The Center for Research Libraries scans to provide digital delivery of its holdings.

In
some cases problems with the quality of the original document or microfilm reproduction
may result in a lower quality scan, but it will be legible. In some cases pages may be
damaged or missing. Files include OCR (machine searchable text) when the quality of
the scan and the language or format of the text allows.
If preferred, you may request a loan by contacting Center for Research Libraries
through your Interlibrary Loan Office.

Rights and usage

Materials digitized by the Center for Research Libraries are intended for the personal
educational and research use of students, scholars, and other researchers of the CRL
member community. Copyrighted images and texts are not to be reproduced, displayed,
distributed, broadcast, or downloaded for other purposes without the expressed, written
permission of the Copyright owner.
Center for Research Libraries
Scan Date: January 25, 2013
Identifier: d-m-000269

Center/brResearch Libraries

''I# GLOBAL RESOURCES NETWORK

P-00554073

i
r~

^ e o tjiu s

L a u r e n tiu s

PATRIS
PIAE M EM ORIAE

PROMOTOR:
Pr

o f

. D r. F. L. R. SASSEN

SPECIMEN LITTERARIUM INAUGURALE

QUOD EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI
BERNARDI HERMESDORF
IN FACULTATE JURIDICA PROF. ORD.
AMPLISSIMI SENATUS ACADEMICI CONSENSU ET
NOBILISSIMAE FACULTATIS PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET
LITTERARUM HUMANIORUM DECRETO
PRO GRADU DOCTORIS SUMMISQUE IN
PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITTERARUM HUMANIORUM
DISCIPLINA HONORIBUS ET PRIVILEGIIS
IN UNIVERSITATE CATHOLICA NOVIOMAGENSI
RITE ET LEGITIME CONSEQUENDIS
PUBLICE DEFENDET

GEORGIUS LAURENTIUS MUSKENS

NOVIOMAGENSIS
DIE XIX MENSIS MARTII ANNI MCMXLIII*
HORA IIP
IN AULA UNIVERSITATIS

19i3
J. B. W O L T E R S -

G R O N IN G A E , B A T A V IA E

BOEKbRUKKERIJ J. B. WOLTERS' U.A^.

B IBLIO GR APH IA-

Editiones, commentaria, indices, cetera.

Die Fragmente der Vorsokratiker, herausg. von H. Diels, Berlin 1922^.

Platonis opera, recognovit L Burnet, vol. 5, Oxonii 1899 1906.
Plato, De republica, with notes and essays by B. Jowett and L. Campbell, 3 vol.,
Oxford 1894.
Theaetetus, rev. text and notes by L. Campbell, Oxford 1883.
Timaeus, with intr. and notes by R. D. Archer Hind, London New-York
1888.
De legibus, text, intr., notes, etc. by E. B. England, 2 vol., Manchester 1921.
Lexicon Platonicum sive vocum Platonicarum index, condidit F. Astius, vol. 3,
Berolini 19081
Aristotelis opera edidit Academia Borussica, vol. 5, Berolini 1831 1870.
Aristotelis opera omnia, graece et latine, ed. Firmin-Didot, vol. 5, Parisiis
1873 1927.
The Works of Aristotle translated into English under the editorship of J. A. Smith
and W. D. Ross, Oxford 1908 1931, 11 vol.. (quotabitur hoc opus:
Oxf. transi.).
Commentaria in Aristotelem Graeca ed. cons. et auct. Acad. Boruss., vol. 23,
Berolini 1882 1909. (quotabitur e.g.: Alex, in Metaph. 14, 31).
Aristotelis, Organon, ed. Th. Waitz, vol. 2, Lipsiae 1844'46.
Physica, griechisch u. deutsch mit sacherkl. Anm. von C. PrantI, Leipzig
1854.
livre II, traduction et comm. par O. Hamelin, Paris 1908.
text with intr. and comm. by W. D. Ross, Oxford 1936.
De Coelo, de Generatione et Corruptione, griechisch u. deutsch mit Anm.
von C. PrantI, Leipzig 1857.
Meteorologica, ed. J. L. Ideler, Lipsiae 1834'36.
De Anima ed. A. Torstrik, Berolini 1862.
ed. F. A. Trendelenburg, Berolini 1877^.
traduit et annote par G. Rodier, 2 vol,, Paris 1900.
Virith transi., intr. and notes by R. D. Hicks, Cambridge 1907.
Parva Naturalia rec. G. BiehI, Lipsiae 1898.
De Sensu et Memoria, text and transi., with intr. and comm. by G. R. T. Ross,
Cambridge 1906.
Historia Animalium, gr. et lat. ed. J. G. Schneider, Lipsiae 1811.
Text, Uebers., Erkl. u. Indices von H. Aubert u. F. Wimmer,
Leipzig 1868.
De Partibus Animalium, griechisch und deutsch mit sacherkl. Anm. hrsg.
von A. von Frantzius, Leipzig 1853.
text and transi, by A. L. Peck, London 1937.

1 3 2 G 7 4 0

Aristotelis, De Generatione Animalium, griechisch u. deutsch von H. Aubert

u. F. Wimmer, Leipzig 1860.
Problemata, text and transi, by W. S. Hett, London 1936.
Les probUmes musicaux d'Aristote, par F. A. Gevaert et J. C. Vollgraff,
Gand 1903.
Metaphysica, mit deutscher Uebers. von A. Schwegler, 4 vol., Tiibingen
1847'48.
ed. H. Bonitz, vol. 2., Bononiae 1848'49.
iibersetzt von H. Bonitz, hrsg. von E. Wellmann, Berlin 1890.
rec. W. Christ, Lipsiae 1895,
ubers. u. mit erkl. Anm. vers. von E. Rolfess, 2 Bde, Leipzig 1921.
arevisedtextwithintr. and comm. byW . D. Ross, 2 vol., Oxford 1924.
comment. S. Thomae Aquinatis; ed. M. R. Cathala O.P., Taurini 1926^
Ethica Nicomachea, text and conun. by A. Grant, 2 vol., London 1884^
rec. I. Bywater, Oxonii 1890.
text and comm. by J. Burnet, London 1900.
rec. F. Susemihl, ed. III cur. O. Apelt, Lipsiae 1912.
Ethica Eudemia ed. cum comm. et vers. A. Th. Fritzschius, Ratisbonae 1851.
rec. F. Susemihl, Lipsiae 1884.
[Magna Moralia] rec. F. Susemihl, Lipsiae 1883.
Politica, with intr., essays and notes by W. L. Newman, 4 vol., Oxford
1887 1902.
Ars Rhetorica, ed. A. Roemer, Lipsiae 1898\
Ars Rhetorica, with comm. by E. M. Cope, ed. by J. E. Sandys, 3 vol.,
London 1877.
Ars Poetica, rev. text, erit, intr., transi., notes and comm. by L Bywater,
Oxford 1909.

Ceteri libri saepius consultati.

W. J. Aalders, De analogia entis in het geding, (Med. Kon. Ak. v. Wetensch.,
afd. Letterk., 83, A, no 2) Amsterdam 1937.
H. von Arnim, Die drei aristotelischen Ethiken, (Ak. Wiss. 202, 2) Wien 1924.
Idem, Eudemische Ethik und Metaphysik, (Ak. Wiss. 207, 5) Wien 1928.
Idem, Der neueste Versuch die Magna Moralia des Aristoteles ais unecht zu
erweisen, (Ak. Wiss. 211, 2) Wien 1932.
I. J. M. van den Berg, Introductio in ontologiam, Ultraiecti etc. 1933.
F. Biese, Die Philosophie des Aristoteles in ihrem inneren Zusammenhange,
2 Bde, Berlin 1835'42.
F. Brentano, Von der mannigfachen Bedeutung des Seienden nach Aristoteles,
Freiburg Br. 1862.
E. J. Dijksterhuis, De elementen van Euclides, 2 dln, Groningen 1929.
R. Eucken, Die Methode der aristotelischen Forschung, Berlin 1872.

P. Gohlke, Die Entstehung der aristotelischen Lehrschriften, Berlin 1933

(Selbstverlag).
G. Grote, Aristotle, London 1883.
T. L. Heath, The thirteen books of Euclides Elements, transi., intr. and
comm., 3 voU. Cambridge 1908.
O. Hamelin, Le systeme d'Aristote, Paris 1920.
L. Heiberg, Mathematisches zu Aristoteles, Leipzig 1904.
W. W. Jaeger, Studien zur Entstehtingsgeschichte der Metaphysik des
Aristoteles, Berlin 1912.
Idem, Aristoteles, Berlin 1923.
F. Kampe, Die Erkenntnisstheorie des Aristoteles, Leipzig 1870.
E. Kapp, Das Verhaltniss der eudemischen zur nikomachischen Ethik,
Berlin 1912.
H. Maier, Die Syllogistik des Aristoteles, 2 Bde, Ttibingen 1896 1900.
P. G. M. Manser O.P., Das Wesen des Thomismus, Freiburg (Schweiz) 1932\
A. Mansion, Introduction k la Physique Aristotelicienne, LouvainParis 1913.
Idem, La g^nese de 1'ceuvre d'Aristote d'apres les travaux recents: Rev. Ndoscol.
X X IX (1927), p. 307341, p. 423466.
Idem, Autour des Ethiques d'Aristote; ib. XXXIII (1931), p. 81 107,
216236, 360380.
J. B. Meyer, Aristoteles' Thierkunde, Berlin 1855.
P. von der Miihl, De Aristotelis Ethicorum Eudemiorum auctoritate, Gottingen,
1912, Diss..
H. J. A. Nolte O. Carm., Het Godsbegrip bij Aristoteles, Nijmegen 1940, diss..
F. Nuyens, Ontwikkelingsmomenten in de zielkunde van Aristoteles, NijmegenUtrecht 1939, diss. A'dam.
C. Piat, Aristote, Paris \9\2\
K. PrantI, Geschichte der Logik im Abendiande, Bd I, Leipzig 1855.
G. Ramsauer, Zur Charakteristik der Magna Moralia, Oldenburg 1858, Progr..
F. Ravaisson, Essai sur la Mdtaphysique dAristote, 2 vol., Paris 1846.
W. D. Ross, Aristotle, London 1937.
F. L. R. Sassen, Geschiedenis van de wijsbegeerte der Grieken en Romeinen,
Antwerpen 1932^.
M. Schwabe, Bibliographie dAristote, Paris 1896.
F. Solmsen, Die Entwicklung der aristotelischen Logik und Rhetorik, Berlin 1929.
H. Strohm, Untersuchungen zur Entv?icklung der aristotelischen Meteorologie,
Leipzig 1935.
C. F. P. Stutterheim, Het begrip metaphoor, Amsterdam 1941.
A. Trendelenburg, Geschichte der Kategorienlehre, Berlin 1846.
Idem, Historische Beitrage zur Philosophie, Berlin 1846 '67.
Idem, Elementa logices Aristoteleae, Berolini 1842.
R. Walzer, Magna Moralia und aristotelische Ethik, Berlin 1929.
E. ZeUer, Die Philosophie der Griechen, II, 2, Berlin 1921*.

IN T R O D U C T IO .
Cum de analogia plurimi et philosophi et theologi disputent atque praesertim
analogiam illam entis agitent, quidque ipse Aristoteles hac de re senserit, non
nulli ex iis breviter adumbrent vel etiam fusius inquisiverint licet hoc per
se non sit ab omni parte a quoquam pervestigatum , sitque iam qui eo proces
serit, ut principem philosophiae perennis quae dicitur auctorem placitorum
suorum appellet, forsitan in rem fuerit totum Aristotelis opus indagare, ut
certius diiudicemus, numquid ipse hac de re cogitarit, atque si ita esse
apparuerit, quidnam id sit cognoscamus.
At materiam artioribus terminis mihi circumscriptam ideo excusari
liceat, quod iam prima quae oriebatur quaestio ampliorem disquisitionem
exegit.
Namque quibus modis praedicata singulis obiectis cognitionis obveniant,
ab ipso Aristotele nusquam elaborate atque ex professo expositum reperimus.
Saepius quidem rem tangit, sed non ita descripsit, ut uno tractatu quaestioni
satisfaciat. Liceat igitur vocum SvoXovlas &vd>.oYov et eiusmodi significationes
investigare, quaque ratione notionibus quas ipsis illis vocibus philosophus
indicabat, usus sit, indagara, porro eos locos conquirere qui, quamvis ipsas
voces non contineant, tamen cum notionibus quas illis significare alibi solet,
coniungendi esse videntur.
Ceterum verba quibus in disputatione nobis utendum erit, distincte definiamus
oportet. Vox enim analogiae nostro tempore et generaliter et specialiter usur
patur: generaliter, dum aliquod praedicatum analogum esse dicentes eadem
voce res partim easdem partim diversas indicamus; quem generalem vocis
usum in duas species dividimus (vel potius in duas quasi species, quoniam vox
analogum ipsa est analoga), in analogiam sc. attributionis (qua idem terminus
de altero subiecto per se, de altero propter illud dicitur; sanum e.g. de animali
per se, de nutrimento propter illud, cum sanum nutrimentum causa sit sanitatis
animalis) et in analogiam proportionalitatis (qua idem terminus eandem pro
portionem inter duas res quam inter duas alias vigere indicat; e.g. in bona
substantia et in bona qualitate haec vox 'bona' aliud et aliud indicat, in altero
e.g. deum, in altero e.g. virtutem; sed deus:substantiam ut victus: qualitatem;
atqui eiusmodi aequalitatem proportionum (proportionalitatem) voce boni
significamus). Cum autem has species generali termino complectimur, nempe
'analogia', tamen hanc vocem ut dictum est, specialiter nonnunquam adhibemus,
tunc nimirum tantum proportionalitatem indicantes. Nos quidem hoc libro
vocem analogiae specialiter sumus adhibituri; siquando generaliter fuerit
usurpatum, vel ipso contextu vel alio indicio manifestum erit.
Notio proportionalitatis (aequalitas proportionum, evenredigheid) saepissime
etiam voce 'proportio' vel 'ratio' indicatur. Nos tantum terminum proporti-

onalitas' ad hanc notionem significandam usurpabimus; proportio et 'ratio'

relationem inter duas tantum res significabit (verhouding).
Inquirentibus ipsius vocis AvoXovla? in operibus Aristotelis sensum et usum
apparebit philosophum illa voce specialiter tantum usum esse, sc. pro proportionalitate. Num id quod hodierni generaliter analogum vocant quamvis
aliis nominibus indicans Aristoteles cognoverit, perscrutari magni certe interest,
nobis autem in praesens omittere fas sit; idem dicendum de specie alia, sc.
de analogia attributionis, quam verbo AvoXovlas nusquam significare Aristoteles
videbitur, deque omnibus illis notionibus quas nonnulli nostro tempore
analogas appellant, quas tamen Aristoteles nec verbo nec re suae AvoXovla
coniunxit.
Locos ergo nostros interpretari conantes, in quantum eius fieri poterit,^
exquiremus, num siqui loci discrepant, id ut dicitur genetice sit expli
candum. Qua in re ut habeamus unde proficiscamur, brevi Platonis usum
analogiae tractare debebimus. Dialogorum Aristotelis fragmenta nullam
praebent nobis materiem.
. His ergo quaestionibus responsum dare hac disputatione studebimus:
quidnam Aristoteles singidis locis quidque omnino voce &vaXoylctq et eiusmodi significavit?
quomodo notione quam ea ipsa voce indicabat est usus?
quem cursum eius doctrina atque intelligentia per vitam tenuerit, ex ana
logiae usu apparetne?

PARS A. PROLEGOMENA.
CAPUT I. DE SENTENTIIS EORU M SCRIPTO RU M QUI
DE AN ALOGIA AB ARISTOTELE AD H IB ITA COPIOSIUS
D ISPU TARUN T.
Inter eos qui disquisierunt, quomodo Aristoteles analogia usus sit, sunt
qui in singulis tantum locis interpretandis rem tractarint, sunt qui pluribus,
quidnam hac in re philosophus sensuerit, exponere conati sint. Quorum iUos
fere in ea parte qua locos ad analogiam pertinentes sum inquisiturus, tractabo,
hos vero hoc ipso capite in disceptationem vocabo.
A. Trendelenburg, Geschichte der Kategorienlehre, Berlin 1846, p. 149 152
de analogia geometrica ab Aristotele diversis locis usurpata agit. Quam proportionalitatem non solum in numeris esse adhibitam, sed etiam bei solche
Einheiten, die eine Qualitat darstellen. Daher kann auch ein qualitatives Verhaltniss, wie das Gerechte, in der Gestallt einer Proportion erscheinen, Eth.
Nic. V, . 1131 a 29, p. 1 5 2 . . . . Wo es sich in der Geometrie nicht mehr
um quantitative Gleichheit, sondern um qualitative Ahnlichkeit der Figuren
handelt, erscheint die geometrische Proportion. Daher wird diese auch bei
Aristoteles auf qualitative Verhaltnisse ubertragen und in diesem Sinne ist
das ivdtXoYov zu verstehen, das so oft im Aristoteles wiederkehrt , p. 153.
Cuius analogiae qualitativae exempla legi in Gen. et Corr. II, . 333 26 sqq.;
An. pr. I, 46; Part. an. I, 4. 6 4 4 1 2 ; II, . 652 3; I, 4. 644 M ; I, 5. 645 " 9,
Met. 0, . 1048 ^37; Top. I, 17, 18. 108 7, 7 ; Eth. Nic. I, 4. 1096 >28;
Top. V, . 138 24; Phys. I, 7. 191 ; Met. A 4. 1070 >16 sqq.. Concludit
p. 156 ,,Aus dieser Erorterung ergiebt sich, wie das Analogon auch zwischen
verschiedenen Kategorien gemeinschaft stiften kann , citato Met. N, 6.1093 >19.
E quibus hoc solum reprehendendum esse videtur, quod Trendelenburg
analogiam ad qualitatem solam attinere dicit, cum tamen pluribus ab eo citatis
locis ad ipsam rerum essentiam explanandam adhibita esse videatur, et quidem
in Met. et Phys.. Ceterum analogiam in geometria esse qualitativam, quis est
qui credat? Ius autem ab Aristotele Eth. Nic. V, . 1131 29 sqq. quantitative
sumitur: quantum boni vel mali unicuique sit tribuendum, inquirit.
In articulo (Historische Beitrage zur Philosophie, Dritter Band, Berlin 1867):
Die aritsotelische Begriffsbestimmung und Eintheilung der Gerechtigkeit
(Nikomachische Ethik. Ftinftes Buch) idem Trendelenburg pag. 407 scribit:
wo namlich dtvaXoYta im Aristoteles ohne Zusat? steht, bezeichnet es, wie
bei Plato im Timaeus p. 31 c, die geometrische Proportion . Quae nobis
affirmanda erunt, cfr pag. 12, 72.
In libro De Elementis Logices Aristoteleae Berolini 1842, Trendelen
burg scribit p. 107: ,,Eadem (quae exempli) analogiae est origo. Quam quidem

Aristoteles saepius adhibuit, sed ab exemplo non segregavit; nulla autem in

cogitando forma latius manare videtur, (cfr Top. I, 17, 18) .^). Quonam
iure ita vis analogiae ad artem dialecticam Trendelenburg restringat, perspicere
non valeo. Porro Trendelenburg hoc loco citat Fr. Biese, Die Philosophie des
Aristoteles Berlin 1835, I, p. 314, qui tamen analogiam minime intra fines
dialecticae coercet.
F.
Ravaisson, Essai sur la Metaphysique d'Aristote, Paris 1846, maximi
momenti analogiam in mente Aristotelis fuisse putat, quamquam nonnunquarn
merito quaerimus, utrum quod is auctor philosopho asscribit revera e doctrina
Aristotelis an ex interpretatione moderna emanarit.
P. 362, vol. I oppositiones entis (ens-non ens, unum-multum, idem-aliud,
simile-dissimile etc.) analogice in omnibus entis categoriis esse dicit. Les
oppositions ^tablissent donc entre les dix genres de etre des egalitfe de
rapport, des proportions, des analogies: trois termes synonymes". Met. X,
p. 201, 1. 24. Bk ?.
Axiomata esse universalia secundum relationem vel analogiam, puisquil
n'y a pas de genre qui s'etende a tout . An. post. I, 18, Met. I, 33, 18. Bk
A, 9. 992 1 2 -1 3 (p. 372).
P. 383 motum esse perinde ac oppositiones entis une universalite de
rapport . At hoc nusquam ia Aristotele invenitur. Quod Ravaisson Met. IX,
182, 5 (0 . 1048 37) citat, hic locus tantum ad potentiam et actum pertinet.
Veteres sapientes materiam non recte cognovisse: ,,une universalite sans
borne dont toute variete doit sortir. Que chaque individu ait sa matiore, chaque
espece sa matiere a soi, c'est Ia ce qui n'est venu a la pensee de personne.
Personne na su concilier la difference avec 1unite dans 1idee de Tanalogie
(p. 392 '93. Cfr p. 390).
De substantia agens eam non esse genus univocum dicit; in hac enim categoria
esse quae magis quaeque minus perfecta sint, et ita quidem ut proportionalitatem
continuam efficiant. Ex his atque ex speciebus subordinatis unum genus
constitui non posse: c'est un tout compose de parties heterc^tees, li&s par
des analogies", p. 532. Quid De An. II, 3, Met. B 3. 999 sqq., Eth. Nic.
I, 4, Eud. I, sibi in hoc scriptoris asserto probando velint, mihi non patet,
cfr infra p. 73,
sqq..
De materia et axiomatibus recte Ravaisson Aristotelem interpretatus est,
cetera Aristotelis non stmt.
Quod C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande I, LeipJiig, 1855,
in tractando Aristotele analogiam ne verbo quidem commemoravit, admodum
est mirandum.
In libello Von der mannigfachen Bedeutung des Seienden nach Aristo1) Idem sentire Fr. F. Kampe, Die Erkenntnislehre der Aristoteles, Leipzig 1870,
p. 182183, 271 n. 2 videtur Quamvis saltem de ipsa cognitionis doctrina Aristotelis
agat, nusquam alibi analogiae mentionem Kampe facit.

teles , Freiburg Br. 1862, Fr. Brentano analogiam saepius commemorat, sed
in exponendo actu et potentia analogiam neglegit (p. 4052) itemque falso
Trendelenburgium reprehendit, quod is analogiam qualitativam non ex
plicaverit, p. 92.
Postquam quid sit analogia proportionalitatis exposuit, agit p. 9498 de eo
quod vocat die Analogie zum gleichen Terminus : Met. r 2. 1003 33 sqq.,
Z 1. 1028 10,
1. 1045 ^ 28, K 3. 1061 non cadere sub rationem propor
tionalitatis: die Beispiele woUen nichts derartiges sagen. . . . Alie stehen in einer
Beziehung zur Gesundtheit und dadurch zueinander, ohne aber darum gerade
in einer Proportion zu stehen. . . . ein Verhalten zu einem gleichen Begriffe ais
Terminus, eine Beziehung auf dieselbe &pxi (finav irpAg tJilav dtpx^v, Met.
2).
Ar. driickt daher den Unterschied dieser Analoga von den Synonymen so
aus, dass er sagt, die letzteren seien im eigentlichen Sinne xa - gv, die ersteren
aber nur irpi? cv, oder doch nur gewissermassen ko9- Sv zu nennen
.
1003 *>1 3) . . . . Die letztere (Analogie) hebt Aristoteles an den angefuhrten
Stellen vorziiglich hervor und sie gilt ihm uberhaupt ftir jene Weise der
analogen Benennung, die, dem Synonymen naher stehend, sich weiter von
den in strengerem Sinne des Wortes homonymen Dingen entfemt . Infra (p.
108 109) quae ratio inter duo ista genera analogiae intercedat, ftisius exponit.
Loci quos Brentano laudat ad proportionalitatem sane minime pertinent, at
num ideo analogiae ad eundem terminum attribuendi sunt? Certe Brentano
Aristoteli notionem imputat quam philosophus nunquam vocabulo analogiae
indicavit, nedum eam omnino cognoverit. Ceterum identitatem secundum pro
portionalitatem usque eo perperam Brentano intellexit, ut eam eandem esse
quam similitudinem quandam aestimaret: in nota 78 potentiam illam geo
metricam proportionaliter ab Aristotele potentiam vocatam esse autumat: gratis
assertum. So werden Met. 1. 1046 die vieldeutigen aber in der Analogie
der Gleichheit des Terminus vereinigten Namen von den Homonymen geschieden, wahrend die Analoga der Proportionalitat noch dzzu gerechnet
werden: Toiixwv ooai (ifev
Xdvovxai Suvdfjiei? dicpelad-cDoav* gvioi
Y&p (xoi TTiTt Tivi X^YOVxai, .. oai 8k Jtp s xd a x etSo;, x. x. X.

r,

(r

E. Zeller, Philosophie der Griechen, (ed. 4, 1921 = 3, 1878) p. 2567

in fine tractatus de definitione dicit: Hatte aber schon Plato die einheitliche Ableitung alles Erkennbaren, welche ihm allerdings ais hophstes Ziel
vorschwebt, in der Wirklichkeit nicht unternommen, so halt Aristoteles eine
solche uberhaupt nicht fur moglich: die obersten Gattungsbegriffe lassen
sich ja ihm zufolge so wenig, ais die eigenthtimlichen Principien der Besonderen Gebiete aus einem hoheren ableiten, es findet J^ischen ihnen keine
volle Gemeinschaft, sondern nur eine Analogie statt". In nota 1) ad hunc
locum ZeUer dicit secundum Aristotelem unum et ens non esse genera, quamvis
ea potissimum summa esse genera putaremus. In altera nota analogiam esse

proportionalitatem probat. Siquis putet Zellerum Aristoteli analogiam emis

his verbis ascripsisse, respondendum est eum in circumscribendo obiecto
metaphysicae (p. 273278) analogiam ne verbo quidem memorasse.
Grote Aristotelem ens universale secundum analogiam aestimasse scribit.
(Aristotle", Lond. 1880, p. 561). Quae unde probentur, haud dicit.
Ueberweg, System der Logik, ed. 5, Bonn 1882, p. 438'39 nomine analogiae
id indicat quod Aristoteles Ttap&SeiYJta vocat. Hoc sensu Aristotelem analogiam
non usurpasse addit. At certo in ipsis Analyticis Aristotelem analogiam aliter
tractasse p. 28^30 sqq. demonstrabitur.
Idem Maier facit in Die Syllogistik des Aristoteles, Ttibingen 1900, II, 1,
p. 443 451, sed additionem illam prudentis Ueberwegii in eius tractatu non
legimus.
Hamelin, Le Syst^me d'Aristote, Paris, 1931, axiomata esse secundum
Aristotelem analogice generalia exponit (p. 247), obiectum autem meta
physicae tractans dicit: Enfin, et cest la le point le plus important et le
plus d&isif de tous, Tuniversel proprement dit, imiversel du genre, pris ou
non avec Textension, n'est pas le seul objet de la connaissance. Faisant appfel
k Videe danalogie que nous avons diyk rencontrde chez lui plusieurs fois,
Aristote montre que,' quand il n'y aurait pas d'tmiversel gtoerique, la
Science ne chomerait pas pour cela, et il tend mtme parfois h ramener 1universel g^n^rique a Tuniversel analogique". Quod ut probet, vertit Met. r
2. 1003 12 -16, citatis insuper 1003 33 - *>16. At Aristoteles analogiae non
facit mentionem j quodsi quis contendit eum hoc loco analogiam mente saltem
concepisse, demonstratione opus est. Cfr Hamelin o.l. p. 121, 366, 405,
quibus locis idem gratis autumat.
Manse.r, Das Wesen des Thomismus, Freiburg Schw., 1932^ Aristoteli
analogiam, et hanc quidem proportionalitatis, entis imputat. Daher die tiefsinnige Bemerkung des Meisters der Metaphysik: das Sein kann weder genus
noch species und differentia sein, es wird ais Mittleres ziwischen aequivocatio und univocatio, nur, wie das Gute, analog, xo t * dvoXovlav ausgesagt ,
o.c. pag. 274. Quae ut probet, Manser Eth. Nic. I, 4. 1096 28 citat cfr infra
pag.
sqq.. At haec de bono tantum, et quidem cautissime ac quasi dubitando,
tractant. Quomodo autem ea ad ens traducere liceat? cfr pag. 90. Inde ab hoc
loco Manser aestimat Aristotelem analogiam entis agnovisse. Quae Aristoteles
de unitate metaphysicae dixit, Manser (p. 292) ad analogiam redigit, citatis
Met. r 2 et K 3. Eosdem locos adhibet ad demonstrandum dass die Unterscheidung in eine analogia attributionis und proportionalitatis sachlich durchaus
aristotelisch ist , p. 303. In fine capitis quod agit de momento analogiae
tribuendo (p. 33132), quid de ea re Aristoteles sensuerit, recolligit: Hat er
sich bewusst, direkt oder virenigstens indirekt, tiber den wissenschaftlichen Wert
unserer Analogie geaussert, oder ihn zweifellos vorausgesetzt? Wir erinneren
vorerst nochmais, was wir friiher uber seine Auffassung der Metaphysik oder

irpciTT) cpiXoaotpla erwahnten. Da diese das Sein ais Sein zum Gegenstand
hat, und auf den Seinsbegriff schliessiich alles wahre Wissen ^urucklauft und
let^instanzlich zuriickgefuhrt werden muss, der Seinsbegriff aber mit den
ubrigen Transcendentalia und den in ihnen verwurzelten ersten Prinzipien
nur anal oge Bedeutung hat, unterliegt es keinem Zweifel, dass fur ihn
analoge Erkenntnisse die erste und sicherste Vorausseuung sichersten Wissens
sein mussten. Wie hatte er sonst die Metaphysik ais die tiefste und sicherste
Wissenschaft bezeichnen konnen? In der Metaphysik setzte der Stagirite
also die Sicherheit der Analogie voraus, sogar ais Grundiage alles demonstrativen Wissens. Aber eminent wichtiger noch ist es, was er in den Analjrtica
Posteriora, also in dem Werke, in welchem er ex professo uber den a p o d i k t i s ch en Beweis handelt, tiber die Analogie sagt und sein grosser Schtiler,
Thomas von Aquin, spater getreulich widerholt. Vorsichtig lehnt er die
m e t a p h o r i s c h e Analogie fur die Beweisfiihrung, uberhaupt fiir jede
Diskussion, ab. (A.p. II, 12). Er kennt aber eine Beweisftihrtuig, in der mehrere
in einem Dritten ais Terminus medius p r o p o r t i o n e l l ais in einem t[
^oTi identisch sind (II, 17), in welchem Dritten Wassein mehrere gleichsam d i e s e l b e Na tu r h aben (II, 14), tmd diesen proportionellen quidditativem Mittelbegriff anerkennt er ausdrucklich ais Meditmi demonstrationis.
Wir haben somit bei Aristoteles die d i r e k t e und b e w u s s t e Anerkennimg des apodiktischen Wertes imserer Analogie, was leider infolge eines
Missverstandnisses mehreren verdienstvollen Aristoteleserklarern entgangen ist
(sc. Ueberweg, Trendelenburg, Maier) ,
Quae de locis Analyticorum interpretandis Manser dixit, approbanda nobis
esse videbuntur (cfr pag. 30); sed quod proportionalitatem ab Aristotele ad
ens esse applicatam contendit, hoc ipsis philosophi verbis refutatur.
I.
d. Berg, Introductio in ontologiam, Ultraiecti-Neomagi 1933, quid sit
imivocum, analogum, aequivocum, p. 9193 exponit. Quorum cognitionem
vult fuisse communem Thomistarum et Aristotelis (p. 94). Quae locis Cat.
1 et Met. K 3. 1060 >36 probari dicit. Sed Cat. 1 non nisi de synonymi,
homonymis, paronymis agit; porro inquirendum adhuc remanet, num et
si ita fit, quomodo Met. K, 3 l.c. revera analogiam significet. Aristoteles
nusquam analogiam cum praedicatione wp s -ci coniimgit. Num igitur iure
v. d. Berg dicat Aristotelem analogiam entis defendisse , merito dubites (p. 98).
W. Aalders, De analogia entis in het geding, (med. d. Kon. Ak. v. Wet.,
afd. lett., 83, A, no 2) A'dam 1937, p. analogiam quae ab Aristotele usur
patur, proportionalitatem esse disserit eamque adhiberi zoowel in de arithmetische ais in de geometrische orde, in die van de getallen en in die van de
werkelijkheid, in de onpersoonlijke en persoonlijke spheer (Eth. Nic. 1131 ,
>, 1163') . P. 9 Aristoteles bezigt de uitdrukking analogia entis niet. Toch
is haar inhoud voor hem eene figuur van hooge waarde, omdat deze vorm
geeft aan een der constitutieve motieven van zijne theoretische en practische

philosophie. Zij draagt dus een logisch, een ethisch en een metaphysisch
karakter". Qua secundum Aristotelem analogia principium et identitatis et
diversitatis esse possit, ipse Aristoteles l.c. Analyticorum II, 14, 17 lucidius
explicat, cfr pag. 28 sqq.. Ens multis modis dici Aristoteles saepe scribit, et
quidem aequivoce ad aliquid . Quodsi nos pro eiusmodi elocutione hodiernam
terminologiam sequentes vocem analogice subicere velimus, iure interpretatortmi forsan agamus, sed iis qui ut Aalders asseverant, hanc analogiam
esse idem quod proportionalitatem demonstrandum est aequivocationem-adaliquid secundum Aristotelem idem fuisse quod proportionalitatem; id quod
haud facile fieri apparebit, cfr infra pag. 90.
Quomodo mathematici analogia usi sint, E. J. Dijksterhuis (De elementen
van Euclides, II, pag. 279285) investigat. Apud Aristotelem primum voces
&vaiko\la^ et XAyow sensu inter mathematicos postea usitato adhiberi videmus.
Quod veterrimum hac in re documentum servatur, Archytae sc. fragmentum
(Diek Vors. I, p. 334), ita Dijksterhuis interpretatur, ut analogia hoc loco
mathematicae non esse coniungenda videatur. At certe ad comparandas
quantitates pertinet.

CAPUT II. DE ANALOGIA IN PLATONIS DIALOGIS.

Analogia quomodo in scientia Aristoteles usus sit inquisituris, necnon
numquid novi in tractanda analogia ipse adinvenerit disceptaturis indagandum
erit, in quantum iam a Platone magistro Aristoteles hac in re instructus
esse potuerit. Quare ii dialogorum Platonicorum loci breviter in disputationem
vocabuntur, quibus vel SvoXovla vel &v& Xiyov vel 4v& t 6 v a x v \6r{o'* legitur.
In Tim aeo hos locos habemus:
29 c. Sunt ^erba quibus aeternas atque immutabiles res indicentur, sunt
quae harum imagines exprimant, sc. eas res quae oculis videntur, cum illae
intellectu tantum cognoscantur. Atqui eadem ratio quae inter ipsa obiecta
cogtiitionis ac verborum intercedit, etiam inter verba viget, sc. inter ea quae
aeternas illas res indicant et ea quae earimi imagines indicant; dv4 Xiyov
xe dxelvuv (sc. verba quae aeternas res indicant) Bvros
fixinEp
y iv e a iv o i a l a , to O x o npdg n ltn iv

Ipsa analogiae formula adhibetur in rebus non-mathematicis. Cfr. pag. 12.

31 c32 c. Hoc in loco interpretando docti viri plus minusve dis
sentiunt (cfr R.D. Archer Hind, The Timaeus of Plato, London 1883, p. 97
sqq.), constat autem inter omnes Timaeum inter ignis et terrae elementa
coniunctionis gratia duo interponere media, et haec geometrica. Quae a Platone
non sumpta esse nisi quantitative videntur; proportionalitatum continuarum
figurae (32 A, B) testimonio sunt, necnon omnimoda qualitatis cuiusquam
omissio. Itaqua hic analogia mathematice adhibita esse videtur.
37 A . De divisa mundi anima locus agit, quae ex natura eiusdem-atque-

alterius (sc. to tou >tal d'&Tpou) et ex essentia (oOato?) composita necnon

secundum proportionem (4vA M\ov) divisa et coniuncta esse dicitur. Quae
quidem divisio 35 B - 36 B secundum proportionem arithmeticam et harmo
nicam facta erat. Quo loco analogiae vocabulum deerat, cum 31 c sqq. et
56 c ipsum legitur: nonne analogia geometrica, quae his locis adhibetur,
quasi nativus sensus vods analogiae esse videtur?
53 E. Ad eandem quam 31 C rem pertinet. At hoc loco elocutio adverbialis dv4 \6yov substantive articulo tCjv adicitur.
56 o. Recapitulatur 31 c sqq.,
69 B . Deum mundi partes pridem inordinatas recte composuisse dicitur, sc.
quaecumque et qua posset dvAXovo xol oii(ji(jiETpa elvai fecisse. Ubi 4v4
X Y V in adiectivi formam redigitur.
In D e R ep u b lica libris haberUar:
VI, 509 o. Comparat obiecta cognitionis in quantum ad claritudinem et
indaritudinem attinent. Dividit lineam in partes inaequales, deinde utramque
partem secundum eandem rationem secat. Altera pars id quod videtur, altera
id quod intellegitur effingit. Li parte priore deinde res ipsae et earum imagines
distinguuntur, inque posteriore (altiore cfr 511 d ) obiecta voi^oews et Siavolog
exprimuntur. His rebus ita quasi depictis
511 E cuique lineae parti reddere iubet singulas animae passiones sc.
v k)oiv, Staivoiav, nlariv, eixaalav, easque secundum proportionem disponi,
cum pro re comperta habeatur haec ita claritatem participare ut illa veritatem.
VII, 534 A. Species cognitionis eodem quo supra modo dividimtur, vel ipsa
voce dvaXoYtav usurpata. Proponit Socrates, ut eadem divisio et analogia in
cognitionis obiectis nunc omittatur, quod id longum et supervacaneum sit.
Analogia geometrica ad cognitionis species describenda est adhibita. Quan
tam vim probationis Plato hac in re analogiae attribuerit, ifi incerto manet.
P haedo 110 d ,
Socrates fabulam illam de terra superiore narrat. Ea quae terra nostra gignat,
illic secundiun proportionem crescere, itemque lapides secundum eandem
proportionem habere levitatem, perluciditatem, colores pulchriores.
Est hic quasi umbra proportionalitatis, sed non doctrina exponitur, verum
fabula narratur.
P o litic u s 257 s.
Hoc loco analogia geometricae arti coniungitur; quare apparet eam tempore
quo dialogus conscribebatur vel etiam quo colloquium habitum esse
fingitur inter geometras eam fuisse usitatam.
Concludi licet Platonem analogiae mathematicae perbene fuisse gnarum;
ceterum analogiam geometricam ad res non-mathematicas applicavit quidem,
sed hanc rationem tractandi nec definitam nec elaboratam ei fuisse apparet.

PARS B. LOCORUM QUIBUS ARISTOTELES

ANALOGIAM VERBO VEL RE ADHIBET
INTERPRETATIO.
Auctorum sententiis Platonisque libris breviter inquisitis interpretandi iam
loci sunt qui in corpore Aristotelico de analogia agant vel cum ea quod
implicite contineant coniungendi sint. Qui tractatus doctorum virorum consensu
spurii habentur, omittam.
In quantum fieri poterit, ordine chronologico procedetur et praesertim
duces mihi erunt, Nuyens, Zielkunde van Aristoteles, et Nolte, Het Godsbegrip
bij Aristoteles, qui Jaegerum sequentes tamen hic illic conclusiones eius
corrigere merito conati sunt, namque totum corpus Aristotelicum est ab
illis indagatum; quodsi eos sequar, facillime eorimi placita cum disquisitione
mea comparabuntur.
Singulos locos ita tractaturus sum, ut primo contextum concise exponam,
deinde ipsa analogia quomodo usus sit Aristoteles, enucleem collatis sc., sicubi
decuerit, iis quae inde a Commentatoribus Graecis his de locis scripta sunt.
Investigationis tripertitae, secundum tria tempora dico quae ab auctoribus
laudatis in vita Aristotelis philosophi distinguuntur (sc. usque ad mortem
Platonis profectumque Aristotelem Athenis anno 347; inde u. a. reditum
anno 335; post reditum u. a. mortem) singulis partibus addam quae de usu
analogiae colligere licet. Postremo inquisitioni conclusiones imponam, e quibus
appareat, num analogiae usu perspecto, quae de philosophi operum genesi
auctores perhibent, affirmare an emendare oporteat^).
Rationes quis Aristoteles analogiam adhibet, itemque locos ad eam perti
nentes in tria summa genera dividam, at hoc non nisi hypothetice nec rem
ante tempus diiudicans, sed qua caute potero, semper qua de causa singulos
locos in singula capita redigam, explanare tentans. E quibus primo anal o
giae m a t h em at i ca e nomen imponere liceat, namque saepe analogia more
mathematico Aristoteles utitur; secundo autem anal ogi a a p pl i ca ta
nomen sit, cum nonnullis locis analogia mathematicorum fines egrediatur,
perinde ut iam in Platone visum est. Tertium caput nomen gerat a nal ogi ae
i d e n t i ta ti s , et hoc propterea quod analogia saepissime principii identitatis
dignitatem consequi videbitur.
Metaphysicorum loci in fine una omnes tractabuntur, cum his de libris multum
- adhuc sub iu ice sit; item libri nonnulli comparationis causa simul cum scriptis veterioribus
inquirentur.

CAPUT I. DE ANALOGIAE USU IN SCRIPTIS ANTE ANNUM

FERME 347 AB ARISTOTELE COMPOSITIS i).
L Topica.
Semel tantum ipsa vox analogiae usurpatur, et quidem Top. V, 8, 138 ^24,
Hic non aliquem locum communem exponit, sed quasi in parenthesi, quid
inter duos locos intersit, explicat: V, 7. 136 33 - 137 7 et . 138 30 - >22.
Quorum ille ita se habet: quinto hoc libro disserens, quomodo in arte dia
lectica tG ISlo) quod vocatur sit utendum . . exponit locum commtmem
tc5v d(*ol(oi; dx5vTtov, qui locus et ab approbante et a refutante adhiberi possit,
addito exemplo: olov Ijtel (i.o(<d^
taxpd? xe np ? xA TtoirjxiKi?
elvai
Kol YUM^vaoxi?)? np x TtoirjTixi? efie^ta?, oxi l lov Y^J^vacrrou x jtoi)xix v
elvai eue?t , elr] Sv l tov laxpoG x noir)TiK v elvoi
137 3 - 7 .
Alter locus sumitur ex iis quae similiter insunt", cuius tres species cum
suis quasque exemplis enumerat; prima species hoc exemplo illustratur:
olov licl ditolu^ ^axlv l iov XoyioxixoG xA Ttpwxov (pp vi(i.ov xal ^niQ^ufiirixixoOxi
TtpOxov ocdcppov, et) &v xou ^jriO^ufAiQxiJtou t iov xi Tiptoxov acocppov. 138 1 - 5.
138 *>23 - 26 Sed inter locum ex similiter se habentibus et locum ex iis
quae similiter instmt hoc interest, quod illud secundum analogiam sumitur
non respecto aliquid inesse, hoc vero comparatur ex eo, quod aliquid alicui
rei inest . xi x
nax* &voXoYtv XajtpAvexoi. Le. secundus locus in
maiore ponit alicui rei aliquid ut quodammodo proprium iam inesse et in
minore analogiam ponit. Prior autem locus analogiam in maiore habet,
deinde proprium in minore sequitur. Aristoteles tantum de maiore agit eoque
analogiam altero loco omisit.
Quomodo analogiam hic tractaverit, in incerto esse non potest: in proportionalitatis mathematicae figuram facile eam redegeris. Cum autem inter res
non mathematicas vigeat, apparet eam ad illas res esse applicatam. Utrum ita
certitudo scientifica acquiri queat an dialectica tantum, Aristoteles non diiudicat.
At hoc forsitan miremur, quod nusquam alibi vocabulum analogiae in
Topicis invenimus, cum multis locis iure dicere possimus Aristotelem analo
giam applicuisse: Top. I, 13. 105*20-33, 17. 108 7 - 17 , 18. 108 *>7 - 3 1
(quo in capite quod F. Biese, Philosophie des Aristoteles, Berlin 1835,1. p. 314,
analogiam tractare putat, insinuatur quidem identitas quae genericam
superet:
X T Tto
iEaxCiaiv, 12, ' 23, x4 (jioia ouvopSv, = 14; cfr Met.
In dialogorum fragmentis itemque in De Cat., Interpr., Soph. EI. libris nulla analogiae
reperitur mentio.
*) IV, 6.127 26-38 unum et ens omnia assequuntur ideoque nec genera nec differentiae
esse possunt.

, . 1048 37 t &v&Xoyov ouvopov, pag.

sqq.), II, 10. 114 25 - 115 24
(ubi Waitz, Organon, II, 464 vertit a similitudine, dvoXovla ), III, 2. 117 33
(cfr p. 54) IV, 4. 124 15 - 34, VII, 3. 153 36 - 154 3.
I, 7. 103 sqq. scribit xa^xAv tribus dici sensibus: numero specie genere;
non addidit Tairdv dvcacyl? ut in Met. A,' 9. 1018 13 cfr pag. 90.
Porro Top. I, 15. 107 3 - 1 7 dicitur &yo9<5v esse (jwl>voti.ovi), sed Eth. Nic. I,
4. 1096 26 -35 non &nd tOx> S i(i< vu(tov, sed potius xar* dcvaXovtav. Cfr Soph.
EI. 7. 169 23 - 25, 33. 182 ' 13-27 (quo loco se ipse Aristoteles in verba
ol ^ 26 quasi abscondit: metaphysici partes agere hoc libro non vult) ^).
Quibus hoc solum adiciendum: qua analogia principium identitatis esse
valebat, in Topicis potius silenda erat utpote ad ipsam philosophiam pertinens
itaque ex silentio quod tenet Aristoteles, licet alibi planius vel etiam aliter
loquatur, non est concludendum eum quo tempore Topica componebat,
analogiam principium identitatis non aestimasse. Cfr pag. 87.

2, Physicae Auscultationis libri

a) Qui loci analogiam mathematice spectant, hi sunt:
Phys. IV, 8, 215 3, 29, 216 7.
Velocitas earum rerum quae moventur est maior, quo medium quod dicitur
motioni minus resistit. Si ergo non esset medium, id quod moveretur celeritate
infinita moveretur j sed hoc possibile non est. Itaque vacuum in rerum natura
non esse apparet. E.g. Corpus A per medium B in tempore r fertur, sed per
medium A (sc. rarius quam B) in tempore E (si longitudo B aequa est longi
tudini A) secundum analogiam corporis resistentis fertur, xotA -riiv &vaXoY(av
To innoSl^ovro^ aS)naToq. Quam proportionalitatem geometricam hanc in
figuram redegeris:
velocitas X : velocitas Y = densitas P: densitas Q. Linea 29 dicit eandem
proportionalitatem inter tempora et densitates vigere. TaOTTjv xfiv dvoXovlav
fl'*
xP<5vo? Itp $ E 7tp6?
itp & H.
216 7: Siqua res per medium movetur et ita tempus certum (quamvis
minimum) consumitur, semper medium illud esse corpus quoddam (puta
aetem vel siquid rarius est) necessest; namque semper erit quoddam corpus.
1) Top. 1,15.10629 - 107 2 docet
aequivoce dici, sed Met. T, 2.1003 33 sqq.,
K, 3. 1060 '>37 sqq. TioXAaxws Ttpii; ev, 6fi,wv\S|J.ws, np6?
x.x.X.
=*) Top. II, 3. 110 16 - 111 7 non agunt de analogia, uti Waitz (o.l. II, 457) et Grote
(o.l. p. 288) putant: tractantur ea quae tcoXXx Squidem dicantur non vero xa8- 6(j,(dvu(i.lav,
sc. ea quae ad plures res relationem habeant, i. e. de 7tp6? xi (111 7). Respiciuntur minime
piures sensus unius vocabuli, verum diversae rationes, quas idem terminus ad aliam et
aliam rem habeat: una, et eadem scientia aliter agit de sanitate aliter de diaeta (x^Xo;,

npds x4 x^Xo?).

quod proportionetur alterum ad alterum, ut tempus alterum ad alterum .

goToi y&p Ti AviXoyov au>ixa gxcpov npd? gxepov <b? XP<^vo? 7tp6s
Semel dicamus analogiam geometricam ab Aristotele tractari ut quae ita
doctorum virorum commimis sit, ut omnis eius ipsius explicatio omittenda sit.
P/iys. VII, 5. 250 <^4, 8, 14, 28.
Proportiones inter movens et id quod movetur et spatium ettempus per
pendit: Siqua vis pondus quoddam per spatium et tempus quoddam movet,
aequa vis dimidium ponderis illius per duplex spatium movebit tempus per
aequum, aequum autem per spatium per dimidium temporis; o Ot w
dvdiXoYov gtrrai.
Quod principium ad ceteros casus applicatur. Ubique eodem sensu dvdXoYov
sumitur: secundum eandem proportionem , sc. geometricam.
Phys. VIII, 10. 26612 et 19.
Eadem quae supra arguendi ratio hoc loco adhibetur ad demonstrandum nihil
quod finitum sit, posse movere aliquid per tempus infinitum. Vocabulum
dvoXoylav iterum proportionalitatem geometricam significat. Sv f] tt)? Br
SijtXaotav Xa[jip&vco, dv
Kiv^^oei xp<^v(>> tou EZ ( otw ykp aOTrj f) &va^OYla), <S>oT* Iv
Z0 xiv^oei 10 - 12. KaT& t #)v &VTioTpocpi?)v Tyj? &vaXoY(ccq
18 - 19.
Quod Jaeger o.l. p. 314 15 librum VIII posteriore tempore quam ceteros
scriptum esse autumat, hoc ex praedictis de analogia nec refutari nec con
firmari licet.
b) Analogiam in Physicis non intra fines mathematicae haesisse sed ad alia
applicatam esse ceteris e locis apparebit.
Phys. I, 7. 191 8.
Tria sunt principia t o O y ^Y^eo S^oii: elSo?, aT^prjoi?, 'iTroKeiji.^vri cpOoi^.
roKi(x^vTi <p\3oi? imavrivfi Kax dvoXoYlav. Etenim
: &v5pidvra (>Xlviv) = aOTT) (07toji(x^vr) <pi3ai;) : oOolav (t
ti, t 8 v ) .
Maxime nostra interest hoc loco ipsa figura mathematica servata analogiam
applicari ad tradendam scientiam de iis quorum definitio per genus et speciem
nec dari potest nec quaeri debet. Eodem modo in Met. 0, . 1048 37 sqq.
(cfr p.
sqq.) notio actus exponitur^).
Phys. IV, 11. 219 17.
Quid sit tempus, inquirit. Quod esse
xi iam demonstravit.
219 10-19 Motus magnitudinem sequitur, cum ex aliquo ad aliquid id
Simpl. 226, 1822.
hk

(iivToi

quod movetur moveatur. Tempus autem sequitur motum; qui continuus cum
sit, etiam tempus continuum est. Atqui prius et posterius sunt magnitudinis
propria (fundamentum in magnitudine habent), ergo etiam sunt in motu,
secundum (eandem) proportionem (rationem) atque illa (sc. prius et posterius
in loco)":
xivi^oei elvai x6 npixepov xal Oorepov, devdAoyov T
dK i, Itaque etiam in tempore.
Veritatem asserti (esse etiam in motu prius et posterius) analogia adhibita
abhibit confirmat vel potius explicat. Applicatur ita proportionalitas et ad magnitu
dinem et ad prius-et-posterius, i.e. ad ea quae extra mathematicae fines cadunt.
Notandum autem est dum verum quaeramus Aristoteli, analogia h.I. non
opus fuisse; in eodem enim genere demonstratio remanebat, sc. magnitudinis
motusve. Sed haec identitate generica coniungi iam licebat. Cfr Met.
1017 * 1 - 2. (p.
sqq.).
b) Principium identitatis analogia his est locis:
Phys. I, 5. 189 1. Cfr Met.
. 1093 M , pag. 85.
Omnes antiqui philosophi principia contraria esse autumaverunt: S-epitdv4>uxp6v,
tepiTT v-SpTiov, <piX[av-vetxo;. At haec tantum ratio
intercedit, quod alii eorum principia e rebus prioribus, alii e 'postioribus
sumpserunt, alii porro ex iis quae magis ratione, alii ex iis quae magis sensu
cognoscuntur. Itaque quodammodo diversa et eadem dicunt principia: Ta<>T&
8k dviiXoYov namque sumunt ipsi ex eadem serie: Iu cuoroixla? PeXtIovo?d'Ep(i, v,
JiepiTxiv, cpiXlav, Ttuxviv,
oocrroixlas
4*v>XP^v>
^T)p v, fipxiov, veIko;, ixav v, (j.ixp v.
Vere principium identitatis analogia h.I. est, quoniam res quae genere (et
quidem categoria, ut magnum et calidum) differant, tamen eaedem esse
dictmtur, et hoc ea de causa, quod ad singulas suorum generum res eandem
singulae habeant proportionem.
Phys. VII, 4. 249 <^25.
Hocce capite quaestionem solvere conatur, qualis motus cum qixali sit
secundum velocitatem comparabilis. Refutatis duabus sententiis eos compara
biles invicem esse probat qui non modo simpliciter univoci (i.e. genere), sed
etiam specie idem sint fiantque in subiecto specie eodem. Quibus addit
249 21 - 25 monitionem: ut saepissime incomparabilia iniuria ab hominibus
comparentur, eo fit, quod multae aequivocationes latent; nam non omnes
magnam differentiam complectuntur: sunt quae quampiam similitudinem in
se teneant (quaeque eo comparationem non omnino tolerent), sunt quae generi
et analogiae prope sunt (et ideo in motu, ne comparatio fiat, impediant).
Manifeste identitas analogica significatur, quae largior quidem sit quam
generica, sed e regno scientiae non sit arcenda.
Quod ad aequivocationem attinet, 248 17 dicit esse res quae ita sint aequi-

vocae, ut etiam definitio earum aequivoca sit; hoc fit (uti Ross o.I. citatis Top.
107 > interpretatur) eo, quod in eiusmodi definitione terminus ponitur
ambiguus, ut in definitione multi, quod definitur tantum ac ultra , item in
aequo, uno, duplici; quae tamen analogia unum facere Aristoteles non autumat,
quamquam in promptu est, ut nos quidem hanc ei sententiam imputemus.
Operae pretium est videre quae Simpl. 1096, 28 his de rebus senserit.
Exempla aequivocationis quae generi proxima est dat xot &cp ,4v6? xal irpi?
iv, aequivocationis analogicae
t ^jv 4v t G Xiyw xal Tfj
dtioib-nfixa
aci^ovra d #| apxfi' xal Y P "h
^ xap ta xol nov&s xal orinetov Jtal
t rjyoiSuevov ev r Xei lipx^l ^sycTai toooOtov Siatp^povxa.
Ceterum 1114, 22 recapitulans librum VII ea quae aequivoca fortuito et
secundum analogiam sint, in aequivocorum multum distantium, numero habet,
multum et duplex in eorum quae sub aequivocationem propiorem cadant. Quare
et nos monitos esse decet, ne identitate analogica Aristotelem ea comprehendisse
aestimemus quae nos hoc tempore. Certe tempore Simplicii ea quae ad
unum esse dicebantur, non(dum) sub analogicam identitatem erant redacta.

3. De Coelo.
a) Proportionalitati geometricae hi loci attribuendi sunt:
Coei. I, 6. 273 3, 32, 274 < 5.
Hoc capite demonstrat infinitum corpus in sublunari parte mundi esse non
posse. Cuius propositionis secundam demonstrationem inde a 273 22 incipit:
seu infinita gravitas est, seu quid eiusmodi non est, infinitum corpus esse
non potest. Atqui si gravitas finita est, infinitum corpus esse non potest propterea, quod tunc et finitum corpus et infinitum aeque esset grave, namque
magnitudines secundum eandem se habent proportionem ac gravitates,
&v&Koyov t4 (ji. Ye i xot? pdpeai (n.b. E scribere dtvtlXoYov, F autem dviiXoYa),
* 27 - 29. Sin autem gravitas infinita est, res infinitae gravitatis simul move
bitur (sc. qua aliam rem finitae gravitatis superat), simul non movebitur (sc.
qua sec. proportionem excessus debet moveri, fi AvAXoyov (ji^v SeT xaxot xa?
nepox&? xiveioS-ai; at proportio inter finitum et infinitum non est).
De vocis 4v(4Xoyov significatione non est dubitandum. Vero 273 32 pro
x#|v dvotXoYlav (ijv x i PiStprj Sxei) exspectares x v X yov vel x v o x v X yov
x.x.X.. Sed haec esse confusa non est mirandum.
Coei. I, 7. 275 <^9, 12, 1.
Neque in universo mundo corpus infinitum esse posse assumpto sc. ele
mento quinto demonstrare conatur. Corpus naturale per se aut agit aut
patitur aut utrumque facit. Quorum nihil corpori infinito contingere potest.
Eadem fere ratione qua in capite praecedenti demonstrat propositum. E quibus

nihil vertam nisi ipsas lineas quae analogiam continent, quo usus terminorum
quorundam illustretur:
7 - 1 4 . Ita ergo sit, ut aequa res per aequum tempus aequam rem alteret,
minor autem res per aequum tempus minorem, maior porro (per aequum tempus)
maiorem (alteret), atque tanto haec res quae alteratur maior est quam minor illa
res (quae item alteratur), quantum erit secundum (eandem) proportionem
secundum quam maior res alterans se habet ad minorem rem alterantem",
TOdouTov 84 oov &vdXoYov Sorai Sjiep t [xet^ov tp ? t eXaxTov. (Itaque vox
Snep eundem sensum habet quem pronomen relativum post oOt i;!). ,,Non
ergo infinitum ab ullo finito movebitur per ullum tempus, nam aliud minus
per aequum tempus a minore movebitur, ad quod proportionatum finitum
erit, 7tp6? t divdiXoYov 7tenepaci|xevov gaxai; nam infinitum ad finitum in nulla
est proportione . T dcvdtXoYov ergo terminum proportionalitatis significat.
32 - 2. Nam ab eodem supponatur per plus et minus temporis maiorem
et minorem rem pati, siqtiae secundum (eandem) proportionem qua tempus
divisae sunt , oa AvAXovov
xp<i''Ci) i|^piTai, Ubi dativus voci AvoXoyov
additus idem valet quod dativus pronomen
UT sequens.
Coei II, 8. 289 16.
Motionem stellarum et sphaerarum comparat: probat ( 36) stellas moveri
ita, ut sphaeris suis singulae 'illigatae' circumferantur. Propriam motionem
non habent, i.e.: qua ad sphaeras suas, non moventur. 1 3 - 2 7 Refutat stellas
moveri quidem motionem propriam, eadem autem celeritate qua sphaeras suas.
Sphaeras enim habent dvdXoYov
tAx) toTi; jjieYe&eoi, stellas autem habere
(celeritates proportionatas magnitudinibus sphaerarum in quibus singulae
positae sunt) haudquaquam probabile est. Eine ausnahmslos regelmassige
Erscheinung kann man doch nicht von zufalligem Zusammentreffen herleiten , Zeller p. 453. Cfr notam Prantl (Arist. Werke, Griech. u. Deutsch,
Leip ;ig 1857).
T v a^xiv Xdyov ix^iv nal et iv&Xoyov ix^iv cum dativo (*> 14, 16) idem
valere apparet.
Coei. II, 10. 291 <
33, 8 -9 .
Explicat, quare sphaerae quo coelo extremo propiores sunt, eo tardius cir
cumferantur: earum enim motiones fiunt naT& Myov toi? dTtoon^fiaaiv (Ti)?
Anoardaeoit;). Ubi xara Myov idem valet quod AvdcXoyov. Quod hic genetivum
ibi dativum addit, eo declarandum esse puto, quod genetivus a substantivo
X<yo pendet, dativus autem a locutione adverbiali nara X yov.
Coei. II, 13. 296 14, 15.
Probat terram in medio mundi quiescere.
295 10 - 296 23 Refellit Anaximandrum, qui docuit terram in medio
quiescere hoc argumento usus: quodcumque in medio est positum, aeque se

habet ad omnes regiones ideoque quiescit; atqui terra in medio posita est.
Quod non demonstrare propositum arguens Aristoteles 296 4 - 17 ipsum
argumentum Anaximandri reftitat: id quod in medio positum est et aeque se
habet ad omnes regiones, non eo ipso quiescit, sed fieri potest, ut in omnes
regiones dissipetur. (Huiusmodi autem dissipationem non fieri Aristoteles eo
demonstravit, quod elementum terrae sua natura medium petat). Namque
idem dici de igne potuit: pone in medio universi ignem et fac omnes ad regiones
aeque se habeat. Tum ignis dissipabitur in omnes regiones; nam quin suum
locum (sc. extremum mundi) petat, non impeditur hoc tantum, quod in medio
positus est et ad omnes regiones aeque se habet. Quod Anaximander dicit,
non nisi per accidens verum est (4).
Analogia geometrica utitur dicendo ignem (si e medio universi exiret, uti
supponebatur) non tota mole ad punctum unum extremi coeli ferri, sed t
dvd^oYov {ji piov (xou nup ?) Ttpi? t dviXoYov ((x. piov) xou laxdxoo, e.g.
quartum ad quartum.
Coei IV, 2. 309 <>14, 15; 8.
Inquirit, qua de causa alterum corpus altero sit levius. Reprehendit eos,
qui putent aliquid esse levius propterea, quod plus inanis contineat. Quam
sententiam ne sit summae stultitiae prius corrigit, ita sc., ut fere haec fiat:
corpus levius est eo, quod et plus inanis et minus solidi continet. l y*P
^ iep^^i Ti xoio t
dvaXoYta?, 60k Soxai xoucpdTepov . 14 - 15. Deinde
C*" -16) sententiam quamvis correctam refellit: quod inane ivciXoYov habetur
ad solidum, eo difficultas levitatis non solvitur; nam,[si ita esset, maior ignis non
esset levior quam minor ignis, quod in utroque eadem proportio inter inane
et solidum vigeret; itemque maius aurum minore non esset gravius. At contra
et maiorem ignem esse leviorem et maius aurum esse gravius videmus.
dvdXoYov communi sensu sec. eandem proportionem non adhibetur,
verum sec. certam proportionem , ut Stocks (Oxf. transi.) recte vertit.
14 Neglegenter scriptum est, sed ita rem explicaris: si parva ignis 5 unitates
inanis (cfr 16 18), unitates solidi continet, magnum autem aurum
tmitates inanis,
vero solidi, aurum tepe|ei Tij? xoia>iTris &vaXoYta?;
toioOtt) &vaXoYt haec est:
inane parvi ignis : solidum parvi ignis = (e.g.) 5 :2 (cfr ^ 11 - 12); quam
analogiam auro superari dicit, quia
inane magni auri : solidum magni auri = (e.g.) 10 : 100. Licet forsan ac
curatius fuerit pro 14-15 dicere nam si proportio solidi ad inane in altero
corpore superabit proportionem solidi ad inane in altero (ut
maius est
quam 2/5), non erit illud levius quam hoc , tamen quid Aristoteles voluerit,
satis apparet.

b) Proportionalitatem applicatam duobus locis invenimus.

Coei II, 4. 287^20.
Demonstravit mundum esse ocpoipoeiS^; 287 '>15-21 mundum esse om
nium rotundissimum probat. Nihil enim aeque ac quintum elementum natum
est ad recipiendam (ji,aX TT)To nal dxptpeiav; manifestum est enim, perinde
ac aquam ad terram, etiam elementa quae plus semper distant (a centro
universi) dvAXovov se habere.
Ad qualitates proportionalitas applicatur et demonstrationi fundamento est.
Cfr Simpl. 417, 34: Selxvuoi 54 ai{>xb ht Tij? twv p(|j.v(ov
oToixctwv
&vaXoY(ai;.
Coei III, 1. 300 2.
De generatione et elementis agitur. Timaeum et alios dicere omne corpus
esse non generatum et compositum ex planis. Quos refellit 298 *>33 - 300 19,
et quidem 299 ^ 31 - 300 7 hoc argumento: si aliud corpus alio esset
gravius pluritate planorum, linea et pimctum gravitatem haberent. Nam
iviXoYov 7Tp6? aXXrjXa
aG>p.a. npi? ^ntneSov, ^TtlneSov 7tp6?
Ypa(ifjii^v,
oTiYn^v, 9 10). Sed punctum habere gravitatem iam
299 a 30 - *>14 refutatum est.
Iterum analogia cum demonstrationis vi ad qualitates adhibetur. Cfr. Simpl.
576, 30 sqq., qui ea esse invicem nipaxa dicit.

4. De Generatione et Corruptione.
a) Duobus locis analogia invenitur, et priore quidem sensu geometrico,
Gen. et Corr. I, 5. 321>29, Cfr. Plato, Phaedo 110 d ; Arist. Hist. an. II, 1.
501 <3, Gen. an. IV, 3. 768 31, Pol, V, 2. 1302 >3; 3. 34, 35, 40.
In rebus naturalibus incrementum fieri secundum formam demonstrat,
quod facillime videatur in partibus &vo(jioio[Xpioiv, ut in manu: manum
scii. Av AXo yo v crevisse . I.e. secundum eandem proportionem quae ante
incrementum inter partes manus erat, tota manus crevit.
b) Altero autem loco principium identitatis esse videtur.
Gen. et Corr. II, 6. 333 28, 31.
Hoc libro de elementis disputans iam c. 4 demonstravit quattuor elementa
esse inter se mutabilia. C.
refellit Empedoclem qui mutabilitatem elemen
torum negabat, hisque verbis Empedoclis Aristoteles nititur (fr. 17, 27,
Diels, I, p. 231):
Tauta YP
"re JtAvta xal i)Xixa
aai,
Tiixi)? 5 iOO<-r\z fiXXo
jrdpa 5
IxdtaTti),
Quibus ipsum Empedoclem sibi contradicere Aristoteles interpretatur:
Empedocles elementa inter se esse comparabilia dicit, atqui comparabilia

ea esse possunt quae ) eadem mensura metiri possimus (ex sextario aquae
sex sextarii aeris fiunt), ) secundum effectum potentiarum metiri possimus
(sextarius aquae aeque frigefacere valet ac decem aeris), 3) quorum possimus
5uvd|Xi^ (xi?i Ttp toG Ttooou (XETpcp ouixptSiXXead-ai,
xax divaXovlav, t
d t
oTTjfjiatvei Iv (x^v noi^ t d(x.oiov, dv Sk TzoaC^ t 6 lioov . Sed
Empedocles voce Hoa comparabilitatem secundum quantitatem, sc. 1) et 2),
admisit (non solum
ouiipXi^TA); quae autem secundum quantitatem
comparari inter se possunt commune habent substratum eoque inter se
mutabilia sunt, id quod Empedocles negabat.
Analogia hic principium cuiusdam identitatis est, secundum quod ea
quae diversi quoque generis sunt comparari invicem possunt. Quamquam sunt
quae adhuc obscura maneant, tamen identitatem proportionalitate fulciri elucet
(2830).
Si ea quae ex praedictis colligi licet, computantur, Aristotelem iam ante fere
annum 347 analogiam non solum geometrice adhibuisse, sed etiam eam aliis
rebus applicasse et normunquam ut principium identitatis tractavisse. Ex
quibus cum primus et secundus modus adhibendi iam in dialogis Platonis
repertus sit, et magister et discipulus communes eos habuisse aestimandi sunt.
Tertius autem ab Aristotele ipso adinventus esse videtur, et hoc iam eo
tempore, cum adhuc Platonem audiret. Certe nostra investigatio quicquam
e placitis auctorum de
Aristotelis operum mutetur, non permittit.

5. Meteorologica ^)
a) Mathematico more analogia adhibetur:
Meteor. I, 3, 340 4.
Objectum meteorologicae circumscribens elementa sublunaria ab aethere
separat demonstrando (inter cetera) spatium inter athmosphaeram terrae et
extremum finem universi non impleri igne (nam, si ita esset, ignis cetera elementa
destrueret), nec vero aere, nam multo aer mensuram communis analogiae
quae inter elementa vigere debet, excederet, etiamsi spatium illud aere et igne
simul impleretur. Etenim magnitudo terrae nihil ferme est, si eam cum spatio
quo continetur (i.e. universum totum magnitudine terrae detracta) comparamus.
Atqui si ex aqua (quae scilicet parva tantum particula terrae est) aer fit, magni1) Quamvis Nuyens (o.l. p. 109, n. 111) Meteorologica tempore posteriore quam ceteros
tractatus physicos ab Aristotele composita esse censeat atque Strohm (Untersuchungen z.
Entw. d. arist. Meteor., Leipzig 1935, cfr. A. J. P. LVII, 1936, p. 371'74 ubi ratio
interpretandi qua Strohm sua placita probare studet, acriter questionbegging !
reprehenditur ab H. Cherniss) alias huius operis partes alio tempore scriptas esse contendat,
tamen hoc iam loco de Meteorologicis agemus, quoniam re sunt proxima iis tractatibus,
de quibus iam dictum est, eoque facilius fiat compatatio in usu analogiae investigando.

tudo aeris huius magnitudinem aquae istius excedit quidem, at certe non ea
proportione qua spatium superterraneum excedit sublimariam partem universi.
Sed necesse est oitnnem aeris multitudinem ad omnem aquae multitudinem
eandem proportionem habere quam hanc tantam multitudinem aeris ad
multitudinem aquae ex qua orta sit (1 13),
Proportionalitatem geometricam hoc loco adhiberi luce clarius est.
(ii]V oi>8 A ip og
TtEpiexov, 340 5, 339 30) noM y&p
6nep|3a7iXot xijv Io tt)to xf)? xoivfi;
&vaXoYtas np g xo oiiaxoixa ocbjxaxa (36).
Meteor. I, U , 351 4.
Maris figuram eo mutari docet, quod flumina alio commigrent, et quidem
hinc recedant, alibi autem proportione servata erumpant; 4v SXXoi? 5
Avo Xo yo v Yiyvofx^vtoiv.
Quod Ideler hoc loco et quibusdam aliis
Myov (comm. I, p. 447, 659)
legendum esse, ceteris vero &v&Xoyov manuscriptorum librorum esse servan
dum censet, arbitrio esse dictum putes, cum quaenam ratio inter eos inter
cedat haud exponat. Cfr pag. 19 (Coei. II, , 289*>16j 10. 29133,'> 8-9).
Meteor. III, 5. 376 <^24, 29.
Probat geometrice iridem non posse maiorem esse quam semicirculum.
Quod ad analogiae certo geometricae usum attinet, dato hoc diagrammate dicit
lineas
P, 5 analogas esse, et quidem ita, ut quod est ad p, ? + p sit ad .
ai ^ ^ p (E^, AI., Webster in Oxf. transi. 1931) dvdXoYov ^oav, nep S
P,

? P TtpiS .

Scribit porro 29 HP : KP = HH : n P , nam circum eundem angulum n

latera et HIIP trianguli et KIIP trianguli analoga sunt: Ttepl yP
aOxfjv
Y w vtav x^lv n &viXoYov a l xe xou HIIP xpiYt>vou x a l xoQ KPII.

)
Applicatur analogia ad res non mathematicas rationemque identitatis
interdum assumit sequentibus locis.

Meteor. I, 2. 339 18.

Obiectum meteorologicae definiens recapitulat quae in praedictis probata
sunt; esse quattuor elementa quorum ignis super cetera ascendat, terra
infra omnia subsistat, tSo & npA? a x i TotSxoi? divdXoYov
Y&P 7tup65
{SScdp bk
Eadem proportio in aqua et aere atque in terra et igne viget eo, quod aqua
inferior est aere, terra igne. Proportionalitas vix haec est, sed Ideler falso
vertit: ,,cognatam alterutri naturam", cum multo maioris esse momenti
rem aestimet quam revera est.
Cfr pag. 25 (III, 2. 372 5; 4. 375 4, >9).
Meteor. 1, 11. 347 U 4.
Postquam de rore et pruina egit, nostro loco de pluvia et nive tractat. Quas
analogice ac rorem et pruinam fieri autumat, et vel propterea quod (licet
gradu differant) nix et pruina, pluvia et ros idem sint.
^etd-ev ( h i Tou nepl
v<p>] T<Snou)
cpoix^ atbiiaTct a u v i a r d u e v a
Si& Tfiv
OScop x a l xu^v x a l
xoOxuv Sk x&
S i o AviXoyoy/ x a l
8i& x&; aOx&; atxCa; ylYveTai xot^ x&xco (sc. 8p6a<{> x a l 7T(ixvn)> Siacp^povxa
x ^ |x5X^ov x a l Jjxxov x a l
xol 6XiyAxt)xi*
Y^P
"4X^*1 TaOxiv,
x a l ^ex6; x a l 8p6oo;, &XX& x6 (ifev 7toX{> t 6 8* 6XIy o v . 12 18.
Vox dviXoYov significat eodem modo , eadem ratione ; at praefertur,
ut videtur, propterea, quod comparatio inter quattuor instituitur terminos.
Meteor. II, 5. 362 32, 363 11.
De austro 362 31 - 363 13 agit. Demonstrat eum ab orbe cancri spirare.
362 32-*>31. Homines habitare inter orbem cancri et orbem polarem
septentrionalem dicit, itemque ab hominibus in hemisphaerio meridionali
eam partem incoli posse quae inter orbem polarem meridionalem et orbem
capri iaceat.
362 >32 - 363 * . Auster non proficiscitur a polo meridionali, nam in
hemisphaerio septentrionali aquilo a polo proficiscitur intraque nostram
oecumenen deficit,
atqui in hemisphaerio meridionali idem fiat necesse est, cum hemis
phaerium meridionale eiusdem naturae ac septentrionale necessario sit.
Itaque in hemisphaerio meridionali item a polo ventus quidam pro
ficiscitur intraque oecumenen meridionalem deficit, eoque a fortiori non
ad nos pergit nec idem est qui auster noster.
363 1 0- 12. In parenthesi probat austrum ab orbe capri proficisci non
posse. Etenim si ab orbe capri ventus quidam (puta auster noster)
proficisceretur, analogice ab orbe cancri eiusdemmodi ventus in meridiem
necessario proficisceretur. At hoc fieri non videtur, quoniam nullos
ab orbe cancri ventos nisi ad Arctum tendere videmus.

363 9 - 13 . Concludit per exclusionem demonstratum esse ventum austri

ab orbe cancri proficisci.
Quanta sit vis demonstrationis in analogia hoc loco lucidissime apparet.
Sine ulla adstructione experimentali analogia interposita ponit conditionem
ventorum in utroque hemisphaerio esse aequalem itemque ab orbe capri
aequalem ventum proficisci ad aequatorem, si ab orbe cancri ventus eodem
tenderet.
Analogiam cum proportionalitate arcte cohaerere ex ipsis philosophi verbis
apparet: Inel |xol(dg ^xeiv &vAytr) tAtiov xivot npi? x v xepov TtiXov >(mEp
v
olxou(i.ev rcpb^ t v ^irip
^Xov
AviXovov
tA t lXXa xal
Twv Ttveujidxwv ?! ox&oi?* dare xa^Anep vrau -a ^opa; lori, x&keIvoiq 7 6
Tfjq iitei SpxTov T &VE(j,o^ o{iT(i>^ Civ, v oid-iv Suvaxiv i^xeiv SeOpo, ^jtel o08*
^op^a^ o5xo^ et? t/jv IvxauS-a otxou(j,^vr)v nSodv ^oxiv. 362 30 - 363 1.
Sioi y&p &v XXov &nd &epivf}^ elvai rponij^' oQxta y&p rb dvdXoyov &no tt>oei.
363 M 0 - 1 1 .
Meteor. III, 2. 372 5; 4. 375 < 4,^9.
De iride agit, quam esse duplicem perhibet, et quidem ita, ut minor arcus
extremum circulum habeat rubro colore, maior vero intimum rubrum habeat
circulum, ceteros eodem ordine quo in minore arcu sint dispositi, hoc est:
iuxta rubrum prasinum, deinde purpureum, i ) (tfev y i p 4 v x 6 ? ( U p i? ) x f j v np(>>xit)v
7tepiq>^peiv xijv jj,6Yl<m)V poivmtav,
8 S^cod-ev x#jv
tf^Cyxam Sk np6? xaOxr]v, x a l x&q
&v&Xoyov.

In eodem contextu 4. 375 4 AviXovov, *>9 xax4 X yov legitur. Omnibus

his locis X yos pristinum illum sensum 'ratio, successio' habere videtur, unde
sensus 'proportio' facile creverit itaque Jtaxa Xiyov atque &v4 X<5yov 'secundum
eandem rationem' vel 'proportionem' significarint. At dviXoyov solum adverbii
formam (postea etiam adiectivi) assumit, unde substantivum abstractum
dtvaXoYla fieret.
Meteor. IV, 9. 387 ^ 3.
i^ it de exhalatione et eiusmodi rebus. Ab exhalationis genere fumus ut
species distinguitur, sc. quae ex lignoso corpore exhalatio profertur, fumus
appellatur. Sub idem nomen (lignosi corporis) redigas etiam ossa, pilos, omnia
quae eius naturae sint, nam simt in quodam 'eodem'; etenim usitato nomine
complecti eas res non possumus, sed secundum analogiam nihilominus omnes
in 'eodem' sunt. 'Idem' illud significat sc, eam identitatem quae generis ter
minos superat, identitatem dico analogicam. Cuius in scientia dignitas et
verbis et re agnoscitur.
b k x a l b a x a <1 x p x s x a l n a v t b x o io O x o v 4 v x a '& x c p ' o i i y ^ P x e t x a i
S v o { j. a x o i v 6 v ,

x a x * A v o X o y ta v

iv

xa6x$

tiA v x * d o x t v .

3.

Meteor. IV, 12. 390 6.

Hoc caput introductionis causa proponendum fuisse videtur tractatui cuidam,
in quo de natura homoeomerorum agere intendebat Aristoteles. At eiusmodi
tractatus non sequitur. Tenor capitis hic est: si essentiam homoeomerorum
definire volemus, inquirendum erit, quid tmiuscuiusque sit proprium opus
et finis. Quod lucidius quidem est in organis, namque in eis finis magis patet.
Tamen et homoeomeris finis a natura positus est necessario, sed difficilior
inventu est, quoniam homoeomera materiae propiora sunt quam anomoeomera.
Finis enim ibi minime patet, ubi plurimum est materiae: materia (prima) ipsa
omnium occultissima est, cixm nil nisi materia sit, quidditas formalis maxime
patet, quod est ipsa rei ratio, quae inter haec medium tenent locum, patent
secundum proportionem, sc. magis prout rationi, minus prout materiae simt
propiora.
, Spatium inter rem et materiam quasi emetiri conatur eoque facilius termino
utitur qui in geometria suum locum habet.
oitO-b

fiXXo (SXXo (ueXXov H) i) 6 X6yS>

ii

elvai h t aa -

5^ f*6Ta|0 Av&Koyov
SvettA

CAPUT II.

DE ANALOGIAE USU IN IIS SCRIPTIS QUAE

A NONNULLIS SCRIPTORIBUS ARISTOTELES EO FERME

TEMPORE QUO ATHENIS ABESSET COMPOSUISSE DICITUR,
SC. INDE AB ANNO 3470 USQUE AD 335.UM
1. Analytica.
a) Analogia mathematice adhibita.
An. post. I, 5. U<^ 18 et II, 17. 99 <^8.
Exempli gratia propositionem &v 4Xo yo v
(proportionalitas conver
titur) commemorat, et quidem illo loco dicens veteres eam propositionem de
singulis numeris, lineis, solidis, temporibus demonstravisse, nunc vero eam de
eo quod universis illis rebus commune contingat, demonstrari (sc. de quantitate) ;
altero loco dicitur
dvdiXoYov esse v<xXXd? in lineis propter causam partim
eandem partim diversam, i.e. qua in lineis et numeris, diversam, qua autem
in quanti- tate, eandem. Cfr II, 17. 99 15, pag. 29; T. L. Heath, Euclid's
Elements, II, p. 113.
An. post. I, 12. 78 <*1, 2, 3, 5.
In sophismate Caenei contenditur Sxi xi nOp 4v
itoXXaTiXoolq; AvoXovl?
est, quoniam et ignis et ea analogia cito fiant. (Multiplex analogia ea est, in
qtia secundus et quartus terminus multo superet primum et tertium, e.g.

1 : 100 = 10 : 10000.

Huiusmodi analogia cito fieri propterea dicitur, quod parvum numerum

magnus sequitur. Atqui ignis cito crescit; ergo ita Caeneus ille noster
ignis crescit secimdum multiplicem analogiam).
Quem non esse syllogismum Aristoteles dicit: non enim ita se habere, nisi
et 'citissima' analogia per se sit multiplex et ignis per se crescat secundum
citissimam analogiam.
An. post. I, 24. 85 ^38, 39.
Hoc capite eos qui particularem propositionem universali anteponunt,
refellit. Quorum quidem argumenta haec esse: melior est particularis proposi
tio, cum universalis faciat, ut opinemur esse in rerum natura per se sub
sistentes formas universales, et hoc non tantum in speciebus (ut in numeris),
sed etiam in generibus (ut in quantitate), scilicet ,,progredientes (extra ordinem
specierum in ordinem generum) demonstrationes faciimt suas (ii qui proposi
tionem universalem praeferunt, quique in hac parenthesi particularistarum
verbis reprehenduntur), ut (cum) de analogo (agunt), e.g. (cum demonstrare
conanttu:) id quod eiusmodi sit, quod nec linea nec numerus nec solidum
nec planum sed praeter illa quidpiam sit, (sc. quantitatem) esse analogum".

Hoc est: universalistae propter quasdam causas (quae omittuntur) praedica

tum analogum ipsi quantitati attribuunt eoque, quantitas (genus, hercule)
ipsa subsistere ut putetur, efficitmt.
Notandum est Aristotelem in parenthesi ( 37 - *>1) non suis sed particularistarum ut ita dicam verbis loqui. Ceterum post Sxi et toioutov
commata ponenda sunt; analogiam hanc ad mathematicam pertinere in
promptu est, itaque non cum Bekkero &v& Wyov sed &v4Xoyov scribendtun.
An. post. 11, 17. 99<^13. (Cfr 99 15, 16, pag. 29).
Siquis demonstrare vult colorem colori et figuram figurae esse similem,
medium terminum habeat aequivocum necesse est propterea, quod ipsum
illud simile aequivocum est: namque in figuris geometricis simile signi
ficat analoga habere latera et aequales angulos xi
t A? TrXeupdts,
in coloribus autem sensum esse unum vel aliud eiusmodi,
b) Analogia applicatur ad demonstrandam propositionem quae ad mathe
matica non pertinet.
An. pr. 1, 46. 51 24.
Aliud significare
9
81 aliud
hoc capite probat.
Exempli gratia sumit t oO S^vaxai (SaSl^eiv x Siivaxai n#i (3a8l^eiv,
t o >{ iizlararai
t6 IntoraTai rb oOk 6c{a.%6'i>; quae propter
ea non idem significare, quod aliter idem homo eodem tempore et ambularet
et non ambularet, bonum sciret et nesciret: d o5v x6 o x ^ori Suv(Si(i.evoQ
3 8

TO.{yz6

'5

Y &(J.oc
y&P
SiSvaxai xal ^aSl^Eiv xal (j.j) ^aSli^eiv, xal
InioT^IJiwv
jcal tou
lori) 51 ^ 16 - 20. Itaque nec essenon-bonum idem significat quod non-esse-bonum: xwv y&p &vA\oyov i&v
9-dTepa J ixepa, xol Q-irepet. 2425.
Proportionalitate adhibita a sciendo ad esse transiens concludit. Quam
proportionalitatem ex ipsis Aristotelis verbis ita perscribere licet:
non scire bonum: scire non bonum = non esse bonum: esse non bonum;
quodsi primum a secundo differet, eo ipso etiam tertium a quarto. Quam
vim probationis analogia habet, adhibitione ipsa agnoscit, et hoc in maximi
momenti re. Cfr Alexander in An. Pr. I, p. 397, 27 sqq.; loa. Philoponus
in An. Pr., p. 364, 23 sqq.; Trendelenburg, Geschichte der Kategorienlehre,
p. 154.
c) Analogiam principium identitatis esse posse his arguitur locis:
An. Post. I, 10. 76 39.
Agit de principiis quae omnium scientiarum sint communia. Commiuaia autem
ea esse autumat secundum analogiam tantum. Non enim ab iisdem principiis
omnes scientias deduci, verum unamquamque a propriis; communibus vero

alias aliter uti: "Eori (&v

'' i? AnoSeutrixai? Iniem^(i.ai; T&
jjtiv I5ia ^cA<mjs lnion^(ji)? t& 5^ xoivd, xoivdc 8k xaT* dvoXoytav, ^Trel
Xpi^ai(j5v ye 6aov iv Ttj> 6n& Tijv imcrrinirjv yivei, iSia ixkv oTov Ypa(X|jij)v
elvai TOiavSl, xal t 6 e69-6, Koivdt Sk olov t 6 Yaa &n& touv olv dccpiX^i, ti laa
r& XoiTcd. ixav v Exaorov vo6r<ov Soov iv T<a yivei' Taittd y&p noi^oei,
xav
KT& Tt&VTtov X&PyI
(i. vov,

dTC*
dpi&fjiiov. 76 37 - 2.
Identitatem analogicam ante oculos habet j non enim secundum genus prin
cipia communia esse, sed secundum analogiam, eoque et extra singularum
scientiarum terminos egredi, et partim eadem partim diversa esse, vel potius
diverso modo adhiberi.
Philoponus loci tenorem non perspexit, quippe qui et analogiam et meta
phoram et aequivocationem confunderet, p. 123, 2126.
An. post. II, 14. 98 20.
Dummodo recte problemata proponamus, per singulas scientas versantibus
divisione opus est, ut semper dicere possimus: tale praedicatum tali universali
subiecto competit; si de animalibus agas, videas quaenam omnibus animalibus
obveniant. Itemque faciendum est, quando eiusmodi universale nomine usitato
caret. Porro alius est modus (ac in generibus et speciebus dividendis), quo
divisionem facias, sc. t xaT& t6 dvdXoyov IxX^eiv (t& ln [j,Evoc T
clSeaiv). Communi nomine cr^neiov fixav -ov doxoGv non complectimur,
attamen universale in iis inest, velutsi 'una quaedam natura eiusmodi univer
sale sit, universale dico secundum analogiam. In biologicis persaepe hac lege
agitur, cfr 2, pag. 30 sqq., pag. 49.
Maxime nostra refert hoc loco Aristotelem diserte affirmare id quod unum sit
identitatem analogicam, subiectum esse posse scientificae praedicationis.
Eodem modo iam Philoponus locum interpretatus erat: >.ap vTe? y&p
(x^oov pov xb Av&Xoyov x.t.X., 419, 1121.
Item Anonymus 589, 1929; Eustratius 230, 1424. Maier o.c. II, a,
p. 421 n. 2 rem exiliter explicat.
An. post. II, 17. 99'^ 15, 16. (Cfr II, 17. 99
et 13, pag. 2728.)
Eiusdem rei per se unam esse causam autumat. Itaque in demonstrationibus
faciendis utendum est eo termino medio, qui similiter se habet ac ea de quibus
demonstratio fit. Cum de aequivocis demonstrationem facimus, opus est
medio termino aequivoco (e.g. si demonstramus colorem coloris, figuram
figurae similem esse), cum vero de iis quae genere eadem sunt, terminus
medius generalis sit necesse est (e.g. cum probatur analogiam converti posse,
medius terminus est quantitas); quae autem secundum analogiam eadem sunt,
medium quoque secundum analogiam habeant, toc Sk nax AvoXovlav x&
Jtal t 6 udoov

x a x AvceXovlav.

Identitatem analogicam eadem esse dignitate qua genericam in scientiis

demonstrativis hoc loco iterum affirmat, et hoc omissa explicatione, quippe
quod procul dubio sit.
Merito Manser momentum loci huius exposuit (o.l. p. 332); sed addere potuit
iam Philoponum rem recte intellexisse, quam etiam illustri exemplo explicasset. Et PrantI et Maier o.o.I.I. locum nostrum plane neglexerunt.

2, De Analogiae usu in Tractatibus qui ad Scientiam Animalium

pertinent atque in quibusdam qui Parva Naturalia vulgo vocantur.
Libros biologicos investigans, quos Nuyens (o.l. p. 132 sqq.. p. 237 sqq.)
item secundo philosophi aetatis tempore scriptos esse auctor est. De Gene
ratione Animalium tractatum simul cum ceteris excutiam, id autem hac lege,
ut, siquid hoc in libro cum ceteris Zoologiam spectantibus minus quadrare
visum sit, anquiratur, num ei sit attribuendum, quod De Generatione
Animalium liber eo tempore conscriptum esse videatur, cum Aristoteles iterum
Athenis habitans ipse suam scholam moderaretur. Quod paulum ab instituto
tractandi ordine recesserimus, et re et ratione commendabitur.
a)
Analogia mathematice adhibita est his locis: (adiciuntur ii quibus ana
logiae usus mathematico proxime accedat).
Hist. an. I, 17.
15.
Per diaphragma venas tendere dicit. Quae pro corporis magnitudine in homine
crassae sunt:
aJ)(i.aTo; (naxetai xaT& xi Av AXo yo v A, C).
A yo? proportionem geometricam procul dubio hoc loco significat. Lectio
nem A, et C ita vertas: ,,crassae, si eas comparas cum quam secundum
corporis proportionem magnitudinem habere debent".
Historia Animaliam, II, 1. 500 20, 8.
Mammae hominis et ceterorum animalium comparantur. Elephantem
habere
iiiftpoix;
o6 x a x A ^.Syov roO atbfiaTo^. Hoc est:
in elephantibus mammae non eandem habent proportionem ad totum corpus
quam in homine. Dicere etiam potuit:
cfr Gen. et Corr. I, 5. 321 29.
Idem de elephantorum alSotoi? 500 *> dicit, sed hoc loco A et B' o k
iviXoyov habent.
Hist. An. II, 1. 501 3. Cfr Gen. et Corr. I, 5. 321 29, pag. 21.
Homo ita crescit, ut puero superiora membra inferioribus maiores sint,
adulto vero e contra. Cetera autem animalia AviiXovov &tco (Su>oi t#)v aO^rjoiv
(xn xEXeitbaEi). Eodum modo quo superiore loco proportionalitate mathe
matica philosophus utitur.

Hist. An, III, 7. 516^ 4.

De osse agens id in singulis eorum quadrupedum speciebus qui sanguinem
habent et vivum pariant non multum differre dicit, nisi sit >ca'u AvoXovlav
(juivov o>cXir)p TiTi xoel (jiaXaK^T ]Ti xal jjieY^ -ci , e.g. maius animal proportionaliter maiora ossa quam minus animal habet.
Hist. An. IV, 11. 538^ 9.
Partes marium et feminarum comparat, et hoc quidem loco pilos eorum
Deinde dicit: x t hk
Tplxa? Ixovxa n m k x dvdiXoYov , i.e. ut femina
pilosa pilos tenuiores quam mas pilosus habet, ita femina squamis instructa
eas habet tenuiores quam mas squamis instructus. Licet non mathematice
analogia hoc loco adhibeatur, tamen quomodo huiusmodi usus cum mathe
matico coniungatur, facile perspicitur.
HUt. An. VIII, 2. 589^ 18.
Inter animalia quae aquam incolant, esse quae aquam refrigerationis causa
inhalent, esse quae id nutriendi sui causa faciant; ea autem quae aqua &viXoyov Tfi ivanvofi utantur, branchias habere, ea vero quae propter nutritionem,
ofiWv habere (ut delphina). Analogia ita applicatur ad rem biologicam, sed
quem habeat nexum cum proportionalitate mathematica, haud difficile
enucleatu est.
De Partibus Animalium, III, 4. 667 17.
De corde agens dicit differentias cordium etiam ad mores pertinere. Quae
magno sunt corde, timida sunt. Timor enim est refrigeratio propter inopiam
sanguinis et caloris (IV, 12. 692 23), atqui his animalibus paulum caloris
in magno spatio evanescit sanguisque iam frigidior est. Quare quod ceteris
animalibus ob timorem contingit itpoOnApxei xotSToi? i& x
dviXovov
rb d-epfji&v xjj xapSlqc. (dvceXXoitoxov. . rijv xopSlav, Z). Caloris mensura
cordis mensurae non est proportionata.
De Animalium Motione. 3. 699 35.
Hoc loco 27 -
fabulam de Atlante illo convertente caeli axem super
humeros suos refutat j arguit ipsum, siquidem caelum movere conetur, potius
terram reprimere quam caelum loco movere, quoniam caelum multo gravius quam
haec parvola terra sit. Robur enim, inquit, quo terra, qua Atlas niti dicitur,
loco suo maneret, aequum esset robori quo Atlas caelum moveret: Hal 2oxi
xis dvaXoYto
dioTtep xdiv ^vavxlwv xivi^aetov, oOxw x a l xwv^pefiiwv,
x a l a l iih) lao i &naS'et$ i n SXXi^X<i>v, xpoxoOvxat Bk xoxot x9|V Oitepox^v .
Quas proportionalitates ita nobis fingere debemus: 1) duarum motionum con
trariarum altera ea portione ab altera superatur vel tollitur qua alteri maior
inest vis, non superatur vel tollitur, si alteri aequa inest vis; ) duarum quietum
si ita dicere licet contrariarum altera ab altera superatur vel tollitur ea
portione qua alteri maior vis quiescendi inest (et e converso); Atlante caelum

movente et in terra stante terra loco moveretur ea proportione qua vis qui
escendi caeli maior est quam vis quiescendi quam terra habet. Cfr *>7 - .
Haec est igitur analogia pure mathematica.
De Generatione Animalium. I, 8. 718 >13,
Ova piscium et ceterorum oviparum comparat. Pisces ova ponere dicit minore
perfectionis statu quam cetera ovipara. Id eo fieri quod pisces fecundissimi
sint omnium maximamque copiam ovium pariant. Parvuli autem pisces
magnos hac in re superant &o iep jtal
twv fiXXuv twv AvAXoyov Toiixoi?
riiv <p oiv, xal iv cpuxot? xal dv
y&p xou
aO^T]ai;
xp^exoi et? x an^p(xa xoiSxoi?. Platt (Loeb Classical library) ita explicat:
This means smair compared with other members of the same class, cfr
771 *>25 . Quam interpretationem rectam esse puto, modo ne cum 771 25,
sed cum 771 16 - *>15 locus noster conferatur,
Gen, an. III, 10. 760 12.
Explicat hoc loco, quid sit, quod apes (artiore sensu hac voce utitur, sc.
ipsas a ducibus et fucis distinguens) a se diversum (sc. fucum) generent.
Respondet ipsas apes generatas esse a diverso, i. e. a duce: id xal
dvAXovAv TTW? f| Y^veoi? aOxwv. I.e. ut dux qui generat apes, diversum a se
generat, ita apes diversum a se generant, sed non omnino aequalis altera
alteri est proportio eoque nto? interiectum est.
Haec proportionalitas applicata est quaeque iam magis a mathematica distet.
Gen. an. IV, 3. 768 ^31.
Qui fiat ut modo mas modo femina, nunc patris simile nunc matris, in
utero generetur, explicat. Materia generandi hominis, sc. menstrua, non ad
summam perfectionem, sc. similitudinem patris et sexu et forma, perducitur,
in quantum semen patris menstrua non valet Kpaxelv. Quae comparat cum
hoc quod in athletorum quibusdam videtur: cum permultum cibi sumant,
singulae partes non debitam proportionem servant. i&
v*P
oO S\)va(iivri^ x^s tpriaecjq xpaxetv, l>or' &vd^.oyov aii^eiv xal Sia(i4veiv
(Siavineiv S) (iolav xfjv (jiopcp^v, diXXota ytvexai x& liipf), xal ox v dvloS'*
oOxo)^ &are
lout^vai xS jtpAxepov.
Proportionalitas geometrica haec sine dubio est, cfr Gen. et Corr. I, 5.
321 >29, pag. 21.
) Explicationem analogiae usus in biologicis his ex locis petere possumus.
Cum in tractatibus qui ad Biologiam pertinent longe frequentissime ana
logiam Aristoteles adhibuerit, operae pretium est paulo acrius inquirere,
quidnam sibi iste usus velit. Namque maximi momenti eum esse non solum
ex frequentia apparebit.

lam primum audiamus quid J. B. Meyer, Aristoteles' Thierkunde, Berlin

1855, hac de re censuerit.
Pag. 336 enumeratis exempli gratia quibusdam locis ubi analogiam in biologicis invenitur, dicit: Daran dachte Aristoteles (sc. de inveniendis summis
animalium generibus), wenn er von der Schwierigkeit sprach vermoge des
Analogon iju den Gattimgen zu kommen; aber eingehender versuchte er doch
solche Schwierigkeiten zu iiberwinden. So gelangte er durch Beriicksichtigung
der Analogie des Knochenartigen doch schon zur Abteilung der lebendiggebarenden Vier- und Zweifusser, zu den Fischen und Sepien.... Hist.
an III, 7. 5 1 6 3 , Saa iikv oOv tuv
xal ne^ciiv ZiaotdHa itrclv, o
noX{> iaq>pEi t4 dtnS,
jtox* divoiXoYlav (i^vov intXT)p TT)Ti xal (ioXcotiryjxi xal (i.EY^d^Ei. . .
84 t &v SM.<x)v ,
twv ival(t.oiv x i {ikv nutpdv
jtapeeXXdiTTei, olov t twv ipviO-wv, t4 Sk
&v \o y 6v Icti Tafixd, olov iv
Toig lx9'tiof Totixcov y&p
jifcv ?)OTo>toOvTa xovSp&xavS-d loxiv, olov tA
xaXou(i.cva oeXAx'!
>'fxoOv'ca &tav -av
x-t.X. Cfr ib. pag. 23, 44.
At certo his locis animalia ipsa in genera non dividuntur: analogia tantum
in comparandis partibus adhibetur.
Pag. 339 Bisweilen jedoch unterscheidet das Stellvertretende (sei es nun
durch dvxt oder AviXovov ausgedruckt) nicht das in Hauptgruppen verschiedene; so sind Knorpel und Grate analoge Bildungen und unterscheiden
doch auch die Fische unter sich. Ueberdies findet sich bei manchen Thieren
etwas Analoges, was nicht das Analoge ihrer ganzen Gruppe, vielleicht nur
eines dieser Thiere ist; so zum BeispieI hat der Polypus etwas dem Gehim
der BIutthiere, die Sepie und Teuthis etwas den Graten dieser besonders
Analoges (Part. an. II, 7. 652 23, . 654 19). Die Unterschiede nach dem
Stellvertretenden setzen sich auch in die yivri (liyiara selbst fort und sind
mitunter nur partielle Gattungsanalogien; dies erschwert abermals ihre Benutzung, durch ihre Hilfe allein hatten wir schwerlich die von Aristoteles
bestimmte Gatttingen mit Entschiedenheit herausgefunden. Wir finden zwar
alie Y^vi
durch die Analogie unterschieden, aber ebenso hie und
da auch die Untergruppen; wurden wir nur diesem Prinzip folgend die yivri
(A^Yioxa suchen, so miissten wir bei mancher Untergruppe zweifelnd. fragen,
ob dies ein
sei. Aristoteles aber hat, das sieht man deutlich,
dies Bestreben die Eigenschaften der Thiere nach der dvaXoYta, nach dem
Y^vo? und nach dem eWog zu betrachten; so sagt er z.B. Part. an. I, 5.
645 '>26: x&
y^P ^xouoi x xoiv v xax* dvoXoYtav, x4
xx&
x i Si xax* elSo;, das heisst: die Hauptgruppen (yivri) haben ihr gemeinsames nach der Analogie, ,die Arten (e!i ri> das ihre im y^'S> die Individuen
(x& xaS- &<aaxa) aber in der Art. Die Tendenz zieht sich durch, die Unterscheidung nach der Analogie fiir die grossen Gruppen zu lassen; wahrend die
Untergruppen nach den nun zu Betrachtenden leiblichen Unterschieden des
Mehr oder Minder gebildet werden sollen .

Nescio an Meyer plus quam debeat analogiae momenti tribuat, in

dividendis animalibus: collatis locis analogia non nisi principium identitatis
idemque comparationis faciendae etiam in biologia esse videbitur, atque hoc
magis in singulis partibus describendis quam in generibus circumscribendis.
Quod quodammodo iam ipse Meyer agnoscit: Vorhin zeigte sich, dass sich
der Begriff der Analogie auch hie und da zur Unterscheidung der Untergruppen in die Hauptgruppen einschmuggelte; umgekehrt nun konnen wir
die ftir die Untergruppen bestimmten Unterschiede des Mehr oder Minder
auch in die Unterschiede der Analogie sich erstrecken sehen. Wenn die Grate
sich analog den Knochen verhalt, imd durch diese Analogie die Landthiere
von den Fischen gesondert sind, so h5rt diese Unterscheidung auf eine reine
Analogie zu sein, wenn schon die Knochen der kleinen eierlegenden Vierftisser gratenartig werden (Hist. III, 7. 516 *>20, Part. II, 9. 655 16) .........
Hier kommt es zunachst nur darauf an zu sehen, dass auch schon dem Aristo
teles diese einfache Bestimmung der betreffenden Prinzipieo nicht hatte genugen durfen. Das Prinzip der Analogie hat ftir den verfolgten Zweck nur
eine annahrende Richtigkeit, gewiss aber ware es in Verbindung mit naturwissenschaftlich festzustellenden andem Regeln mit Erfolg zn benutzen. Ftir
die Vergleichung dagegen hat die Analogie ja eine bleibend anerkannte Bedeutung erhalten, und ist ais solche Angelpunkt der heutigen vergleichenden
Anatomie und Phjrsiologie pag. 343.
Ipsos iam hinc locos investigemus.
Historia Animalium I, 3. 489 14.
Iis de partibus agitur, quae in omnibus vel fere omnibus animalibus inve
niuntur. Quae omnia habere dicuntur partem quandam, quae procreationi
speciei deserviat; quae semen in alterum abiciunt, masculina, quae autem in
seipsa, feminina sunt. Non solum autem haec ipsa sed etiam eorum pars, quae
ad officium procreationis pertineat, figura differt a ceteris, nam haec uterum
habent, illa analogum ei. HI xol xwv (x.op[wv xcov rp s
Y]txioupY(av
toiSttjv Sia<ppei t cISoq* t&
y&p
iox^pav x i Sk x 4v<iXoYov.
Propterea ista pars analoga utero vocatur, quod eodem officio fungitur,
sc. procreationis.
HisL an. /, 3. 489 <^19.
Eodem quo superiore loco analogia adhibetur modo: in qua parte sensus
tactus natura sua insit, haec in nonnullis xo x in aliis autem x &v4Xoy<4v
^oxiv.
Hist. an. I, 4. 4890 22.
Omne animal humiditatem habet itemque partem in qua ea gignatur; aliud
sanguinem et venam, aliud horum analogum X bk x dvdXovov xoOxtov,

HkU an. I, 4. 489 29.

Potentia loco se movendi in aliis animalibus pedibus, in aliis alis, in aliis
t o T? divdXoYov contingit membris.
Muneris communitas omnibus his locis analogiae fundamento est.
Hist. an. III, 8. 517 <^2.
De cartilagine agit, quam ab osse non differre dicit nisi secundum plus et
minus. Sed ovipara sanguinea quae terram incolunt cartilagines habent solidas ac
sine medulla. Ceti vero in rachite medullam quandam habent. Ipsi quod
medium inter cartilaginem et spinam sit, habent, id quod definit ita: car
tilaginosum aliquid quod in dorso (vel rachite) analogum est ossibus , x
xaT& -rtiv
&vAXoyov T
dorol;
(A, C, T xovSptiiSeoiv).
Cfr Part. an. II, 9. 655 37. Quamvis alibi cartilago analoga esse ossi dicatur,
hoc loco ita non fit: analogum ossi id tantum vocatur quod spinae simile est,
ut cartilago cetorum quae iam ad spinam vergat. Certis terminis analogi
usus non teneri apparet.
Hist. an. III, 16. 519^ 26.
Quamquam ipsis verbis analogia hoc loco non legitur, tamen eam ab
Aristotele spectari iam Bonitz agnovit (Ind. 4843). Porro in figuram
analogiae res redigitur; o&p? hk xal t TropajtXTjotav
piioiv 'ij) oapxl
^ Tot; vaC(Ji.oi; nSolv loxi (texa^O xou Sp(i,axo; xal xoO arou Kal xtdv
&v(iiXoYov X I doxol?" iS
^ ibcavO-a xi
doxoGv, oOxu xal x
crapxuSe^ TtpA? T a&pxa^ 2xi
doxot Kal Sxavdav. (26^30).
napanXy)olav gxi''
p oiv idem est quod esse analogum', itemque
oapHuSe; idem quod dvikXoYov aapxL Quam elocutionem cur non adhibuerit
quaerenti, respondendum esse videtur Aristotelem forsitan dubitasse ea hoc
loco uti propterea, quod non de munere communi, sed tantum de situ eodem
ageret. Cfr autem I, 3. 489 19 et 4. 489 24. Ceterum cfr ind. Bon. s.v..

De P a r m a s A n im a liu m ^ )

I, 5. 645 6, 9, 27.
Quae in praecedentibus de animalibus in genera et species dividendis dixit,
hoc loco recolligit. Multa multis modis esse animalibus quibusdam communia,
sc. haec simpliciter, e.g. pedes ambulantibus, alae volantibus, pinnae nan
tibus, illa autem non commimia nisi analogice sunt. A^yw AvciXovov, x xot?
lifev Cn&pxEi TiXeiSjitov, xot?
TtXeOfitov
oO, 6k xol?
nXeiS(*ova,
xeIvoi^ gxepov &vxl xwSxou- xol xot? (x4v aI[J.oi, X
^ x dcviiXoYov x#|v aOnPjv
^ o v 80va(j.iv fjvTTEp xot? lva((i.oi x al|xa ( ) . . . . Xcjtriov fipa Ttpwxov
X npd^ei; xA? xe xoiv&^ itdvxwv xal T xaxA yivoq xal xo xox* eI o;.
8k X V&;
ol TtSoiv fijtdpxouCTi Tol?
x'aT& y^vo? S i , owv Ttap fiXXrjXa
1) Nuyens o.l. p. 180186 primum librum huius tractatus inter secundam et tertiam
aetatis partem scriptum esse ostendit.

20

o iia a q ,

" K ir fo )

96

S -p w n o v Sk x a x "

28

Ipsius Aristotelis verbis dvAXoyov hoc loco explicatur: eandem habens

potentiam". Quodsi analogiam ita adhibitam ad mathematicam quis referre
conetur, Aristoteles ipse suis verbis eiusmodi interpretationem non fulcit, at
verba 27 commune secundum analogiam facile cum Met.
. 1016 31 sqq.
conitmxeris, ibique unitas analogica proportionalitate quasi mathematica niti
tur, cfr p. . Ceterum hoc loco analogia ipsa non adhibetur nisi ad comparandas
actiones partium animalium, non ad dividenda animalia in classes (cfr p.
3334). Itaque generis et speciei quidem exempla, neque tamen largioris
cuiusdam classis addit.
Part. an. II, 1. 647<^30.
Partibus animalium in homoeomeras et anomoeomeras divisis vim sentiendi
in homoeomeris sitam esse ostendit, vim autem movendi in anomoeomeris.
Atqui et sentiendi et movendi et nutriendi potentia in una corporis parte locum
suum habere necesse est, ergo illa pars et homoeomerae et anomoeomerae
rationem habeat oportet. Itaque in exsanguibus animalibus analoga pars, in
sanguineis cor eiusmodi est.
Quod analogae parti isti eadem qualitas attribuitur quae cordi, id ex communi
eorum munere demonstratur.
Part. an. II, 2. 648 5.
De sanguine agit. Quem quo crassior et calidior sit, eo esse roboris efficaciorem,
quo vero tenuior et frigidior, eo magis ad sensum et intellectum producere.
Quod item in analogis sanguini fit, ut videtur in apibus et formicis, 3 19
(cfr II, 4. 650 26). Deinde demonstrare incipit sanguinem esse necessarium.
Ubi notandum est Aristotelem pro analogo dicere id quod eandem naturam
quam ille (sc. sanguis) habet , x xoOxti) x^jv aoxi?iv
<p\iaiv (21). Eodem
modo An. post. II, 14. 98 20 identitatem analogicam explicat, cfr pag. 29.
Part. an. II, 7. 652 24, 653 <^11.
De cerebro. Cerebrum calorem animalis moderatur, refrigerando calorem
sanguinis ex corde escendentis. Exsanguia animalia ideo cerebrum non habent
excepto polypode, cui cerebrum non nisi naxa x &v(kXoYov; ceterum cerebrum
etiam somnum efficit, cum refrigando sanguinem caput grave faciat; et in
animalibus quae cerebro careant, analoga pars eodem vel consimili (* 13)
modo somnum parit.
Part. an. II, 8. 65321 et 35.
Agere de carne incipit. Caro et analogum eius
owfxa xaS-' a6x6
xGiv
4axtv. ^Xov
xaxoi xiv X yov x y&p ^((>ov dpi^dixed-a xi^

'>joiv, TtpwTov
xi)v Ttpti-ntjv aviTrj * doxlv
TaOx]? olaS^ijT^piov x
ToiouTov (Jt. pi v ^OTiv (2124) . . , , naxi fe.t#)v atoS-Kjoiv <pavep v nivxa x&XXa
xoOtou
vto, Xiytii oTov oxa xal ^p|xa (30^31) . . . . fl (i-^v yoLp xwv
ox<i)v q>0oi5 o(OTT)p(a; gvexev [ji.(i,Y)x&vir)xai (xcxXtticoO, oj<X7)p& xi)V piiaiv o5oa,
Iv xoi?
84 T
{ii?)
dtvdXoYov, olov 4v xol? tx^^^ioi
X T ij.ev 6txav9-a xol? 84 x<^v po; (3336).
Idem munus iterum analogis partibus attribuitur quod ipsi carni et ossi.
Part, an. II, 8. 654 19,
Hoc caput de osse agit et de analogo, quod pertineat ad conservandaifi et
fulciendam carnem vel eius analogum. Mollium corpus duras partes fere non
habet, sed ex iis quaedam id quod medium inter carnem et nervum teneat
locum, habent, indpxei Iv a&xot; xal x dviXovov xoi? xwv IxS^wv dtKiv&ai^, oTov 4v {ifev xat oT]n(aiQ x >coXo\i(A Vov oT)ntov, dv Si xat? xeu&loi x
)coiXoO[J.evov %l<po^.
Ex contextu apparuit rationem analogiae fuisse commune spinae et sepii
gladiique' officium, sed qua de causa hos analogos spinae nec ossis vocarit,
non patet. Quod non nisi arbitrio vel exempli causa factum esse videtur collato
Hist. an. IV, 1. 524 25, ubi inter os et spinam medium tenere locum sepium,
'gladius' autem magis cartilagini similis esse dicitur. Cfr An. post, II, 14.
98 20 - 22, pag. 29 ubi et sepium et spinam et os unitate analogica com
plectitur. Forsan propterea quod et mollia et pisces in aqua vivunt, prius harum
memoria scriptori obversabatur.
Part. an. II, 9. 655^17.
De ossibus nonum caput agit. Sed 655 2 ungues ungulas cornua rostra
commemorat. At et de his et de similibus, cutem dico vesicam membranam
pilos pennas, atque eorum analogis et siquid eiusmodi est, tractandum erit
pariter cum anomoeomeris partibus; iyi xtov gpywv y&p yvwpi^eiv, Sortep
x&Ketva (Tot Avofjtoiofjiepji), xal xauxa ivctyitaiov Sv ei) ( ).
Commune officium rursus videtur inesse.
Part. an. III. 2. 662 <- 25.
De cornibus. Quae in capite crescunt atque a viviparis tantum habentur.
Ka9'* (x i x )xtt hk xl [iexatpopav X^y^xai xal ^x^pwv xiviov K^paxa' &XX
oOSevl afixCiv x gpyov xou x^paxo^ Ondpxei. por)9-e[o(? Y P
X<^Pt''
xouoi x& ^tpoxdua,
xtov fiXXiov xtov Xeyofi^vtov ^X^i''' x^P S o08evl ouii.|3Ptjxev (2428). Confert Ogle (Oxford transi. 1912) Hist. an. IV, 2. 526 *
(ubi saltem xepalai; legitur), Hist. an. II, 1. 500 =3, Herodotus II, 74. Cfr
Gen. an. I, 1. 71520, pag. 46 et Eth. Nic. V, 15. 1138>5-6 pag. 69.
Quamvis eiusdem figurae partes illae sint, tamen analogas cornibus propterea
non vocari videntur, quod non eodem officio funguntur.

Part. an. III, 5. 668 6, 7, 26, 27.

De venis. Postquam de vena maiore et aorta egit, inde a
4 explicat,
quare venae ad omnes corporis partes dispergantur: sanguis est itdvToi; tou
o(I>(xaTo; {5Xr)(v), toI? dvaipioi^ t &v<4Xoyov, Tauxa 8k
cpXepl >cal x<p
dviXoYov sunt posita (57 ) . . . . t o Ot w v atxiov xi x al(j,a xol t 6 &V(4Xoyov
To\STti) ovdt|xei ai5(xa xal aap% fi t &vA>.oy v iariv (2527).
Eadem qua supra ratione analogum adhibitum est.
Part. an. IV, 5. 678 ^2, 10.
Animalia exsanguia describit. Viscera non habent, quoniam haec ex sanguine
fiunt, sanguine autem exsanguia carent. Cordis autem analogum habeant
necessest: t y^P to9)xix6v
Uxiov lipxfi
xwv
(iopltov Kal TOU a(t)[x.aT6; inApxei Ttaoi xoi? ^(>> ^ (24).
Item etiam exsanguia eo membro cuncta instructa esse oportet, & xptvouoi
xf)v Iv xot^ Eoxot; i^Sovi^v. [i.oC(o; hk xal x ( (i.aXax oxpaxa xoiSxoi;
IxaXax(oi^) xo ; ip(>>xou^
vxa^
&v&Xoyov xfj
aapxt58E^
(9-10).
Ex necessitate eiusdem officii apriori concluditur analogum membrum inesse.
Part. an. IV, 5. 681 >>16, 29.
De interioribus exsanguium partibus et quidem inde a 681 14 de cordis
analogo; Sei ^ jXov xi xal xwv xoT? ^valfioi? ijrapx^vxwv xaxot x xiSpiov xtov
olaSi^ffetov
<iv(XoY<5v xi pwSpiov
y&P el n a a w fiTripxciv
(14 17). Deinde eiusmodi membrum ut in singulis exsanguium speciebus
insit, describit. A priori demonstrato hanc partem in omnibus exsanguibus
esse debere subinde 2831 a posteriori probat a se descriptam partem esse
analogum illud cordis quod quaerebatur: xt ^axl xd dvdXoYov xfj xapSq:
Touxo x pi piov, t)XoI
x tto ( x y^i^P
a x ?, sc. idem quem in
animalibus sanguineis ipsum cor habere solet, medio sc. in corpore)
xal ^
yP^' '^ S>
Tte re(x(x^vyi xal al(xox<) T (sc. sanguis
Aristotele auctore nutrimentum maxime concoctum est eoque dulcissimi
saporis).
Aequa vis demonstrationis analogo imputatur hoc loco ac superiore.
Part. an. IV, 10. 688 2.
Inde a 685 29 tractantur exteriores partes animalium sanguineorum, inde
a 687 7 manus et cetera. Flecti dicit 687 *>25 brachia hominis contra ac in
quadrupedibus: his enim introrsus (sc. ad progrediendum), homini vero extere
ea inflecti (sc. ad cibum capiendum) (sic, sic). Quamquam^) quadrupedes hi
1) enel . . . y ^ (687 *>29) auctoribus Bonitz (Index Ar. 266 55), Ogle o.L, Peck (Loeb
Class. Lib. 1937), Guilhelmo a Moerbeke, Alberto Magno (ed. Stadler, tom. II, p. 967)
vertendum est quamquam', licet aliter Barth^Umy Saint Hilaire (versio Parisiis 1885) et
Frantzius (textus cum versione Lipsiae 1853) censeant.

digitatos habent anteriores pedes (e.g. leo) non solum gradiendi causa sed etiam
ad capturam et defensionem anterioribus utuntur pedibus. Vertun solipedes
(ut equus) se posterioribus defendunt pedibus, nam non habent anteriores
(ivdXoYov Twv
^) x a l Tat?
Hoc loco inversa via proceditur: pedes anteriores solipedum non sunt
analogi brachiis et manibus eoque non eodem officio funguntur.
D e Animalium Motione c. 10. 703 15.
Hoc loco proponit spiritum nativum (t oiSfiipuTov itveutJia) esse eam partem
corporis qtiae, mota si sit ab appetitu, motionem animalis primam efficiat.
Quod confirmat duobus modis, quorum prior hic est: principium motionis
in centro corporis situm esse necesse est (quod demonstratum est c. 9), atqui
et principium vitae et spiritum innatum in corde esse scimus, eundemque
esse ipsum vitalis principii nucleum; ergo spiritum nativum esse principium
motionis veri est simile.
4
5

8 4

^alverai v. (14 16).

Et cor et analogum eius principium vitae continent.
De Generatione Animalium I, 19. 727 < 3.
Postquam demonstravit semen virile esse excretum, et quidem excretum
sanguinis, 726 ^30 - 727 4 ostendit menstnta feminae item esse excretum,
et hoc analogum semini virili (i.e. etiam excretum sanguinis). Quae probatio
apriori fit sequentibus signis quae rem affirment (727 4 - *>5). Notandum est
semen ex sanguine secerni concoctione quadam, quam sc. mas eo perfectius
efficit quo calidior quam femina est. Aristoteles ita arguit: Ijrel 8 livaYxatov
x a l t S &a'9'evaTdpci> Ylyvea&ai TteptTTWfia ttXcIov x a l J)tto v jienefAfi^vov, to ioOtov 8 8v dtvoyxatov e lv a i a l(iaril)Sov ^ {>Yp&n}To^
AaS^eviarepav S i x6
^XiTTovo? S^eptiixTiTo? xoivcDVoOv xa r& t p i m v ,
8^ 8-^Xo 8 ti toio uto v cVpifjToi
Ttpirepov, AvaYxotov x a l -rilv i v t w 8-j^Xei yivojji^vtjv atti.aT<i8r) &Tc6xpioiv TreplxTo(i,o elvai. ylvevoii Sk Toia6rr) fj xw v xotXoufx^vwv xaxaftTjvltov xxpioi;. 5xi [ifev
oOv ^oxl x a xaxa(xi^via 7ieplxxci>(i.a, x a l 8xi AvdtXoYOv
xot? Sppeoiv f) yovfi
oOtcj roTi; 8-i^Xccti xa xaxajii^via, <pavep6v.

Analogia proportionalitatis figuram retinet. Quod utrum ad commune

officium pertineat necne, merito dubitaris, cum hoc capite nec de seminis
nec de menstruorum munere loquatur. Analogia ideo refert ad hoc, quod
communem naturam habent, sc. utrumque excretum sanguinis est.
Gen. an. 1, 20. 729 ^22.
Femina ad generationem non quidem semen, sed menstrua confert, xal
x6 &v(Wi.oYov Iv xoT? &va((j.oi;.
*) Legendum est 688 3 pro mss. xoi?
(86, 34), Ogle, Frantzio; contra Peck.

: r&v diYXtov auctoribus Michaele Ephesio

Gen. an. II, 1. 735 <^24, 26.

Novum animal ab alio animali generatur. Ubi semel generatum est, seipsum
auget, atque ea pars prima generatur quae principium augendi contineat.
iSiaxe.

&pxh ('^^5

Gen. an. II, 3. 737 ^4.

Hic locus ( 34 - >7) licet omnium auctorum consensu aliunde insertus esse
aestimetur, analogum usitato modo continet. Foetus simulae generatus est,
lenta quadam membrana obducitur, Sncp xal npoioGoi jtal (xeL^ooi yiyv[*^voi
3

oOoa VEupov, dv 8k xot? xd divdiXoYov.

Gen. an. II, 4. 738 17.
Semen in maribus prope diaphragma secernitur; sed eorum animalium
mares, quae in generando seminis materia non utuntur (sc. insectorum quaedam,
cfr I, 16. 721 11), materiam, quam femina in generatione praebet, forma
signant (SrjfiioupYet ) ea motione quam ipsi in illa parte habent, dico locum
prope diaphragma, ipxi^ Y^P 1
fj
x
Prorsus idem de corde et analogo dicitur in
Gen. an. II, 5. 741 16; 6. 742 37.
Gen. an. II, 4. 740 <^22.
In foetu semel generato cor est principium cum cuncti incrementi tum
venarum, quae sanguinem contineant, quod est animalis ultimum alimentum
(rp o tp i) &k
ii
Idem de sanguine et analogo in
Gen. an. IV, 1. 766 <^34.
Gen. an. IV, 1. 766 ^3.
Explicat quomodo discrimen maris et feminae in foetu fiat. Cor quod omnium
partium primum generatur, vim concoquendi sanguinis continet; atqui mas a
femina differt eo, quod alimentum magis concoquere valet; concoctio illa in
corde fit; ergo cor iam ab initio vel masculinum vel femininum est. In ex
sanguibus id est in xt^ xfj xap t<y dvdXoYov.

D e lu v e n tu te e t S e n ec tu te

c. 1. 468 9.
Partem qua animalia cibum capiant, sc. os, superiorem, qua excreta abiciant,
inferiorem vocat. Quas partes hominem contra ac plantas habere necesse est:
plantae non moventur et alimenta ex terra capiunt,
y&p
oT 6 [ i a
3 9
4 iit
Sk
Hic tandem locus analogum quod locis hucusque tractatis vidimus, quo
dammodo proportionalitati conciliare videtur: radices eodem munere in plantis

quo os in homine fungi dicuntur, at simul quasi proportionalitatis schema

adhibetur.

/ai;. c. 2. 468 17.

In tres partes omne animal dividitur: primam qua alimentum sumat, alteram
qua excreta eiciat, tertiam vero mediam inter illas, quae in maximis quidem
animalibus xaXetxai OTjjS-o?,
xoT? fiXXoi? x &v4Xoyov.
Licet non certo munere pectus eiusque analogum fungantur, tamen hoc iis
commune est, quod principium animae vegetativae in eis situm est
sqq.).

luv. c. 3. 468 31.

Cor primum omnium partium generatur, in sanguineis quidem animalibus,
uti in quibusdam videre possumus; ot xal dv xot? Avatjjioi? Avav^aiov x6
dviXoYov Tfl xapSlqt Ytvea9ai npurov.
Analogae parti eadem res attribuitur propterea tantum, quod analoga sit.

luv. c. 4. 469 ^6.

Siquidem animal definitur eo quod sensitivam habet animam, necessest
sanguineis eam in corde esse, T I dvatfjtoi? h> T<ji &vdXoYov fj,oplt>>.

luv. c. 4. 469 11.

De praecipuo huius libelli argumento hoc loco tractare incipit, sc. de ani
malium calore innato. Quo calore omnes partes animalis alimentum con
coquunt; cor vero ipsum omnium maxime id facit, cum in iis quae praecesse
runt, probatum sit cor esse praecipuam corporis partem. Ideo in corde est
principium innati caloris, tot? &val[jioi? Iv
dvdXoyov.

luv. c. 4. 469" 17.

Confirmat quae dixit:

h)

64

De R e s p ira tio n e c. 6. 473^9.

Refutat eorum sententiam qui dicant inhalationem calori innato quasi

materiem suppeditare, exhalationem nihil ^iud esse quam reiectionem eius
quod de flamma rehctum sit. Namque, inquit, etiam in animalibus quae non
respirant, siquidem omnia calorem innatum habent,
'to Gxo au(*patveiv
t 6 dvAXoyov toOtu). At eiusmodi non videtur. In tertia refutatione dictae
sententiae item analogiam adhibet, quamvis ipso vocabula non utatur: au(xpalvi
xe xaxA xaOx ^x o -ai xijv xpotpijv tal x neptxxwixa &pidvai* xouxo * ItcI
xwv XXtov oix pwfj.ev Yiyv fievov (12 14), i.e. si alimenti sumptio atque
) Quae Michael Eph. ita interpretatur (109, 79): 5>s xi. Ttup
tC
o SvO-paxi
4fineniipeuxai xal goxiv, oOxw? i\
Iv xf) Jap8tqt xol xto AvAXoyov.

excreti eiectio ceteris, in animalibus non fit eodem organo, item in his ani
malibus hoc fieri non potest.
Maximi momenti hi loci sunt habendi, quoniam quanta sit in analogo vis
demonstrationis luce clarius ostendunt.

c. 17.

Resp.
De morte. In animalibus perfectioribus corruptio fit calore quodam deficiente, et quidem in ea parte, ubi essentiae principium inest. Haec autem ea
est, ut iam dictum est antea, in qua superiora et inferiora inter se contingunt,
sc. Tot; (liv cpuTot; niaov (^aoxoO xal
tcov Sk
toI; (xiv val(jioi;
i) x a p S l a , r o t ^ 5
&v6iX.oyov,
c) Analogia principium identitatis nonnullis est locis.
Cum ex locis supra tractatis unde analogiae usum in biologicis explicemus,
habeamus eiusque quasi fundamentum reppererimus (sc. communem naturam
atque officium commune in organis figura multum inter se discrepantibus),
iam inde eos locos inspiciamus, ubi analogia principium est identitatis cuiusdam
atque fundamentum divisionis.

H is to ria A n im a liu m I, 1. 486 >19.

Partibus animalium in |xoio(;iepfi et Avoiioio(xep^ divisis (486 5 - 1 3 )
dissimiles partes 13 - >25 atque simul animalia ipsa dividit ita:
1) Specie eaedem sunt e.g. hae partes : nasus hominis et nasus hominis,
caro hominis et caro hominis, itemque homo et homo.
2) Genere eaedem e.g. hae partes: rostrum gruis et rostrum passeris, itemque
totus grus et totus passer.
3) "Kvia
Twv
t4 (i, pia to6t4 Sxi oOxe xaS" Onepox#|V
xal XXei(|>iv ( =
&XX& xaT* &vaXoYlav, olov Tt^novS^ev icrtouv irpi?
&xav9-av xal vo|
hnXiiv xol x^P npA?
nxepdv Xenl?*
Y&P ^ 8pvi9-i TtTEpiv, TOUTO
IxS^OiC IotI Xejrt?. xaxi
oOv (J. pia
a
Inaora t5v
tout v tc t v Tp itov gxepi texi xal TaSxd,
Hal x xn 'ioi xOv (lepcav. . . . (*> 17 - 24).
Primo dicendum est identitatem analogicam hoc loco paene ipsis verbis
(1922) proportionalitate niti. Porro ubi de analogice eisdem partibus loquitiur,
omnino exempla desunt animalium quae ipsa analogice eadem sint, at in
genere et specie isdem exempla adsunt. Ceterum divisio animalium ipsorum
ut iam palam omnibus cognita supponitur, partium vero distinctio disputatione
affirmatur ( 19 - 25). Accedit quod nusquam exempla classis, ut ita dicam,
largioris quam nota genera (quadrupedes vivipari, aves, pisces, malacostraca,
cetera) invenimus, nisi divisionem omnium animalium in sanguinea et ex
sanguia; sed haec bipartitio nunquam analogia nititur. Forsan scribae qui
manuscripta P et D confecerunt, totum hunc locum de partibus nec de ani

malibus totis agere putantes pro xardc ( ) xa scripserunt, quam lectionem

ne praeferamus, impedimento est, quod re vera caput de animalibus dividendis
agat (cfr 487 II ubi alter modus animalia dividendi proponitur, sc. secundum
victus actiones mores).
Hist. an. I, 2. 488^32.
Agere incipit de iis membris quae omnium animalium sint communia, quibus
sc. et in quae nutrimentum recipiant. Quae eadem vel diversa sunt xax&
ToOg elpy][Jivou^ Tpdjtous, t J xax* eWo?
^Ttepox^iv
xair AvoXovlav ij
xfi dioEi Siacpdpovxa.
Esse quae eaedem vel diversae sint secundum analogiam animalium partes,
haud accurate dicit, namque
quae genere sunt eaedem, specie differre possunt (e.g. rostrum gruis
genere idem est quod rostrum passeris, cum specie diversa sint),
quae analogia sunt eadem, genere possunt differre (e.g. os equi et
rostrum gruis analogia sunt eadem, genere vero differunt),
quae genere differunt, analogia eadem esse possunt,
sed quae analogia differrent, omni identitate essent privata (quare nec exemplum
eorum ferri potuit), eoque haec comparationem prorsus non paterentur
atque ne differre quidem dici potuit.
Hist. an. I, 6. 491 18.
Recapitulat quae de dividendis partibus et totis animalibus dixit:
6

JJ Xfl d-iaei

Xfl

npSvepov

SJ
7 8

Idem fere qui superiore loco error committitur. Quem ita forte explicemus:
identitas itemque diversitas et de genere et specie dici possunt, unde negle
genter hoc ad analogiam applicatum est, quamquam ea non nisi easdem res
appellari licet. Cfr III, 7. 516 29, pag. 44 et Met. A 6. 1017 2, pag.
.
Hist. an. 77, 1. 497*11.
Post hominis partes iam hinc ceterorum animalium tractaturus repetit
quae de dividendis partibus dixit: Twv 5 fiXXwv
x& itSpia x&
xotv&
nAvxtov i a r l v , H a n e p eiprjTat np&repov, x& S i y e v & v xivwv. xa x i 8 k xal gxepd
^oxiv &7iX:^Xtov x v iJST] noXXdxi<; elprjudvov xpinov. cxe v Y&P Y*
Y^vei gxepa xwv ^(ixov, xal xot rcXetoxa xwv (XEpuv ^x^i xepa [xc^ et ci], xal
x (iiv xax* dvoXoYlav d i<i<popa {x. vov, x<^
xepa, x& S i x<p
*^
xa xa x$ etSei gxepa- T XX& ^ xot? ( l i v 04px, X I * o x i&Tidpxei.
Hoc est: si quod animal ab alio genere differt, pleraeque eius partes ab
alterius partibus differunt genere; at quibusdam partibus contingere potest.

ut ah alterius partibus tantum specie differant,

discrepet.
E.g.
avis
differt genere a
ala
differt genere a
sed
oculus avis
specie solum ab

licet totum animal genere

pisce,
pinna,
oculo piscis.

Ibidem 20, 33,

Exempla identitatis analogicae his locis habes:

% G ta Jta l ^(dO T6xa dcvxl t w v P p a x iiv c o v

T TpA7to5a, (xciX iora S k dvdtXoYov T a t?
7tp6s TtoXXA d

rk TeTp&jtoSo

T tp6 o9'ia, ndivT a ( iiv t 4

T toX uoxi^^ '& 'rw v xp5i''<*i Y^P

x^P^^'*' (1821).

8 k O T i^ S'e i x &

Tou

d iv ^ p c lin o u

jiA v x a

T&

A v& X oyov

^ e i

to u to

t6

[Ji piov,
o x (xoiov (jifev y&p

(3334).
Vox ofioiov artiore comprehensu hoc loco est quam analogum. Cfr Gen.
an. V, 1. 779 3, pag. 47.
Hist. an. III, 7. 516 14.
T&
Sk

raiyvA,

Ibidem29.
3
S i-

684
fi t &

Siacpepei i) x tp
(26 ^29).
E.g. compares femur et brachia hominis cum respondentibus in mure
membris, itemque in lacerta. Tunc dicere licet: femur hominis a muris differt
specie, a lacertae vero genere, vel: femur hominis a muris differt per maius et
minus, a lacertae maiore quodam discrimine. Sed huiusmodi discrimen nomen
usitatum non habet itaque Aristoteles pro discriminis nomine id scripsit quod
re vera non ipsius differentiae erat proprium sed fundamenti differentiae et
comparabilitatis, sc. identitatis analogicae. Deficiimt philosophum solita verba
eoque alio, licet paulo indistinctiore, modo quae dicere vult exprimit.
9

Hist. an. IV, 5. 530 33.

Echini marini supra stomachum corpuscula quaedam nigra habent, quae quid
sibi velint Aristoteles se nescire declarat. In multis autem animaUbus quae
enumerat eiusmodi corpuscula reperiuntur, eaque vocat: xA xoiouxov
x
&v(iXoYov. Rem non disceptat: eadem ista corpuscula esse videntur, sed utrum
omnino sint eadem an solum eodem munere fungantur, ambiguum est.
Hist. an. VIII, 1. 588 <^28, '>3.
Hoc libro de actionibus et victibus eorum animalium agitur, qui moribus
et escis differunt. Vestigia enim hominis morum in animalibus inveniuntur,
quod patet in infantibus quorum anima haud longe a bruti distet.
x4
y^P
nSXXov Jtal ^xxov Siacpepei np ? xdv SvS^pwnov. . . . x& fe

Tp dv(iXoYov SiacpdpEi. (Prorsus idem quod III, 7. 516 29 cfr p. 4 4 ) . . . .

4
5

& u t ' o ith k v

>)5

Sk

Analogia hoc loco omnium largissimam identitatem indicare videtur, eaque

arctior quae voce
intenditur identitas, arctissima autem ea
quae voce 6 x ? appellatur. Nonne haec speciei identitatem, ista genericam,
illa analogicam suggerit? Cfr II, 1. 497 33 et IV, 5. 530 >33.

De P a r tib u s A n im a liu m /, 4. 644 18, 21, 23, ^11.

Quaestionem solvere conatur, quare homines non uno aves et pisces nomine
complexi sint. Unde iam apparet Aristotelem in dividendis animalibus ab
usu hominum communi esse profectum. Licet autem multa sint et piscibus
et avibus communia, attamen usitatam divisionem hac in re retinendam esse
demonstrat:
iacp^p xwv y&i&v
ftnepox^iv
xi
Kal ^xxov, xaoxa dn^^euxxai ivi yivei, oo ^X
AvdXovov, x^^PU
'{Ap

1 3^5

Sk

XoYov xa x ninovB^ev (1623).

Hoc est: inventu genera animalia non sunt facilia atque difficulter eorum
fines recte distinguuntur, quoniam pleraque quodammodo eadem stmt, sc.
analogice eodem modo affecta sunt: hominem nimirum habere ossa, piscem
spinam in promptu omnibus est; utrum vero lacerta sit ossibus an spina instructa,
id quis tuto disceptet? Ergo ab hominum usu esse propficiscendum docet
atque in imo genere ponenda esse ea quae tmam commimem naturam habeant
atque complectantur intra se species quae non multum distent, et siquando
genus esse quid putes, ne haesites ita dicere, quamvis usitatum nomen non
audiveris. Ferme autem, siquam animalia similitudinem secundum figuras
partium et corporis totius habent, ita genera eorum distincta sunt, e.g. avium,
piscium, mollium, crustatorum. Namque partem alterius avis a partibus alterius
(puta aquilae et passeris) non secundum analogicam similitudinem differunt,
ut fit in osse hominis et spina piscis. I.e. in osse hominis et spina piscis analogica
identitas est fundamentum comparationis inter ea faciendae, ut in rostris
aquilae et passeris generica identitas comparationi fundamentum praebet. Cum
vero in identitate generica singulae species distinguantur secundum maius
et minus', eiusmodi terminus in identitate analogica deest, quo sc. genera
singula in ea distinguas. Cfr Hist. an. III, 7. 516 29, pag. 44.
Hunc esse tenorem '>1-15 duco. Aristoteles >7-15 ita scribit; oxe iv
4

Sk

yivt\,

yi.vo<; np6^

xal
5
4

o6 Tfl AvdXoYov 6|xoi6tt)'ti, olov i v dv&pt&ncp x a i

ninovS^ev 6orouv Ttpi?

mkS-eaiv,

SXtog Sk

De G eneratione A n im a lita n

I, 1. 715 20,
Hoc capite tractatum de generatione instituit. Universe dicit ea animalia
quae loco se movere valeant sexu differre, quae non valeant (ut testacea) aeque
ac plantas, sexuum differentia carere, se. propterea quod similem naturam ac
plantae habeant,
^iSr) xaS- diioidiirita x a l xaT* &vaXoYlav
(jiiKp&v
8
4 Namque etiam in quibusdam plantis altera
fructum fert, altera ad maturandum adiuvat, ut ficus et caprificus.
Analogiae fundamentum, sc. commune officium, deesse videtur eoque ac
cidisse putes, ut Aristoteles hoc loco non k o t * &voXoY(av tantum scriberet,
sed rem mitigaret adiciendo xaS* (*oi ty]Ta. At notandum est ctmi terminologiam in adhibenda analogia nondum constare, tum Aristotelem nusquam
explicare, quid sibi illa parva sexuum distinctio in testaceis velit. Cfir indicem
Bonitzii s.v. doTpox epj*a. Cfr Part. an. III, 2. 662 *>25, pag. 37 et Eth. Nic.
V, 15. 1138 b 5 - , pag. 69.
Gen. an. II, 3. 736^ 37.
Cum plures hoc capite simul tractet quaestiones, nostro loco inquirit, unde
veniat embryoni anima vegetativa. Rationalis extrinsecus intrat, vegetativa
vero in potentia in semine praeexsistit. Haec autem potentia animae 4r^po
o<i>|jiaToQ ^oiKE xexoivMVTixdvai x a l 9-Eior^pou xtov xoXouftdvcov otoixeIcov
(29^31). Hoc autem est illud calidum quod vocatur, quodque in semine om*
nium inest. Quod 'calidum' non est ignis neque igneum quid, sed r i {iRepi>
Xa[Apav6{i.cvov
m^ptiaxi x a l
&tpp<bSei nvEU(ia x a l jj i v Ttfi nvEO(i.aTi
&v(j[XoYov oOoa
t w v Sorpcuv oxoixelcp.
Obscurum locum! Quid sibi vult ille spiritus et natura in spiritu, quae
analoga est elemento astrorum"?
II,
2, ubi de natura physico-chemica spermatis agebat, dixit semen esse
crassum et album, propterea quod sit aqua mixta calido aere, quem etiam
spiritum' vocat (736 1). Itaque etiam 736 37 pro nveOjia calidus aer' legere
licet, sed tunc analogia cum astrorum elemento obscurior fit, cum praesertim
*>31 dixerit elementa xaXoO^icva non posse materiam animae potentialis esse.
Porro si De Coelo I, 2, ubi de quinta illa essentia ex professo tractat, consulis,
nil quod ad nostrum locum elucidandum pertineat, invenis nisi hoc, quod
corpus illud eo nobilius est quam cetera elementa quo longius abest. Compares
quoque Gen. an. III, 11, ubi de generatione testaceorum agitur atque pro aere
tunc vox jtvcG(*a usurpatur, cum aer ille est quasi calore vivifico signatus.
Universe ideo dicere licet hanc rem ab Aristotele non eo claritudinis esse

productam quo multa e ceteris : analogia inter spiritum illum ac quintessentiam quodammodo proportionalitatem indicat, quae distantiam inter
aerem commimem et spiritum vivificum comparet cum distantia inter elementa
sublunaria et elementum astrorum.
Gen. an. III, I t 7610 27.
Priusquam analogiam hoc loco tractabimus, textus emendandus est. Agit
hoc capite de generatione testaceorum. Quae medium locum tenere inter
plantas et animalia docet. Quoniam testacea xoi? cpurot; &vTloxpo(|>ov cpiSoiv
habent, in terra paucissima testacea vivunt, in mari permulta; plantae vero
in mari et eiusmodi fere nullae, in terra paene omnes, 'riiv y&p pOoiv AvAXoyov
SXEi xal Si^orrjxev. Socp Sk ^(oxiKtbTepov x
xou ^Tjpou xal
{SSup,
TooouTov fj Tbiv oTpoaco p(A(>>v
tt); xuv cpuroiv, nel potSXexal
<pux& np6^ xijv Y^v, o xo ^xeiv r& ooxpax ep|jia rp ; xd yp v X.T.X. 2630.
ocj Sfe ^(oxixcbxepov P, S, Y habent; ow ^<>>xut v vero Z. Theodorus Gaza
priorem lectionem in versione agnoscit; Bekker scribit, o<p ^uxim^v; AubertWimmer Socp ^ ^(oxiitc&xEpov. Sed hi vertunt ita, quasi interpunctionem
Bekkeri retineant; Die Schaltiere tmd die Pflanzen haben einerseits eine
analoge, andererseits eine soweit verschiedene Natur, wie feuchtes und wasser
lebensfahiger sind ais trockenes und Erde .
Theodorus rem optime gessit: verbis Sa<fi S i Aristoteles ad novum argu
mentum transit, sc. e^ositurus, qua testacea a plantis differant, magisque
animalibus sint similia. 2027 Explicuit, in quantum essent plantarum similia,
sc. uno elemento iuncta, licet haec aquae, illae terrae. Namque in voco dvxtoTpoq>os praesertim similitudo, at nihilominus quaedam differentia implicatur,
cfr Pol. rV, . 1293 33; 5. 1292 >7. At quid opus erat verbo i^<m)Mv?
inquis. Hoc vero non adiectum esse existimes nisi explicandi causa, cum
analogia forte plus quam auctor vellet identitatis rationem suggerere posset,
ubi iam dvxloxpo^og dictum esset.
Gen. an. V, 1. 779<^3.
De incremento animalium agere cum instituit, 778 19 - 779 26 de somno
infantium tractat. Parenthesin posuit 778 ^ 23 - 779 4 de statu foeti, utrum
is dormiat necne. Respondet eum non esse somnum, sed simile huius, quod in
plantis quoque inveniatur. Namque plantarum vitam eo tempore, sc. ante partum,
animalia degunt. Atqui plantae dormire non possunt, nullus enim somnus
sine expergiscendo, x Sk xOv puxfiiv
x dviiXoYov x$ Otwkp dv^ysp^ov.
Quamvis definite Aristoteles statum plantarum somnum esse neget, tamen
voce dvdXoyov utitur, quae itaque non eodem modo quo plerumque est
interpretanda, sc. ut commune munus vel proportionalitatem quampiam indi
cans. Fere idem fit quod I, 1. 715 " 20, pag. 46. Vocabulum
778 34
quoque largiore sensu usurpatum est, forte largiore quam analogum. Cfr
Hist. an. II, 1. 497 >33, pag. 44.

Fragm enta unum tantum locum praebent: 1531" 7.

Tradit Athenaeus (VII, 316), quomodo Aristoteles polypum descripserit.
Enumeratis ceteris partibus dicit mtK&yx^ov S* o6x
AvoXoyouv . Revera
Aristoteles esxanguia visceribus carere identidem dicit, cfr ind. Bon. s.v.
vai(to;. Analogum viscerum ea habere non autumat ipsis verbis quidem, sed,
ut vidimus, cordis analogum certo exsanguia habere credidit (Cfr Part. an.
IV, 5), necnon ipsa malacia. Ceterum verbum AvoXovelv in genuinis operibus
Aristotelis nusquam reperitur. Unde Athenaeum ita errasse, ut pro 4v4Xoyov
^ istud ivoXoYoOv scriberet, consentaneum esse videtur.

d) Enumerantur loci quibus analogia ommissa omni explicatione usurpatur.

Historia Animaliam.
I,
1. 487" 5.
(cfr 489 * 21, 511 4,
647 14)
ib. 9,

T& T OT &vdXoYov (aI(JiaTi,

dxi, (j.ueX$, Yvn,

T& ToiiToi? dtvdXoYov (veOpc;>, S^ppiaxi, <pXep(,

Tpixl, 6o t <p , x^vSptp, 8vuxi, x^pa-ci).
At II, . 653 >36 legitur t AvAXoyov
ot<^
4v T o ls IxS- O oi T I

(cfr 51 p e , 51631-32,
519 25, 652 3,
Part. II, )
2. 489 26.
II, 10. 502 ^32.
12. 503 31.
III, 2. 511 * 4.

ib. ^5.
ib. 6
(cfr 487 9)
ib. 8.

op>0'

| a4v d l x a v& a T

84

unde apparet fines analogi non esse ita terminati, ut nunquam eos ipse Aristoteles neglegeret.
4v xco &v&Xoyov (oapxl).
AvdXoYov
dvdXoYov t<o on^&ei.
t &v(4Xoyov toOtois (a!(i.aTi xal cpXe^l) lx5>p
xol Iveg. At 487 5 lx<J>P ab analogis sanguinis
excludebatur.
ii o&p? xal t ToiiTto AvdXoYov
{j,6piov.
doToOv xol x6 &v6i\oyov
olov SxovS^a xal
p(i,a,

veOpa, Tplxe?, Svuxes, xal t& (jioXot o Ot o i?.

10. 5 1 7 3 .
15. 519 25.

16. 519 ^ 28.

Ilepl hk xpixwv xal twv &v(iXoYov (9-pi^(v).

(epl) x<^'' pou xol doxuv xal xwv AvAXoyov
xoiixoi?. Cartilago ab analogis ossis iterum
excluditur, cfr 487 9.
ivdiXoYov xol? oxot;.

De Partibus Animalium.
II.
1. 647 ^20.
2. 647 U 4 .

o&p Kal t 4 -ratiTi] &vd^oYov.

x i to < Stoi

&vdiXoYov (a ttx a x i,

x .x A . cfr

Hist. an. I, 1. 487 5).

3. 650 <'35.

Tot? 8* &val[<.oi$
xpocp^ io T i v .

5. 651^5.
6. 652 3.

adtp? Kal t6 &vd^OYOv a[ad'y]Tix6v.

t6 &V&X Y V Tol? 6otoI^.

Z?e Animalium Incessu.

10.
.

De Generatione Animalium.
I.
19. 726 2, 4.
ib. 727 4.
20. 728'* 20, 1.
IL 6. 743 >'10.
ib. 745 8.
10.

III. 2. 754<*1.
IV. 1. 765 34.
V. 2. 7810 23.
3. 782 17, 31.

4 &vdtXoYov (a l f i a T i) T cX cu r a la

Tou ivdXoYOV {&v<ikin( \> U) (xoplou (toI? Jirdpuiv) xecd-dnep T I IxO^ioiv.

Tot^ &va( | j.ot; T& &v(iXoYov (a t i i a x i) ax&xT| xpocpi^.

t

6 &vdXoyov xfj 7ii |x.eXf].

xi AwiXoYov (atfiaxi).
x6 x ai& x ai; ( x a t ; o a p ^ lv) &V(iX Y V.

th AvdXoyov (6 o t ^ ).
xd &V&X YOV x o t^

UOIV.

[xA dvdXoYov xfl daxp<f xi iioxpoKov xo3 >oO].

xi dvdXoYov (at(iaxi).
x &V&X YOV (xopSlqc).
xd, dvdXoYov (d-pt^iv).

CONCLUSIO DE USU ATQUE RATIONE ANALOGIAE IN TRACTATIBUS

BIOLOGICIS.

Quam legem in Analyticis Posterioribus de analogia in scientiis adhibenda

Aristoteles sanxerat, in biologicis abunde exercuit. Saepius identitas analogica
ipsi demonstrationi fundamento fuit. Part. an. IV, 5. 678 >>2, 10, 681 16;
luv. 3. 468 31. Cuius identitatis crebro rationem reddidit indicando munere
singularum partium communi ac natura, cfr pag. 30 sqq.. Analogiam ita ad
hibitam cum proportionalitate mathematica securi coniungere possumus, cum
nonnunquam eiusmodi nexus in Aristotelis verbis reperiatur Hist. an. I, 1.
486 19; V III, 2. 589> 18; luv. 1. 468 9.
Neque ipsum analogiae usum neque terminos ab omni parte fixos fuisse
apparebat. Hist. I, 2. 488 32, . 491 M ; III, . 517 2; Gen. an. V, I.
779 3; Hist. an. I, I. 487 5; Part. an. II, . 653 35. Nec usque eo processit

Aristoteles, ut analogica identitate ad dividenda animalia ipsa in dasses lar

giores quam illa genera uteretur. Immo quod hac in re inter homines usu
venerat, sequebatur. Hist. an. I, 1; Part. an. I, 4. In omnibus tractatibus
praecipuum locum explicatio physiologica tenebat eoque evenit, ut analogia
non adhiberi nisi in organis comparandis videretur. Part. an. I, 45;
Hist. an. I, .
Nec de Generatione Animalium libri nec de Partibus Animalium primus
liber quod ad analogiam attinet, tantum a ceteris discrepare videtur, ut eos
alio tempore esse conscriptos nobis saltem autumare liceat.

3. In De Arte Rhetorica et Poetica Libris saepius analogia

a p p l i c a t u r atque nonnunquam principium i d e n t i t a t i s est.
RheU I, 7. 1363 26.
Ea de quaestione agit quae oritur, cum disputantes consentiant aliquas res
bonas esse, dissentiant vero, utra melior sit. Si maximum quod in genere
quodam inveniatur, maius est quam id quod in alio genere maximum est,
prius genus altero maius est, et e converso. Nam eadem proportione se habent
excessus et generum ipsorum et maximarum in iis rerum. 'AvAXoyov
Ipsius enuntiati argumentum analogia adhibita fundatur, Cope-Sandys (Ar.
Rhet. with commentary, Cambridge, 1877, vol. II) citant Top. III, 2. 117 33
sqq. et Pol. VII, 1. 1323 13, quorum ille locus analogiam silet, hic vero eam
verbo adhibet. lam pag. 1415 quare in Topicis tam rara analogiae fiat
mentio, explicare conati sumus.
Rhet. I, 7. 1364^11.
Alium locum de t <5 (jiSXXov xol ^ t t o v proponit: quarum scientiae sint
pulchriores et probiores, et res pulchriores et probiores sunt. Propterea etiam
scientiae quae de rebus pulchrioribus et probioribus agant, eadem proportione
se habent: k o I t w v onouSaioT^ptov 84 Jtol xaXXi6vb)v ol
dtvdtXoYov
8i4 xauxa (xo6xA coni. Roemer haud necessario).
Eodem modo quo superiore loco adhibetur proportionalitas.
Rhet. II, 9. 1387 28.
Quibus causis excitetur indignationis passio, inquirit. Quando certa inter
hominem et rem quae ei obvenit analogia et decorum non servatur, merito
indignamur, xal
gxooxov t5v
xux^vxo? fi^iov,
X
ioTiv &vaXoY(a xol x fipjjioxxov, otov nX<ov X(iXXo^
xp Sixalco &p(x ttei,
x ^ &v pelcp X.X.X, 27^30.
Proportionalitatem esse applicatam in promptu est.

Rhet. II, 23, 1399<'33,

Inter locos communes ponit eum qui petatur ex hoc quod haec proportionaliter eveniunt". SXkoq (x no^)
to u &vdXoYov x a u x a (t4 adxdi
Muretus) <yu{t(3atveiv. olov Iq>iKpdcTr]; xAv otAv otdxou x v vetiixepov Svxa
Tij? :^Xi>t{as, xi litfaq ^v, Xeixoopyelv fivoYJto? vxwv, elnev xi l xo{>s
fAeydtXoog xoiv naiSojv HvSpoig vop.l^ouoi, xo [i.ixpo{>; xwv &v puv nalSa; clvai
<{>T)cpiouvxai a 32 ' 1.
Rhet. III, 2. U05<^lh
Commendat usum metaphorarum in oratione. At oportet eis (necnon epitheta)
congruenter uti: hoc autem fiet ex proportione ad res transferendas bene
servata, vel ex dignitate (cfr 30). Si e.g. mendicum ornare verbis volumus,
proportio inter mendicum et praedicatum illud quod quaerimus, aequa sit
oportet ei quae viget inter virum turpem et virum pulchrum; atqui in genere
'petendi' eiusmodi proportio inter mendicari' et precari' reperitur; igitur
ornatur mendicus, si eum dicimus precari'; item precantem' inquinamus, si
eum dicimus mendicari' (1019). Sci Sk xal x& litl&exa (tria verba haec
delenda esse Spengel censet) xal x&? (xexa<pop&s apuoxxoOoas X^civ. xoOxo
8 Soxai hc xoO &vdXoYov (&v(xX6yov) Q, Z, D) el 6fe [lii, dTcpeni; <pavelxai
Sia x6 Ttap SXkrika x& Ivavxla (tAXioxo cpalvEO&ai (1013)..
Proportionalitatem ita redigas: m endicari: precari = turpe : pulchrum.
Rhet. III, 4, 1406 30.
De similitudine agit, quam metaphoram esse autumat, paulum discrepantem,
sc. vocabulo
vel eiusmodi. Deinde exempla proponit, quibus singulis
brevem explicationem addit. Quod autem nostro loco adicit, obscurissimum
est, et hoc forsitan propterea, quod viros de quibus loquitur, plane ignoramus,
qui sint. Textus ita est: xal <b? SeoSdtixa; etKai^ev Apxl o(jiov
xpeiv oOk nioxa(i.^Ci> dv x<p AvAXoyov Soxai yitp xal 6 Efi^evo? Apxl (i
Ye(o[x.cxpiK ;. (xal
xou AvdtXoYov Q, Y*>, Z, , H, Vetus translatio).
Si lectionem Q etc. sequamur, verti possit locus: et ut Theodamas aequabat
Archidamum Euxeno geometriam nescienti; et (potest similitudo haec con-^
verti secundum praescriptum loco superiore tractatum) ex proportionalitate,
namque erit etiam Euxenus Archidamus geometricus".
Cope-Sandys qui alteram lectionem malunt, addtmt: The proportion is
that of eqiiality. With dv x ^ dvdXoYov supply Wy!>, in the ratio, or relation,
of proportion'". Quae quid sibi velint, difficile dictu esse videtur. Nusquam
enim vox AvAXoyov proportionem' significare videtur, nisi errore quodam
(Coei. I, , 273 32). Quodsi huiusmodi errorem Aristoteles hoc loco vere
commisisset, quid attineret explicandi causa id addere quod nihil aliud
quam i t e m .... proportionem' significaret?

Rhet. III, 4. 1407 <^15.

Eo capite quo similitudo tractabatur, finito legimus notam quandam, qua
praescribitur, ut metaphora analogica (quarti illius generis sc.) convertatur.
Quam notam quis aliunde esse insertam neget? Nec enim de metaphora ex
professo nec de quarto eius genere aut tractaverat at tractaturus erat Aris
toteles in iis quae sequuntur.
4el 64 Sei x<jv (j,exa<popdiv -tiiv
xou &vdXoYov &vxanoSi vai xol hA 9'&Tepa
Z*, Aid.) xol in i xwv {toYev!)v, olov et ^ ^idcXt] dconl; AiovOoou, xal
T^v AamlSa &pn vrei XifeaS^ai q>idXi]v "Apeu; (1418). xl
alterum delent
Spengel, Bekker, Bemays, Cope-Sandys, Roemer.
RheU III, 6. 1408<^8.
Enumeratis quinque modis quibus oratio amplificetur, iterum nota sequitur
quae ad metaphoram analogicam pertinet. Quae licet non adeo ac superiore
loco (1407 ^ 14 sqq.) disputationis ordinem perturbent, tamen suspicionem
lectoris aliquantam movent. Dicit enim quintam amplificationem in meta
phoris analogicis decoram esse (sc. additionem adiectivi ex iis quae res non
habeat petiti, e.g. si quis cantum tubae carmen achordum et alyrum vocat).
edSoKi(i
(84 0 D, E, Q, Y*>, Z**) xoOro dv xal^ |AExa<popatg XeY^|x^ov
X I &vd[XoYov (Bk, Roemer, Schol. anonym. xot? ivdXoYov Y, Z B; T
divdiXoYov xol? &V&X Y V A, Q, D, E, Aid.) olov x cpdvai x^lv oAXwiyy* ^vai
(1^0? fiXupov.
Rhet. III, 7. 1408 11, 12.
Quibus modis oratio fiat decora, exponit. Ut ita sit, oportet affectiva, morata,
subiectis rebus proportionata sit. Eadem ratio quae inter res subiectas atque
earum qualitates et cetera intercedit, etiam in elocutione servanda est. x6 S
&v &Ko\6 m doxiv i&v {i]^X Ttepl ei>6yyto>v aOxoxa^SdiXo)?
^^pl
cinA&v oepivu;, |jir)S ijrl x<p edxeXeI v [jiaxi
x6aiiog 1114.
Rhet. III, 7. 1408'> 4.
De opportuno orationis agit. Non omnibus analogum inter se respondenti
bus simul utendum est. E.g. si durum nomen eloqueris, ne semper dura quoque
voce usus sis, namque hac ratione auditorem ars tua fallet, ut duritate non
offendatur. Quodsi minus observaveris, unumquidque apparebit, quid revera
sit, sc. id quod ipsa duritate taedium auditoris movet. Sin autem alterum
extremum sequeris et dura leniter lenia dure dices, apta ad persuadendum
oratio tua non iam erit. (7 xal, ut Vahlen auctor est, delendum; 9 i&v 8 o5v,
nisi forte d&v S dei praestat, eiusdem auctoritate corrigendum).
x X dvdXoYov
TiScnv &(i,a xpi^ooS'ai oOxw y^P KXdnxexai 6 dxpoaxi^;.
X^(i> S olov 4dv x& v (xaxa <ncXT)p& pi-f) xal xfj (jxovfj xal xc^ npoocbncp [xol]
xot? dpfiAxxouoiv 47.

Analogum hoc loco fere idem quod superiore est, sc. aequa proportio ititer
binas res, illic servanda, hic interdum vitanda.
R M . III, 10. 1411 2, 0 3 ef 22.
De urbane dictis deque iis quae ab auditoribus probari solent, hoc capite
agit. Inde a 1411 1 de metaphoris loquitur, quarum quae secundtun analo
giam dicatur, omnium maxime probetur. Profert deinde plura exempla
metaphorae analogicae, atque in fine capitis praedicta recapitulat et quid in
capite insequenti dicendum sit praefatur.
Quod de analogia in quantum in metaphoris adhibetur, uberius tractabitur,
cum de Arte Poetica sermo erit, hoc loco tantum textus citentur; in quibus
termini technici non esse immutabiles videbimtur.
Sk

1411 1.
Jtol
6 'Itpixp&TY]; elTiev f| vP
nEnpaY | J.vuv l o x l v
p 6

|Jioi x&v Xdyojv 81 (jitouv tcSv X&pYixi

| ji Ta(p'op& x aT* &voXoY(av ( l o r l v ) , x a l

8idi (jiioou'*

n o i e l 1411 > 1 - 3 .

6t i (Xiiv oOv T& dtoTcta

(teTa^opS; xe xq^ &vdXoyov X^exai xal x$ np&
6|j,tjidx(>)v noielv, elpTixai 1411 22.
Rhet. III, 11. 1412 5.
De virtute orationis quam ante oculos' vocat hoc loco agit. Datis aliquot
ex Homero exemplis dicit; xauxa (x4 dvaioxwvxeiv x.x.X.) 6 k npoa^t{<E(0(ir|po$)
8 ii x^s xax* AvotXoYlav (jiexa^opS^* d>^
TtpA? xdv S(ou<pov, 6 dvaiox'xiav npi? xAv dvioxvxo^i|j,evov 57. Cfr X 598.
Rhet. III, 11. 1412^34.
De similitudine, in quantum auditoribus probatur. Textus uti traditur,
correctione eget, modo ut quodammodo interpretemur, clol 8^ Jtal at
&anep elpTixai >tal iv xolg 6tvcj, l Efi8oxi|jiouoai xpAnov xivi (jiexacpopal* dei y&p
ht Suotv X^Yovxai, &anep i) dvdXoyov (jiExacpopd 3335.
dcl ab Aristotele scriptum esse vix credendum est, nisi eum errasse putamus.
Y correxit Ul, Q et Z habent ii, schol. al. Ego vel i) vel al (*fev praeferam
cum nusquam Aristoteles dicat metaphoram analogicam ex duobus vocibus
semper confici (cfr Poet. 21. 1457 ^ 19) cumque non eo quod ex duobus vocibus
conficiantur, similitudines probentur, sed quia metaphorae in eis contineantur.
Itaque sic locus 1412 32 - 1413 5 interpretandus: 'sunt similitudines quae
ex duobus terminis, sunt quae ex uno fiant, probantur autem, cum metaphora
in iis quasi insit'. Quod exempla ex metaphoris analogicis sumit, eo factum
esse videtur, quod haec metaphora principem in hominum probatione teneat
locum (1411 1).

De Arte Poetica, 4. 1448 38.

Poeticam artem dividi secundum mores poetarum dicit: grandiores pulchra,
leviores mala facta imitatum isse. Hos iamborum, illos heroicorum carminum
scriptores exstitisse. At vero Homerus ut etiam in graviore genere maxime
poeta fuit (solus enim erat, namque non solum genus proprium, sc. epicam
artem, bene colebat, sed etiam dramatice imitabatur in carminibus heroum
fecta), ita etiam comoediae figuras primus submonstravit, non vituperationem
sed ridiculum dramatice exprimendo; & YP MapYlxrjs dtvdXoYov
&ntep
*IX i

x a l 'O S iia o e ia n p b i

T p a v coS la g , oOxco x a l o O t o ; itpbq xqi? K( (jicpS(ag

(1448 >38 - 1449 2). Hoc est: ut Ilias et Odyssea iam ex genere epico in
dramaticum transire incipiebant, ita Margites iambici generis fines trans
grediebatur atque comoediae appropinquabat.
Ipsa analogiae figura adhibita testimonio est ab Aristotele proportionalitatem
etiam hac in re principium esse identitatis atque fundamentum comparationis
aestimatam esse. Margites et Dias atque Odyssea ea comparari possunt qua
imitantur dramatice, etiamsi ad diversa genera redigendae sunt.
Poet.. 21. 1457 \ 11, 16, 25.
De nominum speciebus quae a poetis adhibentur agit; ex quibus 1457 7 - 33
tractat metaphoram.
Siquae res quodammodo sunt similes, nomen alterius in alteram transferri
potest. Quae similitudo specifica, generica, analogica esse potest. Longe maximi
momenti esse ultimam speciem metaphorae Aristoteles putasse videtur. DiS
putare sane possumus, num unumquodque exemplum vel in Poetica vel in
Rhetorica allatum iure Aristoteles huic speciei, analogicae dico, attribuerit.
Sed ipsum ita aestimasse constat, licet dicta quadripartitio aliquantulum
logicam redolet.
Certe hic locus cum Met. A, 6. 1016 31 sqq. coniungendus est (cfr p. 88),
ubi de unitate numerica, specifica, generica, analogica ex professo tractet.
Quam divisionem ad metaphoram eum applicuisse apparet, cum forsan parum
sibi conscius esset in Poeticam eiusmodi legem vix quadrare. Num rectum
sit, quod hoc de loco iudicium pronuntiavit Stutterheim, citato ipso loco
inquirendum erit.
MetacpopA 8 ^arlv 6v6(ji.aTO^ &XXoxplou ini(pop& ij
tou y^oS
ti &n6 ToO el&oMq
yivoq, djt6 toO eiSou;
eI5o^,. xaxoi t6 AvAXoyov
(79). Priorum trium specierum affert exempla, deinde: t 6
&v&Xoyov
8xav d|xol(<>^
Sctixepov Ttpd? x6 TtpGxov xal x6 x^xapxov Trpi? x&
Tplxov epet Y&P
xou Seuxdpou x6 x^xopxov &vxl xoG xexdpxou x6 SeOxepov
(1619). Ac nonnunquam addunt voci metaphoricae id ad quod res quae voce
metaphorica substituitur, relata est. Profert nota exempla: poculum Martis,
scutum Dionysi, vesperum vitae, senectutem diei. Porro: Ivloi? 8 oityt Sariv
8vo(jLa x({i.Evov x6 &vAXoyov . . . . anElpb>v S-eoxxtoxav tpXdya" (25^30).

Metaphora huius speciei uti possumus etiam alio modo, addendo sc. voci
metaphoricae eiusmodi vocabulum, quod neget rei metaphorice indicatae id
inesse quod proprium sit eius rei quae ipsa voce metaphorica significatur, ut si
scutum appellamus 'poculum vino carente', cfr Rhet. III, 6 1408 8, pag. 52.
Ex ultima iam clausula perspicitur metaphoram analogicam ab Aristotele
ceteris anteponi, namque quod hic dicit aeque de ceteris metaphoris dici licet,
nam, ut primum exemplum sumamus, 'stat mihi haec navis' (a genere 'standi'
ad speciem 'in portu iacere') amplificari potest ita: 'stat mihi haec navis, non
in terra.
Quam divisionem ita Stutterheim (Het begrip metaphoor, Amsterdam
1941, p. 73) ita reprehendit: Waarom moet ojtelpeiv speciaal ais een evenredigheidsmetaphoor geinterpreteerd worden? Kan men niet zeggen: voor
de naam van het algemene begrip &<pUvai wordt de naam van het speciale
begrip oitetpeiv in de plaats ge ;et, dit is dus een overdracht van de soort
op het geslacht? Of: onelpeiv en het anonymon zijn beide soorten
het is een overdracht van de soort op de soort? Zo kan men ook de eerste
twee voorbeelden ais overdrachten van de soort op de soort interpreteren:
drinkschaal" en schild" zijn beide soorten attributen", en ouderdom"
en avond" zijn beide soorten. . . . einde". Voorts kan men iorAvoi en
6p(i.ctv in een proportio brengen, n.l. staan : mens = voor anker liggen : schip;
dit is een jtTaq>op& itaxA tA dvciXovov. Rest dus (tien)duizend" ais metaphoor
voor ,,veel" ais enig juist en overtuigend voorbeeld. P. 76 Stutterheim scribit:
,,Feit is, dat naamsoverdracht van het ene b e g r ip op het andere wegens
o v e r e e n k o m s t 'Aristoteles' visie nog het meest ais een logische eenheid
interpreteert. Naar het ons voorkomt is deze interpretatie ook de meest adae
quate", citatis Poet. XXII, 7 et Soph. el. VII, 2. Quae ita corrigas: Poet. 21.
1457 7 et Top. VI, 2. 140 10.
U t iam diximus Met. A, 6. 1016 31 sqq. locum nostrum explicare potest,
et quidem ita, ut 'similitudo illa quae locis citatis appellatur, elucidetur iden
titate vel unitate assumpta, quae distinguatur in numericam specificam
genericam analogicam. Quam distinctionem in Poeticis applicare Aristoteles
conatus est, licet exempla non ab omni parte cuncta sint apta. At certe eo
errat Stutterheim, quod dicit metaphoram 'a specie ad speciem' propterea
falso exemplo esse instructam, quod inter huiusmodi species etiam identitas
analogica reperiatur: Met. 1.1. enim explicite Aristoteles dicit ea quae specie
una sint, etiam generice una esse, quaeque generice, etiam analogice. Utrum
attribuut et einde Aristotele auctore (nedum n o b is ....) generice an
analogice una sint, dubitari licet.
De ipsius analogiae usu haec dicenda: identitas analogica Aristoteli notio
erat usitata, cum Poeticam conscriberet, eamque nihil aliud esse nisi uni
tatem proportionalitate fundatam ex ipsa formula (1457 *>17) apparet. U t
metaphorae analogicae aliquanto plus momenti tribueret quam nos velimus.

forsan eo factum est, quod eas metaphoras probari aestimabat, quae essent
&XXorp(ai iffyt ^inoXaCai quodque metaphoras sccundum gentis et
species nimium esse in promptu putaret. At explicite metaphorae analogicae
antepositae rationem nusquam reddit: scilicet adeo pro re comperta hoc habebat.
Quodsi ex his quae in Rhetorica ac Poetica de analogia legimus, summam
facere volumus, dicendum est analogiam non solum applicari ad rerum quali
tates explicandas, sed etiam, qua principium identitatis esse valet, doctrinae
quam de metaphora philosophus perhibet, fundamento esse, et hoc ita, ut
miretur lector tanta severitate in tractatibus scientificis quidem sed certe re
a metaphysicis biologicisque permtiltum distantibus leges logica in arte
probatas observari.
Scripta esse haec opera sectmda illa Aristotelis aetatis parte visis nostris
locis credere auctoribus licet. Nil enim in iis inventum est, quod non in ceteris
eiusdem vel prioris temporis tractatibus sit dictum vel adumbratum.

4.^ Problemata
a) Proportionalitatem mathematicam his invenimus locis.
Probi X V , 3. 910^36.
Qua de causa omnes fere homines ad decem usque enumerare consueverint,
quaerit. Paenultimo loco hanc profert explicationem: ii 8xi t* S^xa &viAoY(ai;
T^rrapcs xu|iu<ol &pi9-{iol &7ioTeXoOvToci, i? &v <paolv &pid-(i.(ov ol IIu8-aY6peioi
Notat W. S. Hett (Aristotle, Problems, Loeb. class. lib., London 1936) i.e.
a geometrical progression begiiming 1, 2, 4, achieves four cubes in ten terms,
v\z. 1, 8, 64, 512. Quam si geometricam seriem exscribimus, hanc habemus
1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256, 512.
Hoc uno loco AvoXovla 'terminum seriei ex geometrica proportionalitate
confectae significare videtur.
Probi X V I, 9. 915 <^30.
Quare quaecumque partes tam animalium quam plantarum non sunt organica,
rotundae sint, quaerit. Archytas hanc solutionem proposuit: 8 ii t 6
xn
xivi^aei Tn q>uoixg ^etvai t #iv t o O toou SvoXovCav (Kivetad'ai yip 4v<iXoYOv
Jtdvra), TO\iT7)v
|x6v?]v el? o 6t #)V &vaxdi(ji.nTiv, &ore xOxXou; noietv xoi
rrpoYYii^
>
Notat Hett o.l. ,,If the cross section of a stalk were triangular and grew in
equal amount in all directions, its shape would change". Quae sola fere
interpretatio bonum exhibet sensum. At certe verba quibus scriptor
loci usus est, tantum ab iis quae Aristoteles usurpat, distant ut dubium
esse videatur annon ipsi sint attribuenda.

Probi. X IX , 50. 923 ^2.

Deux jarres identiques, l'une vide, Tautre ^ moiti6 pleine, resonneront ^
Toctave Gevaert-Vollgraff, Les problgmes musicaux d'Aristote, Gand 1903,
pag. 127. Hoc eo fit, quod echo bis tanto longior exsistit ex inani quam
ex dimidiato dolio. Atqui in maioribus aer tardius occurrit, inque duplis
duplo tardius, atque in ceteris secundum proportionem (spatii). Proportio
mathematica servari in utrisque demonstratur.
A v iX o ^o v .

b) Applicatur analogia ad alias res.

Probi. VII, 5. 886 ^ 35.
Quid est quod nonnulla quae auditu tristia nobis occurnmt, ut inhorrescamus
efficiant? ut serra cum e x a c u itu r.... quae autem notae affectionum patent
aspectui, haec genera affectionum ipsa in nobis creant?. . . . nonnulli (Gazam
sequens hanc tamen vocem ex 'plerique'faciam oportet) cum h o m in es....
strangulari viderent, ipsi defecertmt.
Postquam quomodo horror fiat, exposuit, dicit videndi sensum exquisi
tissimam omnium esse, tmde AvdXoYov xal t 4 ouiipalvovra vlvExai &n*
Probi. X IX , U . 918^9, 11.
Quare (de re harmonica tractat) consonantiae diapason (octaaf) unisonae esse
videntur, cum tamen melodiae huiusmodi revera non sint tmisonae, sed analo
gice (9) invicem respondent? An ut quasi idem videatur esse sonus, aequalitas
quae per analogum' (11) in sonis illis invenitur, efficit.
Analogum illo loco (9) quasi ratio diversitatis erat, hoc (11) autem identi
tatis. Adhibetur analogia in comparandis diapason melodiis, ubi perbene qua
drare videtur.
t4 Y&P ^ xol? 65^oiv tol ToI pap^oiv, coniecerim ex homoeoteleuto 8vra
o x 6jJ.<5pwva,

d vd X oY ov

64

i t T r aotSv.

r i &onep 6 a r ? e l v a i

96

Probi. X IX , 17. 918^36.

Quod de melodiis diapason eoque analogum inter se semper respondentibus
affirmat, in consonantiis diapente ac diatessaron quadrare negat. Quae de
diapason concentu dicit, eadem ac supra sunt, sed hoc magis patet loco analogum
proportionalitate niti, et hoc ipsa quidem formula.
Ex coniecturis Gtevaert et VoUgrafif o.l. duas recepi: AiA xl <Si&> nivxe
<xal 8i& xexx6pcov> oi&x ^Souaiv &vxlq>wva; i) 8xi o6x ^ ^xf) fj onSiicpcovo; xfj
ou[J.cptovl(|c, &OTIEP bi x$ 8 ii naotav; xe[vt] y^^P
pdpei &v4Xoyov, 6 ? fj
6^ct dv x ^ 6%A. fioTtep oSv 1) o6xi^ doxiv &(j.a xal fiXXr) (3437).
Non habemus, quod his locis perlectis genuitatem eorum suspicemur.
Analogiae usus fere idem est qui alibi.

 5. Ethica Eudemia.
Auctorum consensu hic liber de ethicis secundo vitae tempori attribuitur.
Itaque et nos eum hoc loco tractemus oportet.
a) Analogia mathematico more adhibetur in iure dividendo. (Licet ipse
tractatus de iure in Eudemiis interisse videtur, tamen paulum de
ipsa re restat in eo libro quo de amicitia Aristoteles agit; nonnullis
enim locis amicitia ctmi iustitia comparatur.)
Eud. VII, 3. 1238 21.
Amicitiam tripertitam (in eam quae ex virtute, quae ex voluptate, quae ex
utilitate oriatur) ulterius dividi dicit, quae harum specierum unamquamque
distinguat in eam quae inter aequales atque in eam quae inter inaequales
vigeat, quorum iura se habeant omnino ut regentis et eius qui regatur, ut etiam
in iure fit: xaT* &vocXo y Iocv y &P Xoov , xar*
8* o 6k loov.
Analogia opponitur numero. In Nicomachea (V, 7. 1131 *25 sqq.) hac in re
analogia geometrica distinguitur ab analogia arithmetica. Quare haud dubium
est, quin Aristoteles, cum Eudemia conscriberet, analogiam idem esse quod
analogiam geometricam aestimaverit. Namque aequalitas illa quae regentem
et eum qui regitur coniungit, secundum proportionalitatem geometricam
proponi in promptu est. Cfr insequentes locos.
End. VII, 9. 1241 33, 35, 36. Cfr Pol. V, 1. 1301 ^ 27, pag. 103.
Comparat iterum amicitiam cum iustitia. Tres sunt reipublicae formae,
totidem et species iuris et amicitiae, quoniam aequum partim secundum
analogiam, partim secundum numerum est. Aequum analogum in monarchia
et aristocratia viget.
Enel 8^ t6 toov xA
xi hk Jtox dvoXovlav, xal xoO Sixalou
etSY) goxai >tal xijs <piXta? xol xrj? xoivuvCag. xax &pid-(xov (a4v y&P Koiviovta^)
xol Ixaipix#)
x<p
'&xtp 8p<) jiexpctxai* Kax' AvoXovlav Sk ApioxoKpaxix#) [Aplox)] *) xal paoiXtxi^' oO y*P xaOx6v 8(Katov x finep^xovxi xal
OnepExo(j.dv<p, AXXa xi ivdXoyov. xal ^ <piX(a Sk 6|jiol(o^ naxpi? xol 7iai86i;, xal
Iv xat? xoiv<i>v(aiQ & ai&x6s xpdixos (3240).
Eud. VII, 10. 1242 ^6, 7, 15, 16, 19.
Aequitatem analogicam in amicitia quae inaequales coniimgit, servandam
explicat VII, 10. 1242 *>2 - 21. Quem locum doctissimi viri post editionem
Bekkeri in multis emendandum esse merito putarunt. Eorum auctoritate utens
*) xoiVb)v(a sive hoc loco artiore sensu quam supra accipienda, sive textus corrigendus
est. Susemihl coniecit: <8T][jioKpaxixj]> xoivwvla.
*) Merito delevit Bussemaker.

prius locum exscribam, deinde, in quantum explanatione opus fuerit, non

nulla addam, sed magnam partem res ipsis verbis elucebit.
Sk

SiSo

bk
aitx& v,

84

Si

hc

jxiv Tfj *) xaS

tn& -

iv

&XX )

&XX &
& anep

Sk ni)

y&p

8k

Tloov

eiaif)veY)tev A p y ip io v , Xaov

84
&v

Sk

4
67
&pa r i v l iT ip ta i v i a i a m

n o iija a i

4
84

rb

In ipsius proportionalitatis figuram analogiam redegit;

quod excellens trib u it: quod inferior tribuit = inferior: excellens.
Iterum numero aequum aequo proportione opponitur, et vox toov per se
sumpta magis ad numericam aequalitatem quam ad proportionalem spectare
videtur, cfr el Sk (Ji9| toov (14).
Proportionalitatem quam adhibet arcte cum mathematica cohaerere
apparet ex verbis xox& Si^ixexpov ou^eiiv^uffiv. SO^eo^tg est copulatio ter
minorum quam nos signo + indicare solemus. Si habemus proportionalitatem
a :b = c i d, copulatio ita fit (a + c) : (6 + <0 = a :
huiusmodi autem
copulatio non est secundum diametrum. Haec enim ita fit: scribebant veteres
terminos proportionalitatis in quadrati figuram

; cum igitur secundum

c d
diametrum copulatur, a est cum d, b cum c coniungendus. At hoc in proportionalitate geometrica (uti supra) fieri non potest, potest vero in arithmetica.
Namque si habemus a b c ~ d, etiam habemus a + = 6 + c. Quae
si ad iustitiam vel amicitiam applicamus, haec habemus: sit e.g. excellens 5,
inferior 1; tunc ea quae utrique tribuantur, etiam ut 5 ad 1 se habeant oportet,
e.g. 30 : 6 = 5 : 1, ubi copulatio iuxta diametrum non valet, nam 30 + 1 4=
6 + 5 ; itaque inferior, qui rectam iustitiae legem spernit, tantum invicem
tribuendum esse aestimat, ut copulatio iuxta diametrum fieri possit, sc. ita,
Ex &(jicpiaPriXTjo(ivxa)V corr. Bonitz.
*) Ex x5 corr. Fritzschius et SusemiM.
*) Om. M*> et Bussemaker.
*) Ex 8ioxel[xevov corr. Bonitz et Susemihl.

ut quantum a 5 distat 1, a 30 distet quod ei (inferiori) tribuatur, sc. 26. Tunc

habetur 5 1 = 30 26, quae est arithmetica proportionalitas, ubi copulatio
5 1
iuxta diametrum valet, sc. 5 + 26 = 30 + 1, vel antiqua figura X
30 26
Ita in amicitia et republica identidem fieri autumat Aristoteles: qui regit
tantum accipit quantum qui regitur. Quod vitium eo sanandum esse docet,
quod regenti defectum honore compensetur.
End. VII, 10. 1243 ^ 29, 31, 32.
Hoc loco de iis amicitiis agit in quibus amici invicem dissimilia reddunt,
e.g. si alter sapientiam alter pecuniam praestat. Ubi cum dissensio oritur,
una quadam mensura res diversas illas esse metiendas docet. Sed imo termino
vel numero fieri non potest, at certe proportione aequa poterit. Quod etiam
fit in civitate, cum agricola et sutor res suas mutant. Itaque primo inquirendum
est, quid e.g. sapientia valeat cum pecunia comparata, deinde investigandum,
utrum qui mutassent in mutando debitam illam proportionem servarint. Si
inter sapientiae unitatem et pecuniae proportio 10 : 1 reperta est, iustum
redditur, si pro una sapientiae unitate 10 unitates pecuniae penduntur. Ceterum
haec forsan in tractatu de iustitia amplius exposita erant. In Nicomacheis
certe invenitur id ad quod comparatio cum agricola ac sutore facta referre
videatur (V, 8. 1132 31 sqq.), sed paulum diversis vocabulis rem tractat.
I I XX& hptk fu L m a v l v e x a i h x a l^ cp iX(a i^ T
S t x a io v

IS e l v

^(^ i o v

xetXenb^i Y * P

I)

t i e f p f jo a i

x o t* c ^ u u p l a v x o l t
dv l Tc58e t o

jif) x aT*

(141 7 ) ....
4vl Y^p (xexprjT^ov x al 4vtou9-, &XX oi>x 8pt) *) &Kkdi XAyw T<p ) dviXoYov
Sk
y.kv
tb

28

37

b) Analogia principium cuiusdam identitatis his locis Eudemiae fit.

Eud. I, 8. 1217^ 23 - 35.
Quamvis hic locus analogiam non referat, tamen interest eum tractari, cum
infra comparandus sit cum iis quae Nic. I, 4. 1096 23-1" 29, cfr pag. 67
de boni notione dicuntur.
Ex xat^ corr. Bonitz, Bussemaker.
) Ex YP
corr. Bon., Susemihl.
) Ex xqi corr. Bu..
) Coni. o6x d[pid'ti.(p Jackson et Solomon, haud necessario.
Ex x6 corr. Fritzschius et Sus..
) Conieci ex xfl, Bon., Jacks.; Sol. xt.
) Ex IxAxcpov corr. Fr..

Breviter doctrina Platonis de bono reprehensa ad alios libros lectorem

reicit, tum ita pergit: ^TreiT* el xal xi (jLiitXioTa clolv al IStei i<al &Ya9-ou
I ^a,
C T*
&ya.^i)v o654 tp s T pA^ei?. noXXaxw? Y*P
loX S
vti xi
x<S xc y&p v, fionep
aXXoi? i]^pif]xai, cnr](jiaCvEi xA (xiv xt dcrri, xA Si noi6v, x 8i tcoo v, x 6 Sk jz6xe,
xol ip ; xoiSxoi? x fi,4v ^ x<^ KivetoS'ai x Bk 4v x<^ xivetv, jcal x
h>
^Kiaxin xtov nxt&oeciv loxi xo<ixtov, 4v oi&alqi {.^ vou? xal 9'e6;, t j &k x<^
Tcoiu x
{}<aiov,
^ x ^ noaia x (x^piov,
Sk x^ jrixe xaip6<;, x Sfe
S & XOV xol x i aox ii.evov Ttcpl xivrjoiv. &<ncEp oCv oiSk x v iv xi ^oxl
7tpl x& elprjpidva, oiSxca^ o i x &y9'6v, o i ^i<m^(jiTl 4oxl (ila oOxe xou
VX oiire xou
Hoc iam constat Aristotelem hoc loco unitatem tam entis quam boni penitus
tollere. Qui fiat ut tamen imo nomine omnes bonas res indicemus, non ex
plicat; tantum sibi refutandum esse ducit omne universale bonum ab ethicis
esse arcendum. Ceterum male haec cum metaphysicae placitis quadrant,
quippe quae ipsa unitate eiitis qua ens niti ab eodem Aristotele dicantur.
Ideam boni ad ethicam non pertinere in primis hoc loco demonstrare studet,
ipsam idearum doctrinam non tam acriter nec profunde refutat. Quae cum
Nicomacheorum dictis contendere operae pretium erit.
Eud. VII, 6. 1240 13.
Inquirit, num homo sibi ipse amicus esse possit. Simpliciter fieri id non
potest, qua vero animam in duas partes dividere cogitatione possumus, ea
amicitia in uno homine esse poterit, at non nisi quodammodo secundum
analogiam. Ipsam analogiam non amplius explicat, imde colligas analogiam ei
notissimam iam esse, et quidem ut principium cuiusdam identitatis. Quamquam
ipse rem in proportionalitatis figuram non redegit, tamen haec subesse videtur:
ut amicus se habet ad amicum, ita altera pars animae se habet ad alteram.
Eoxi y&p TTW? jox AvotXoYtav aCxif) i\ cpiXla, &i:Xai^ oii.
ual yP
SixiprinivoK; xd cpiXeloS^ai xol <piXeIv. & (xaXXov oCxtog^) o x ? a x^
<plXo (1315) . . . . fi 2) Sk Sio Ttws Kal
uTtdtpxei n>>S xauxo- fi
ou

iYipT){ i,eva, o u x i j t d p x e i (

).

Eud. VII, 10. 1242 ^30, 31.

Homo non solum in civili societate sed etiam in domestica vivit, unde iuxta
civiles amicitias etiam domesticae esse videntur. Inter dominum vero et servum,
uti inter artem ac instrumentum, animam ac corpus, nec amicitia nec iustitia
viget, sed analogum, quomodo etiam sanum non est iustum sed analogum
tantum. U t superiore loco analogia magis quandam similitudinem quam certam
identitatem significare videtur, licet diversitas proposita sit.
Ex o5xo^ corr. Fr, et Bon.
Ex bis corr. Fr. Sus..

f|.

A eo 7 t 6 to u jx4v oiSv x o l So O Xou ( s c . ^

dpy&M tav x a l

x ) ^ i X l a l o x l v ) ijn e p K a l t^x v1S >al

acib(jiaTO$' a t 8^ T o i a i i x a i ovSxe cp iX la i o{ Sxe 5 i x a i o o ^ v a i ,

&v6iKoyov, & a n e p x a l x i ^ Y i e i v i v ^ ) oO S l x o io v &XX divdXoYov (2 8 ^31).

6. Ethica Nicomachea.
a) Analogia mathematica.
Nic. II, 5. 1106< 35 - 36.
In definienda notione virtutis agit de medio. Medium dicitur secundum
rem et ad nos. De medio secundum rem haec: l x& 56<a ttoXX& x i 84 80o
iXlYoe, x i
(t^oov Xati(3&vouai xaxo x6 7tpaYf*a' top Y&P Onep^x^i "'e
67ieplx'^o(i> xoGxo Sk y.iaov doxl xax& xVjv &pid'(i,y]xixf)v dvoXoYtav 3336.
Quam proportionalitatem ita in usitatam figuram redigi licet: 6 2 = 10 6.
Nic. V, 6. 1131 29, 30, 31, 3,
7.
11, 12, 15, 16, 28. Cfr Heiberg o.l. p. 11, 14, 22; Heath
0.1. II, 120, 119, 131, 134, 293, 149; Dijksterhuis o.l. 284. Aristotelem
Eudoxi doctrinam de proportionalitate cognosse consentitur.
De iure distributivo agitur. Postquam probavit ius esse medium quoddam
(etenim aequum est) idemque constare in quattuor minimum, sc. in rebus
duabus et hominibus duobus (namque duobus hominibus opus est, quos
inter aequalitas vigeat, duabusque item rebus quae aequales sint), dicit aequa
litatem quae homines coniungat, eandem esse atque eam quae res copulet.
Sed deinde quasi corrigendo dicta sua esse ostendit, cum aequalitates illas
revera esse proportiones demonstrare incipiat. Et fieri potest, ut homines duo
sint inaequales eoque utrique inaequale tribuatur. Immo ita fiat oportet. Itaque
iustum aequale quidem, sed id secundum proportionem esse apparet, nam
analogum non tantum in numeris monadicis, sed in omni numero viget, porro
analogia est aequalitas proportionum et in quattuor minimum. (In parenthesi
probat analogiam continuam, quamvis tres tantum diversos numeros habeat,
tamen esse in quattuor terminis, quoniam secundo termino bis utitur. Vox
dvdXoYov significare videtur 'terminum proportionalitatis').
Postquam ius distributivum esse in proportionalitate demonstravit, alter
nando et componendo terminos tractat.
Primus ergo terminus cum tertio compositus atque secundus cum quarto
iustus est itaque ius distributivum fit. Quod ius medium est inter paraloga.
Proportionalitas illa a mathematicis geometrica vocatur. Continua esse ana
logia iuris non potest, cuius sectmdus et tertius terminus idem esse non possit,
nempe secundus est homo, tertius res est.
Vel
vel utrumque correctionis indiget. At quam proponam nescio.
Quam Fritzschius suggerit 6iJi6v, refellitur hoc quod duobus lineis infra inter patrem et
filium veram valere amicitiam legitur.

Exemplo illustravit quae dicebat: sit alter homo A, alter B, altera res tri
buenda C, altera D. Quare habes
A :B = G :D ,
ergo
A : C = B : D alternando,
eoque
(A + C) : (B + D) = A : B, componendo.
Quae compositio iusta est, nam cum A auctus sit ea re quae debitam propor
tionem servabat itemque B, uterque auctus et debita proportio, sc. A : B,
salvata est,
Quodsi exemplum elaboratius malueris, pro A regem, pro B militem, pro C
coronam, pro D stipenditun ponas. Tunc
rex corona ornatus (A + C) ad militem stipendio auctum (B + D)
ita se habet ut
rex ad militem (A ; B).
Compositionem A + C (vel B + D) 'iustum' esse dicit, quam compositionem
item 'analogum vocat ( 9 - 12), ubi notandum est analogum esse terminum
proportionalitatis. Ius itaque distributivum Aristotele auctore is terminus
proportionalitatis geometricae est, qui fit ex compositione primi cum tertio
atque secundi cum quarto.
Quod ad analogiam geometricam attinet, manifestum est huius definitionem,
proprietates, vocabula usitata Aristoteli notissima fuisse; tamquam pridem
mathematicorum usu sacrosancta agnoscuntur atque auditores harum rerum
gnaros esse aestimantur.
V , 6 - 7 . 1131 9 - > 2 4 . I n e l
S^X ov

8 ti

U v iao^ x a l x6 fiSiicov f i v io o v ,

xe

K o l (X^aov r l i a r i roO Avlaou, rov ro

n p i ^ e i l o r i r d n X io v x a l r d la - trov, ^ o x l x a l x

^ o r l rd l o o v i v S nolif
l o o v . e l oO v t

[ x a io v J o o v S it e p J t a l f iv c u X y o u S o x e t n a o i v . Ir ce l 84 x
x

S l x a i o v n ia o v x i &v el]. i o x i S i x

l o o v ^v

* l o x l n X iov x a l i X a i x o v ) , fi

(&vd-p(> > noi; s c .) . &\ >AyyTi &pa x

Y^tp

l x a io v x oY X & v e i

v,

x elvo

Y *P

^y x X fij x a x a ,

lo o v ^o x t,

[x i ^v

iavoixaT

ii x o X oyo G o i n i v x c ?

x fiv a u x fiv X e y o u o i T t iv x e? t e d p i X i y a p x i x o l TtXoO xov, o l

d tp io x o x p a x i x o l dp e x f iv . go x iv fip a x6
x

l x a io v &vd>. Y< v x i . x i

Y&P &\ )iXoyoM o u (x v o v do x l (jiovaSixo O &pi9-(i.ou l io v , dtXV

fi y&p &vaXoY a

I ] , ovSxu) x& -

x a l v ^ j i w v x a i. g x i ^ x xoG

i j X o v x d yotp S l x a i o v 4v x a t?

o l (i4v SY]ij.o x p a x ixol ^ e i^& e p C a v , o l

e^Y^v e ia v, o l

\ io. x a l fi aO xfi

l o o i , oi&x l o a g ^o u o iv , &XX 4vxeG8-ev a t [x.diX^<'

x a x * & ^ la v x i v a S e l v e t v a i , x fiv (i^v x o i & ^[a v

X Eiv,

I , x& n p A v tJia x a,

Y *P

x a v fi l o o i (Jifi l o a fi [j,fi l o o i l o a

x a x * & | la v xoG xo

( i l v (ji^oov, x iv w v

o o t v , fi 84 S U a io v, x i o l v

t x a io v 4v ^ X a x lo x o i? c l v a i x ^ x x a p o i v o l? x c

\ io l o x l , x o l 4v

icrvai ladrriq, < Tot ?>

lo o v ( l i a o v , x a l

u o l v &v(4y>) x o lv u v

( x a io v (Jidoov x e x a l l o o v e l v a i x a l 7tp6? x i x a l x i o t v , x a l

(x a G x a

j iS i x o v f iv io o v ,

X<d^ &pi9-(*oG"

o x l X ^ y to v , x a l dv x ^ x x a po iv ^ X a x to x o is. (f i (x4v oC v

8L][]pr][i.4vY]

I v x ^T x o p o i,

X pfix ai x o l

X^Yei l o v Cx; fi xoG a Ttp i; x fiv xoG (3, oG x w ? x o l fi x o u p n p A s

f iX ov. dtX X i x a l fi o u v e x f i?' x<^ y P

81

ii

& ar

81
i]^py)VTai Y ^P ^ n o l w ?

6
6
8

x e ytal fi.

T& 8

7
xocXouai

t j

6 t6 v
oOTCd? 6
6 8 &axe
66
8
8
h
8
6
x 6 y&p
SX ov n p i ? x

oO ou ve x ^l? oOxr) f) A v o X o v l a *

5
6 8
6 8 8

e x^jv xoia \ ixT)v d v o X o Y la v Y<>(<''rpix^)v o t (ia O ^TKiaxiKol'

Y [xexpixi) a u f i ip a lv E i x a l x
go x i

6 t6 v 8
6 68

(x .^ o5 v

X ov

y^P

tep x(ix epov rp i x A x c p o v .

Y^tp Yt^^^xai e l? &pi '(j.(o, <5 x a l

( x a io v x o u x o x i d v d X oY o v , x i

SSix ov x

r ap& x

A vd X oYov.

y l v e x a i f ip a x d \ ikv itX dov x d 84 gX a x x ov. STtep x a l 4 jtl x d iv ipy < av ou | xpalv i( i i v Y&P & XWV jiX ^ov x e i ,

& i x o (j.evo? ^ a x x o v x o u & y 9'0'>-

&V(k t o X i v kv & y 9'ow Y ^P

^o x i Y * P ' ' i EX a x xov x a x A v (loX X ov a tp e x v x o u (x et^ovo?, x

xol x

jJioWiXov (t e t^o v . x

84 x o u x a x o u

SX a x x ov x a x v i p ? x
jjiev o v

v e I o? x o u

{ ieiijov x a x v

a lp e x v

i x a lo u xou x* i o x l v .

6
84

4
4

Nic. V, 7. 1132 <

1 - 2 , 30.
Hoc capite probat ius correctivum esse medium imer lucrum et damnum,
et quidem medium secundum analogiam arithmeticam. Siqua magnitudo
aliam superat, aequum arithmeticum invenitur detracto a maiore parte tanto
quanto dimidium ipsa superat, eoque addito minori parti.
Ceterum ipsis verbis res patet. Notetur hoc tantum analogiam hanc non
esse redactam in proportionalitatis figuram, id quod forsan hoc affirmet ana
logiam arithmeticam magis seriei (arithmeticae) quam proportionalitatis
rationem subire.
1132

24

84

&anep
4
84

laov

taov.

iaxLv, &<mep

el

Slxctiov,
S-ii-

48

49

Sxeiv

84
84 4

49
4

4
4

&ip

6
8

^ex ai, &cpeXEtv &7zb xou ixeyloxou.

loai al 4cp fijv AA BB r r AXX^Xais* And
XT AA dtpYipi^oS-w x6 AE, Koil npooKctod-cj
xfl r r xi Itp TA, fiiaxe 6Xri f) AFF xfj?
EA inepexei x<b TA n a l x ^ TZ- xJj? fipa
BB xc? TA.

A
B

A
B

A
T
Z
T
'--------'------------ -------------- --

Mc. V, 8. 1132 *>33, 34,

1133 <^6, 10, ^1.
Num talio sit ius, anquiritur. Simpliciter nec in iure distributivo nec in
correctivo talio valet. In quibusdam autem rebus, nempe in communitatibus
rerum contrahendarum talio ius est, at non simpliciter secundum aequalitatem,
sed secundum analogiam. Atqui ut secundum analogiam res mutentur, efficit
coniunctio diametrica. Si e.g. aedificator (A) et sutor (B) domum (C) et calceos
(D) mutare volunt, A est cum D, B cum C coniungendus, namque aedificator
calceos, sutor domum accipit. Figura quam Aristotelem adhibuisse in promptu
est, huiusmodi est:
A.
.B
D
Qua in commutatione talio fit, dummodo antea secundum analogiam res
mutandae aequatae sint. Id autem fit nummo, qui communis omnium sit
mensura et medium. luste porro mutatur, si aedificator se habet ad sutorem
ut tot calcei ad domum. (Qua in proportionalitate suppositum est aedificatorem
et sutorem esse aequales, quamquam interpretatores permtdti aliter sentiunt.
Cfr 1132 2 - 6 ) . In parenthesi additur mutantes in analogiae figuram non
esse redigendos mutatione iam peracta, alioquin alterum extremum haberet
utrumque excessum. Nonne id hoc est: si aedificator unum par calceorum
pro domo accipit, alter ille sutor excedit et eo, quod peius opus perfecit, et eo,
quod meliorem rem accepit. Quae iniuria hoc facta est, quod mutantes post
mutationem in analogiae figuram essent redacti: sc. ita iustae analogiae leges
non sunt observatae. Certe obscuritati loci discrepantes auctores testimonio
sunt. (Cfr H. Richards in Journ. of Philol. IV, 1872, p. 150 sqq.).
Licet et geometrica et arithmetica analogia in rebus mutandis valeat, tamen
ipsum analogiae nomen his locis non nisi ad geometricam attinet, cum et ea
figura iisque vocabulis utatur philosophus, quibus alibi hanc analogiam ex
plicet, et plane specificationem omittat, quae in analogia arithmetica semper
adicitur.

 AX X' d v (i4 v T a i

x o iv to v C a i^ T a t ? & X X a K T ix a t; a u v ^ e i t 4

t 6 &VTi7Te7tov9-6s, x a r * d v a X o Y t a v x a l

x a r * lo i - n j x a *

X o y o v au(i,[j.dvEi ^ n 6 X i ; ( 1 1 3 2 * 3 1 - 3 4 ) . , . .
& v aX o Y (av ^
i<p> ^

n o i e t 8 4 -rijv & v x t8 o o iv "riiv jtw t

KaT& 8id{*Tpov o i i ^ e u ^ i ? , o lo v o lx o 8 6 |x o ^ ^ tp $

B , o ix la itp ^

T , 6 n 6 8 i) (j.a i t p ' ^

to io G to v S b ta io v

d v r m o i e t v Y * P &vdiA , o x u T o rijto s

A . S e t o 5 v X a[j.p(jivEiv t 6 v olxo8(Sfji.ov

7iap& t o G o x u t o t 6 ( i ,o u t o u 6 < e lv o u 2pY'>> >*l a 6 T 6 v x e(v cp fx .e T a 8 i8 6 v a i t b a i t o Q .

i& v o 5 v T ip w T ov f)

6 x a r & t? ) v divoX oY tttv l o o v , e l x a t 6 dyriT teT tovO -i?

S o r a i t 6 AY<5pievov ( 1 1 3 3 5 - 1 2 ) . . . . S e t x o l v u v S n e p o L x o 8 6 (ji.o ;n p 6 ; o x o t o t 6 h , o v
(1 ; 1 ) , T o a a 8 l 67To8i^fi.aTo n p ^ s o l x l a v

( 2 2 - 2 3 ) . . . .

e l ? o x ^ jj^ a 8 d v o X o Y la ?

o 6 S e i S y e i v , fix a v & X X & ^(ovrai* e l S i (Jij] ( s c . n p l v &XXd^<i>VTai e l ; o x ^ fJ ia & v a X o Y (a ;

j i ^ o v x a i , S iX y d x a v & >^& ^( V T ai, x a l c l o G rco ^ (if) e l^ 8 ix a lo ( ^ & vo(Xoy(oi; <jX^(J-oc
S ^ o v r a i , c f r 1 0 ) , A f^ tp o r^ p a ?
^ t o o i T a aO T w v (1 1 3 3

xa?

O n e p o x ^ t; r d

S x e p o v S x p o v , 6 M . 8 x o v

1 - 3 ).

Nic. V, 9. n 3 4 6 , 8, 12.
lustitia est eiusmodi virtus qua homo consulto iustum faciat sitque aptus
ad distribuendum t o u I o o u t o u xaT * &vocXoY(av. Iniustitia ea est qua consulto
homo iniustum faciat, quod est excessus aut defectus commodi aut incommodi
n o p i t 6 Av AXo y o v . Haec tantum iustum distributivum spectare videntur (v.
praesertim 3) eoque analogiam geometricam significari in promptu est.
Nic. V, 10. 1134'^ 27.
Ius id quod quaeritur et simpliciter et civile ius est, nempe quod viget inter
eos qui communitate vitae coniunguntur T rp ig T i e l v a i a O T & p x e ia v , ^X euQ -^pw v
x a l t o w v ^ x a x * & v aX o Y lav

x aT * & pi9'(ji^v.

Idem qui in Eudemia usus verborum hic est neque dicit cives in democratia
inter se esse aequos secundum analogiam arithmeticam, sed secundum numerum.
Cfr p. 58 sqq..
Nic. V, 10. 1134^4.
Ei qui civitatem regit, merces quaedam debetur, et quidem honor et decus.
Etenim nil lucrari solet neque sibi ex simpliciter bono plus tribuit, nisi ad eum
&vdiXoYov est, i.e. nisi id quod ei tribuitur, eadem proportione se habet ad id
quod civi tribuitur, qua magistratus se ad civem habet.
Nic. V, 10. 1136 3.
Iis iam fit iniuriis iniustus is qui iniuriam facit, quae
fi

n a p i t 6 &v<jtXoYov

T io p i x 6 l a o v .

Analogiae opponitur (simplex) aequalitas, cfr 1132 34. Sed alibi aequalitas
analogica species aequalitatis esse dicitur, cfr 1134 27. Terminorum usus non
sibi constat; potuit etiam dicere praeter analogum geometricum vel arith
meticum'.

Nic. VIII, 8. 1158 23.

In omnibus aniicitiae speciebus, si inter inaequales amicitia est, &v<iXoYov. . . .
8

-r<STe YlY'' 'raC nw? io xr) , Sf] Tijs cpiXto^ elvai Sonet.
Ad proportionalitatem geometricam haec attinent.
Nic. VIII, 15. 11624.
Amici inaequales invicem aequandi sunt reddendo id quod sit
Tis jrpox S* ('^4 quod M habet, non t ceterorum, legendum est, utpote
quae lectio difficilior sit).
Nic. IX , 1. 1163 32.
In iis quoque amicitiis quibus amici diversa reddunt (cfr Eud. 1243 '> 14 sqq.)
analogia geometrica valet, uti etiam in commerciis civilibus, ubi nummus
omnia metitur.
Ev TtAoai? Si xolg &vo(j.oeiS^oi (merito a Burnet auctoribus L M prae
latum lectioni ceterorum &von.oioei ^oi) <piX(ai; xo ivAXoyov laA^ei xal otj? i TT)v piXlav, xad&iEp etprjTai, olov dv xft tcoXitix^
axuT T (J.ci> 4vxl twv
^noST)(i.dTcov
Y^''' xai xax &^lav x.t.X. (3235).
Confert Burnet Met. , 2. 994 2, ubi causae entium non esse infinitae
dicuntur oiix* In* ei& 'u<dplav oQxe xax' clSo;, qui locus terminos Nicomacheorum et Eudemiorum quasi coniungat. Utut est, agitur et nostro et Eudemiorum loco iis de amicis qui ita inter se amant, ut alter bonum alter titile,
vel alter utile alter iucundum praebeat.
b) Analogia ad alias res applicatur aut principium est identatis.
Nic. I, 4. 1096 28. Cfr Met. N, . 1093 18, p.
.
Summam huius capitis breviter exponamus;
1. 1096 11-17. Quamvis in ethicis de bono factibili tantum tractandum
sit, tamen bonum in genere hoc loco brevi explicetur.
Veri gratia etiam propria tollenda erunt.
2.
17 - 23. Platonistae ideas earum rerum quae per prius et posterius
dicuntur, non agnoscunt. Sed bonum ita dicitui: (nempe
per categorias), itaque eius idea non potest esse.
3.
23 - 29. Idea boni non est, quoniam bonum non est universale,
siquidem in omnibus categoriis dicitur,
ia a x & i X t f e w i x i 8
iv

4.

nuTrjYOplai^
dv fii {Juiv;f].
29 - 34. Si bonum esset imiversale, unius esset scientiae tractare
de eo. At e contra unaquaeque scientia suum tractat bonum.

5. 109634 - *>5. Idea ab iis quorum idea est, nihil differt eoque nihil
explicat.
6.
5-7.
Pythagorei et Speusippus melius de bono egerunt.
7.
7 - 25. Etiamsi bonum universale (siquod est) ad ea tantum
quae per se sunt bona referre concedimus, tamen revera
in his non universale bonum esse videtur, ut patet in
honore, prudentia, voluptate.
8.
26 - 35. Bonum non est fortuito-aequivocorum' simile, sed videtur
dici secundum analogiam magis quam quod ad unum vel
ab uno sit. Nam ut in corpore visus bonum est, ita in
anima ratio, et aliud igitur in alio. Ceterum alterius scientiae
forsitan magis proprium fuerit his de rebus tractare itemque
de ideis. Namque etiamsi bonum universale est et separatum
ipsum per se, tamen id non factibile est eoque ad ethicam
non pertinet. ('One of Aristotle's unfulfiUed promises',
Ross, Oxf. transi.)'.
9. 1096 *>35 Cognitio boni universalis in particularibus scientiis paulum
1097 14.
valet.
Maximi momenti haec verba simt (1096 25 - 35): o6k gaxiv fipa x6 &yan
9-6v Koiviv Ti Kaxi ftlav ISeav.
nS><;
oO yP ^oixe xoi? ye
Tiix!? 6tJiwvOnois, &XX &P& ye
&<p
etvai itpo^ 8v finov-ra ouvxe>.6lv;
(xaTkXov xoT* AvoXovlav; d)?
(bjiaxi 84*1? ^
vou?, cal fiXXo 8#)
iv SXXtp. &XX toci xauxa (x,4v & < p e T i o v t 6 vGv ^^axpiPouv Y^P *"^P ^TtSv
axxrjs fiv cIt) <pt^ooo(ploiq olxeidxepov. 6|xol(<>; Si xal itepl xi)?
cl y&P
Soxiv iv Ti xoiv^ xaxTjYopoOjievov
^
6x6 Ka9> a6x6, 8^Xov
bg o6k Sv eYj TcpoKxiv oi>Sk jtxrjxbv &vd'p(>>7T(p' vOv
xoioGx6v xi ^rjxetxai.
Bonum igitur secundum analogiam de rebus diversis dici Aristoteles, licet
caute, docet. Exemplis proportionalitatem illustrat. Quae identitas analogica
universalitati opponitur et aequivocationi &nb xiix)?. Num bonum sit aequivocum quidem at non fortuito, non ita pronuntiat, ut disceptare possimus.
Manser (o.c. pag. 274) ex hac boni analogica praedicatione analogiam entis
(et hanc quidem secundum proportionalitatem) ab Aristotele esse agnitam
concludit. Mirum in modum assertum hoc suum Manser ne verbo quidem
adstruit, cfr pag. 90. Siquid noster locus de analogia entis dicat, id procul dubio
ad attributionem vergat, cum Met. r , 2 ipsum ens npds gv et &<p
appelletur.
Quae si cum Eud. I, 8. 1217 23 - 35 dictis contenderis, eo maxime hos
locos differre videbis, quod Eud. tantum universalitatem boni negat, Nic. vero
tmiversale id esse negat quidem, at positive etiam explicare conatur, qua
bonum diversissimis de rebus tamen secundum quandam identitatem praedi
cetur. Porro in Eud. unam scientiam de ente agere negat, in Nic. eiusmodi
de bono tantum dicit. Eudemia tantum in refutando Platone c.s. versantur,
Nicomachea quaestionem positive solvunt; cfr pag. 6061.

Nic. II, 1. 1103 ^9.

Virtutem moralem consuetudine, non natura gigni demonstrat, et inde ab
6 ita; in natura ex isdem causis idem fit; sed in virtute et arte ex isdem causis
idem et fit et perit; ergo non natura sed consuetudine fiimt. (Consuetudo
enim rationem implicat, quae idem ad diversa applicare valeat). ^ YP
Kid -otpl^eiv x a l

ohtob6 \ j.oi

xal

xou tol v l v o v x a i K id - a p ia r a l. &v(iXoYov

oi

X oin ol

n iv

y&p

to u

x a l oi

5 oi xoSojXEtv

o l x oS^Ix o i g o o v x a i, I x 8^ x o u xo x cd^ x a x o t .

Analogum hoc loco eo nititur, quod non singulae res, sed binae comparantur;
citharizare et citharista, aedificare et aedificator.
Nic. II, 8. 1 1 0 8 2 6 .
Ostendit in virtutibus ac vitiis medium illud utrique extremo, extrema
inter se oppisita esse. 6 y*P &v8plos npA? (ifev Tiv 8eiX6v 9-pdo{>s cpotveTai,
Ttpig 8^
8paoOv 8eiX6^ (19 2 0 ) . . . . 8ii xal ATcwS-ouvxai xiv (idoov ol ilxpoi
hcAxepoq npdg Ixdtxepov, xal xoiXoCoi xdv dvSpeiov 6 (liv SeiXd; dpoiaitv 6 Si
S-paai)^ SeMv, xol ^nl xwv fiXXwv dvdXoYov (2326).
Aliquanto propius quam superiore loco ad proportionalitatem analogum
hic accedit. Praesertim vox npd^ identidem usurpata ad proportionem tendit.
Nic. V, 10. 1134 8 -1 5 .
De iure secundum quid agitur; servus et filius quasi pars patris familiae
sunt, sed se ipse nemo iniuria afficit. Itaque ius dominicum et patrium non
est idem quod ius per se vel politicum, sed simile eius o6 xadx6v xoiixoi?
&XX 8|xoiov. . . . o68 &pa, (x6 5eo7Toxix6v xol x6 7taxpix6v ^oxi) SSixov oOSfe
8(xaiov x6 TtoXixixiv.
Quae si cum Eud. VII, 10. 1242 30 (cfr p. 61) contuleris, in hoc locus
uterque eodem tendit, quod utrobique ius dominicum non esse revera ius
dicitur; differunt autem eo quod in Eud. eiusmodi quasi ius analogum iuris
vocatur, cum in Nic. id simile iuris appelletur. Ceterum de iure patrio dis
crepare loci videntur atque alter aliter rem probat: Nic. e ratione partis,
Eud. ex instrumenti arguunt.
Nic. V, 15. 1138 5 - 6 . Cfr Part. an. III, 2. 662 25, pag. 37 et Gen. an. 1,1.
715 20.
De quaestione, num homo sibi ipse iniuriam facere possit, agens ita res
pondet. xax4 [xexa<pop&v hk xal 6[i.oi6xT)xii ^oxtv oi&x a6x^ Jtp6s oOxiv 8lxaiov
xwv afixoO xialv, oO nav 84 8txaiov
xA SeonoxixAv ij x6 olxovo|iix6v Iv xoOxoi? ykp xol? X6yois 8idoxY)XE x6 X6y>v
>*>
x6 fflioYov (59).
Agnoscit quandam similitudinem inter proportiones domini et servi atque
partes dictas animae humanae. Nonne ius earum non analogice sed metaphorice

dici autumat eo, quod earum proportio sit similis quidem at non omnino
eadem atque ea quae inter dominum et servum valeat? Cfr V, 6. 1131.
Nic. VII, 6. 1148 10.
Continentiam et incontinentiam per se ad eas tantum voluptates pertinere
demonstrat, quae solum corpus afficiant. Si quis nimis irascitur, non sim
pliciter incontinens dicitur, sed incontinens irae; itaque incontinens icoy
dfjioidTriTa (13) vocatur. Rem comparat cum eo quem malum medicum vel
histrionem appellamus quique non est simpliciter malus: malitia eius verae
malitiae est simile, et quidem
&vdtXoYov duolu.
Similitudinis ratio specificatur analogia. Malitia medici ad malitiam sim
pliciter se habet ut malus medicus ad malum simpliciter hominem.
Quam analogiam ad incontinentem et incontinentiam applicari licet; ut
medicus malus vocatur secundum similitudinem analogicam, ita et homo qui
incontinens irae est, analogica similitudine 'incontinens' appellari potest. Viget
itaque analogica illa similitudo inter incontinentem simpliciter et incontinentem
irae, ut Aristoteles auctor est, at non inter incontinentem et intemperantem,
quod Burnet interpretatur. Anonymus commentator Graecus recte Aristotelis
mentem esse secutus videtur, 427, 814^).
Nic. VII, 6. 1149 3; 7. 1149 <'23; 32; 11. 1151 *>33, 34.
Conferantur hi loci ad demonstrandum superiore loco analogiam non fuisse
rationem aut fundamentum identitatis, sed tantum comparationis ac simili
tudinis.
1149 3 Dicit eos qui feritate vel immanitate afficiuntur, non esse simpliciter
incontinentes, sed, uti ii qui eodem modo ad iracimdiam se habent, xotO-
6(Xoi6-n]Ta.
23i Continentia atque incontinentia ad ea solum pertinent ad quae etiam
temperantia ac intemperantia (ad voluptates sc. corporales), ad alias vero affec
tiones refertur SXXo elSo^ &Kpao(a;, Xev<i(ivov >taT& |i.ETaq>op&v &XX o6x
31
- 34. 8i6 xal x i 9-rjpla ottre atixppova o Ot * &K6Xaora XdyofJiev dXX
JtaxA (jLExacpop&v xal el t iv i SXco; SXXo npd? fiXXo Siacpdpei
t cov
Oppei Kol oiva(M<>p(qi Kal Ttp naiup&yov elvai. Videtur metaphora analogiae
affinem esse, namque quod dicexe. vult hoc est; bestiam voraciorem appelTeJrtus quem Heilbut praebet, et interpunctione et verborum jjxoi (i.oCav ordine
mutando corrigendus est: &oncp o5v o684 ^vxa08-o, ijxoi
xou Onoxpixou xal
xou laxpou, 5la x n fj
naacLav elvai xf]v a[J.apxtav aOxcijv &XX& i& x& &vtiXoyov (xolav, ijxoi iot x ^ x ^ iv xijv ^atixCiv o(x,apx(av (i, i x)x(i xiva npdg x9)v
&nX<o; x a x la v (d>? y P & &X X T xou p 'ou M you djroxuyxivei, oOxo> >tal
o xo Ttepl xf)v olxelav xdxv)v, e i
laxpexieiv Inixeipel, o x
xo}< v
&XX& (i x i tpoCT 'i^Kri , x a l laxp v xax v x a l xax v iTOxpixVjv Xiyonev), cBxto
r)Xov^xi xol ^xel OnoX>]Ttx^ov In i xou &xpoxou?. Verba d(jio(av ijxoi ab exscriptore
loco mutari poterant, quod is non intellegeret (i.o(av nomen praedicativum fuisse, coniungendum sc. cum elvai ac respondens ad xaxlav.

lamus 'intemperantem' propterea, quod ad aliam (sc. minus voracem) ita se

habet ut homo vorax (sc. recto sensu incontinens) ad alium qui minus sit
vorax (sc. recto sensu continens). Tamen non analogiam sed metaphoram
hic esse adhibitam bene est notandum.
1151 *>32. Temperantem saepe vocamus 'continentem'; et conveniunt qui
dem in multis, sed differunt revera, ut in sequentibus exponit, iitel
xaQ-'
6

adxppovo^

i^xoXoxid-TjKEv. Quae Ross o.l. ita vertit: Since many names are applied analogicaUy, it is by analogy that we have come to speak of the continence of the
temperate man". Quodsi vox analogically" sensu hodierno usurpatur, recta
est interpretatio haec aestimanda. At certe ab Aristotele ipso identitatem
analogicam, quam identidem alibi adhibet, hoc loco esse usurpatam minime
constat.
Nic. VII!, 2 - 8, praesertim 1156 17, 1157 1 - 3, 2 5 5 , 1158 6 - 7.
Quamquam in dividenda amicitia, qua de re his capitibus agitur, nusquam
verbum analogi vel analogiae reperitur, tamen ad 1157 25 Burnet scribit
amicitias ita in illas tres 'species' (secundimi bonum, iucunduiri, utile) dividi,
ut amicitia quae secundum iucundum quaeque secundum utile est, Ttpd?
Sv Xcy 6{i.cvov sit eoque analogica secundum similitudinem.
At dictas amicitias Tipi? gv dici in Eud. quidem legitur (VI, 2.1236 17 sqq.),
in Nic. autem nusquam. Hoc in opere amicitia secundum iucundum ac utile
xaO- 6(ioi6Ty)Ta esse amicitia dicitur, idque tam caute, u t 1157 29 lectores
adhortetur philosophus, ut propter hominum consuetudinem dictas amicitias
ita vocent; 1158 7 eas videri amicitias esse dicit. Porro, ut iam probatum est,
similitudo analogiam non implicat, cfr p. 70. Quod Burnet ad Hist. An. 489 23
refert, ratio identitatis sanguinis et. lxwpo est commune officium, non autem
id quod alter altero perfectius est.
Cuiusmodi sit identitas inter amicitae species, Aristoteles curiosis lectoribus
non exponit.
Nic. VIII, 7. 1158 <^35.
Vir bonus imperitanti amicus fieri non adsolet, nisi etiam virtute a regnante
superatur; sin autem revera ita non superatur, regnanti non est proportionaliter
aequus, cum superetur sola potestate. Nam proportionaliter aequales essent, si
eadem proportio quae inter eorum potestates etiam valeret inter eorum virtutes.
Analogia in metienda virtute et potestate adhibita est, el 86
o6x lod^ei
AvAXoyov ^nepextSixevo^. Cfr commentarium Grant (London 1885).
Nic. VIII, U . 1162 <^15.
De amicitia cognatorum agitur. 1161'>17-1162 4 de amicitia parentum
ac liberorum, fratrum, patruelium deinceps tractavit; inde ab 4 ostendit et
bonum et iucundum et utile in cognatorum amicitiis inveniri, et quidem

primo in parentibus liberisque, deinde in fratribus, postremo scribit: iv d tX oyo v

cal 4v Tot? X TC Twv ouyyv<5v x i piXixd. Hoc est: ea quae amicitiae
sunt, in longinquioribus cognationibus proportionaliter minuuntur.
CONCLUSIO DE ETHICIS EUDEMIIS ET NICOMACHEIS.

Quod ad analogiam mathematicam attinet, Aristotelem hac voce AvaXovla

simpliciter proportionalitatem geometricam indicavisse apparet, et cum Eudemia et cum Nicomachea componeret. Nonntmquam autem generice ea voce
utitur, cuius notio sc. distinguatur in geometricam et arithmeticam.
Et iti Eudemiis et in Nicomacheis analogia in demonstratione facienda
applicatur; ut principium identitatis in Eudemiis raro adhibetur, in Nico
macheis etiam paulo rarius. Hoc in opere ferme tantummodo ad comparationem
quandam inter res instituendam usurpatur. Quo confirmetur hoc quod auctores
scripserunt aliquantum temporis inter alterius compositionem et alterius
interfuisse. Eudemia esse veteriora, dum tractatus de bono (Eud. I, , Nic.
I, 4) comparabamus, iam demonstratum est. Hoc uno loco Nic. I, 4 analogia
vere ac plane identitati est fundamento in Ethicis libris, at eo ipso loco annotat
de boni notione esse alibi disceptandum. Quodsi praeterea usum analogiae in
Nicomacheis minuit, consentaneum est Aristotelem analogiam magis cum
biologicis, ubi sc. semper multum valuit, atque cum illa alia philosophia
(1096 >31) coniunxisse quam cum ethicis. Quo magis dolendum est tractatum
illum quo ex professo de analogia boni ageretur, perisse vel ab Aristotele (morte
an alia re praepedito, incertum) non esse perfectum.
Quod in ipsis ethicis rebus longius ab analogica identitate adhibenda recessit
Aristoteles, forsan eo est explicandum, quod tum, cum Nicomachea com
poneret, tA
plus quam, cum Eudemia scriberet, a doctrina ethica arcebat
(cfr Nic. I, 1. 1094 M I - 1095 11 et Eud. I, . 1216 >26 -1217 17).

7. [Magna Moralia].
In rem forsan fuerit inquiri, utrum ex usu analogiae confirmari possit necne,
hoc quod auctores autumant. Magna Moralia non esse ab ipso Aristotele
scripta, posterius vero quodammodo ex eius libris compilata.
a) Mathematice analogia adhibetur in iure definiendo.
Magn. Mor, I, 34. 1193 37, 39, 1194 ' 6, 12, 15, 17, 18, 34, 39, 1.
Postquam demonstratum est ius esse aequum, et quidem in quibusdam rebus
et hominibus quibusdam, ita pergitur:
o5v
tA Slxaiov loov, nal x
tG dtvdXoYov toov Slxaiov fiv etrj. x6 8 &vdtXoYov ^ x^xxapoi y^vexai ^o x to xoi?'
x6 A
x6 B, x6 T
xi A. olov &vdXoy6v doxi x6v x&
KKX7)fi^vov jtoXXo cLocp^peiv, t 6 v Sk xo dXlva dAlya- x.x.X. (1193 ^ 36 - 1194 1).

Cum in Nic. V, 6 1131 9 - 3 2 recto ordine demonstretur ius esse analogum,

hoc Magnorum Moralium loco verba quidem magna parte eadem usurpantur,
notio vero analogi abrupte assumitur, parumque exemplorum multitudo
( 1 - 6) rem sanant. (Cfr p. 62 sqq,.)
Etiam Platonem eiusmodi analogiam adhibuisse in de Republica libris
(369 e ) dicitur. Ubi vero analogiae ne verbo quidem mentio fit. Porro scriptor
noster Platonis ac Aristotelis placita ita confundit, ut neutrius mentem intel
lexisse videatur, ^oti 5 ^ dvoXovta aa-nrj- d>?
^
olxo86[it!>,
o{iT(o; 6 oluoSSiiog Ttp yetopyi^ (male interpretatur Nic. 1133 22, 3 2 ) . . . . >tol
ouvexei aOr#) &vo^oyI T^lv TtoXixelov. &axe (sic) x i Slxaiov elvai Soike t6
dvciXoYov t6 yip Slxaiov cuv^x^i
noXiTclo?, t6
8 4oxl t6 Slxaiov
Tw dtviXoYov (1218).
Porro ius etiam esse talionem contenditur, non autem ut Pythagorici per
hibent, vero secundum analogiam: xal x6 ivrmcnov&is 5^ Slxaiov doxiv Iv
TU &vd(XoYov
Y&p 6 iXcO^epo;
np6^ t6v SouXov
^eXtIcov elvai,
oOtci)^ t 6 &VTinoifiaai
t6 noii)oai. 6|j.olci>; 8^ xal dXcu9-p(i> np6; dXe>Sd'Epov
g?i. X.T.X. (3337).
De iure correctivo itemque de analogia arithmetica plane siletur. Forsan
libri scriptor hoc esse iam in ^ 6 - 25 satis tractatum putabat.
Cetertun hunc locum scriptum esse antequam Nicomachea composita sint,
vix credendum est, cum praesertim in ipsa de iure analogico doctrina probanda
scriptor non solum aegre moretur sed etiam ea scribat quae magis lectoris
dubium quam persuasionem efficiant. Eiusmodi ineptiae Aristotelem fuisse
etiam in iuventute non est credibile. Quodsi quis ea a compilatore quodam
esse exscripta ex Aristotelis libris aestimat, ad hoc noster locus optime quadrat:
est enim eius qui doctrina magistri imbutus leviter quidem sit, in re vero ipsa
explicanda parum esse eruditus videatur.
6)
Etsi nusquam hoc in libro analogia identitatis principium sit, tamen
quidam loci comparationis causa investigentur.
Magn. Mor. I, 1. 1182^6-1183^ 18.
Quonam de bono ars politica agat, anquiritur. Sunt enim qui dicant politicam
tractare debere de universa ratione boni, sc. de eo quod est per se optabile
quodque in omnibus bonis rebus adsit; alii vero de idea boni politicum agere
volunt. Quorum utrumque refutatur.
Dlud quidem ita: unaquaeque ars suum finem esse bonum praesupponit
neque ergo id demonstrare conatur; itaque universa boni ratio non intra eius
obiecti fines cadit. Alia scientia (nempe universalior) id probarit. 1182 >161183 7.
Porro nullius artis est de bono quoque agere. Bonum enim est in ommbus
categoriis. Sed bonum temporis iam ad plures scientias pertinet, ut medicorum

et gubernatorum. Itaque nuUa scientia de bonis omnibus quae intra temporis

categoriam cadant, agit; ideo neque ulli de bono omnium categoriarum communi
agere licebit, rb S SXov 18oi fiv T
t i o k Mari (xia? oOt* Tiar^(i.y); oO-re
Suvdi|jie(>>^
imip TtivTO?
oxoneXv. & tI ; t i
Ttdooi? Tat?
xaTTjYoploi? Io tIv xal Y^tP ^
^ xol iv
noaip koI
n&ve xal wpi? t i xal Tivi, xal &nXio^ dv findioaig. . . . o08e[i.[a; 8 ioxlv
oQxe Suvdnew? oOx*
clnclv Onip xou
ixdorin x dYst^^ow*
aO xij? TcoXixurfj n^p xoO xoivou iyaQ^ou >.iyeiv 1183 7 - 24.
Eorum placita qui ideam boni in politica tractandam censent, hoc quoque
argumento redarguit: sit quod de ideis dicunt verum, tamen politica de idea
boni non agit, quoniam nuUa ars suum finem bonum esse demonstrat.
Est quod ad Eudemia, est quod ad Nicomachea haec magis tendant: quod
cautissime Platonem refellere conatur, cum Eudemiis commune habetur; quod
vero bonum commune a politica arcet propterea, quod politica in eiusmodi
bono versari nihil expediat (at non propterea quod nulla sit scientia de ente
ideoque nec de bono, ut in Eud, 1217 33 dictum est), in hoc cum Nicomacheis convenit.
Sed nec aequivocationis nec analogiae mentio fit atque eo longe ab iis quae
in Nic. dicuntur noster locus distat. Esse eum ante Eudemia conscriptum, ut
von Arnim auctor est (Sitz. ber. Wiener Ak. 207, 5, 1928) non est confir
mandum, cum praesertim in ipsa boni tractatione magis ad Nicomacheorum
placita vergat.
Magn. Mor. I, 34. 1194 6.
Quod inter dominum et servum, itemque inter patrem et filium ius vigere
videtur hac in arte non est tractandum. x * ^ xoiixoi? Slxtxiov
Sv ^eicv X^Y6ff9'i 'rip TtoXixtx^ Sixa(a>. . . . oOxe y*P
^o l x ^
itpig
oiixe x^
(x.ol<i O xdox^ xGv (topltov. <boauxw^ &v oOv
^Eiev xal 16? tp s nax^pa* &anep y&p {Ji^po? xt ^oxt xoO naxp ? uW?,
X .X .A . 5 - 17.
In Eudemiis eiusmodi relatio analogum iuris vocatur, in Nicomacheis dicitur
quidem ius inter eos non esse, aequivocum vero id non appellatur. Hac in re
Magna Moralia paulo magis Nicomacheis accedunt, at non nisi negative.
Aequivoce ius de domino et patre dici nonne is addiderit qui Magna Moralia
ex aliis de re ethica libris compilarit?
Quibus e locis hoc colligi licere crediderim eorum scriptorum sententiam
confirmari, qui Magna Moralia a peripatetico quodam ex Eudemiis ac Ni
comacheis esse exscriptam auctores sunt. Quod von Amim o.l. ea esse ab
ipso Aristotele composita, et quidem ante Eudemia, autumat, ut visum est,
credere gravamur.

 8. Politica.
Politicorum librum II, III, VII, V III et Jaeger et Nuyens et Nolte compositum
esse eo tempore quo Aristoteles Assi morabatur (347339) confirmant. Librum I,
IV, V, VI tum scriptum esse autumant, cum iterum Aristoteles Anthenis esset.
Sed Nuyens aliquantum temporis inter hos libros scriptos interque de Anima
tractatum interfuisse aestimat. (Cfr Jaeger, Aristoteles, p. 721307; Nuyens,
Zielkunde van Aristoteles, p. 176 sqq.; Nolte, Godsbegrip bij Aristoteles,
p. 62 sqq.). Prius ergo II, III, VII, V III tractabimus.

1. a) Analogia mathematice non est usurpata in P o l i t i c o r u m l i b r o

II, III, VII, V III, applicata autem est tribus locis.
Pol. III, 12. 1 2 8 2 3 9 .
Eortun refutat sententiam qui magistratus ita distribuendos civibus censeant,
ut singulis obveniant propter quamlibet excellentiam. Arguit Aristoteles id si
fiat, etiam magistratum creari posse eum qui colore excellat I Rem comparat
cum tibicinum arte: neque enim optimas tibias ei tribuere solent qui pul
chritudine vel nobilitate antecellit, etiamsi, in analogiae figuram dum redigun
tur, nobilitas et pulchritudo magis tibicinum artem superat, quam in arte sua
tibicen ille ignobilis nobilem illum, cl xal (jieII^ov ^jtioxov Ixslvwv
ia x i

oiX r jT iX T j? ( X iyu )

x d X X o?) x a l naxit t9 | v

-n^v x

dvotXoYtav inep^xouot TtXdov Tij? a6XT)Tixi]S

(3841).

^xeivo; Kax6( -rJjv aOXitjTixi^v

Pol. VII, 1. 1323^18.

De optima republica agere orsus bona quis homo delectetur in tria dividit:
externa, quae corpus, quae animam afficiant. Deinde inquirit quaenam vitae
species maxime sit homini optanda. Omnium maxime homini desiderandum
est, ut animae status sit quam optimus. Namque optimus in unaquaque parte
status eo magis est optabilis quo ipsa pars est honestior: proportionalitas enim
valet inter ea.
5

9
& a x
AvA-piH

(13

18).

Pol VII, l i . 1333'^ 27.

Qui sit optimae vitae finis, inquirit. Dividit animam humanam in rationalem
et irrationalem partem. Quam partem rationalem iterum in speculativam et
activam distinguit. Qui inter has valet perfectionis ordo, idem proportionaliter
inter actiones quae his ex partibus fiunt, viget. <baoi3xojs oOv dvdyKrj Sijiprja&ai
5

b)
In eodem P o l i t i c o r u m II, III, VII, V III libro analogia identitatis
fundamentum est pluribus locis.
Pol II, 10. 127140.
Comparans cum Lacedaemoniorum republica Cretensium rempublicam
nostro loco singulas earum partes contendit, ut utramque rempublicam ana
logam esse demonstret. Sensu proportionalitatis vox ivAXoyov hoc loco non
adhibetur; ita enim quattuor terminis opus esset. Potius itaque expectares
6fjioto, sed forsitan vocabulum dvdcXovov parum accurate a partibus rerumpublicarum, quippe quae facile in proportionalitatis figuram redigantur,
translatum est ad totum.
xei
Tol

AvdXoY O v fj K p y jT i x j)
elX cox e? T

7ip6? r i j v A o k o j v i x i^ v .

I o t I v . . . o l H V Y&P Stpopoi -rijv a x#)v

(x^voi; x6o(i.oi; . . . . oi

Y ^P

8k K p r j a l v o l T ie p to i x o i, x a i o u o o t T i a n a p d(ji,q>oT^poi
y ^Pv t ?

v a (*iv t o I s

xf)

xoXou -

"roi? yepowoiv h .t .X. (1271 >>40 - 1272 12).

Pol. II, 11. 1272 37.

Cum Lacedaemoniorum republica comparatur quam Carthaginienses habent.
Quam in genere eius esse consimilem dicit, itemque singulae si comparentur
partes; reges et senatum Carthaginiensium analogos esse Lacedaemoniorum
regibus ac senatui. Eodem sensu T r apon X i^oios quo A v AX o y o v adhibetur. Sed
quaedam identitas proportionalis in hoc fuerit, quod reges et senatus Cartha
giniensium ad horum rempublicam eandem habeant proportionem quam reges
et senatus Lacedaemoniorum ad ipsorum rempublicam. In mentem venit
analogicae identitatis quam in Biologicis identidem adhibitam vidimus, quippe
quae in communitate officii fundaretur, cfr pag. 3242.
2 61

bk

6
n a l yipoM -

oiv (3338).
2.
a) Dehinc inquirere oportet P o l i t i c o r u m l i b r u m IV, V, VI, et
quidem primo analogiam mathematicam.
Pol. IV, 12. 1296 25.
Cuiusmodi reipublicae forma quibus hominibus conveniat, anquirit. Compo
nitur omnis respublica ex qualitate et quantitate (i. e. libertate, divitiis, disciplina,
nobilitate multitudinis exsuperantia). Potest enim pars civium virtute vel
divitiis excellere, pars multitudine. Atqui si ignobiles numero et quantitate
excedunt nobiles, at non tanto, quanto a nobilibus qualitate superantur (si igno
bilium numerus est decem milia, nobilium decem, virtute vero nobiles superant
ignobiles maiore ratione quam 10000 ; 10), oligarchia institui natura solet
(19 - 24, 31). Sin autem multitudo pauperum dictam proportionalitatem
excedit (i.e. si maiore ratione numerus pauperum ad divitum se habet quam

qualitas divitum ad pauperum, e.g. numerus pauperum

.
qualitas divitum 70, pauperum 1), democratia locum habet.
t ;6

, divitum
,
i rauTa Ttpi?
n X fi^ o < ;

23

26

Licet indiligentius dicatur multitudinem pauperum analogiam dictam superare,

facile intellegitur, quid philosophus dicere voluerit. Falso Grynaeus r#iv
clpifjudvjjv divaXoYtov pro accusativo interni obiecti habuit.
Hoc loco in una proportionalitate duos terminos qui ex re mathematica,
duos qui aliunde petiti sunt, coniunctos videmus. Ita facile analogia fines
mathematicae transgredi poterat.
P ol V, 1. 1301 27, 27.
De causis rerum novarum agitur. Permultis in civitatibus omnes de iure
et aequalitate analogica consentiunt, at deficiimt saepissime in admini
stranda aequalitate: inde seditiones oriuntur, nam ubique propter inaequa
litatem quandam seditio fit. Id autem non evenit, si inaequalibus civibus
analogum obvenit; in genere enim aequale quaerunt, quandocumque res novas
cives moliuntur. Porro aequale dicitur et numero et dignitate; sed hoc iis
exemplis illustratur, quae demonstrent hic non agi nisi de eo quod alibi nomi
nibus analogiae arithmeticae atque analogiae geometricae indicatur (cfr Nic.
1131 sqq.). Vox vero aax" A^lav etiam Nic. V, . 1131 ^24, 26 usurpatur,
antequam ad rem quasi magis technicam, analogiam geometricam dico, philo
sophus transeat. Videtur itaque id quod hoc loco Politicorum dicitur magis
ad commimem hominum usum vergere, cum id quod toto loco probatur proxime
cum Nic. 1.1. dictis congruit: res novas oriri ex eo quod aequales inaequalia
vel inaequales aequalia accipiant. Cfr Eud. VII, 9. 1241 33 sqq., pag. 58.
noXXal YeY^''*lVTai noXixetai jiAvxwv
(i X Y tivxwv x SlKaiov >tal x
jtax AvotXoYlav Koov, xoOxou
^ 25 - 27.
y&p 8

8 8
8
6
6

8
6

6
6
6

6
f)

8 6
8
8

4
96

6 8
0 6
6

8
46

8 6
26 35

Pol V, 2. 1302 3; 3. 34, 35, 40.

Ex causis quibus rerum publicarum motus exsistere soleant, hoc loco eam
tractat quam vocat incrementum praeter analogum. Ut in corpore crescente
partes singulas debitam proportionem inter se retinere decet, ita in rebus
publicis fieri oportet, sed saepius fit ut quaedam pars tantum excrescat, ut
maior sit quam pro ratione ceterarum licet.
>) Inseruit Newman.

Cfr Gen. et Corr. I, 5. 321 29, Hist. an. II, 1. 501 ^ 3, Gen. an. IV, 3.
768 31. Apparet hanc elocutionem frequenti usu esse sanctum.
4

r iy s f TxapoL

o & iia

oii'Z(a

t Xi; a YX i'^ i
[tepcov,
noXXdiJti? XavS^dvei
a65v<S(xevov, oTov t 6
Tcov &c p(i>v TrXJjS-o? ev thI? Sr)[i.o>cpaTlai(; xal jioXiTclai? 1302 **33 - 1303 2.
Quamvis praecipue ad quantitatem analogum spectare nostro loco videatur,
tamen 1302 * 39 ostendit, quam facile ad qualitatem analogum tendere valeat:
l iif ) ( i6 vov j t a T o vd n o a d v

6 M .& x a l x a ^ a t 6

tcoi6v o O ^d voi x o 7iap& t 6

AvdAoyov.
P ol V, i . 1303 30.
Siquis seditiones cavere velit, praesertim caveat ea vitia quae inter eos qui
potestate sunt praediti committantur. Apx>^ enim (n.b. ambiguitatem) dimidium
totius esse dicitur, itaque etiam vitium quod in ea inest, analogum est ad ea
quae in ceteris partibus fiant vitia. Hoc est: principium est dimidium rei eoque
vitium in principio admissum efficit dimidium eorum vitiorum quae in ceteris
eius rei partibus admittentur cuius id principium est.
Ad quantitatem haec analogia pertinet, licet ea non sit quantitas spatii
sed vitii.
8 Apx^l X^Y^T^ai ijpnou tiAvtos, jiote xal t6 4v oiTfj (Jii>cp6v atiApTriiia
&vo!Xoy v loTi np s
Iv Tot? oXXoi? [i^peoiv. 1303 ^ 29 - 31.
b)
Analogia in recentiore parte P o l i t i c o r u m (IV, V, VI) rationem
identitatis subit his locis.
P o lI V , 4.1292<^18,21,'>7,
Proposita illa rerum publicarum divisione (monarchia oligarchia democratia), hoc capite species eas subdividit. Extrema igitur forma democratiae,
ubi populus legi non paret, analoga est tyrannidi quae inter monarchias ex
tremum tenet locum; eo fit ut etiam mores tyrannidis et eiusmodi democratiae
idem sint: ambo in bonos dominentur, plebiscita hic ut illic imperia fiant,
demagogus et assentator idem sint et analogi.
Idem videtur in oligarchiis: si ii qui praesunt, libidine dominantur, eam
habemus oligrchiae speciem quae <ivTloTpocpoi; sit et tyrannidi in monar
chiarum genere et extremae speciei in democratiarum.
Analogia hoc loco non stricto sensu principium identitatis esse videtur;
quae in ipsa scientia vim demonstrationis obtineat: est autem similitudo quae
dam quae ex hoc oritur quod eodem modo in singulis comparatis rebus singulae
partes invicem se habeant. Proportionalitatem res ergo revera spectat.
6
6 6 6

86
8

Ticp
T& d tiT(iy(iaTa, xal
>)fjiaYtoy s xal JtiXa? ol aurol Jtal AvdtXoyov.
1292 M 9 - 21.
Analogum quasi specificat vocem ol auTol (Cfr Met. N, 2. 1089 *>3, p. 85).
Ceterum analogum eodem modo hoc loco habetur quo in veteriore parte Politi
corum II, 10. 1271 MO; 11. 1272 37. Cfr p. 76.
P ol IV, 14. 1298 <^32.
De collegio quod de rebus in civitate agendis consulat, agitur, et quidem,
quale id in singulis reipublicae formis habeatur. Nostro loco cuiusmodi
id in democratia extrema sit, exponit. Quam democratiae speciem analogam
esse autumat oligarchiae dynasteuticae atque monarchiae tyrannicae. Omnino
ergo idem est quod loco superiore.
&vdXoY v cpaiiev elvai XiYapxt<
SuvaoreuTiitfj xal fxovapxl? Tupavvixfl
(sc.
TeXeuTtttav 5r)(j!,o>tpaT:lav).
3.

CONCLUSIO DE POLITICIS.

Quodsi ea quae in veteriore ac noviore parte Politicorum de analogia et

analogo sunt dicta, comparamus, dicendum est ex iis neque confirmandi neque
refutandi rationem sumi posse eorum quae his de libris ab auctoribus perhibita
sunt. Ceterum in ipsis Politicis quaestionibus analogia permodeste utitur
Aristoteles, atque in utraque parte fere eodem modo.
Hoc tantum interfuerit: analogia in veteriore quae dicitur parte bis utitur
ut principium identitatis eodem modo quo in biologicis (1271 40, 1272 37,
pag. 76); in recentiore talis non reperitur; quod tamen eo quoque explicetur,
quod eiusmodi institutorum comparatio in recentioribus libris non invenitur.
Demonstrationes ex analogia applicata in veterioribus tantum libris occur
runt (pag. 7678), in recentioribus proportionalitas geometrica in defi
niendis civium iuribus adhibetur.
Universe rem cogitantes idem fere quod in ethicis concludere licet: in
recentioribus qui dicuntur libris extra mathematicae fines analogia rarior
adhiberi minusque ipsi momenti imputari quam in veterioribus illis videtur.
Num merito Nuyens (o.l. p. 176) aliquantum tempus inter Politicorum I,
IV, V, VI compositionem interque de Anima librorum interfuisse autumet,
ex analogiae usu affirmare non ausi simus, quoniam, ut iam p. 72 dictum est,
multum ethicarum quaestionum tractandarum ratio a biologicarum differt.

CAPUT III.
DE ANALOGIAE USU IN IIS ARISTOTELIS SCRIPTIS
QUAE ATHENIS ANNO 335-323 COMPOSUISSE DICITUR.
1. Dc Anima, De Sensu et Sensibili, De Memoria et
Reminiscentia, De Somno et Vigilantia.
a) Analogia mathematice usurpata.
De Memoria et Reminiscentia. 2. 452 * 12, 14, 16, 18.
Postquam quid sit memoria quoque modo fiat reminiscentia, exposuit,
452 7 de tempore agere incipit, quod ad reminiscentiam multum adiuvet.
Inquirit hoc loco, quonam modo maius spatium temporis a minore dis
cernamus.
Respondet rem comparando cum eo modo quo obiectum aliquod quod ab
oculo aliquanto spatio distat, discernimus ab alia re quae longius quidem ab
oculo distat quam alterum obiectum, sed secundum distantiae proportionem
maior est quam obiectum illud. Quod fit hoc est: dum ea obiecta videmus,
mens in metiendis obiectis ac distantiis bis easdem motiones' facit. At quo
niam ea obiecta simul videt, quamvis easdem faciens motiones, tamen, simul
sc. visa maiore distantia, sibi conscia est obiectum alterum eadem ratione
maius esse quam prius qua alterum plus distabat quam prius. Exemplo ex
planimetria sumpto quid velit illustrat. AB motionem mentis in metiendis
distantiis repraesentat, BE motionem in metiendis rebus faciendam. 0 dis
tantiam prioris obiecti ab oculo, K alterius repraesentat; itaque TA et ZH
magnitudinem utriusque obiecti repraesentant. Si ergo mens sibi conscia fit
cum se easdem in ambabus rebus visis motiones easdemque in distantiis
ambarum motiones facere, tum distantias illas discrepare, concludit magni
tudine haec obiecta eadem proportione differre qua distantias illas.
H

Luce clarius est analogum geometrice adhiberi. In textu interpretando atque

corrigendo auctore J. I. Beare (Parva nat. transi, into Engl., Oxford 1908)
usi sumus.
8
&

n ir p u )

6 Hianep r& neye& ri'

x 6v

& tc o te (v 6 iv

ia r ta S i
ydip

(Kal YP
SvTwv (i.ol(o; voi^oei), dtXX c xfj dvdXoYOV xivi^oei- ori YP ^
aOTf) T& (j.oia oxi^l^^otTo xal xivi^oei?. xlvi o5v Siotaei, Stov t& |xeC^<o vofj, t i
cKEtva voei i) x& IXAttco; ndtvra y&p r i Ivxbq ^dt-rcto, &anep AvAXoyov tal x i
ckt ^. goTi l[oci &07IEP tal toI? eIlSeoiv &vAXoyov XqcPeIv >tal tois &jtoon^[jiaoiv.
ibanep o5v eI xifjv AB BE xiveixai (sc. "fj P^x/j), Ttoiet Tfjv TA Av&Xoyov yap
f) A r xal TA. Tt o v (x, tXXov T^fjv TA i) t9jv ZH noiet; d>^ AF itp ? Tijv AB
ixei, oOtco? #) t 0 tp s ti?iv I ^x^i- xauxo? o5v Sfia xiveItoi. av
t#jv ZH
PoOXriToi, vofjoai (an potius itofjoai?), t9]v BE dfxotws voeX, Sv-rl
twv 01
KA voEt" aOTtti YP
<>>? ZA
BA. tov oOv fi[x.a xe tou TtpdYt^ot'^?
Ytv)Tai x(vr]ai xal f) tou xp4vou, t te
IvepyeT. 724.
b)
Analogia in De Anima tractatu ac ceteris libris applicatur ad alias ac
mathematicas res.
An. II, 1. 412 <^25.
Exposito animam esse substantiam ut formam corporis naturalis potentia
vitam habentis, dicit substantiam esse actum, actum vero dupliciter dici, sc.
ut scientiam et ut contemplationem. Atqui animam esse actum ut scientiam
apparet. Namque actus quae anima est, somnus est et vigilantia; analoga autem
vigilantia contemplationi, somnus vero 'rem habendo' operatione sublata.
Agitur de actu primo ac secimdo qui dicitur distinguendo, id quod analogia
adhibita efficit. Cfr Met. 0 . 1048 37 sqq..
^j (Jifev lYP^^yop!?

O^EtopElv,

5
S 07tvo5 t5 ^x^iv xol ji.#| IvEpY^tv 2426.

An. II, 1. 412'>23.

Probatam definitionem animae exemplo ex partibus sumpto affirmat: in
oculo videndi vis quasi anima oculi est, nam ea oculi est 'substantia secundum
rationem' (i.e. principium formale). Quod ad totum corporis est traducendum,
quoniam pars ad partem secundum eandem proportionem se habet ac tota
vis sentiendi ad totum corpus sensitivum qua tale.
Quod de oculo dicit, ad totam sentiendi vim propterea applicari licet,
quod proportionaliter se partes invicem ac tota habent.
4
22

25

An. II, 9. 421 <^17, 28.

Olfactum debilem in homine esse sensum dicit, cum non nisi nocentia et
iuctmda eo distinguamus. Nam licet olfactus ad gustum analogum se habeat
itemque olfactorum species, tamen gustum habemus acriorem, quippe quae
tactus quidam sit, quem sensum omnium animalium homo acerrimum habet.

Deinde de speciebus odorum agit, ubi in parenthesi addit esse res quae analogum
habeant odorem ac saporem, esse etiam quibus contrarium obveniat.
,,Analogum se habere" de duobus tantum terminis hoc loco praedicatur,
gustu dico et olfactu. .Quod propterea factum esse videtur, quod in utroque plura
respondent, ut e.g. respublica Cretensium analoga esse civitati Lacedaemo
niorum in Pol. II, 10. 1272 40 dicitur. Analogia ad identitatem tendit, uti
videtur in 28 ubi post articulum &v (4Xo yov scriptum est quasi idem quod
esset.
loiXE
"vAp (sc. T^|V SocppTjoiv) dviXoYov Sx^iv
t Jjv veuaiv ical
(&v(j(XoYov
sc.) T& elSi] xcov
t o T;
&XX dtxpi|3^aTEpav
IXO(XEv T#|V yeQmv. . . . 16 19. 2ori Sb &OTtep
^
^ nutpd^,
oOtco xal al a(j,a(. &XXdc
(x^v Sxouai x^v dviiXovov 6o|Ji9)V xal
....
To ^ ToSvavrtov 2629.
An. II, 11. 423 U 7 - 2 6 .
Quamquam analogia hoc loco non verbo adhibetur, tamen analogiae formula
proportionalitatem in demonstrando applicari testimonio est. Tractatur quaestio,
num in tactus sensu caro sit 'medium' an ipsum sensorium. In iis quae praece
dunt, demonstratum est carnem non esse sensorium ipsum. Hinc eam medium'
esse confirmatur ex eo quod apriori ponitur, ut in ceteris sensibus, ita etiam
in tactu (et gustu) ab ipso sensorio medium illud distinguendum esse, quod
re sensa moveatur ac deinde sensorium ipsum moveat.
Igitur id quod in ceteris sensibus oculis est perceptum est, per analogiam
ad tactum traducitur, ubi id ipsum non videatur. (Cfr II, , 419 3 - >9).
Sk SoiKEV i\ o&p5 >tat
<>? &^lp xal
OSojp Ttp ? xfjv tjjiv
xal xf)v
>tal x#|v o<ppr)oiv ^ouoiv, oOxw? Sxeiv np6q x atoSTtjn^piov
&07TEP ^e(vci)v hiaaxov. . . . oOxco Y"P ^ au(i.[3alvoi Snep xal Ini xuv
jtXXcov. . . . &OXE xA |Exa^{> xou &7rrixoO a&p^.
Philoponus (433, 15 sqq.) analogiam ab Aristotele hoc loco adhiberi agnoscit
quidem, in utramque autem partem disputare philosophum autumat; at hoc
nullo ex verbo apparet.
c) Principium identitatis est analogia his locis.
An. II, 1. 412^ 3.
Postquam animam probavit esse actum primum corporis naturalis potentia
vitam habentis, corpori addit notam 'organicum'. Organa autem etiam
plantarum partes esse (scilicet etiam plantae anima praeditae sunt), licet plane
simplicia, olov x piiXXov TCEpixapnlou a>tl7i:aa[j.a, x Sfe nEpixdpTtiov xapitoO.
i ^ (bl?oi xtp ax (x,axi &V(iX Y V
yap gXxEi rfjv xpotpi^v.
Idem hic qui in Biologicis est usus analogi: analogum id membrum vocatur
quod eodem munere fungitur, cum figura multum discrepet.

II, 11. 422^ 21, 423<^ 15.

Carnem vel xi dviXovov esse medium tactus demonstratur. Eodem modo
quo superiore loco analogum adhibetur, sed deest explicatio notissimae
tamquam rei.
Sens. 5. 4 4 3 7 , 11.
Demonstrato odorem non fieri nisi in iis rebus quae sapore sunt affecta
inque minus sapore affectis fieri odorem minus, porro liquidum (et aquam et
aerem sc.) affici posse re sicca, quae sapore sit affecta, et quidem ita, ut sicca
ea res aqua vel aere quasi lavatur, concludit odores esse analogas saporibus.
Quae affirmantur hoc quod odores singulos isdem quis sapores nominibus
indicantur.
Notandum est analogiam hoc loco non demonstrationi fundamento esse, sed
ipsam identitatem analogicam ex iis quae in rerum natura animiadvertuntur,
demonstrari. Lectionem Biehl praeferimus.
8

4
^

eliTTOi

De Somno et Vigilantia 2. 455 >

>32, 456 12.
Quae sint somni ac vigilantiae causae, inquiritur. Quaestionis solutioni
principium praemittit, quod exsanguia animalia easdem somni causas vel
analogas habent quas animalia sanguinea, sanguinea vero easdem quas homo.
Ab identitate sensu stricto analogica identitas hoc loco separatur, quamquam
vim suam in scientia retinere videtur.
xot? [jiiv oSv
xo&ciiTTEp Tot; vo((j.oi?, noXT)nx^ov eIvoi x&olxio xou
ndd'Ou; (Ottvou sc.) xo6x4 x i AviiXoyov, xot? vo([xoi? finep xol? &v9'p(>>noi?.
Porro somnus fit in sensu communi'; qui in corde situs est sanguineorum,
exsanguium in analoga parte, ubi spiritus innatus 'infletur' atque residat.
xot? &vol(i.oi? xol (sic) xoT? lvx<S(i. L? xol {x.#) exo(ji.voi? cvu[jia (9'<SpaO-ev
cLalov sc.)
x ^ dvdiXoYov x aO(xpoxov cveG(A dva<puo<){ievov xol auvi^ovov
polvexoi.
Somn. 3. 456 35; 457f>30.
Physiologice hoc capite de somno tractatur. Nostra solum interest quod de
sanguine et cerebro dicitur: plane cum per biologica dictis concinunt. Cfr
Part. an. II, 7. 652 >24, 653 11, pag. 36.
xpocpj) loxl nooiv eoxAxiri xoT?
lvo([iioi? xou ot[j.axo? cpOoi? xol?
' &vo((j,oi? t 6 dviXoYOV.
Trdtvxwv loxl xcov 4v x<j) a(t>[Ji.axi
^ dYX^cpoXo?, xol? 84 {jn?j ^ ouai
xd dvdXoYov xo\ixti) [ji piov.

CONCLUSIONES EX DE ANIMA EIQUE COHAERENTIBUS TRACTATIBUS.

Et in rerum notionibus exprimendis et in demonstrationibus faciendis

analogia applicata est. Haud crebro sane analogia adhibetur, at locis ubi
hoc fit, vim demonstrationis certo habet. Identitatis saepius fundamentum
est, eodemque quidem modo quo in biologicis id fieri visum est. Quin ergo
De Anima libros Aristoteles id quod a scriptoribus probatur iam senior
composuerit, non est quod dubitemus; analogiam praesertim biologicas res
spectare ac physiologicam earum explicationem iterum comprobatur.

2. Metaphysica.
Postremo de Metaphysicorum libris agemus. Multum enim his de libris
auctores dissentiunt. Libros quidem A, B, r, E 1, K, M inde a 1086 21,
N et Jaeger et Nuyens et Nolte compositos esse putant annis fere 347340.
E 2 - 4, Z, H, 0 , 1, M u. a. 1086 20 posteriore tempore esse scriptos consen
tiunt quidem, Jaeger autem eos antequam Athenas Aristoteles redisset con
fectos esse autumat, Nuyens ac Nolte philosophum eos Lycei denique scholarcham composuisse putant. (Cfr opera laudata: Jaeger p. 175 sqq., Nuyens
p. 155 sqq., Nolte p. 95 sqq.).
A librum Jaeger omnium de re metaphysica tractatuum veterrimum esse
contendit, Nuyens vero eum post De Anima libros scriptum esse auctor est,
cum simul probare studet postea huic libro caput additum esse. Nolte totiun
librum extremae philosophi aetati assignat. (Cfr Jaeger p. 228 sqq., Nuyens
p. 164 sqq., Nolte p. 140 sqq.).
Nos primo librum N tractabimus (A, B, r , E, K itemque Z et M de analogia
silent), deinde H ac 0 , postremo de A et A. De A nemo disceptavit.
1.

Analogia in Metaphysicorum libro N bis principium identitatis est.

Met. N, 2. 10893. Cfr Pys. I, 7. 191 , pag. 16.

Refutans rationem qixam Platonici rerum pluralitatis reddebant, ita factum
esse ut errarent, dicit, quod tantum categoriam substantiae contemplati sint
neglegentes ceteras: quodsi et has inquisivissent, verum perspexissent nec in
ipsa substantiarum categoria errassent. Namque et in substantiis et in acci
dentibus idem et analogum causa est pluralitatis.
Consentiunt interpretatores id quod idem ac analogum hic dicitur, esse
materiam. Bonitz (Aristoteles Metaphysica, Bonnae 1849, II, p. 577) merito
commentat: ,,particula Jtol explicat et corrigit Ar. quod dixit t a x<S ; item
Pol. IV, 4. 1292 ^21 (cfr p. 7879).
&XX&

el y e to o t* (s c .

x o t& t & s iJX X a? x a r r iY o p lo? 8 v T a ) ^ i j X & o v ,

eI ov Sv tA oiTiov Kal t6 4v ^elvoi; (sc. dv xal? oOolai;)'

tA dvdXoYov oHtiov.

y^P

Met. N, 6, 1093 18, 19. Cfr Phys. I, 5. 189 1, pag. 17.

Placita Pythagoricorum in praedictis hoc refutavit, quod numeri, ut isti
putarent, causae rerum esse non possent; nec enim materiali nec formali nec
efficienti nec finali causae congruere. Est tamen in eorum doctrina quod lau
detur: bonum enim in illa 'pulchri serie identidem reperitur, ut impar, derec
tum, aequum, potentiae numerorum quorundani, (Cfr Met. A, 5.986 22 sqq.) J
eiusmodi etiam cetera sunt quae e mathematicis philosophi illi sumunt; itaque
etiam contingentiis similia sunt. ori
ou|x(3epT)K6Ta [lev, dXV oiKela
X
Ttivxa, v %k
AvAXoyov. dv ^kActto vap 'roG vto? jtaTTjYopltjt lori x6
AviXoyov,
oOtco; ev TiXdxEi
(jio(X v, laoi^ v &pi9'(xu x
TtepiTxbv, Iv e
Xeu>t v 1621.
Quid &v <4Xoyov sibi velit, elucet: bonum vel perfectio in omnibus illis
(quasi) categoriis diversa quidem est, sed invenitur in iis quaedam identitas
propterea, quod ad suam quaeque classem singulae illae perfectiones eandam
habeant proportionem. Eodem sensu analogum usurpatum est quo Nic. I,
4. 1096 28, ubi de analogia boni sermo erat (cfr p. 6768 sqq.).
Difficilius est olxeta
ndtvro, quod Ross (Aristotles Metaphysics,
Oxford 1924) interpretatur (veteres sequens): the normal in each class
corresponds to the normal in every other class. Bonitz ipsum illud
nec in commentario suo nec in indice memorat. Nonne SXX SXXoi? legendum
est ac communi sensu vocis o Ih e To ? (proprius) servato ita vertendum: sunt
enim accidentia sane, sed proprium est unumquodque, et quidem alia aliis
categoriis, at vero (licet unumquodque unius tantum categoriae sit proprium)
unum secundum analogiam sunt ? Notetur eiusmodi errorem in transcriptione
(an iam in ipso libro autographo?) inde oriri potuisse, quodplures eiusdem fere
figurae litterae sequebantur atque litterae A et A, item A et H simillimae erant:
AAAAAAOIS. (cfr Ross, o.l. I, p. clxi et W. Christ, Ar. Metaph., Lipsiae
1895, p. V II, porro A, 4. 1070 ^31).
2,
a) Analogia in r e c e n t i o r e Metaphysicorum parte ter invenitur, et
quidem semel sensu mathematico.
Met. M, 8. 1084 <^32.
Refutantur simul omnes qui numeros ideales per se subsistere docent.
Nostro loco Aristoteles eos ex hoc refellere conatur, quod decem tantum
numeros ideales quidam agnoverint. Numerum usque ad decem pro perfecto
numero habent, y^vvwoi y<>wv
n (jieva, olov
xev v, dvoXoYlov, xo 4piTt v, xSXXa x& Toiauxa dvxi? x^s SexA&oq. Interpretatur Syrianus: dvotXoYta
8k Ttaaa x 4vx6? SexdiSo; S^ewpclxai, np r)Xov. xol y^P ?) apiS-tirjxm#) Iv xfj
xax&
7tpo68(j) xou dipiS-tioO, xal fi yeoneTputfi ^ x ^ a p , a y S"
Ceterum referatur ad commentarium Ross; hoc saltem constat analogiam
hic sensu mathematico esse usurpatam.

b) Ceteris locis ad similitudinem et identitatem pertinet.

Met. H, 2. 1043 5,
Postquam primo huius libri capite substantiam trifarie dici, scii, ut
materiam et formam et composittmi ex his, exposuit atque hoc capite
de forma agere instituit, exempli gratia proposuit quasdam res in quibus
formale principium distinguere facilius quidem possimus, quas autem revera
substantias vocari non liceat: <patvovtai &k noXXal Siocpopal oOooi, olov x t (ji,4v
& anep 6

auv& ^aei

8k

np&aei

olov cpdMeXo^, Toc 5e xdXXj] olov pipxiov, xA &k

xipibxiov, xa 5^
n>.looi xoiixtov x& bk
....
x tcj> Jt.x.X. 1042 15 - 25 . . , .
ouala fi^v o5v ouS^v xoiixtov o fe ouv oa? nvov, o(X(i>;
x &v6}i.oyov iv 4x(icx<)' >tal 4v xat? o^olai; x xi)?
xax)Yopoii{Jievov a xi?i
dv xol iXXoi; pio(J.oi; (xdtXioxa 1043 4 - 7.
Hoc est: enumerata exempla dignitatem substantiae, sibi vindicare non
possunt, etiamsi cum materia coniunguntur
est autem iis
cum vera forma hoc commune, quod ut quasi formae ad suas quasi materias
eandem habent proportionem quam vera forma ad veram materiam. Sed
similitudinem tamen referunt substantiae" Bonitz interpretatur, quibus verbis,
quamvis identitas realis non significetur, hoc tantum addendum esse videtur,
quod eiusmodi similitudo proportionalitate nititur. Notandum certe est
analogum hoc loco opponi identitati perfectae: ,,non est quicquam eorum
substantia, s e d analogum".
Met. 0 , 6. 1048 <^37, 7.
De actus notione agitur. Inductione rem cognoscimus: non enim semper
definitio quaerenda, sed etiam analogum simul contemplandum est, ut
aedificans ad aedificare qui potest, vigilans ad dormientem, videns ad coni
ventem, etc.. In ista comparatione dissimilium rerum altera parte sit actus,
altera potentia circumscripta.
Actu vero non dicuntur omnia similiter, sed proportionaliter: ut hoc in hoc
(forma in materia) vel ad hoc (motus ad potentiam), ita hoc in hoc vel ad hoc.
Itaque in significanda ea re quae in metaphysicis longe maximi est momenti
non definitione, i.e. non identitate specifica vel generica, sed analogia opus
esse Aristoteles aestimavit; quae nihil aliud fuit nisi quod nos proportionalitatem vocamus, uti exemplis ipsis indicatur.
4

ivepyeltf)'

in i

) Ita scripsi sequens

T, Aldinam. Forsitan iam in antiquitate error ortus est ex hoc
TOAETOAENEPrEIA, cfr Ross II, p. 251 et De An. II, 5. 417 29 et Met. A, 5.
1071 a 6. Hiatus quem
habent, sahem offendit. Nonne ergo
o?

xal
el ttAvto? pov ^y)TTv
xal t AvAXoyov auvopSv, xi <b? t oixoSo[i.ouv Tzpbq t oIkoSo(i,ix v, xal xb tfpnyopbq tp ? xi xad-euSov, xal xi puv
TTp^s xA (i\iov [X^v Stfiiv
dnoxexpijxevov Ix x^? OXif)? irpd? x^)v OXiQV
xal x &teipYao(i.evov Ttpi? x &v^pyaoxov. xaiixT)? Sk xfj? Siacpopfii; S-axepw
[xoptw goxco i] htipysia &<pwpio(iivr), S^axepw bk x 5uvax6v.
9
5

xa d)? oiiola rp ? xiva {5Xr)v 1048 30 - *>9.

Adnotat Ross: Potency or actuality, like being, unity and good, is one only
x a x & v a X oY la v and we must be content to grasp the analogy and see the nature
of the universal te m by studying the instances of it. At nec ens nec unum
ab ipso Aristotele, quantum in scriptis eius legimus, in analogorum numero
habetur (cfr pag. 90).
Quae si cum Top. I, 17. 108 7 - 1 7 (v. p. 1415) contuleris, proxime locos
congruere videas at hoc saltem differre, quod Met 0., ipsum terminum analogum praefert, cum Top. I, vocabulo largiore 'similis' contenta sint, figuras
autem proportionalitatis easdem quas Met. 0,
afferant. Quod ad maiorem
Topicorum aetatem verti vetat hoc, quod in eiusdem temporis scriptis analogiam
identitatis saepius repperimus. Phys. I, 7. 191 '^ ; 5. 189 * 1; cet., cfr p. 16
sqq. Veri similius est Aristotelem a Topicis analogiam arcere voluisse, quod
ea magis ad ipsos philosophiae tractatus pertineret, quam ut in institutione
dialectica eius fieret mentio.
3.

In A libri cap. 4 et 5 analogia identitati fundamento est.

Met. A, 4. 1070 32, 17, 26; 5. 1071 4, 26.

Demonstratur his capitibus causas ac principia diversarum rerum esse
diversa quodammodo, esse etiam eadem omnium, sc. siquis universaliter
et secundum analogiam dicat. Analogia species universalitatis est hoc loco;
xa olxia xal ai &pxl iiXXa dUXtov gaxiv ci?, ^axi <b$, Sv xaS^iXou X^yd
X xal xax ovaXoYlov, xa xdt Trdvxtov 1070 31 - 33.
Posita quaestione probat substantiarum et accidentium eadem principia et
elementa esse non posse. Deinde >10 - 21 ostendit in quantum dicere liceat
omnium eadem elementa ac principia esse: in omni genere elementa haec reperiuntur: forma, privatio, materia. Quae analogo eadem simt, cum in omni
re se habeant secundum eandem rationem ea quae eius rei forma, privatio,
materia vocantur, xoiixwv |x^v o v xaOxa oxoixeta xal &pxi,
itXXa,
ttAvxwv oOxo) fi^v eljtciv o{>x gtrriv, xto AvoXoyov ^, &anep el X einoi
x &pXt
'rpeis, 't* el o? xal f) oxeprjois xal \iXr) ^ 16 19.
Tunc causam moventem principiorum ordini inserit et concludit: iicxe
o x o i x e t a (iv u T id p x o v x a sc. quidem illa)
x a x i v a X o Y t o v x p t a , a l x l a i Sk x a l
& p x a l x ^x x ap c?" SX X o 8 ev
x a l x6 n p w x ov (i.e. proximum) a l x io v u)?
x ivo G v a X Xo aXXt { ) 2527.

Postqtaam de primo omnium motore itemque de causis substantiarum tam

quam causis etiam accidentium mentionem fecit, alio etiam modo ait principia
esse analogice eadem, nimirum qua actus sint et potentia. t i 8 S7 0.ov x p i n o v
r & A vciJioyov a p x a i <xi a d r a t , o lo v
x e STkXoi; n a l

x a l StSvap ii^' &XX& x a l x a u r a dOiXa

1071 ^ 4 - 6 .

Inde a 1071 17 recapitulat praedicta: universales causae nullae sunt,

singulae res a singulis generantur. Quodsi res specie vel genere differunt, item
earum discrepant causae, nec alia identitas inest nisi analogica: SXXa fiXXwv
atria xol oxoixela, &mzep IXex9'>)> 'rwv
iv xaOr^
xP f*ATO)v (< <p(ov
odoiuv too Tir)T , nXijv T<p dvdXoyov 2426. Itaque analogica identitas etiam
categorias copulat. Breviter porro quaestioni positae ita respondendum: 5)81
(i^v TaOx& (xot alxia xal al dtpxal SC.) [?J] x ^ &vdXoYov, xi OXt) eI o^ ox^pT)oi^
x xivouv (33), et quodammodo causae substatiarum causae omnium rerum
sunt, cum his sublatis cetera tollantur; tum causa actu prima movens omnium
siinul est causa. Sed alio modo opposita (i.e. forma et privatio), si scilicet neque
generice neque multifarie (hoc loco i.q. analogice) dicuntur, singulis rebus
diversa omnino stmt, itemque materiae individuales.
Quod ad analogiae usum attinet, notandum est analogiam principium quidem
identitatis certo hoc loco esse, sed nullo verbo eius rei rationem reddi: nimirum
adeo in communi doctoris et audientium usu versabatur. Eiusdem tenoris est Phys.
I, 7. 191 (cfr p. 16), ubi quidem identitas proportionalitatis figura adstruitur.
Postremo ex libro A (Ttep l x w v n o X X a x i o ; ^eyonivtav), qui certo tractatus
separatim compositus ac postea Metaphysicorum libris insertus est, duos ad
identitqtwn pertinentes locos inquiremus.
4.

Met. A, 6. 1016^32, 34, 1017 2.

Praecedat oportet brevis hoc capite dictorum divisio, qua paulum a Bonitz
et Ross dissenserim,
I. 1015 >16 - 1016 17. Quibus modis unum dicatur, exponitur.
A. Quomodo unum dicitur per accidens? 15 16 - 36.
B. Quomodo unum dicitur per se? 15 >36- 16 >17.
1) Unum dicitur ideo quod quid continuum est, 15 ^ 36 - 16 17.
2) Unum dicitur eo quod subiacens materia specie est eadem,
ut oleum et vinum quibus aqua subiaceat, 16 17 - 24.
3) Unum dicitur secundum commune genus: homo, equus, canis
ita tmum, quia animalia, 24^32.
4) Unum dicitur id quod sive speciali forma sive individuali
indivisum est, 16 32 - *> .
5) Recapitulat quattuor modos per se tmius, at hoc paulo ne
glegentius: unum dicitur vel continuitate ( ) vel specie ( ), sc.
specie 'subiacentis materiae'. Nonne in linea 11 pro el?.

legendum est cI?, &tel? Nam ita rectum cursum sermo teneat.

II. 1016 *>17 - 31. Quid est ipsum 'unum esse?

III. 1016 *>31 - 1017 3. Sunt praeterea quae numero, quae specie, quae
genere, quae analogia unum sint, etc..
Sti

T& { i iv x a r &pi8' | j.6v I o t i v i v ,

Sk x a x a v o X o Y l a v

S i x a t * e l S o ; , x i Sk K a x& Y ^vo?, x i

jifev S v #i OXr) j i l a , eYSei 8 &v 6 X 6 y ? e l? ,

& v x 6 6 x 6 a x ii(Jia x?i? x a x T jYop la?, x a x &vo[XoYtav Sk 6 a a

<b? SX X o 7tp6?

Tcp^s S X X o. & e l Sk x 4 { iox ep a x o i? S{ X7tpood'Ev &KoXou8- t, o lo v 8 o a dtp id'[j.a, x a l

c lS e i 2v, 8 o a 8 e i S e i , oO Ttdv x a &pi8- | x^* dcXX& y^'*^'- ^ t i v x a Sv SoarcEp Jt a l e'i[8ei,
8 o o 8^ Y ^ v e i, o 6 T t i v x a eIISei &XX &votXoYl <y 8 a a 8 &vixXoyI(;(, o 6 n i v x a y ^ v e i

1016 31-1017 3.
Haec autem adduntur ita, ut praeter ea quae de uno analogico dicuntur, nil
habeant nisi iam praedicta ac isdem quidem verbis, namque de imo numero ac
specie iam sub I, B, 4) erat actum, de uno genere sub 3). Ross locum cum
quae praecesserunt, ita coniungere conatur: While in 11. 24^31 Ar. has
distinguished what we may call various degrees of intensity of unity x O noaio,
he now distinguishes various degrees of intensity of unity x<^ e l ei. This
section answers to 17 - *> as the preceding passage answers to 1015 36 1016*17. At haec difficulter locum nostrum cum praecedenti connectunt,
nam 1016 17 -3 1 (saltem usque ad 23, cfr Bonit? II, p. 238) sane ratio
ipsius luiitatis redditur, at 101631 -1017 2 iterum divisio affertur
eorum quae una esse dicuntur, quae, ut diximus, praedicta partim iterat,
partim supplet. Ceterum initium huius loci
Sk (cfr 1016 17, 32) vix
nexum cum 1016 17 indicarit.
Nobis igitur ita tractandus locus erit tamquam divisio unius quae ei quae
praecessit, sit iuxtaposita. Quodsi quis nostrum locum cum I, 1. 1052 * 15 - 36
conferat, non solum aliter unum ibi dividi appareat, sed etiam multo lucidius
ac omni incommoda iteratione omissa. Dividitur unum eo loco in unum qua
continuum natura, qua totum, qua individuale, qua universale. Universale
autem ibi non distinguitur deque specie, genere, analogia siletur. Cum saepius
liber I locos e A citet (cfr Bonitz II, p. 18), hunc librum vel in I corrigi putes
vel, si postea A est scriptus, hunc quae in I erant dicta, indiligentius tractare.
Quod utut est, ipsa capitis sexti analysis ac eiusdem cum I, 1 comparatio
testimonio est recte Bonitzium de libro A iudicavisse, cum scriberet ,,Aristotelem hoc in libro nihil aliud nisi congessisse usitatissima quaedam vocabula,
nulla certa ratione ductum neque in delectu neque in ordine instituendo,
II, p. 21.
Quod ad ipsius loci contentum attinet, in interpretando
"rii? x a x r jvo pio? Ross sequi maluerim, qui id ,,in its ordinary meaning of 'category'
sumendum esse ducat. Analogia idem quod proportionalitatem esse apparet e
verbis 3>s S3Ao cp ? &XXo. Porro identitas atque unitas analogica largior est
quam generica. Omnia ,quae genere unum sint, non quidem specie, at semper
analogia unum esse ,,by mere inadvertence ab Aristotele esse additum Ross

ac Bonitz putant. Nonne hic quasi error e biologicis fluxit? Ibi enim unrnn
analogia supra unum genere ponitur: aquila et aquila specie tmum sunt,
aquila et passer genere unum, aquila passer equus vel potius os aquilae
passeris equi analogia unum sunt. Cfr Part. an. I, 5. 645 22
6k koiv&;
Tipdt^ei^) [liv at Ttaoiv i&Tcdtpxouai toT?
itaT& yivo^ Si, Sotov Tzap
fiXXijXa Tdt? SioKpopd^ 6po3[Jiev xaS- nepox#)v oiSaa^, otov Bpvi 'a Myoi xutA
yhtoq, fivS^pwTtov 8k icax eISo;, x a l Ttoiv (X iyw Jtax eISo^ sc.) 6 Jtaxdi t6 v

xa&iXou X yov (J.ri [i.tav

5ia<pop<iv. jc.t.X. cfr pag. 35,45. Quamvis perinde
ac Bonitz et Ross dictum Aristotelis miremur, attamen rectum est, nam
rostrum aquilae ad aquilam se habet ut rostrum passeris ad passerem (utque
os equi ad equum).
Quodsi 'categoriae figuras' ad ipsas illas (decem ut dicunt) categorias pertinere
aestimamus, in promptu esse videtur, ut dicamus hanc demum esse illam analo
giam entis, quae omnia entia, et quae genere differant et quae genere congruant,
complectatur. At nihil est quod eiusmodi interpretationem defendat*. Aristoteles
cum ea re quam voce dvoXovla? (proportionalitatis nimirum) indicat, ens
nusquam coniungit. Certe Met. r , 2; A, 7; E, 2; Z, 1; K, 3, etc. ad analogiam
attributionis (quam nos quidem ita vocamus) tendere autumaris, sed eam notio
nem Aristotelis non sub unitatem analogicam quam nostro loco tractat, com
plectitur, quippe quae nihil aliud nisi analogia proportionalitatis sit. Thomas
Aquinas hunc locum commentans analogiam attributionis inducit, in hoc
saltem magistrum suum non sequens. In Met. V, lectio , 879 - 880.
Met. A, 9. 1018 <'13.
De notione 'eiusdem' et 'diversi' hoc capite agitur. Breviter et referendo ad
cap.
rem gerit; analogiam in ea parte quae ipsum idem spectat omittit,
cum 'diversum agitur, neglegenter adicitur 'idem analogia'.
Sidc<popa hk y.k ^eva
eISe i

5.

S o * ^Tepdb l o r i xb aiux<S x i S v x a , [i.i) |j. v o v

4XX*

i} Y^VEi ii &vaXoYtqt.
CONCLUSIONES E METAPHYSICORUM LIBRIS.

In ea Metaphysicorum librorum parte qua primam philosophiam Aristoteles

tamquam scientiam de S v x i fi 6v docet quamque maturiore aetate ab eo compo
sitam esse consentitur (sc. E 2 - 4, Z, H, 0), rarissime analogiam adhibet:
semel largiore sensu in exponenda formalis principii notione, semel stricto
proportionalitatis sensu in explicando quidnam sit actus; cuius notio nimirum
etiam in physicis magni est momenti (cfr p. 8687). Quod ad locos in
veteriore libro N repertos attinet, arcte hi cum ex physicis citatis locis cohaerent
(cfr p. 8485): id quod placita auctorum confirmat, aut saltem non debilitat.
Ea quoque quae in A, 4 - 5 dicuntur (cfr p. 8788) physicorum doctrinae
proxima sunt, atque hoc et re et modo; namque nec quod ibi tractatur ipsam

scientiam de 6 v x i fi 8 v prout in Z et H libris legitur, spectat, cum expositio

de rerum causis fiat, et eodem modo quo in Phys. I, 7 analogia identitati est
fundamento. Sed quae in A , 4 - 5 dicuntur quaeque in Z - H , inter se re
quidem non pugnant; utrorum ergo auctorum in sententiam pervestigato
libro A sit eundum, in .eorum qui veterrimum an qui recentem eum esse
auctores sunt, nescio. Idem de A libro dicendum, quippe qui et cum veteribus
et cum recentioribus congruat neque in re ontologica ex professo versetur.
Ad maxime proprias primae philosophiae notiones exponendas (e.g. v,
odola, xt fiv cTvai) analogiam rarissime adhibuit, identitatem analogicam (sc.
secundum proportionalitatem, cfr pag. 90) enti non assignavit. In ontologicis
item ac in ethicis Aristotelem usum analogiae paulatim contraxisse, suspicari
possumus, at in libris id non approbatur.

PARS C. CONCLUSIO.
Cum analogiae notio atque usus inter mathematicos iam antequam Aristoteles
scriptorum pleraque composuit, diffusus esset, a Platone nonnunquam ad alias
ac mathematicas res est traductus; utrum vim demonstrationis apud Platonem
habuerit necne, difficulter disceptatur. Aristotelem eius usum protulisse con
stat; quod iam ante magistri mortem discipulique Assum migrationem factum
esse videtur, cum partem eorum librorum in quibus analogia vi demonstrationis
atque ut identitatis fundamentum adhibetur, iam in iuventute atque in ipsius
Platonis Academia composita esse consentaneum sit.
Analogiam, si nihil additur, proportionalitatem geometricam significare
saepius apparet, arithmetica proportionalitas semper adiecto vocabulo in
dicatur. Originis illius (mathematica ab arte dico) vestigia AvoXovla ac &v&X o yo v apud Aristotelem semper servavit, id quod identidem ipsa mathematica
figura (<S>s. . . . np s . . . . oOxto. . . . tp s . . . . , x.x.X.) proditur. Igitur vox &va^oyio ferme ubique vocabulo proportionalitatis (evenredigheid) interpretanda
est. Quod per media aeva nostroque tempore 'analogia largiore usurpatur
sensu, Aristoteli id non est imputandum, quippe qui id quod nos vocabulis
analogia attributionis' significamus, nunquam cum analogia coniungat, sed
elocutione np6<; xi, irpis Sv,
4v6? vel eiusmodi indicet.
In omnibus fere scriptis qui feruntur philosophi analogia occurit, at cum
in quibusdam saepissime (ut in biologicis), in aliis modice (physicis), in ceteris
raro (metaphysicis et ethicis) usurpetur, in biologicis maximi sunt momenti
ea quae analogia significantur, quod etiam de Physicorum locis dicendum
est. In ethicis veterioribus (Eudemiis dico, nam Magna Moralia annon ab
Aristotele sint scripta, et nobis dubitandum est) analogia ut demonstrationis
identitatisque fundamentum aliquantum valet; in Nicomacheis, recentioribus
quidem illis, plurimum remisisse videtur. Quae in physicis notiones maximi

sunt momenti (actus, materia, elementum, principium, causa) analogica identi

tate complectitur atque explicat, quarum nonnullae in metaphysicis eodem
modo adhibentur. Quae metaphysicae sunt propria nec cum physica communia
( t 6 8v , xt
ctvai) identitate analogica nusquam comprehenduntur.
Cum in Analyticis diserte vim demonstrationis rationemque identitatis
Aristoteles analogiae ascribit, tamen crebro ea in solis biologicis utitur eaque
physiologice organa animalium exponit atque explicat. Eiusmodi organa
analoga esse dicit, quae licet permultum et materia et figura ceterisque discre
pent, tamen in diversis animalibus eodem mimere fungantur, e.g. avis pennae
analoga est squama piscis. Plurimum Aristotelem observationi viventis naturae
tribuisse his quoque probatur.
Ceterum ipsius analogiae nec usum nec rationem ab Aristotele fuisse elabo
ratum multis modis apparet. Quin etiam semel tantum praedicatio secundum
analogiam iuxta univocam aequivocamque poni videtur (Nic. I, 4. 1 0 9 6 2 5
sqq.), sed hoc quoque loco res in incerto remanet, cum dubitetur, utrum
analogia iuxta homonymiam et synonymiam sit locanda an pro specie generis
'homonymia' habenda. Initio Categoriarum libri homonymia, synonymia,
paronymia agnoscitur, analogia toto libro siletur. Quod in maiorem Catego
riarum aetatem forsan vertas, at si plane atque ex professo Aristoteles
cogitatione ad fines novae ac prospere inventae regionis processisset, nonne in
scriptis eius altiora vestigia haererent? Immo vero omnino diversas rationes
praedicandi Aristoteles ex professo quidem non elaboravit.
Quod scriptores singulis vitae temporibus singula scripta philosophi attri
buunt, analogiae usu investigato negative saepius nobis erat approbandvun, cum
quae inveneramus, eorum placitis haud repugnarent. Ut positive comprobare
fere omnino nequeamus, hinc maxime repetendum esse videtur, quod ex
professo Aristoteles analogiae notioni definiendae operam non impendit.
Num postea viri peripatetici analogiae usum propagarint eamque ipsam
magis definirint, porro quomodo per media aeva analogiae notio sit dilatata
atque ad plures res applicata ita, ut in analogiam illam entis creverit, subtiliter
inquirere operae pretium fuerit.

Aalders, W . J , .............................. 10,

11
Albertus M agnus................... ... . 38, n. 1
Alexander Aphrodisiensis. . . . . 23, 28
Anaximander . . . . . . . . . . 19, 20
Anonymus in Anal. Post.......................29
Anonymus in Eth. Nic......................... 70
Archer-Hind, R. D................................11
Archytas.............................. ...
11, 56
Amim, H. v o n ..................................... 74
Athenaeus . . . . . . ...................... 48
Aubert et Wimmer, H. et F. . . . . 47

Jackson, H. ..............................60 n. 4, 6
Jaeger, W. W . ...................13, 16, 75, 84

Barthelemy St. Hilaire, J. . . . . 38, n. 1

Beare J . I.............................................80
. . 28,47, 52
Bekker, I.
Berg, I. J. M van den
. . . . .
10
..................................... 52
Bemays, J,
Biehl, G.
..................................... 83
Biese, F.
.......................... ... . 7, 14
Bonitz, H. 35,38 n. 1, 46,59 n. 1, 4, 60,
n. 1, 2, 6, 61 n. 2, 84, 85, 86, 88, 89, 90
Brentano, F............................................
8
Bumet, J . .......................... 67, 69, 70, 71
Bussemaker 58 n. 2, 60 n. 3, 61 n. 1, 3

Newman, W. L.......................... ... 77 n. 1

Nolte, H. J. A....................... 13, 75, 84
Nuyens, F. 13, 22 n. 1, 30, 35 n. 1, 75,
79, 84

Kampe, F.......................................... 7, n. 1
Maier, H............................. 9, 10, 29, 30
Manser, P. G. M............... 9, 10, 30, 68
Meyer, J. B....................................33, 34
M idaei Ephesius...............39 n. 1, 41 n. 1
Moerbeke, Gu. a ...................... ... 38 n. 1

Ogle, W . ...................... 3 7 ,3 8 n .l,3 9 n .l

Peck, A. L...........................38 n. 1, 39 n. 1
Plato 5, 6, 11, 12, 13, 21, 22, 68, 73, 92
Platt, A.................................................. 32
Pianti, C..................................... 7, 19, 30
Pythagorici.......................... 56, 68, 73, 85

Caeneus .....................................
27
Chemiss, H.................................... 22, n. 1
Christ, W ..............................................85
Cope et Sandys, E. M. et J. E. 50, 51, 52

Ravaisson, F.. . . . .......................... 7

Richards, H........................................... 67
Roemer, A................ ...
50, 52
Ross, W. D. 18, 68, 71, 85, 86 n. 1, 87,
88, 89, 90

Dijksterhuis, E. J. . . . . . . .

Simplicius.......................... 16 n. 1, 18, 21
Socrates................................................ 12
Solomon . . . . . . . . . . . 60 n. 4
Spengel, L......................................51, 52
Speusippus............................................ 68
Stocks............................................
20
Strohm, H......................................22 n. 1
Stutterheim, C. F. P. . . ...................55
Susemihl, F. 58 n. 1, 59 n. 2, 60 n. 2, 5,
61 n. 2
Syrianus ................................................85

11, 62

Empedocles. ..................................21, 22
Eudoxus................................................ 62
Eustratius . . . . . . . . . . . . .
29
Fraatzius, A . v o n . ...................... 39 n. 1
Fritzschius, A. Th. 59 n. 2, 60 n. 5, 7,
61 n. 1, 2, 62 n. 1
Gevaert et Vollgraff, F. A. et J. C. . 57
Grant, A* * . . . * . 15 n. 2, 71
Grote, G................... ... .........................
9
G ry n a e u s.............................................77
Hamelin, 0 ............................................
9
Heath, T. L .. . .......................... 26, 62
Heiberg, L..............................................62
Heilbut, G . ......................................... 70
Herodotus .....................................
37
Hett, W. S............................................. 56
Homerus.......................... ...
53, 54
Ideler, J. L. . . .
loannes Philoponus

. . .
23, 24
28, 29, 30, 82

Theodorus G a z a ..................
47, 57
Thomas Aquinas.......................... 10, 90
Timaeus............................. ...
11
Trendelenburg, A. . . . 6, 7, 8, 10, 28
Ueberweg, F...................................... 9, 10
Vahlen, J................................................52
Waitz, Th................................. . . . 15
Webster . ............................................ 23
Zeller, E......................................... 8, 9, 19

PLATO.
Phaedo IIOd ...............12, 21
De Republica.
II. 369e .......................... 73
VI. 509d .......................... 12
511d .......................... 12
E .......................... 12
VII. 534A ........................ 12
Timaeus 2 9 c .....................I I
3 1 c ................. 6 12
31C-32C........... 11
32A -B ............... 11
35b -36 b ........... 12
37a .....................11
53e .....................12
5 6 c .....................12
Politicus 257b ...........
12

ARISTOTELES.
Dialogi........................14 n. 1
Categoriae.
Totus tractatus . . . 14 n. 1, 92
1
10
De Interpretatione.
Totus tractatus........... 14 n. 1
Analytica P riora.
I, 4 6 .............................. 6
I, 46. 51 2 4 ............... 28
1 6 -2 0 ..........28
2 4 -2 5 .......... 28
Analytica Posteriora.
J, 5. 74< 1 8 ............... 27
J, 10. 7 6 3 9 ............... 28
3 7 - b 2 ........29
1, 12. 78<^1, 2, 3, 5 . . . 27

I 18...............................

J, 24. 85'^ 38, 39 .......... 27

a3 7 -b 1 ........28
II, 12.............................. 10
II, 14.........................10, 11
II, 14. 98 <^20 ............. . 2 9
2 0 -2 2 .......... 37
II, 17 ...................... 10, 11
II, 17 99 < ^8 ........... 27, 29
II, 17. 99 <^13 ..........25, 29
1 5 ............... 27
II, 17. 99 <^15, 1 6 . . . 2Z, 29

Topica.
Totus tractatus............. 15, 50
I, 7. 103 a 6 ............... 15

3 2 - 2 . . . . 19
I, 8............................... 87
II, 4. 287 2 0 ............. 21
13. 105 2 0 -3 3 ........ 14
15. 106 >29-107 a 2
15 -2 1 ........21
8. 289 1 6 ............. 19
15 a 1
13 -2 7 ........19
15. 1 0 7 3 -1 7 ..........15
6 ............... 18
14, 16........19
17............................... 6
3 6 ............. 19
17. 108 7 - 1 7 ..........14
10. 291<^33, 8 - 9 . 19
II, 13. 296 14, 1 5 ........ 19
1 2 ............. 14
14 . . . . . . . . 14
II, 13. 295 10 - 296 23 19
17-18........................ 7
296 4 ............... 20
4 - 1 7 ..........20
18. 108 a 7, 7 .......... 6
296 <
14, 1 5 ........ 19
7 - 3 1 . . . . . . 14
2 3 ............. 14 III, L 298 33-300 a 19 21
29930-14 . . . 21
II, 3. 1106 16-111 7
299 31-300 7 . 21
15 n. 2
300 2 ............... 21
II, 10. 114 25-115 24 15
9 -1 0
21
III, 2. 117 3 3 ........15,50
IV , 2. 309 14, 15, 8 . 20
rV, 4. 124 a 1 5 -3 4 ........15
6. 127 a 26 -3 8 .14 n. 2
1 6 -1 8 ........20
V, 7. 136 33-137 7 . 14
8 - 1 6 ........20
1 1 -1 2 ........20
8. 13830- 22 . . . 14
b l - 5 ............14 De Generatione et C orrup
" 2 3 -2 6 ........ 14
tione.
V, 8. 138 2 4 .......... 6 ,1 4
I 5. 321 29 21, 30,
VI, 2. 140 1 0 ............. 55
32, 78
VII, 3. 153>36-154a 3 . 15
II, 4.................................21
6............................... 21
Sophistici Elenchi.
7. 169^ 23 - 25........ 15
6. 333 26 sqq........ 6
33. 182 1 3 -2 7 ........15
28 - 30 ........ 22
333 28, 3 1 ........ 21
2 6 ............. 15
Meteorologica.
Physica Auscultatio.
Totus tractatus...........
92 Totus tractatus........... 22 n. 1
I, 2. 339 1 8 ............. 24
I, 5. 189 <
1 . . 1 7 ,8 5 ,8 7
I, 7. 191 8 .. 6, 16,
3. 339 3 0 ............. 23
340 1 -1 3 ..........23
84, 87, 88, 91
IV , 8. 215 3, 29,
3 - 6 ........... 23
340 4 ............... 22
216 ' 7 ............... 15
IV , 11. 219'17 ........... 16
IL 347 12 -1 8 ........24
347 1 4 ............. 24
1 0 -1 9 ........16
14. 351 4 ............... 23
VII, 4. 248 1 7 ............. 17
249 21-25 . . . . 17
II, 5. 362 31 -363 13 24
2 4 9 ^ 2 5 ........... . 17
362 a 32 - 31 . . . 24
5. 250 a 4, 8, 14, 28 16
36230-363 l . 25
362 3 2 ............. 24
V III, 10. 266 12, 1 9 ........16
1 0 -1 2 ........16
362 3 2 -3 6 3 8 . 24
3 6 3 a 9 -1 3 ..........25
1 8 -1 9 ........16
De Coelo.
1 0 -1 1
25
1 0 -1 2 ........24
I, 2................................. 46
6. 273 a 2 2 ............. 18
1 1 ............... 24
a 27- 2 9 . . . 18 III, 2. 372 5 ............... 25
273 3, 32,
4. 375 4, 9 .......... 25
274<^ 5 ............... 18
5. 376 24, 2 9 ........ 23
7. 275 <^9, 12, 1 . . 18
IV , 9. 387 3 ........ . . . . 2 5
7 - 1 4 ..........19
12. 390 6 ............... 26

De Anima.
Totus tractatus...................84
II, 1 .4 1 2 <^25 ............. 81
............... 82
22 - 25 ........ 81
^ 2 3 ............. 81
3............................. 7
5. 417 2 9 ............. 86
6. 419 3 - 9 ........82
9. 421 16 -19 ........82
<^17, 2 8 ........ 81
2 6 -2 9 ........ 82
2 8 ............. 82
11. 422 >21, 423 15 83
'> 1 7 -2 6 ........ 82
De Sensu.
5. 4 4 3 >7, 1 1 .......... 83
>7-11.......... 83
De M em oria et Reminis
centia.
2. 452 7 ............... 80
7 - 2 4 ..........81
^>12, 14, 16,
18, 80

De Somno et Vigilantia.
2. 455 32, 456 <^12 83
3. 456 35, 457 30 83
De luventute et Senectute.
1. 468 < 9 .........
40
2. 468 1 7 ............. 41
20 sqq........ 41
3. 4 6 8 3 1 ............. 41
4. 4 6 9 6 ............ . . 4 1
1 1 ............. 41
1 7 ............. 41
De Respiratione.

6. 473 <^9 ............... 41

17 479

1 2 -1 4 ........41
..............42

H istoria Anim alium .

I, 1............................... 50
I. 1. 4 8 6 5 -1 3 ..........42
1 3 - 2 5 . . . 42
1 9 -2 5 ........42
1 7 -2 4 ........42
1 9 ........ 42, A9
1 9-22 . . . . 42
2 2 ............. 43
487< ^5 ........ .4 8 , 49
9 ............... 48
11 ..............43
2. 488 32 . . . . . 43, 49
3. 489 < ^14 ............. 34
489<*19 ........ 34, 35
4. 489 21 ..............40
2 2
. 34
23 .............71
2 4
35
26 . . . . . . . . 49

II,

II,

29
491 18
496 15
497 11

...3 5
.43, 49
....3 0

18-21. . . . . U
497 20 33 . . . . . 4 4

33-34. . . . . 4 4
. . . . 37
500 3 .
500 22
501 3 .
502 32
503 31
511 4 .
5 ,
6 .
8

516 3

, 30, 78
....4 8
....4 8

652 24, 653 11

36, 83

653 13
II, 8. . . . . . ...
653 21, 35
21
3033
35
.33,
654<^19
9. 655 a 16
37
2
17

20-

48

33
. . . . 31
4 .
33
12
516 14 ..............44
20 ............. 34
26 29........44

III,

2. 662 25
24 '
4. 667 17

5. 6684 .

36
48
36

37
37
37
49
37
34
35
37
37
37
,37, 69
37
31
38

6, 7, 26, 27 38

2 5 -2 7 ........ 38
rv, 5...............................48
6 7 8 2, 1 0 . . . 3 8 , 49
29 ......... ^ , 4 4
2 - 4 ........... 38
8. 516 31 -32........48
9 - 1 0 ......... 38
10. 5 1 7 3 , ............. 48
681 1 4 -1 7 ........38
15. 519 25 ............. 48
16, 29,. 38, 49
16. 517 2 ............. 49
2 8 -3 1 ........38
519 25 ........... . 4 8
10. 685 2 9 ............. 38
519 28 ............. 48
6 8 7 7 ............... 38
26 30........35
2 5 ............. 38
IV, 1. 524 25 ............. 37
29 ....3 8 n. 1
2. 5266 . ............. 37
688< 2 ............... 38
IV , 5. 530 33 ............. 44
3 ........38 n. 2
IV , 11. 538 9 . ............. 31
12. 692*23 ............. 31
VIII, 2. 589 18 ............. 49
De Animalium Motione.
De Partibus Ammalium.
3. 699 < '3 5 ............. 31
I,
50
2 7 - 1 1 .. 31
4............................... 50
7 - 8 ........... 32
4. 644 1 6 ............. 6
9...............................39
1 6 -2 3 ........45
10. 703 1 4 -1 6 ........39
18, 21, 23 . 45
39
15
1 - 1 5 ..........45
De
Animalium
Incessu.
7 - 1 5 ..........45
10. 709 31 ............. 49
11 ........... 45
1 2 ............. 6 De Generatione Anima
4 - 5 ..........................50
lium.
5. 645 6, 9, 27 . . . 35
6 - 1 0 ..........35 Totus tractatus...................50
I, 1. 715 20 . 46, 47, 69
9 ............... 6
8. 7 1 8 1 3 ............. 32
2 0 -2 8 ........ 36
16. 721 11 ............. 40
22 sqq........ 90
19. 726 2, 4 ........... 49
27
36
62630-7274. 39
II, 1. 647 2 0 ............. 49
727 3 ............... 39
3 0 ........... 36
4-*>5___. . . . . 39
2. 647 1 4 ........48, 49
4 ............... 49
648 5 ............... 36
20. 728 2 0 - l ---- 49
21
36
729 2 2 ............. 39
3. 650^ 35 ............. 49
II, 1. 735 <^24, 26 ........ 40
4. 650 2 6 ............. 36
2............................... 46
5. 6 5 1 5 ............... 49
736 1 ............... 46
6. 652 <^3 . . . 6, 48, 49
3. 73629-31........46
7. 652 2 3 ............. 33

S I ............. 4:6
17-31 ..........89
17, 32 ..........89
737 34->7 . . . . 40
i>4 ............. 40
24-31
89
1016 32, 34,
4. 738 1 2 ............. 40
1017 2 ................. 88
17 . . . . . . . . 40
740 <^22 ............. 40
101631 sqq. ..36,
5. 7 4 1 ^ 1 6 ............. 40
54, 55
6. 7 4 2 ^ 3 7 ............. 40
1016 31-1017 2 89
743 <^10 ............. 49
1017 1 - 2 ........... 17
II.
745< 8 ............... 49
2 ................. 43
II.
III, 2. 754< ^1 .........
49
7
.
90
10. 760 1 2 ............. 32
9 1018 1 3 .......... 15, 90
11............................... 46 E, 2..................................... 90
11. 761 2 0 -2 7 ........ 47 E 2 - 4 , Z ,H ,0 ,I ,M 84,90
26 - 30 ........ 47 Z. 1..................................... 90
2 7
47
1028 10 ................... 8
V,
W , 1. 765^34 ........... 49
Z, H ..................................91
V,
766 <^34 ............. 40 H, 2. 1042 15-25 ..........86
V,
3 ............... 40
1043 4 - 7 ............. 86
V,
3. 768 31 2 1 ,3 2 ,7 8
5
86
V,
4. 771 16-i>15 . . . 32 0 , 1. 104528 ................. 8
V,
>25............. 32
1046 6 ................... 8
V.
V, 1. 778 19 - 779 26 47
6..................................... 87
778*>23-779 4 . 47
1048 3 0 - 9 ......... 87
778 3 4 ............. 47
37,'>7 . . . . 6,
V,
779 3 ..........47, 49
7, 15, 16, 81, 86
2. 781 2 3 ............. 49 I , 1..................................... 89
3. 782^17, 3 1 ........49
1052 15-36 ..........89
K, 3. ................................ 9
Fragm entum Biologicum.
1060 36 ................. 10
1531 ^ 7 ................. 48
37 sqq. .. 15, n. 1
V,
1061 8 ................... 8
Problem ata.
3. 8................................ 90
V II, 5. 8 8 6 ^ 3 5 ............. S7
X V , 3 . 9 1 0 ^ 3 6 ............. 56 A, .............................. 84, 91
4. 1070 31 ................. 85
X V I , 9. 915 3 0 ............. 56
32, ^ 17, 26}
X I X , 14. 9 1 8 >9, 1 1 ..........57
5. 1071 4 , 26 ........... 87
V,
17. 918 3 4 -3 7 ........ 57
4. 1070 31-33 ..........87
3 6 ............. 57
10-21 ..........87
50. 923 2 ............... 57
16-19 ..........87
Metaphysica.
16 sqq. . . . . . . 6
V,
A, 5. 986 22 sqq.............. 85
25-27
87
9. 992 1 2 -1 3 ............. 7
45
90, 91
A, B, r , E 1, K , M, N . . 84
5. 1071 4 - 6 ............. 88
a, 2. 994 2 ....................67
6
86,n. 1
B, 3. 999 6 sqq................ 7
17 sqq............ 88
V,
r , 2........................... 8, 9, 90
2 4-26
88
1003 33 sqq. 8,
33 ................ 88 V II,
15 n . 1, 68 M, 8. 1084 33 ................. 85
3 3 - 1 6 ........ 9 N, ....................................90
1 2 -1 6 ........... 9
2. 1 0 8 9 ^ 3 . ........... 79, 84
13
8
6. 1093 ^1 8 , 19 . . . 17, 85
A ,.......................... 84, 89, 91
6.
90
Ethica Nicomachea.
1015 1 6 -3 6
88 Totus tractatus........... 72, 91
1015 16-1016 1 7 . 88
I, 1. 1094 1 1 -9 5 11 72 V III,
101536I, 4................................72
1016 17 ..8 8 ,8 9
I, 4. 1096 11-17 . . . 67
1016 17-24 ..........88
17-23 . . . 67
17- 6 ......... 89
23- 2 9 60,67
2 4 - 3 2 ........88
29-34 . . . 67
32- 6 ..........88
34-*>5 . . . 68
11 .................88
5 - 7 ........68

7 -2 5 . . . .
25 sqq. ..
25-35 . . .
26 - 35 . . .
*>2S . . . 67,
31 ...........
1096 3 5 1097 14..
1. 1 1 0 3 ^ 9 .............
5. 1106 33-36 . . .

68
92
68
68
85
72

8. 1108 19-20 . . .
2 3 -2 6 . . .
26 ............
10. 1 1 3 4 ^ 8 - 1 5 ___
6. 1131 sqq..............
6--7. 1131 ........
6. 1131 9 -3 2 . . . .
6--7. 1131 9 - 2 4
6. 1131 24, 26 . . .
6. 1131 29 ............

69
69

68

69
62
3 5 - 3 6 . . . 62

69
69
77

10
73
63
77
6

6. 1131 29,
30, 31, 3 62

25 sqq. .. 58
7. 11319-12 . . . . 63
^1 1 , 12, 15,
16, 28 . . . 62
1 1 3 2 l - 2 , 3 0 . 64

2 - 6 ........
24- 9 . . .
8. 1132 31 sqq. ..
3 1 -3 4 . . .

65
64
60
66

'>33, 3 4 . . . . 65

3 4 ........... 66
1133 5 -1 2 . . . . 66
6 , 1 0 * 1 . 65
8. 1133 10 ........... 66
22-23 . . . 66
1 - 3 ........ 66
22, 32 . . . 73
9. 1134 3 . . . . . . . . 66
6 , 8, 12 .. 66
10.
2 7 ........... 66
4 ............. 66
66
15. 1 1 3 8 * 5 - 6 ....... 69

5 - 9 ........ 69

6. 1148'>10 ........... 70

13 ........... 70

1149 3 ............. 70
7. 1149 2 3 ........... 70

3 1 -3 4 . . . 70
*32 ............ 70
11. 1151 32 ........... 71
* 33, 34 . . . 70

2 - 8 ........................ 71
3. 1156 17 . . . . . . . 71
5. 1157 1 - 3

. . . . . 71

25 ........... 71

5 - 6. 1157 2 5 - * 5 . 71

5. 1157 a 29 ........... 71
7. 1158 35 ........... 71
8. 1 1 5 8 * 6 - 7 . . . . 71

 30, 3 1 ___ 61, 69 Rhetorica.

7
71
I, 7. 1363 26 ........... 50
i> 2 3 ........... 67
2 -2 1 . . . . 58
1364 11 ........... 50
6, 7, 15,
14. 1161 >17II, 9. 1387 a 27 - 30 . . . 50
1162 a 4 .. 71
16, 19, 58
28
50
14 ........... 59
1162^4 sqq. . ..7 1
23. 1399*32- 1 . . 5 1
i5 ........... 71
1243 14-17 60, 67
33
57
28-37 . . . 60
15. 1162 4 ............. 67
29, 31, 32 60
III, 2. 1405 * 10 - 13 . . . 51
IX, 1. 1163 b ............... 10
10-19 . . . 51
32 ........... 67 Politica.
11
51
32-35 . . . 67 Totus tractatus .................79
4. 1406 30 ........... 51
I, IV, V, VI 75, 76, 78, 79
[Magna Moralia.]
1407 * 14 - 18 . . . 52
II, III, VII, V III.. 75, 76
Totus tractatus........... 74, 91
15 ........... 52
II, 10. 1271 40 76, 79, 82
7, 1. 1182 6 6. 1408 <^8 ............. 52
40 - 72*12 76
1183 1 8 .. 73
7. 1 4 0 8 ^ 1 1 ,1 2 . . . 52
11. 127233-38 . . . 76
1182 b 16. 11-14 . . . 52
37 . . . 76, 79
1183^7 .. 73 III, 12. 128238-41 . . . 75
4 ....... .
52
1183i>7-24 . . . . 74
4 -7
52
39 ........... 75
34. 1193 6 36-9 4 1 72
7
52
IV , 4. 1292 <^18, 21
1193 37, 39;
9 ............. 52
7 ............. 78
1194 <^6, 12, 15,
10. 1411 * 1 .............53
19-21 1% 84
17, 18, 34, 39; 1 72
1 sqq. . . . 53
5. 1292 7 ............. 47
1194^1-6 ........73
1 3, 22 . 5 3
6. 1293 a 33 ........... 47
a 6 - 25 . . . . 73
1 - 3 ........53
12. 1296 19-24 . . . 76
a 12 - 18 . . . 73
22
53
2 3 -2 6 . . . 77
^3 4 -3 7 . . . 73
11. 1412 5 ............. 53
25 ........... 76
5 -1 7 . . . . 74
5-7
53
31 ........... 76
6 ............. 74
32-1413*5 53
14. 1298 <^32 ........... 79
33-35 . . . 53
V, 1. 1301*25 - 27 . . . 77
Etbica Eudemia.
34
53
<^27, 27 . . 77
Totus tractatus.......... 72, 91
2 6-35 . . . 77 Poetica.
I, 6. 1216 26 -1 7 a 17 72
4. 1448 38 ........... 54
27 ........... 58
I, 8...............................72
38 - 1449*2 54
2. 1302 3;
I, 8. 1217 2 3 -3 5 .6 0 ,
21. 1457 7 - 9 . . . 54, 55
3. 24,35,40 21,30, 77
33 ........... 74
7- 33 . . . . 54
2. 1302 33 - 03 a 2 78
VI, 2. 1236*17 sqq. ..7 1
11, 16, 25 54
39 ........... 78
V II, 3. 1238 21 ........... 58
16-19 . . . 54
4. 1303 29-31 . . . 78
6. 1240 <^13 ........... 61
17
55
30
78
a 13 - 15 . . . 61
19
53
a 20 - 21 . . . 61 VII, 1.1323 13 ........... 50
25-30 . . . 54
13-18 . . . 75
9. 1241 3 2 -4 0 . . . 58
33, 35, 36 58

10. 1242 ^28-31 . . . 62

18
75
14. 1333 <^27 ........... 75

LIBRI CONTENTUS.
Biblicsgraphia

. . . ^. . . .

Introductio . . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pars A. Prolegomena. . . . . .

. . . . . . . . . . .

1
4

. . , . . .

Caput I. De sententiis eorum scriptorum qui de analogia ab Aristotele

adhibita copiosius disputarunt . . . . . . . . . . . . . . . . .

Caput II. De analoga in Platonis dialogis . . .

, . . . . . . . .

11

Pars B. Locorum quibus Aristoteles analogiam verbo vel re adhibet

interpretatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

Caput I. De analogiae usu in scriptis ante annum ferme 347" ab

Aristotele compositis . . . . . . . . . .
. . . . . .

14

1.
2.
3.
4.
5.

Topica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Physicae Auscultationis libri . . . , . . . . . . . . . . .
De C o e l o ................................................... ........................... ... .
De Generatione et Corruptione . . . . . . . . . . . . . .
Meteorologica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v

14
15
18
21
22

Caput II. De analogiae usu in iis scriptis quae a nonnullis scriptoribus

Aristoteles eo ferme tempore quo Athenis abesset composuisse dicitur,
sc. inde ab anno 347 u. a. 335" . . . . . . . . . . . . . ; . i

27

1.' Analytica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. De analogiae usu in Tractatibus qui ad Scientiam Animalium
pertinentatque in quibusdam qui Parva Naturalia vulgo vocantur
Conclusio de usu atque ratione analogiae in tractatibus biologicis
3. Ars Rhetorica et Poetica . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Problemata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Ethica Eudemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6 . Ethica Nicomachea . . . . . . . . . . . . . . ^ . . . .
Conclusio de Ethicis Eudemiis et Nicomacheis . . . . , . . .
7 . [Magna Moralia] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Politica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Liber II, III, VII, VIII . . . . . . . . . . . . . . .
2. Liber W , V, V I . . . . . . . . . . . . . , . . . . .
3. Conclusio de Politicis. . . . . . . . . . . . . . . . .

27
30
49
50
56
58
62
72
72
75
75
76
79

Gaput III. De analogiae usu in iis Aristotelis scriptis quae Athenis

inde ab anno 335 u. a. 323" composuisse dicitur . . . . . 80
1. De Anima, De Sensu et Sensibili, De Memoria et Reminiscentia,
De Somno et Vigilantia . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Conclusiones ex de Anima eiquc/ cohaerentibus tractatibus 84
2 . Metaphysica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
, 1. Liber N .................................................................................. ... ..84
2. Metaphysicorum pars recentior . . . . . . . . . . . . 85
3. Liber A ...................................................................... .................. 87
4. Liber A . . . . . . . . . . . . . . . ....................... . 88
5. Conclusio e Metaphysicorum libris . . . . . . . . . . 90
Pars C. Conclusio i . . . . . . . .
Index nominum . . ; . . .
Index locorum . . .

. . . * , . . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . .- . . . . . . . . .

91

. - 93
. . . . . . . . . . 94

STELLINGEN,
I.
Het woord &voAoyla, moet in de werken van Aristoteles worden geinterpreteerd met het Nederlaiidsche 'evenredigheid (i. e. gelijkheid van verhoudingen), in mathematisch verband op te vatten ais 'geometrische evenredigheid', mits geen toevoeging in anderen zin voorhanden is.
IIDe divaXoYta of evenredigheid wordt door Aristoteles ook op andere dan
wiskundige begrippen toegepast, en wel zoo, dat hij aan zulk een toepassing
wetenschappelijke bewijskracht toekent en de evenredigheid ais beginsel van
identiteit erkent.
III.
De identiteit op grond van evenredigheid wordt door Aristoteles voornamelijk op biologische begrippen toegepast.
IV.
Begrip en toepassing der identiteit op grond van evenredigheid zijn door
Aristoteles slechts ten deele geanalyseerd.
V.
Aan het zijnde wordt door Aristoteles geen identiteit op grond van even
redigheid toegekend.

Andersi
P. G. M. Manser, Das Wesen des Thomismus, Freiburg,
Schweiz, 1932, pag. 331'32.

VI.
Aristoteles Physica I, 4. 187 33 - 34 ev nenepaoixevw ixeyeS^Ei loa jieTiepao[i.^va ^v^oxai fincipa
TcXTjS-o? moet onafhankelijk van het betoog, dat een
stof bij over een bepaalde grens voortgaande deeling van natuur verandert
(ibidem 1321), geinterpreteerd worden.
Cfr A. G. M . van Melsen, Het wijsgeerig verleden der
atoomtheorie, Amsterdam 1941, pag. 4649.

In Aristoteles Metaphysica N, 3. 1090 27 - 32, 1091 5 - 9 wordt de leer

van Xenocrates in scherpere bewoording aan critiek onderworpen dan in M,
8. 1083 2.

Anders:
W. W. Jaeget, Aristoteles, Berlin, 1923, pag. 196'97.

VIII.
In Aristoteles Rhetorica I, 1. 1354 =11-18 kunnen
xou TrpdytxaTo?
(15) geinterpreteerd worden ais onderdeelen der zoogenaamde Trloxeii; (13).
Anders:
A. Kantelhardt, De Aristotelis Rhetoricis, Gottingen 1911,
pag. 40.
,
K. Barwick, Die Gliederung der aristoteli^h^ Techne,
Hermes, XLVII (1922), pag. 17.
.
F. Solmsen, Die Entwicklung der aristotelischen Logik imd
Rhetoi-ik, Berlin 1929, pag. 208'09.

IX.
Aristoteles Rhetorica I, 2. 1355 35 - 1356 27 laat een interpretatie toe,
die geen tegenspraak oplevert ten aarizien van I, 1. 1354 11 - IS.
Zie onder stelling VIII.

X.
Onevenredige verdeeling van eigendom wordt door Tacitus als oorzaak
van het ontstaan van alleenheerschappij aangeduid.
Cfr Germania c. 44, Historiae II, 38.

XI.
Bij het oiiderricht iti de Latijrische syritaxis iiioet de behandeling van parti
cipium coniunctum, ablativus absolutus en gerundivum steunen op een verklaring van het praedicatieve gebruik der nomina.
k lL
De leeraren in het Latijn kunnen bij de leerlingen der gymnasia het verstaan
van de oude schrijvers en het juiste gebruik der Nederlandsche taal bevorderen
door in alie klassen geregeld Nederlandsche zinnen en kleine opstellen in het
Latijn te laten vertaleh.