1, N2 NL, nh vy:

p dng k thut chn mu phn lp th trc tin ngi nghin cu cn nm cc

thng tin v cc s liu nghin cu trc y c lin quan n cch ly mu phn lp.
Sau , ngi nghin cu s xc nh c mu v chn ngu nhin cc c th trong mi
lp.
Th d: khi nghin cu v mc giu ngho ca mt vng nghin cu c 4 huyn
(4 phn lp), mi huyn c s h gia nh khc nhau c bit trong Bng 5.2. Ngi
nghin cu mun thc hin 200 cuc phng vn h gia nh trong vng nghin cu, nh
vy c mu ca mi huyn s c tnh theo t l phn trm trong Bng 5.2 nh sau:
Bng Th d v cch chn mu phn lp
Huyn

S h trong mi
lp

T l h trong mi lp
(%)

C mu phng vn mi
lp

250

25

50

150

15

30

400

40

80

200

20

40

1000

100

200
24/81

Nu nh s h ca 4 huyn gn nh nhau, ngi nghin cu ch cn chn 50 cuc phng

vn trong mi huyn v sau chn mu ngu nhin trong mi lp.
Cng trong nghin cu trn, nu ngi nghin cu khng phn chia cc huyn ra thnh
cc lp, th phng php ly mu ngu nhin phng vn h gia nh trong vng nghin
cu s sai v s liu thu thp s khng i din cho vng nghin cu, do mu c th tp
trung mt huyn no .
Mt s nghin cu thng c chia lp trong qun th mc tiu gm:
Phn lp qun th mc tiu l cc thnh ph, tnh, huyn;
phn lp theo vng sinh thi khc nhau;
phn lp qun th mc tiu l cc h gia nh theo mc giu ngho, trnh
hc vn, ;

Trong phng php chn mu phn lp, cc qun th ph l cc vng chia ph hay cc
l c chia trong Hnh 5.2 khi xc nh cc yu t nh loi t, dng i sng thc
vt hoc dng a hnh, Cc im c chn ngu nhin trong mi vng ph c
th hin trong Hnh 5.2.

Hnh 5.2 Phng php chn mu phn lp

- Chn mu h thng (systematic samples)
i khi cch chn n v mu ngu nhin khng tt hn cch chn mu h thng. Trong
chn mu h thng, c mu n c chn (c phng php tnh xc sut tng t) t mt
qun th N. Cch ly mu h thng l khung mu ging nh l 1 hng ca cc n v
mu, v mu nh l mt chui lin tip ca cc im s c khong cch bng nhau theo
hng dc.
Th d chn mu h thng nh sau: mun nghin cu 1 thnh vin trong mi nhm c 10
c th, qun th c 10 nhm (tng c th ca qun th l 100), nh s c th t 1-100.
25/81

Lc ny nhm 1 c nh s t 1-10; nhm 2 t 11-20; nhm 3 t 21-30; nhm 10

t 91-100.
Trc tin cn sp xp th t cc n v mu (th d theo th t gia tng trong trng
hp ny). Sau chn im u tin bt k c gi tr < 10 (th d chn ngu nhin mt
s trong khong t 1-10 l 7. S c th tip theo s cng thm l 10. Nh vy cc thnh
vin c chn s c s th t l 7, 17, 27, 37, 47, 97.
Nhm 1:
1. 93535459
2. 93781078
3. 93732085
4. 93763450
5. 93763450
6. 94407382
7. 94409687 <== (c th c chn c s th t l 7)
8. 94552345
9. 94768091
10. 94556321
Nhm 2 :
11. 94562119
12. 94127845
13. 94675420
14. 94562119
15. 94127846
16. 94675442

26/81

17. 94675411 < ==== (c th c chn c s th t l 17)

18. 94675420
19. 94675422
20. 94675416
Phng php chn mu h thng to ra cc c cc im c khong cch u nhau vi
cc c cu trc khc nhau nh hnh vung (Hnh 5.3), ch nht,

Hnh 5.3 Phng php chn mu h thng

- Chn mu ch tiu (quota sampling)
Trong cch chn mu ch tiu, qun th nghin cu c phn nhm hoc phn lp nh
cch chn mu phn lp. Cc i tng nghin cu trong mi nhm c ly mu theo
t l bit v sau tin hnh phng php chn mu khng sc xut. thit lp
mu ch tiu th ngi nghin cu cn phi bit t nht cc s liu, thng tin trong qun
th mc tiu phn chia cc ch tiu mun kim sot. Th d, mt cuc phng vn
bit c hot ng hoc l do khch du lch n Cn th. Da trn s liu nghin cu
trc y hoc s liu iu tra dn s cho bit l do khch du lch ti Cn th nh sau:
60% vi l do i ngh mt, vui chi; 20% l do thm bn b, gia nh; 15% l do kinh
doanh v 5% l do hi hp. Ngi nghin cu d tnh c mu mun phng vn 500
khch du lch, v chn nhng ni c nhiu khch du lch nh khch sn, ni hi hp,
khu vui chi gii tr, Nh vy t l mu mun phng vn t c cho mi l do
(ch tiu) nu trn s tng ng t l l 300, 100, 75 v 25 khch du lch. Nu nh ch
tiu 300 khch du lch n vi l do vui chi, gii tr c tr li cha th phi tip
tc phng vn cho ti khi t c ch tiu.
Thun li ca ly mu ch tiu p dng trong mt vi nghin cu l chi ph thc hin
nghin cu tng i r v d (do khng cn phi thit lp khung mu). Bt li ca vic
chn mu ch tiu l khng i din ton b qun th, do ly mu khng xc sut nh
27/81

chn u tin phng vn khch du lch n trc, chn ni c nhiu khch lui ti, khch
khch sn, ... v v vy mc tin cy ph thuc vo kinh nghim hay s phn on
ca ngi nghin cu v s nhit tnh ca ngi tr li phng vn.
tng mc tin cy, ngi nghin cu cn thc hin cuc phng vn bc u
kim tra ngi tr li c ri vo cc ch tiu hay khng. Chn mu ch tiu t c p
dng trong cc nghin cu pht trin, nhng i khi oc s dng trong mt vi nghin
cu nh mang cc c tnh quan st.
* Chn mu khng gian (spatial sampling)
Ngi nghin cu c th s dng cch ly mu ny khi hin tng, s vt c quan
st c s phn b mu theo khng gian (cc i tng kho st trong khung mu c v
tr khng gian 2 hoc 3 chiu). Th d ly mu nc sng, t sn i, hoc khng
kh trong phng. Cch chn mu nh vy thng gp trong cc nghin cu sinh hc, a
cht, a l.
Ly mu theo s phn b ny yu cu c s ging nhau v khng gian qua cc phng
php ngu nhin, h thng v phn lp. Kt qu ca mt mu chn c th c biu
din nh mt lot cc im trong khng gian hai chiu, ging nh l bn .
Xc nh c mu
Mc ch ca vic xc nh c mu l gim i cng lao ng v chi ph lm th
nghim v iu quan trng l chn c mu nh th no m khng lm mt i cc c
tnh ca mu v tin cy ca s liu i din cho qun th.
Vic xc nh c mu l mt cch ly thng k theo ngha, nhng i khi qu trnh
ny cng c b qua v ngi nghin cu ch ly c mu c t l n nh (nh c mu
10% ca qun th mu). D nhin, i vi qun th tng i ln, th vic chn c mu
c t l nh vy tng i chnh xc i din cho qun th. Vic tnh ton l lm
sao xc nh mt kch c mu ti thiu m vn nh gi c tng i chnh xc qun
th. Chn c mu qu ln hoc ln hn mc ti thiu th tn km cn chn c mu di
mc ti thiu li t chnh xc.
Trc khi xc nh c mu, phi tha nhn mu cn xc nh t qun th c s phn
phi bnh thng. xc nh c mu ti thiu cn phi nh gi trung bnh qun th
. Khi chng ta thu thp s liu t mu v tnh trung bnh mu. Trung bnh mu ny th
khc vi trung bnh qun th . S khc nhau gia mu v qun th c xem l sai s.
Sai s bin (The margin of error) d th hin s khc nhau gia trung bnh mu quan st
v gi tr trung bnh ca qun th c tnh nh sau:

28/81

d : sai s bin mong mun

Z/2: gi tr ngng ca phn b chun
n : c mu
: lch chun qun th

Sau chng ta c th tnh c mu cn thit da trn khong tin cy v sai s bin. C

mu c tnh qua chuyn i cng thc trn l:

tnh c n th phi bit , xc nh khong tin cy

v gi tr trung bnh trong khong d. Gi tr Z/2 c tnh qua Bng 5.3.

Bng Gi tr Z/2
1-

0,80 0,85 0,90

0,95 0,99

Z /2 1,28 1,44 1,645 1,96 2,85

Theo qui lut, nu nh c mu n < 30, chng ta c th tnh t lch chun mu S
theo cng thc. Ngoi ra chng ta cng c th tnh t nhng qun th tng t hoc
t cuc th nghim th im, hoc phng on.

29/81

Th d: Mt ngi nghin cu mun nh gi hm lng trung bnh ca phosphorus

trong mt ao h. Mt nghin cu trong nhiu nm trc y c mt lch chun
qun th c gi tr l 1,5 gram/lt. Bao nhiu mu nc s c ly o hm lng
phosphorus chnh xc m 95% mu c c sai s khng vt qu 0,1 gram.
p dng cng thc tnh c mu:

Thay cc tham s trn ta c:

Nh vy, ngi nghin cu ch cn ly 10 mu nc phn tch hm lng trung bnh

ca phosphorus trong ao h.
nh gi s bin ng ca qun th
Thm ch khi chng ta tht s khng bit s bin ng ca qun th, c mt vi phng
php tm gi tr bin ng:
C th c lng Sda trn cc mu trc y chn c cng qun th
nghin cu ging nhau.
C th phng on da trn cc kinh nghim trc y c cng qun th
nghin cu ging nhau.
Tin hnh nghin cu th im tnh gi tr ca S.

Phng php phi thc nghim

Khi nim
Phng php phi thc nghim l phng php thu thp s liu da trn s quan st cc
s kin, s vt hay ang tn ti, t tm ra qui lut ca chng. Phng php ny
gm cc loi nghin cu kinh t v x hi, nghin cu nhn chng hc,

30/81

Loi s liu thu thp trong phng php phi thc nghim gm s liu c thu thp
t cc cu hi c cu trc kn hoc s liu c thu thp t cc cu hi m theo cc
phng php thu thp s liu.
+ Cu hi m: l dng cu hi c s liu thu thp khng c cu trc hay s liu kh
c m ha. Cu hi cho php cu tr li m v c cc din t, suy ngh khc nhau hn
l p hoc nh hng cho ngi tr li.
+ Cu hi kn: l dng cu hi c s liu thu thp c th tng i d dng phn tch,
m ha nhng n gii hn s tr li. Th d, sinh vin cc kha hc c a ra cc cu
hi nhn xt v gio trnh, bi ging, sch, v c ch nh tr li theo thang nh
gi 5 mc (rt hi lng: +2; hi lng: +1; trung bnh: 0; khng hi lng: -1; rt khng
hi lng: -2) bit sinh vin tha mn hay khng tha mn. y l cc cu hi kn th
hin s m ha s liu.
Phng php thu thp s liu
Nhiu ti, chng trnh, d n nghin cu trong cc lnh vc sn xut, thng mi,
kinh doanh c lin quan ti nhiu nhm ngi nh ch kinh doanh, i l, nh khoa hc,
ngi sn xut, ngi tiu th, hay tim nng, th trng, kinh nghim, kin thc hoc
quan im. Vic thu thp cc thng tin, s liu trong mi quan h trn cn thit phi
chn phng php thu thp s liu cho ph hp. Trong , phng php phng vn l
mt cch c s dng ch yu tm hiu nhng l do v ng c v quan im, thi
, s thch hoc hnh vi ca con ngi. Ngi phng vn c th thc hin cc cuc
phng vn l c nhn hoc nhm ngi ni lm vic, nh, ngoi rung ng, ngoi
ng, siu th hay mt ni no tha thun, Trong phng php phng vn,
trc khi bt u t cu hi cho ngi tr li th ngi nghin cu nn xc nh phm
vi cu hi. C hai quyt nh cn phi lm:
1. Xc nh ranh gii nghin cu: Bng cch t hi qun th cng ng no hay
qun chng no trong cng ng nm bt c cc kin thc, kin v
thng tin t h?
2. Chn mu hay chn i tng phng vn: Theo nguyn tc, chn mu ngu
nhin l tt nht. Nhng thc t cho thy kh t c v kh thuyt phc
c ngi c chn ngu nhin tham d. V vy, thng c nhiu cch
khc nhau trong vic ly mu (xem phn phng php chn mu trong phng
php thc nghim).
Mt khi gii quyt xong hai cu hi trn, bc k l xc nh kiu tr li ca ngi
c phng vn. C hai phng php phng vn: Phng php phng vn - tr li v
phng php s dng bng cu hi - tr li bng vit. S khc nhau quan trng gia hai
phng php ny c lin quan ti khi lng kin thc v c s l thuyt bt u lm
cuc iu tra, cng nh khi lng s liu cn thu thp. i khi c mt s mu khuyt

31/81

cc cu kh tr li v mt s l hng ln trong kin thc. y l nhng trng hp hay

nhng phng php khc nhau m ngi nghin cu cn ch chn phng php
no thch hp trong vic iu tra.
Phng php phng vn - tr li
Phng vn l mt lot cc cu hi m ngi nghin cu a ra phng vn ngi tr
li. Phng vn c th c t chc c cu trc, ngha l ngi nghin cu hi cc cu
hi c xc nh r rng; v phng vn khng theo cu trc, ngha l ngi nghin cu
cho php mt s cc cu hi ca h c tr li (hay dn dt) theo mun ca ngi tr
li. c bit, khi p dng cuc phng vn khng cu trc, ngi nghin cu thng s
dng bng ghi chp th tt hn nu khng mun nh hng n ngi c phng vn.
Phng php phng vn c p dng tt trong trng hp:
Mc tiu nghin cu cha c hiu r hon ton. Vn v mc tiu nghin
cu c th sa hoc xem li trong qu trnh nghin cu.
Mt lot cc cu tr li c kh nng cha c bit trc. Mt s ngi tr li
c th trnh by cc quan im mi m ngi nghin cu cha bit ti.
Ngi nghin cu cn c s la chn xut hay trnh by thm nhng cu hi
da trn thng tin t ngi tr li.
Mt s ngi tr li c th c thng tin cht lng cao v ngi nghin cu
mong mun tm hiu su hn vi h v ti nghin cu.
Cc cu hi c lin quan ti kin thc n, khng ni ra hoc quan im c nhn
(thi , gi tr, nim tin, suy ngh, ).
Ngi nghin cu c th cung cp thm thi gian v chi ph cho phng vn v
i li.
Mt s ngi tr li c nhng kh khn trong cch din t bng cch vit.
Chng ta mun cng b bo co c lin quan n cng b chung.
Cc cuc phng vn thng mt nhiu thi gian, c th khong mt ngy cho mi cuc
phng vn v km theo nhiu giy t, nhng ngi nghin cu c th thu thp nhiu
bng cu hi c phng vn trong mt ngy. Phng php phng vn ch l phng
vn nhanh, thch hp v ging nh cuc tho lun thng thng. Ngi tr li phng
vn c quyn a ra bt k s bnh lun no m h thy thch hp, v nu ngi phng
vn tm ra ch mi thch th th h c th a ra thm cc cu hi da trn quan im
mi. Nhng nu nh ngi phng vn i lc th s tht bi v cn phi iu chnh li
cuc ni chuyn lin quan ti ch ban u a ra.
Phng vn l phng php c bit thch hp khi ngi nghin cu khng c c s l
thuyt, l lun hay suy ngh xc thc v vn , tri li mong mun hc v bit v
quan im mi m khng nhn thy trc c. Nu chn phng php ny, ngi tr
li phng vn thng s a ra nhiu quan im mi hn.

32/81

* Phng vn c nhn
y l phng php trao i thng tin gia ngi tr li phng vn v ngi phng vn.
Phng php ny c nhng thun li v khng thun li sau:
Thun li:

Ngi tr li cho cc thng tin tt hn so vi cc iu tra gi qua bu in

Trao i thng tin gia 2 ngi nhanh hn
D khai thc cc cu tr li cho cc cu hi chuyn su hn
Ngi phng vn d iu khin, kim sot nu c vn
To ng c v cm hng
C th s dng mt s cch ghi chp d dng
nh gi c tnh cch, hnh ng ca ngi tr li phng vn
C th s dng cc sn phm hay vt minh ha
Thng lm th nghim trc cho cc phng php khc

Khng thun li:

Mt thi gian hn so vi cc iu tra gi qua bu in

Cn thit sp t ra cuc phng vn
Thng thng cn phi t ra mt b cu hi trc
C th sai s ngi tr li phng vn khi h mun lm hi lng hoc gy n
tng, hoc mun tr li nhanh, sung s
Phi phng vn nhiu ngi nhiu ni khc nhau
Mt s cu hi c nhn, ring t c th lm bi ri cho ngi tr li
Vic ghi chp v phn tch c th gy ra vn - nu ch quan
* Phng vn nhm
Lc u th hu ht nhng ngi nghin cu ngh rng, mt ngi th 3 lun hng ti
s tr li v v vy nhng ngi khng cn n (ngi khng lin quan) nh cc thnh
vin khc trong gia nh hay cc ng nghip s khng bao gi c php tham gia
phng vn. Nhiu ngi cho rng, cc gi tr v thi ring ca cc thnh vin c
sinh ra trong nhm x hi ca h v h s khng tn ti khi b tch ra khi nhm. V
vy, phng vn nhml vic tho lun trong nhm x hi hin ti nh nhm x hi, gia
nh. Phng vn t hiu qu khi ngi nghin cu cn thu thp cc thng tin v i
sng, cng vic v s vui chi gii tr, cng nh cc thng tin ph bin v s dng, nh
gi v cc phng tin c lin quan ti cc kt qu hay sn phm. Phng vn khng
cp ti s khc nhau, ch tranh chp v cc cu hi nhy cm, d b xc phm. Hn
na, trong mt nhm ln th mt s cc thnh vin ni ht thi gian v nhng thnh
vin khc b hn ch ni hn. Nu mc ch nghin cu l m t ng c thc s ca
nhm th ngi nghin cu c th chn chp nhn v ghi nhn tnh khng cn xng

33/81

ny trong cuc ni chuyn. Nu mc ch thu thp cc quan im, thi v ch

nu ra th nn hng theo cuc tho lun, ngn chn khi b lc , v ch tt c
nhng ngi tham d ang lng nghe.
* Phng vn nhm trung tm
y l cuc phng vn nhm bnh thng, c s dng a ra nn tng, l l v s
pht trin kt qu hay sn phm mi. Thng c t 5-10 ngi tham d tin phong c
la chn trong s cc ngi hiu bit v kt qu hay sn phm hoc trong s cc khch
hng quan trng trong tng laic mi tho luns trin vng ca kt qu hay sn
phm tng lai hoc nhng kinh nghim v vic s dng kt qu hay sn phm hin ti.
Tin trnh phng vn nhm trung tm c nh hng mnh m v mc ch m c th
chun b trc ti liu, vt liu cho cng vic c thun li qua cuc ni chuyn v
mc ch v cc cng vic chng trnh cn thc hin trong cuc hp, mu m ca cc
kiu sn phm, v s m t kt qu hay sn phm qua tranh nh, vt, hay bt chc.
Nhm trung tm, ging nh cu lc b hp mt thng ngy, c chng trnh lm vic,
th k v ngi hng dn tho lun ng vin kch thch ngi tham d cho kin
ca h.
Cuc tho lun thng c ghi chp bng ghi bng cassette hoc video v ngi
nghin cu s tm tt cc kin c gi tr sau . S tm tt sau c th c tho
lun bi cc ngi tham d chnh c chn hoc nhm trung tm mi.
* Sp xp, chun b cho cuc phng vn ngoi thc t
- Cch b tr cuc phng vn
Phng vn cng ging cc nghin cu khc, tt c s chun b l nhm mc ch to
iu kin thun li cho nghin cu v iu kin ni phng vn c th nh hng n
ngi tr li phng vn. gim ti a nh hng ny th ngi nghin cu nn chn
mt ni quen thuc vi ngi tr li phng vn, th d nh phng vn ti nh, phng
hp, qun cafe hoc ni yn tnh c th tr chuyn mt cch thoi mi, khng b quy
ry v khng hp tp, vi v.
Cch n mc, c x v hnh ng ca ngi phng vn cng c nh hng n ngi
tr li phng vn. S tr li ca ngi phng vn c th c ghi chp bi ngi tr l,
thu bng hoc video.
- Ti liu, vt, hnh nh minh ha
Khi cu hi gn vi kt qu hay sn phm a ra trong nghin cu, th vic tr li c
th d dng v y hn nu kt qu hay sn phm sn c v hin ang c s dng
34/81

ngoi thc t. Nu nh khng c sn phm chng minh th ngi nghin cu c th a

ra sn phm khc hoc bt chc sn phm qua cc ti liu, vt, tranh nh, minh
ha. iu ny s gip cho ngi tr li hnh dung, xc nh r, chnh xc v d dng tr
li cc cu hi c lin quan ti sn phm nghin cu.
- Chng trnh lm vic
Ngi phng vn thng bt u cuc phng vn bng cch trnh by t chc, mc ch
nghin cu v lm th no s dng cc kt qu. Cc mu thng tin nh hu nh c
th t nh hng n quan im ca ngi tr li phng vn. Thng cn thit phi gii
thch mc no m s th hin ca ngi tr li c th c gi kn o.
Cu hi u tin a ra l phi din t trong thut ng chung. Cu hi kt thc m
v thng kch thch ngi tr li phng vn gii thch v m rng cu tr li ca
h. trnh s tr li lch lc, ngi phng vn phi khng bao gi tit l kin ring
ca mnh v cc ch tho lun. Th d, ngi nghin cu c th th hin s ng
vi kin ca ngi tr li bng cch gt u, nhng nn cn thn v trnh th hin
s ng vi ch mt vi kin.
Khi ngi tr li phng vn trnh by vn mt cch k lng, h khng bit khi
nim mi no lm cho ngi nghin cu quan tm. V vy, ngi phng vn phi dn
dt ngi tr li ti vn . Nu ngt cu tr li lch lc ca ngi tr li th bt lch s,
v vy phi i cho ngi tr li kt thc. Ngi nghin cu phi tm cch kch thch v
gi tch cc ti ngi tr li phng vn hng vo mc tiu cu hi v gi , gy cm
hng cho h. Th d, mt s cu hi gi :
Anh c th k cho ti nghe v iu khng?
Ti sao anh ngh iu xy ra?
Ngi ta c suy ngh v cm nhn nh th no khi nghe v iu khng?
Mt kiu gi gy cm hng khc l khi ngi tr li phng vn ni iu g cng iu
qu (ni phng i) m ngi nghin cu cn nghi ng, th trong tnh hung nh vy
nn hi mt cch n gin: Anh mun ni v iu phi khng?, anh thc s mun
ni v iu phi khng? v ni li iu bng cch khc hn lm r hn.
Phng php s dng bng cu hi - tr li bng vit
Bng cu hi l mt lot cc cu hi c vit hay thit k bi ngi nghin cu gi
cho ngi tr li phng vn tr li v gi li bng tr li cu hi qua th bu in cho
ngi nghin cu.
S dng bng cu hi l phng php ph bin thu thp cc thng tin t ngi tr li
cc cu hi n gin. Cc thng tin tr li c gi bng th t gia ngi tr li phng
vn xa vi ngi nghin cu. thu thp cc thng tin chnh xc qua phng php
35/81

ny, cn nu ra cc cu hi v suy ngh chnh xc v vn mun nghin cu trc khi

hon thnh thit k bng cu hi. Thng th ngi nghin cu c cc gi thuyt nh
lng vi cc bin s.
Bng cu hi l phng php thu thp thng tin c s dng tt nu:
Vn c xc nh r (gi thuyt tt) v khng thay i trong sut qu trnh
nghin cu.
Tt c cc cu hi c cu tr li c on bit trc.
Mt lot cc cu tr li c th c bit trc.
Cc cu hi c lin quan hu ht ti cc s kin, s lng hoc vt.
C nhiu cu hi m mt s ngi tr li phng vn thch tr li mt cch
n danh hn.
Ngi nghin cu thch phn tch cc con s.
Ch : khi s dng bng cu hi, ngi nghin cu thu thp c nhng cu tr li
trong bng thit k m khng c nhng thng tin thm vo nh phng php phng vn.
V vy vic thit k xy dng bng cu hi cn phi xc nh y tt c cc cu hi
trc khi bt u gi v thu nhn thng tin.
Khi thit k bng cu hi, phi tn trng quyn ca ngi tr li phng vn. V vy bt
u ca bng cu hi, nn t li gii thiu v gii thch cch lm nh th no cho ngi
tr li cu hi bit. Cng nn a ra thi gian gii hn nhn li bng cu hi, a ch
km theo phong b c tr cc hoc tem. Khng nn yu cu ngi tr li k tn
vo bng cu hi. Tuy nhin, c th cho k hiu trn bao th c th nhn ra c phi
l ngi tr li phng vn hay khng.
* Cch thit k cu hi:
- t cu hi v cc s kin
S kin l iu g khng b nh hng bi quan im hoc kin. Ngi nghin cu
c th ni ti cc cu hi thc s trong phng vn hoc bng cu hi. Bo m khng
ni kt hai ch trong mt cu hi, cc cu hi thng c thit k cc dng nh sau:
Nm sinh: ____________
Tnh trng hn nhn:

c thn
c gia nh
36/81

ly d
qu ph
Khi trnh by cc cu hi chn la theo thit k, phi bo m l tt c s la chn c
th c bao gm. bo m an ton c th thm cc hp chn:
khc ; hoc nhng ci g khc _____________
Cc cu hi phi hon ton khng c m h, kh hiu cho ngi tr li. V vy, nn
s dng cu n gin, cc t s dng thng thng, d hiu. i khi c th lm r ngha
hn bng cch nhn mnh cc t quan trng hoc a ra cc hnh nh hoc dng vit
v hnh minh ha. Cc cu hi khng r c th lm cho ngi tr li lng tng, cm
thy b b buc hay gng p tr li, nh vy s khng t c cc cu tr li ng,
chnh xc (s liu s khng tin cy).
Sau khi thit k xong bng cu hi, nn lm cuc th nghim trc khi c cuc iu tra
chnh thc ngoi thc t. Tt nht nn a cho mt vi ngi no in vo bng cu
hi v quan st ngi tr li vit ra hay phn ng ca ngi tr li nhanh hay chm,
cc hnh ng, c ch trong khi tr li nh th no (th hin kh khn, suy ngh nh th
no,).
- t cu hi v kin v quan im
Khi hi v quan im, cu hi nn c trnh by trong cc nguyn tc sau y:
Cu hi, cch trnh by phi thu ht, l th v gy cho ngi tr li thoi mi,
d chu.
Cu hi, cch trnh by phi ngn gn, n gin, r rng, d hiu. Trnh cc
mnh ph thuc.
Cc t nh tt c, lun lun, khng ai v khng bao gi nn trnh s
dng trong cu qu kh.
Khi hnh thnh s trnh by v nhn vo kt qu, nn quan tm nh hng sai lch ca
cu hi. Hu ht mi ngi thch tr li cu hi tch cc hn tiu cc (tr li iu hay,
tt, sung s, hn l iu xu, khng tt). c bit nu h bit hay c c suy ngh
v cch th hin chnh ngi nghin cu mun ng h cch trnh by tr li ca h. V
vy, tt nht l ngi phng vn nn chn la cch th hin, trnh by cu hi theo mt
cch va phn nh th hin quan im tiu cc v tch cc cho ngi tr li cu hi
(quan im tr li ngang bng nhau lc u, hay khng thin v).

37/81

Cc mu cu hi cho ngi tr li phng vn trong phng php s dng bng cu hi

gm:
a/Mu cu hi sp xp theo s chia . Cn gi l s chnh lch hay vi sai c ngha
c s dng trong bng cu hi.
Lm th no nh gi mu thit k in thoi? (Vui lng
nh du x vo hp la chn trn mi dng)
Nh

Nng

Gy n tng

p mt

Thun tin

Khng thun
tin (bt tin)

C in

Hin i

b/ Mu cu hi m
Cu trc theo dng ny c mt s cc ng gch (hoc khng gian trng) cho ngi
tr li vit cu tr li cu hi. Th d sau:

1.

Nguyn nhn no bn ngh l quan trng

v vic bng n dn s Vit Nam trong
5 nm ti?

c/ Mu cu hi kn
Cu trc dng cu hi ny a ra mt s la chn nh sau: Bn ng vi cc yu cu
in thoi p sau y khng? Vui lng nh du x vo hp la chn di y.

Ti hon ton khng ng

Ti kh khng ng
Ti hi khng ng

38/81

Ti hi ng
Ti kh ng
Ti hon ton ng
Mt cu trc ging nh trn, nhng c s la chn khc na m khng tm thy trong
hp la chn th chng ta c th thit k sau:
4.

Vn no bn ngh l quan trng v quan cnh chnh tr nc c trong 5 nm

ti? (vui lng nh du x vo 1 hp hoc hn nu chn)

nhim
Kim sot dn s
Tn gio
S nhp c
Thu nhp ngi dn

Khc (vui lng cho kin):

c/ Cc mu cu hi c cu trc khc
Mu nh du hp la chn
ng

Sai

Khng chc

Mu ng thng chia
39/81

i sng ca
nng dn
ngy cng n
nh hn
Hon
ton
khng
ng

Rt ng

Mu bng h thng chia mc

Thc ung Thch Bnh thng Khng thch
Coca Cola
Pepsi Cola
Fanta
Sprite
Mu bng
Dng bng ny cha cc hng mc c cu trc c sp xp theo hng v ct trong
bng.

Mc gio dc

Nhm tui

Cp II

Cp III

Sau cp III

40/81

20-30

30-40

40-50

50-60

Trn 60

- Phng php ng vai tr

Phng php ny i khi c s dng nghin cu cc ch tiu quan im v hnh
vi. Ngi nghin cu trnh by cu chuyn di cc s kin bng cch v ra cc hnh
tng, tranh nh h cu tnh hung x hi, sau tip tc hi ngi tr li phng
vn tm ra cu tr li thch hp. Ngi tr li c hi sao cho h tng tng ra
cu hi v chn la cc s kin trong tranh nh a ra. Ngi nghin cu thng a ra
cu chuyn c cc s kin di hai hay nhiu cch khc nhau v c bn hnh thnh khi
nim cho ngi tr li tr li y . iu cn thit l t cu chuyn trong bng cu
hi lm sao gy kch thch cho ngi tr li.
Ch : khng nn gi loi bng cu hi ny qua th bi v kh lng kch thch ngi
tr li hon thnh vic tr li cu hi.

41/81

Phng php s dng nht k ghi chp

Mt phng php thu thp s liu kh hp dn, c bit khi thc hin nghin cu theo
chiu dc, l phng php s dng nht k ghi chp. Vic ghi chp c theo di trong
nhiu ngy, nhiu tun hoc c th hng nm, nhiu nm. Ngi nghin cu pht s ghi
nht k cho ngi tr li v thu li s nht k sau mt thi gian nghin cu no .
Ngi tr li t ghi chp cc s liu ca cc s kin v cng vic hay hot ng ang
xy ra, hoc h ang xem tivi, hoc xem qung co, mua bn iu g , Hin ti, tt
c vic nh gi s liu t hot ng tivi v nghe i c p dng qua phng php
ny v d dng qun l. Phng php ny tng i t tn tin v r, nhng c nhc
im b gii hn ln v vic thu thp cc loi thng tin v thi , hnh vi,
Vn chnh ca vic s dng phng php ny l rt kh t c bt k xc nhn
hay bng chng c lp c ghi chp trong nht k v ch c ngi tr li bit chnh
xc hay l khng. Mt s ngi ghi nht k cho cc cu tr li m h ngh mun lm hi
lng hoc do h s hoc tn trng ngi hoc t chc nghin cu. Trong khi , nhng
ngi khc cho thng tin khng chnh xc, c bit khi h khng thch ngi hoc t
chc nghin cu. Khi p dng phng php ny, ngi nghin cu nn lm ng c
thc y ngi tr li h cung cp cc thng tin chnh xc hn.
Thu thp mu t cuc ni chuyn nhng ni cng cng
y l mt phng php c bit nhm mc ch loi tr hon ton nh hng ca
s hin din ca ngi nghin cu. Ngha l nghe lm cuc ni chuyn ring t nhng
ni cng cng nh cng vin, ca hiu mua sm, Mt s ngi nghin cu dng
phng php ny thu thp cc kin chung ca cng ng lin quan ti vic xy
dng cc ni cng cng mi. Phng php ny cng c s dng thu thp cc quan
im v c, hng, vt phm, bun bn trong ca hiu. im yu ca phng php
ny l thng mt nhiu thi gian khi ngi ni khng cp ti vn ngi nghin
cu quan tm v khng gii hn nghin cu bt k qun th xc nh no.
Thu thp mu phng vn qua tng thut
Phng vn tng thut thng phc tp, thm ch khi cu tr li c ghi bng. i khi
cn phi nghe mt vi ln v c gng hiu ngha tr li ni g, sau mi ghi chp ra
ngoi. i khi mt s cu hi quan trng cn c gii thch r th c th lm li cuc
phng vn. Lm sao cc kin, suy ngh ca ngi tr li phng vn c ghi chp mt
cch cng trung thc cng tt, nhng thc s i khi s tr li l mt iu khc hn.
Cc s kin c trnh by t ngi tr li nn nh c th xy ra nh:
S sai lch ch thc ca ngi tr li phng vn: c th l h c l do
thm tht cc s kin.

42/81

 Kh nng thc s ca ngi tr li phng vn k ton b s tht: h nm

trong v tr tr li ch mt mt hay ton b?
Mt s bin php kch thch ngi tr li phng vn
ng c thc y s tch cc ca ngi tr li phng vn l cch hiu qu nht hon
thnh mc ch v rt quan trng trong nghin cu trc khi a ra cc cu hi nghin
cu chnh thc. Ngi nghin cu c l cng nhn mnh s kin m cuc phng vn
em li thng tin gi tr mnh t c m bt k ch khc khng c nh vy.
Cch khc trong vic thc y ngi khc l lm sao gy ra cng t phin toi cng tt
cho ngi tr li phng vn trong bng cu hi. V vy, bng cu hi v cc cu hi
khng nn thit k qu di dng, lm cho ngi tr li s v cm thy khng tha mi
tr li hay cc cu hi nn cn trnh by ngn gn, r .
Mt s cch ci tin mc tr li cu hi qua nghin cu s dng bng cu hi
c tm tt nh sau:
Cch thc hin

nh hng mc tr li

Thng bo trc
qua th

Tng nghin cu khch hng (ngi tiu dng).

Thng bo trc
qua in thoi

Tng mc tr li

Kch thch bng

tin, qu

Tng mc tr li

Bao th gi c
dn tem sn

Tng mc tr li

Ring t c nhn

nh hng thay i

Bng cu hi di

nh hng t trn mc tr li

Bng cu hi mu

Khng nh hng mc tr li

S gia hn

Khng nh hng mc tr li

Dng cu hi

Dng cu hi kt thc kn (Closed-ended) c mc tr li cao

hn dng cu hi m (open-ended)

Tip din tip theo

Th t v in thoi sau lm tng mc tr li

Ch : nu mt s ngi tr li phng vn khng gi li bng tr li cu hi, ngi

nghin cu khng nn t ng thay th cc cu hi a ra trong bng cu hi bng

43/81

cc cu hi khc. Nu lm nh vy s d dng lm lch kt qu, bi v ngi khng

gi li bng tr li c th c nhng suy ngh khc vi ngi gi bng tr li cu hi.
Patrick W. Jordan a ra th d mt v s kin xem xt nh sau: Th d, nh sn xut
software mun nghin cu khch hng ca h v mc mong mun s dng sn phm
ca mnh. Mt s ngi gp tr ngi tr li (khng gi li bng tr li hay vng mt)
v mt s ngi cho kin mnh v vic ny (gi bng cu hi li), do kt qu s
liu c th b sai lch. iu ny cho thy, khch hng chia lm hai phe phe ngi thch
s dng software v phe ngi khng thch software.
chnh li s sai lch do nhng ngi vng mt tr li cu hi. Thc hin cc bc
sau y :
1. u tin, ngi nghin cu tch ring cc cu tr li gi li m khng c bt k
yu cu tr li no (nhm A, c t l 50% tr li trong th d ny), v cc cu
tr li gi li sau khi c yu cu tr li (nhm B, tr li 30%). Nhm khng gi
li bng tr li (nhm C chim 20%).
2. Sau , ngi nghin cu xem xt nhm B c khc vi nhm A hay khng
tng ng vi cc bin, bng php th thng k t-test.
3. Nu c s khc bit gia nhm A v B. Chng ta tha nhn nhm khng tr
li, nhm C s c s khc bit vi nhm A v nhm B. T cc cu tr li
c a ra nhm B s c tnh bao gm cho nhng ngi khng tr li
nhm C hay gia tng t trng ca nhm B bng vi tng s ca nhm B v
C cng li l 50% trong th d ny.
4. Nu nhm A v B c xem l khng khc bit nhau, chng ta c th mong
mun rng s vng mt ca nhm C s khng nh hng ln n kt qu, v v
vy khng cn thit iu chnh li. Nhm A v B c kt hp nhau, tng kt
qu c tha nhn l ng cho ton qun th.

44/81

Cch trnh by kt qu s liu nghin cu

Trnh by dng vn vit
Khng phi tt c cc s liu phn tch hay kt qu u phi trnh by dng bng v
hnh. Nhng s liu n gin, tt nht nn trnh by, gii thch dng cu vn vit v
cc s liu c cho vo trong ngoc n. Th d: Sn xut ht ca cy mc ngoi nh
sng (52.3 6.8 ht) cao hn nhng cy mc trong bng rm (14,7 3,2 ht, t=11,8,
df=55, p<0,001).

Trnh by bng
Cu trc bng s liu
Cu trc bng cha cc thnh phn sau y (Bng 6.1):

S v ta bng
Ta ct
Ta hng
Phn thn chnh ca bng l vng cha s liu
Ch thch cui bng
Cc ng ranh gii gia cc phn .

Bng d dng c to ra bng cch s dng chng trnh Microsoft word hoc bng
tnh Excel.

45/81

Nhng tnh hung c trnh by dng bng

C 3 c trng th hin tt khi s dng bng trnh by s liu l:

S liu th hin tnh h thng, cu trc mt cch ngha;
S liu phi r rng, chnh xc;
S liu trnh by cho c gi nhanh chng d hiu, thy c s khc nhau, so
snh v rt ra nhiu kt lun l th v s liu v mi quan h gia cc s liu
vi nhau.
Loi s liu thng tin m t nh vt liu th nghim, yu t mi trng, cc c
tnh, cc bin th nghim ( 2 hai bin), s liu th, s liu phn tch thng k
trong php th nghim, sai s, s trung bnh, thng c trnh by dng
bng.
Bng c s dng khi mun lm n gin ha s trnh by v th hin c
kt qu s liu nghin cu c ngha hn l trnh by kt qu bng dng vn
vit.
Bng thng khng c s dng khi c t s liu (khong < 6), thay v trnh
by dng text; v cng khng c trnh by khi c qu nhiu s liu (khong
> 40), thay v trnh by bng th.
Cc dng bng s liu
* Bng s liu m t:
S liu ri rc,m t cc c tnh, cc bin th nghim, s liu th, trung bnh, t l, sai
s chun, lch chun, (Th d Bng 6.2, 6.3, 6.4)
Bng 6.2 C cu cng nghip (%) ca M Lai nm 1992
Quc doanh Tp th T doanh C th
1 Gi tr tng sn lng 70,6

2,8

2,8

23,8

2 Lao ng

32,5

10,1

2,3

55,1

3 Vn sn xut

78,9

2,0

3,1

16,0

Table 6.3 Mt s c tnh l ha ca lp t mt trong th nghim

c tnh t

n v

pHCht hu cN tng sP d tiuK -%%ppmmeq/

trao iCa trao iKh nng trao
100 gmeq/100
i cation (CEC)
gmeq/100 g

Trung bnha
5,8 0,14,15 0,010,31
0,017,3 1,01,46 0,079,18
0,2773,3 0,6

46/81

Trung bnh ca 8 mu sai s chun

Bng 6.4 Bin ng v n con (phn trm) ca trng th tinh c R Phi ci c ly

mu t nhiu ni khc nhau trong nm 1997
Ni ly
mu

Trung bnh (%)

lch chun

Sng An
nhSng
By
NgSng
Bnh
ThnhSng
t
ToiSng
Bo
CtSng
Ci
7,314,335,666,568,565,285,497,966,863,3110,737,36 13,957,8313,939,6414,278,2810
SuSng
Tr KitH
Bn BH
H
LoanH
Thanh
TH
Ngc
TrH Tn
Thnh
*

N = s lng c ci c kho st.

* Bng s liu thng k

+ Th nghim mt nhn t
- Bng vi php th LSD: Trnh by bng so snh trung bnh qua php th LSD nn theo
mt vi qui lut nh sau:
Qui lut 1: Ch s dng kim nh LSD khi phn tch bin ng qua kim nh F c
ngha.

47/81

Qui lut 2: Khi s nghim thc t 5 tr xung. Cc trung bnh nghim thc c so
snh gia nghim thc i chng vi mi nghim thc khc qua php th LSD (Bng
6.5). Trnh by gi tr LSD.05 cui hng.
Bng 6.5 So snh nng sut ca 3 ging bp c trin
vng A, B v D vi ging i chng C
Ging bp

Nng sut trung bnh (t/haa)

Ging AGing BGing C (i chng)Ging DLSD.05 1,461,471,071,340,25

a

trung bnh ca 4 ln lp li

Qui lut 3: Ch s dng 1 php kim nh. Khng trnh by c hai php th LSD v
Duncan cho cc trung bnh nghim thc.
Qui lut 4: Khi phn tch ngun bin ng c chuyn i s liu, kim nh LSD c th
trnh by khi no cc gi tr trung bnh c trnh by dng chuyn i.
Qui lut 5: Khi so snh cc cp trung bnh nghim thc, trnh by gi tr LSD cui
hng (Bng 6.5) hoc ch thch cui bng. Khi so snh gia nghim thc i chng vi
mi nghim thc khc th trnh by cc du *, ** hoc ns theo sau trung bnh cc nghim
thc ch mc ngha qua php kim nh LSD (Bng 6.6).
Bng 6.6 So snh nng sut trung bnh ca nghim thc i chng vi 6 nghim thc
thuc tr su qua php th LSD
Khc bit
sovi i
chng(kg/
ha)

Nghim thc

Nng sut trung bnha (kg/ha)

Dol-Mix (1 kg)Dol-Mix (2
kg)DDT + BHCAzodrinDimecronBoomDimecron-Knapi
chng

811 **1,362
**
1,236
2,1272,6782,5522,1281,7941,6811,316 **
812 **480
*
365 ns--

Trung bnh 4 ln lp li

** khc bit c ngha thng k 1%, * khc bit c ngha thng k

48/81

5%, ns khng khc bit c ngha thng k

- Bng vi php th Duncan (DMRT): Vic s dng v trnh by chnh xc cc s liu
bng qua php kim nh Duncan nn theo mt vi qui lut sau:
Qui lut 1: Vic so snh cc cp ca cc nghim thc qua php kim nh Duncan khi
s nghim thc trn 5. Khi s liu c chuyn i trong phn tch ngun bin ng v
trung bnh cc nghim thc c trnh by vi s liu gc, th cho php s dng bng
qua php kim nh Duncan khng k n s lng ca nghim thc.
Qui lut 2: S dng k hiu ng thng hoc ch theo sau cc trung bnh nghim thc
so snh s khc bit qua php kim nh Duncan (Bng 6.7).
Bng 6.7 Trnh by php kim nh Ducan so snh tr s trung bnh cc nghim thc
Nghim thc Nng sut trung bnh (kg/haa)
T2

2,678 a

T3

2,552 b

T4

2,128 c

T1

2,127

T5

1,796

T6

1,681 d

T7

1,316

Trung bnh ca 4 ln lp li.

Bt k 2 trung bnh ni kt nhau cng mt

ng thng ng th khc bit khng ngha mc 5%.
Qui lut 3: S dng cc k hiu ch (Bng 6.8)
Bng 6.8 So snh hm lng N trung bnha (%) ca 8 nghim thc phn bn mi giai
on sinh trng qua php th Duncan
Nghim thc

49/81

Giai on sinh
trng (ngy
sau khi cy)
15

40

55

12345678

2,95 de3,51 a3,35

ab3,25 abcd3,30
abc3,17 bcd2,80 e3,04
cde

1,85 de1,96 cde2,36

b2,20 bc1,80 e2,14
bcd2,76 a2,40 b

1,33 b1,30 b1,44

ab1,37 ab1,24
b1,27 b1,64 a1,39
ab

Trung bnh ca 4 ln lp li. Trong cng mt ct, cc ch s c mu t theo

sau ging nhau th khng khc bit c ngha thng k mc 5%.

Qui lut 4: Khng trnh by bng khi cc nghim thc khng khc bit qua php kim
nh Duncan.
+ Th nghim 2 nhn t: Mt vi qui lut s dng bng trnh by s liu th nghim
2 nhn t nh sau:
Qui lut 1: S dng bng khi tt c cc nhn t c cc s liu c th, nu khng th s
dng th minh ha.
Qui lut 2: Cc nhn t c trnh by ton b trong 1 bng khi cc nhn t ng u
nhau. Thng th s nhn t khng nhiu hn 3 v cc mc trong mi nhn t khng
qu ln (Bng 6.9).
Bng 6.9 So snh s khc nhau v nng sut trung bnh (t/haa) gia 2
mc trong mi 2 nhn t
Manganese
Dioxide
IR26

IR43

C bn vi

Khng bn
vi

C bnKhng
bn

4,8 bcd4,3 cd

C bn
vi
3,9 d3,6
d

Khng bn
vi
6,2 a5,3 b

6,2 a4,0
cd

50/81

Qui lut 3: Trnh by s khc nhau trung bnh gia 2 mc . nh gi ln, nh

hng khc bit ngha ca mi nhn t (Bng 6.10).
+ ging IR26, nh hng hoc ca vi hoc ca manganese dioxide khng ngha.
+ ging IR43, nh hng ca manganese dioxide gia tng khi khng bn vi, v nh
hng ca vi c tm thy khi manganese dioxide khng bn.
Bng 6.10 So snh s khc nhau v nng sut trung bnh (t/haa) gia 2 mc
trong mi 2 nhn t.
Manganese
Dioxide
IR26

IR43
C
Khng
bn
bn vi
vi

Khng bn
C bn vi
Khc bit
vi
C
bnKhng
4,84,30,5ns 3,93,60,3ns 0,9ns0,7ns
bnKhc
bit
a

Khc bit

6,25,30,9* 6,24,02,2* 0,01,3*

Trung bnh ca 4 ln lp li,

** khc bit c ngha thng k 1%, * khc bit c ngha thng k 5%,
ns khng khc bit c ngha thng k
Qui lut 4: Th nghim thit k theo khi hon ton ngu nhin (CRD, RCB hoc hnh
vung Latin) th s dng k hiu ch so snh s khc nhau kt qu trung bnh ca tt
c cc nghim thc qua php th Duncan (Bng 6.11).
Bng 6.11 So snh s khc nhau v nng sut trung bnh (t/haa) gia 2
mc trong mi nhn t bng k hiu ch
Phn hu c
IR26

IR64

51/81

Bn ln

Khng bn ln

C bnKhng bn 4,9bcd4,5 cd
a

Bn ln Khng bn ln
4,2 d3,9 d

6,4 a5,3 b

6,3a4,6 cd

Trung bnh ca 4 ln lp li. Khc bit cc tr s trung bnh qua php th Duncan

mc ngha 5%.
Qui lut 5: kim chng nhn t hng khc vi nhn t ct. Nu s tng tc gia
nhn t A x B c ngha v mc ca nhn t A < 6 v nhn t B > 6. Trnh by nhn
t A theo ct v nhn t B theo hng (Bng 6.12). t mu t sau cc tr s trung bnh
ca nhn t B so snh mi mc ca nhn t A qua php th Duncan. so snh
trung bnh ca nhn t A vi mi mc ca nhn t B qua php th LSD th trnh by
gi tr LSD so snh.
Bng 6.12 nh hng vic lm c v lm t trn nng sut (kg/haa)
ca u xanh
Phng phplm c
Phng php lm t
Theo tp qun

Bng my

Khng lm
t

Thuc TrifluarinThuc ButralinThuc

ButachlorThuc AlachlorThuc
PendimenthalinThuc ThiobencarbLm
c tay (2 ln)Lm c tay (1 ln)Khng
lm cTrung bnh

114 abc101
bcd26 d48
cd46 cd94
bcd182 a160
ab75 cd94

274 ab265
ab232 ab201
bc200 bc137
c289 a263
ab148 c223

104 b84
b37 b48
b58 b44
b230
a224 a54
b98

Trung bnh ca 4 ln lp li. Cc tr s trung bnh trong cng mt ct (phng php

lm c) c so snh qua php th Duncan mc ngha 5%. Tr s trung bnh ca
mi ct (phng php lm t) c so snh qua php th LSD0,05 c gi tr l 73 kg/
ha.

Trnh by hnh
S dng hnh nhm minh ha cc kt qu v mi quan h gia cc bin cho c gi d
thy hn khi trnh by bng bng s liu hoc text. S dng hnh c thun li l c gi
hiu nhanh chng cc s liu m khng mt nhiu thi gian khi nhn bng. Cc dng

52/81

hnh c s dng gm biu ct (colume chart), biu thanh (bar chart), biu
tn sut (frequency histogram), biu phn tn (scatterplot), biu ng biu din
(line chart), biu hnh bnh (pie chart), biu din tch (area chart), s chui
(flow chart), s phn cp t chc (organization chart), hnh nh (photos) ...
Biu ct v thanh
Biu ct v thanh c s dng so snh s liu theo nhm, hoc s liu c phn
nhm, hoc c th so snh phn trm tng ca nhiu s liu. minh ha s liu bng
biu ct v thanh cn tun theo cc hng dn sau: S liu dng nhm, ri rc (khng
lin tc) nh phn b tn sut v phn trm, s liu th t (ordinal) hoc s liu nhn
(nominal), s liu so snh phn tch thng k.
Biu s dng cho s liu ri rc
* Biu ct
Biu ct nn p dng cho s liu ri rc trong cc hng mc c chui lin tc t
nhin v trnh t thi gian hoc mt dy s liu :
Thng 2, 3, 4, 5, 6,
Nm 1990, 1991, 1992, 1993, 1994, (Th d: Hnh 6.1a hoc 6.1b)
Dy s liu 0-10, 11-20, 21-30, 31-40,
Th d: Bng tnh Excel v s liu xut khu c ph v ca cao
trong 5 nm qua.
Nm C ph Ca cao
1995 264

148

1996 315

182

1997 456

280

1998 290

320

1999 381

460

53/81

Hnh 6.1a S lng c ph v ca cao xut khu trong 5 nm (1995-1999)

Hnh 6.1b S lng c ph v ca cao xut khu trong 5 nm (1995-1999)

Biu ct cn c s dng trnh by so snh cc thnh phn trong cc hng mc
(nghim thc) cho nhiu th nghim phn tch (Hnh 6.2).
Th d: Bng tnh Excel v nh hng ca liu lng phn N n trng lng kh (thn,
l, hoa, v ht) ca la trng trong chu.

54/81

Nghim thc(gN/chu)
Trng lng kh cy (g/chu)
Thn

Hoa + v + ht

i chng

1.9

0.8

2.7

0.9

1.95 1.5

3.5

1.9

2.0

5.2

1.6

* Biu thanh
Biu thanh c p dng cho s liu trong cc hng mc khng c chui lin tc t
nhin nh cc mc sn phm, hng ha, vt liu, thu nhp, (Hnh 6.3; 6.4).
Th d: Bng tnh Excel v sn lng lng thc nm 1992 ca Vit Nam
Sn phm

Triu tn/nm

La

60.50

55/81

Bp

21.93

Khoai lang 10.16

Khoai m

4.81

u nnh

2.60

Hnh 6.3 Sn lng lng thc nm 1992 ca Vit Nam

Th d: Bng tnh Excel v tng thu (triu ng) t sn xut
cy trng trong nm 2001 v 2002.
Sn phm
Tng thu
2001

2002

La

155

115

Cy n tri 100

140

Rau mu

100

55

56/81

* Biu phi hp gia ct v ng biu din (Hnh 6.5)

Th d: Bng tnh Excel v din bin lng ma v m tng
i ca khng kh Thnh Ph Cn Th trong nm 2004
Thng

Lng ma(mm) m (%)

01/2004 98

78

02/2004 -

77

03/2004 -

75

04/2004 10

76

05/2004 120

81

06/2004 170

86

07/2004 175

84

08/2004 220

88

09/2004 230

87

10/2004 250

87

11/2004 145

80

12/2004 75

82

57/81

Hnh 6.5 Din bin lng ma v m tng i ca khng kh Thnh Ph Cn Th

trong nm 2004 (i kh tng thu vn Thnh Ph Cn Th, 2005)
Ch : Khi dy s liu c cc gi tr s ln hn hai bc (0-200), c th p dng hm
logaric chuyn i s liu nh hn cn xng vi t l th minh ha trc y.
Biu s dng cho s liu phn tch thng k
Khi mun so snh gi tr ca cc bin n, ring l (thng l cc gi tr trung bnh)
trong s mt vi nhm nh trong th d 1 v 2 di y.
Th d 1: Mi ct trnh by gi tr phn trm trung bnh ca trng n ca c r Phi trong
2 nm (1996 v 1997) 3 mi trng sng khc nhau (Hnh 6.6).
Th d: Bng tnh Excel v phn trm trng n ca c r Phi 3 mi trng sng khc
nhau trong 2 nm 1996 v 1997
Mi trng Nm
1996 1997
A

7.8

5.9

3.8

6.2

3.9

6.5

58/81

Hnh 6.6 nh hng ca mi trng v thi gian (nm) n kh nng trng n (trung
bnh % trng n ca trng khng th tinh) ca c r Phi. Cc tr trung bnh c ch theo
sau khc nhau th khc bit c ngha thng k qua php th Duncan (p < 0,05)
Ch :
Hnh 6.6 t trc phn ch thch.
S liu c o biu din trc y.
Nhn t th nht ca nghim thc (mi trng sng) biu din trc x, mi
nghim thc c trnh by ring.
Nhn t th hai ca nghim thc (nm) c c th hin bi cc ct khc
nhau (mu, cao ct).
Thanh sai s biu th ngay trn ct.
S khc nhau v thng k c trnh by bi cc ch trn thanh, km theo ch
thch bn di th php kim nh (test) v mc ngha.
Th d 2: Hnh ct trnh by s khc nhau gia cc nghim thc c thanh biu th s
khc bit (Hnh 6.7).
Th d: Bng tnh Excel v nh hng ca pH nc ti n chiu di thn ca cy con
u a
Nghim thc (pH) Chiu di thn(mm)
5,3

6.20

3,5

7.10

2,0

2.40

59/81

Ch :

Hnh 6.7 t trc phn ch thch.

S liu c o (chiu di thn) biu din trc y.
Nghim thc (pH) biu din trc x.
Thanh sai s biu th ngay trn ct.
S khc nhau thng k c trnh by bi ng thng pha trn thanh v c
ch thch bn di th php kim nh (test) v mc ngha.

Biu s dng trong th nghim c cc nghim thc ri rc v tng i t

- Th nghim mt nhn t
Mt vi qui lut s dng th trnh by cc kt qu so snh trung bnh ca cc
nghim thc ri rc nh sau:
Qui lut 1: S dng th minh ha khi c s khc bit nhau r rng hoc c s thay
i tng i ca cc dng trnh by cn nhn mnh, v khng cn thit minh ha
mc chnh xc cao ca cc gi tr trung bnh.

60/81

Qui lut 2: Khi phn tch s khc bit gia cc nghim thc qua php kim nh Duncan,
s dng k hiu ch trn cc thanh ct ca mi nghim thc (Hnh 6.8).
Th d: Bng tnh Excel v hm lng NH4-N hu dng trong 3 kiu canh tc la.
Nghim thc

NH4-N (ppm)

t ngp nc + nh bn

50.2

t ngp nc + khng nh bn

30.1

t khng ngp nc + khng nh bn 4.5

Qui lut 3: Khi kim chng khc bit ca mi nghim thc vi nghim thc i chng
qua php kim nh LSD, trnh by k hiu LSD (Hnh 6.9).
Th d: Bng tnh Excel v nng sut ca cc ging la lai,
ging b m v ging thng mi IR36.
Nghim thc

Nng sut ht (g/m2)

61/81

V20A (Ging b m)

290

IR28 (Ging b m)

395

IR28/V20A (Ging lai)

490

97A (Ging b m)

305

IR54 (Ging b m)

340

97A/IR54 (Ging lai)

580

IR36 (Ging thng mi) 525

Qui lut 4: Trn trc y, lun bt u mc 0 chiu cao tng i v tuyt i ca

cc ct c th hin mt cch chnh xc cc tr s trung bnh v s khc bit gia cc
nghim thc (Hnh 6.10).
Th d: Bng tnh Excel v mt s cn trng
Nghim thc Mt s cn trng(con/m2)
T1

170

T2

240

T3

190

T4

220

62/81

- Th nghim 2 nhn t
S dng hnh trnh by th nghim hai nhn t cn lu trnh t, nhm cc nhn t v
mc mi nhn t. Cc ct c sp thnh hng gn nhau c xem nh cc mc
ca nhn t chnh v nhn t cn li th khng trnh by ct. Th d, nu nh ngi
nghin cu mun trnh by nh hng ca manganese oxide l quan trng th nn trnh
by Hnh 6.11a. Nu mun nhn mnh yu t ging l quan trng th nn trnh by
Hinh 6.11b thch hp hn.
Th d: Bng tnh Excel v nh hng bn manganese oxide trn nng sut ca 2 ging
lu IR26 v IR43
IR26

IR43

Khng bn C bn
MnO 2
MnO 2

C bn
MnO 2

Khng bn C bn
MnO 2
MnO 2

Khng bn
MnO 2

IR26 IR43 IR26 IR43

3.95

3.7

3.95

3.7

6.1

3.95 3.95 6.1

63/81

64/81

Biu tn sut
th tn sut (hay gi s phn b tn sut) th hin s liu o ca cc c th phn b
dc theo trc ca bin. Tn sut (trc y) c th l tr s tuyt i (s m) hoc tng
i (phn trm hoc t l ca mu). Trnh by bng th tn sut cn thit khi m t
qun th. Th d v phn b chiu cao cy v tui (Hnh 6.12).
Th d: Bng tnh Excel v s phn b chiu cao ca cc cy trm trng U Minh, thng
1 nm 2001. N = 88 cy gi v 123 cy con.
Chiu cao(m) Cy con (%) Cy gi (%)
1

2.5

10

2.5

4.5

11.5

17

9.5

10

14.5

8.5

11

10

10.5

12

6.5

15

13

10.5

14

8.5

15

10

16

11.5

17

65/81

Ch :
Trc y th hin % tn sut tng i, s, gi tr ca ct.
S liu o (trc x) c chia lm hai hng mc c chiu rng ct thch hp
trnh by s phn b qun th.
Kch c mu c trnh by r hoc phn ch thch di th hoc ni
trnh by th.
Biu phn tn
Biu phn tn c s dng rng ri trong khoa hc trnh by s phn b cc s
liu v mi quan h gia cc s liu. Trong , cc gi tr l cc chm phn b v mi
quan h c th hin bng ng hi qui tng quan (Hnh 6.13). Bin ph thuc y c
trc thng ng ph thuc vo gi tr ca bin c lp x l trc nm ngang.
Nu nh dy s liu c hai hay nhiu s c gi tr ln (th d, 0-200) th c th s dng
hm logaric (c s 10) bin i s liu c gi tr nh hn. Cng vic ny gi l qu
trnh chuyn i s liu.
* Cc qui lut c bn trnh by biu phn tn:

C hai bin (2 dy s liu).

Xc nh r tn trc th cho cc bin.
Chia t l mi trc thch hp trnh by ton b dy s liu ca bin.
Nu c mi quan h gia cc bin, bin c lp nn chn l trc x v bin ph
thuc l trc y. Th d chiu cao cy ph thuc vo tui, nh vy chiu cao
66/81

cy l bin c lp c biu din trn trc x v tui l bin ph thuc l trc y.

i khi c trng hp kh xc nh c bin no l bin ph thuc hay bin
c lp. Trong trng hp ny, khng xc nh c nh hng ca bin no
i vi bin no th trnh by trong mi quan h t chn.
Th d: Bng tnh Excel v mi quan h gia trng lng kh (sinh khi) v nng sut
ht ca la
S cy Trng lng kh (g) S ht
1

64

45

58

60

55

65

65

79

81

82

82

84

74

87

75

96

89

112

10

98

120

11

100

125

12

126

168

13

125

195

14

152

220

15

170

242

16

176

245

17

186

282

18

218

320

19

220

340

20

216

380

67/81

Ch :
Mi trc x, y c cc vch ph v vch chnh c s xc nh gi tr.
Kch c mu c trnh by phn ch thch di hnh hoc trong hnh.
Nu s liu c phn tch thng k v c mi quan h gia cc bin th c th
trnh by bng ng hi qui trn th, phng trnh hi qui v ngha thng
k th hin trong ta hnh hoc trong hnh.
Nn chn t l thch hp hai trc hnh c cn i v r rng.
Biu ng biu din
Biu ng biu din c trnh by khi cc gi tr ca bin c lp l chui lin tc
nh nhit , p sut hoc s sinh trng, Cc gi tr l cc im c ni vi nhau
bi ng thng hoc ng cong din t mi quan h ca chiu hng bin ng v
chc nng. C th trnh by nhiu bin ph thuc l nhng ng biu din trn cng
mt hnh (Hnh 6.14).
Biu ng biu din th hin s thay i ca bin y theo x, so snh mt lot cc
gi tr theo thi gian. Th d, ng cong sinh trng v nng sut ca cy trng p
ng theo s cung cp phn bn (Hnh 6.15), th d v cch trnh by Hnh 6.16, hoc
ng cong biu din s sinh trng ca cc c th hay qun th theo thi gian (Hnh
6.17).
Th d Bng tnh Excel v s h nng dn v din tch t canh tc

68/81

Nm S h nng dn Din tch t canh tc (ha)

1995 600

250

1996 700

400

1997 1400

500

1998 1500

1000

1999 1800

1500

2000 1900

1600

2001 2000

1700

2002 1850

1550

Th d: Bng tnh Excel v p ng nng sut do cung cp N

Mc cung cp N(kg/ha) Nng sut (t/ha)
0

4.80

25

6.00

50

6.90

75

7.60

100

8.10

69/81

125

8.20

150

8.25

175

8.15

200

7.10

70/81

Th d: Bng tnh Excel v qun th ca 2 loi tm v cua

trong mi trng dinh dng nhn to
Ngy Cua Tm
0

18

30

20

48

30

78

32

130

41

178

43

230

62

252

90

268

115 284

160 280

71/81

Ch :
C nhiu cch biu th cc k hiu ca nhm (cua hay tm).
Mi chm i din cho mt gi tr trung bnh v c ch thch pha bn trong
th. Sai s thanh c th hin mi im gi tr v c ch thch di
th.
Do cc gi tr c ly trn mi nhm c lp (hai loi khc nhau), nn cc
m chm khng c lin h vi nhau.
Biu hnh bnh
Biu hnh bnh c s dng trnh by mi quan h t l so snh phn trm tng
ca cc s liu khc nhau (Hnh 6.18a hoc 6.18b). Khi trnh by cc s liu bng biu
hnh bnh nn tun theo cc qui lut sau:
Tng s cc s liu c gi tr tng khng i (thng 100%).
Cc gi tr c s khc bit tng i ln (c ngha), v cc gi tr bng nhau
th khng nn trnh by bng th ny (th d, 7 gi tr bng nhau).
Mi phn chia ca hnh (mi phn tng ng vi mt gi tr) nn c ch
thch.
S phn chia tng i nh (thng thng l t 3-7 phn) v khng vt qu 7.
Th d: Bng tnh Excel v nh hng ng gp

72/81

ca cc yu t n nng sut rau mu

Thnh phn

Phn bn

34

Nc ti

24

Ging

18

Kim sot dch hi 12

Kim sot c di

Khc

Tng

100

Hnh 6.18a nh hng ng gp ca cc yu t n nng sut rau mu

73/81

Hnh 6.18b nh hng ng gp ca cc yu t n nng sut rau mu.

Biu din tch
Loi th ny tng t nh biu ng biu din, nhng p dng khi c mt s
bin s liu c lp. Cch ny thng s dng khi cc bin ph thuc hay cc hng mc
c chiu hng bin ng, c tng tch ly, hoc t l phn trm theo thi gian. Th d
nh s bin ng ca cc loi hng mc khc nhau (Hnh 6.19a hoc 6.19b). ln ca
cc bin l cc hng mc c th hin phn din tch bn di cc ng thng tng
ng vi cc bin hng mc.
Th d: Bng tnh Excel v S bin ng ca mt hng tri cy (kg) bn ti siu th
Tri cy Cam Bi Xoi Chm chm
Th 2

460

360

210

120

Th 3

610

440

380

140

Th 4

400

310

160

90

Th 5

480

320

180

70

Th 6

400

320

170

120

Th 7

460

330

160

80

Ch nht 460

370

310

220

74/81

Biu tam gic

Biu tam gic c p dng cho cc s liu ri rc. Mi chm nhn 3 gi tr c tng
l mt hng s (thng tnh bng %). Th d ba thnh phn tht-ct-st trong mu t,
ph sa hay mu trm tch (Hnh 6.20).
75/81

Hnh 6.20 Thnh phn ct, tht, st ca 25 mu ph sa ng bng Sng Cu Long.

S chui
S thng c s dng trnh by cch t chc cc chng trnh, mi quan h
gia cc bc hoc cc bc trong mt qu trnh, trnh by chui lin tip ca cc s
kin, qu trnh, h thng, Cc thng tin, vt liu, s liu c th ch gii trong cu trc
biu v trnh by ng mi tn th hin mi quan h. Th d, s sn xut phn
phi tri Thanh long (Hnh 6.21).

76/81

Hnh 6.21 Sn xut phn phi tri Thanh long

S c cu t chc
y l loi s c bit c s dng trnh by cu trc, c cu t chc bn trong
theo trnh t hay cp bc. Loi s ny cng th hin mi quan h t chc, cc b
phn, s iu khin cc mnh lnh ch o, mi quan h gin tip v trc tip (Hnh
6.22).

Hnh 6.22 C cu t chc trung tm thng tin khoa hc v cng ngh

77/81

Ti liu tham kho

TI LIU THAM KHO
DNG THIU TNG. 2002. Phng Php Nghin Cu Khoa Hc Gio Dc v Tm
L. Nh xut bn i Hc Quc Gia TP H Ch Minh. H Ch Minh.
Gomez K.A. and Gomez A.A. 1983. Statistical Procedures for Agricultural Research.
Los Banos, the Philippines.
Paul C.C. 2004. Methods in Behavioral Research (eighth edition). Mc Graw-Hill
College. Mayfield Publishing Company.
NGUYN BO V. 2003. Cm nang trnh by lun n tt nghip. Khoa Nng Nghip,
Trng i Hc Cn Th. Cn Th
TRUNG NGUYN. 2005. Phng Php Lun Nghin Cu (Cm nang hng dn tng
bc dnh cho ngi bt u). Nh xut bn Lao ng - X hi. H Ni.
V CAO M. 2003. Phng Php Lun Nghin Cu Khoa Hc (xut bn ln th IX).
Nh xut bn KH & KT. H Ni.

78/81

Tham gia ng gp
Ti liu: Phng php Nghin cu Khoa hc
Bin tp bi: PGS. TS. Nguyn Bo V
URL: http://voer.edu.vn/c/d257fbec
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Module: M u
Cc tc gi: unknown
URL: http://www.voer.edu.vn/m/de7d7c7c
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Module: Khi nim Khoa hc v Nghin cu Khoa hc
Cc tc gi: unknown
URL: http://www.voer.edu.vn/m/342fcdee
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Module: Phng php khoa hc
Cc tc gi: unknown
URL: http://www.voer.edu.vn/m/a1c1d57b
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Module: Vn Nghin cu Khoa hc
Cc tc gi: PGS. TS. Nguyn Bo V
URL: http://www.voer.edu.vn/m/0c22e945
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Module: Thu thp ti liu v t gi thuyt
Cc tc gi: unknown
URL: http://www.voer.edu.vn/m/5b0438d9
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Module: Phng php thu thp s liu
Cc tc gi: unknown
URL: http://www.voer.edu.vn/m/79b842c2

79/81

Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/

Module: Cch trnh by kt qu s liu nghin cu
Cc tc gi: unknown
URL: http://www.voer.edu.vn/m/3b7c28c1
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Module: Ti liu tham kho
Cc tc gi: unknown
URL: http://www.voer.edu.vn/m/d66e25bb
Giy php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/

80/81

Chng trnh Th vin Hc liu M Vit Nam

Chng trnh Th vin Hc liu M Vit Nam (Vietnam Open Educational Resources
VOER) c h tr bi Qu Vit Nam. Mc tiu ca chng trnh l xy dng kho
Ti nguyn gio dc M min ph ca ngi Vit v cho ngi Vit, c ni dung phong
ph. Cc ni dung u tun th Giy php Creative Commons Attribution (CC-by) 4.0
do cc ni dung u c th c s dng, ti s dng v truy nhp min ph trc
ht trong trong mi trng ging dy, hc tp v nghin cu sau cho ton x hi.
Vi s h tr ca Qu Vit Nam, Th vin Hc liu M Vit Nam (VOER) tr thnh
mt cng thng tin chnh cho cc sinh vin v ging vin trong v ngoi Vit Nam. Mi
ngy c hng chc nghn lt truy cp VOER (www.voer.edu.vn) nghin cu, hc
tp v ti ti liu ging dy v. Vi hng chc nghn module kin thc t hng nghn
tc gi khc nhau ng gp, Th Vin Hc liu M Vit Nam l mt kho tng ti liu
khng l, ni dung phong ph phc v cho tt c cc nhu cu hc tp, nghin cu ca
c gi.
Ngun ti liu m phong ph c trn VOER c c l do s chia s t nguyn ca cc
tc gi trong v ngoi nc. Qu trnh chia s ti liu trn VOER tr ln d dng nh
m 1, 2, 3 nh vo sc mnh ca nn tng Hanoi Spring.
Hanoi Spring l mt nn tng cng ngh tin tin c thit k cho php cng chng d
dng chia s ti liu ging dy, hc tp cng nh ch ng pht trin chng trnh ging
dy da trn khi nim v hc liu m (OCW) v ti nguyn gio dc m (OER) . Khi
nim chia s tri thc c tnh cch mng c khi xng v pht trin tin phong
bi i hc MIT v i hc Rice Hoa K trong vng mt thp k qua. K t , phong
tro Ti nguyn Gio dc M pht trin nhanh chng, c UNESCO h tr v c
chp nhn nh mt chng trnh chnh thc nhiu nc trn th gii.

81/81