Вы находитесь на странице: 1из 17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissional
versoimpressaISSN16793390

ServiosPersonalizados
artigo

Rev.bras.orientac.profv.10n.2SoPaulodez.2009

pdfemPortugus

ArtigoemXML

ARTIGOSORIGINAIS

Carreiraesalinciadospapis:integrandoo
desenvolvimentopessoaleprofissional1

Refernciasdoartigo
Comocitaresteartigo
Traduoautomtica
Compartilhar
Mais

Careerandrolesalience:integratingpersonaland
careerdevelopment

Mais
Permalink

Carrerayprominenciadelospapeles:integrandoeldesarrollopersonaly
profesional

MariaCliaLassance*2JorgeCastellSarriera**
UniversidadeFederaldoRioGrandedoSul,PortoAlegreRS,Brasil

RESUMO
Odesenvolvimentohumanodseemumateiaintrincadaderelacionamentos,concretizadosempapissociais.
Oconceitosalinciadepapeldefinidocomoaimportnciarelativadeumpapelemrelaoaoutrospapis
queoindivduodesempenha.Emboraoconceitodesalinciadepapelestejapresentenaliteraturainternacional
emaconselhamentodecarreiradesdeadcadade70,estausentedaliteraturaproduzidanoBrasil.Este
estudoconstituiseemumarevisodaliteraturainternacionaleobjetivacompilarosprincipaisachadosda
pesquisanarea,identificarinstrumentosdemedidadasalinciaecontextualizaraimportnciadesteconceito
paraapesquisaeintervenoemorientaodecarreirananovaeconomiaglobal.
Palavraschave:Salincia,Papissociais,Identidade,Desenvolvimentodecarreira,Orientaoprofissional.
ABSTRACT
Humandevelopmentoccurswithinanintricatenetofrelationshipswhicharematerializedassocialroles.Role
salienceisdefinedastheimportancegiventoonesocialroleinparticularincomparisonwhichotherroles
playedbyanindividual.Eventhoughrolesaliencehasbeenpresentedbyinternationalliteraturesincethe70s,
Brazilianliteraturefailstomentionit.Thisstudypresentsaninternationalliteraturereviewandaimsto
summarizethemostrelevantfindingsofresearchesaboutrolesalience,identifysaliencemeasurement
instrumentsandemphasizetherelevanceofthisconstructforcareerguidanceresearchandinterventioninthe
newglobaleconomy.
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

1/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

Keywords:Rolesalience,Socialroles,Identity,Careerdevelopment,Careerguidance.
RESUMEN
Eldesarrollohumanoseproduceenunaredintrincadaderelaciones,materializadasenpapelessociales.El
conceptoprominenciadepapelesdefinidocomolaimportanciarelativadeunpapelenrelacinconotros
papelesqueelindividuodesempea.Aunqueelconceptodeprominenciadepapelestpresenteenlaliteratura
internacionalenorientacindecarreradesdeladcadadelos70,estausentedelaliteraturaproducidaenel
Brasil.Esteestudioconstituyeunarevisindelaliteraturainternacionalytratadecompilarlosprincipales
hallazgosdelainvestigacinenelrea,identificarinstrumentosdemedidadelaprominenciaycontextualizar
laimportanciadeesteconceptoparalainvestigacineintervencinenorientacindecarreraenlanueva
economaglobal.
Palabrasclave:Prominencia,Papelessociales,Identidad,Desarrollodecarrera,Orientacinprofesional.

Otrabalhoumadasconstantesemnossavida,tendosuaexperinciaassumidosignificadosdiferentesao
longodaspocashistricasedentreasculturas.Entretanto,consensoentretericosepesquisadoresqueo
trabalhoocupaposiofundamentalnavidadaspessoas,comocomprovaaliteraturasobreotema(Harpaz&
Fu,2002).
Assumesequeotrabalhocumprealgumasfunesbsicas.Otrabalhopossuiumafunoeconmica,enquanto
fontedeprovimentomaterialparaoindivduoeseusdependentes(Blustein,2006Sverko&VizekVidovic,
1995).Almdesta,possuiumafunosocialquedizrespeitoatrsordensderecursos:(a)comofontede
reconhecimentosocial,statuseprestgio(b)comofontedesatisfaodasnecessidadesdeconvivnciae
interao(Sverko&VizekVidovic,1995)(c)comoacolocaodeesforo,atividadeeenergiahumanaem
tarefasquecontribuemparaobemestarsocialeeconmicogeralemumadadacultura(Blustein,2006).
Trabalhartambmpossuiumsignificadomuitopessoalquediretamenteinfluenciadopelasconstrues
individuaiseporinteraesmediadassocialmentecomosoutros,isto,possuiumsignificadosingularque
derivadodeeestinseridoemumcontextosocialespecfico,queformataeformatadopelaexperincia
concretadoindivduonotrabalho(Blustein,2006).Finalmente,emterceirolugar,umafunopsicolgica,
enquantofontedeidentidade,autoestimaerealizao.Trabalharfornecespessoasummododeestabelecer
umaidentidadeeumsensodecoerncianassuasinteraessociais.Emoutraspalavras,otrabalhofornecee
moldaaomenosumapartedanossaidentidadeexternanomundo(Blustein,2006Sverko&VizekVidovic,
1995),emboraopapeldetrabalhadorfigurediferentementenavidadaspessoas,quenosotodasmotivadas
aotrabalho(Kanungo,1982).
Mesmocomsuaestruturamodificadaaolongodotempo,otrabalhopermanececomofatordeorganizao
socialerefernciaparaadistribuiodasdiversasatividadesrelativassvriasdimensesdaexistncia
humanaemsociedade(Antunes,1995).Aperdadeforadaticaprotestantedotrabalhoaquesepoderia
aludir,faceaocontextodosanos1970e1980,foirejeitadaapartirdemuitosindicadoresempricosdeque
umaticadotrabalhoquenosecircunscrevenemaoProtestantismo,nemmesmosregiesgeogrficas
ondesedesenvolveupermanececomoideologiaprevalentenomundodonovocapitalismoocidentale,em
certassituaes,ostrabalhadoressustentamelevadosnveisdecomprometimentocomseupapelde
trabalhador,devotandoaltaenergiaemuitotempoasuasatividadesdetrabalho(Sennett,1985/2008).
Oestudodosignificadodotrabalhotemtomadomuitasformas,tantonaestruturaodasdimensesquanto
nosconceitosemfoco.ParaTamayoecols.(2001),ovnculodoindivduocomoseutrabalho
multidimensionalecomplexo(p.27),constituindosededimensespessoais,comoarelaocomotrabalho
emsioucomaocupao,comoemprego,comacarreiradimensesorganizacionaiscomoarelaocoma
culturaevaloresorganizacionaisedimensessociais,comoarelaocomaorganizaodotrabalho.A
literaturaricaemestudossobrearelaodoindivduocomotrabalhoapartirdeconceitoscomovaloresde
trabalho(Borges,1997,1999Porto&Tamayo,2003,2007Rokeach,1973Super,1995),envolvimentoe
comprometimentocomotrabalho(Bandeira,Marques,&Veiga,2000Bastos&BorgesAndrade,1995Brando
&Bastos,1993Hackett,Lapierre,&Hausdorf,2001Kanungo,1982Tamayoecols.,1993Tamayoecols.,
2001),importnciarelativadotrabalho(MOW,1987Super&Sverko,1995),centralidadedotrabalho(Blanch,
1990Toni,2003Warr,Jackson,&Banks,1988),denotandoumesforotericoemetodolgicoparaidentificar
asdimenseseoperacionalizaramedidadasrelaesdoindivduocomotrabalho.Umadestasdimensesa
salinciadepapel(Amatea,Cross,Clark,&Bobby,1986Super,1980Super&Nevill,1986bSuper&Sverko,
1995),objetodopresenteestudo.

Oconceitodesalinciadepapel
Papisdevidatmsidotratadoscomoconceitodegranderelevnciaemvriasteoriasdoaconselhamentoe
desenvolvimentodecarreira,desdeasconcepesdeAdlereEriksonatasteoriaspsmodernasdecarreira
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

2/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

(Blustein,1997Brott,2005Peavy,1997Savickas,1993).Entretanto,amaiorpartedostericosdecarreira
creditaaDonaldSuperaincorporaodefinitivadoestudodospapisnacompreensododesenvolvimentode
carreira(Brott,2005).
Comaafirmaodequeenquantooindivduotrabalha,elevivesuavida,omaiortericodecarreirasdosculo
XX,DonaldSuper(1980),lanouaidiadanecessriaintegraoentreosdiversospapisqueoindivduovive
aolongodociclovital,desmistificando,permanentemente,aidiadequesepoderiamrealizarclivagensentre
odesenvolvimentovocacional/decarreiraeasdemaisdimensesdodesenvolvimentohumano.ATeoriaLife
Span,LifeSpace(Super,1980Super,Savickas,&Super,1996)compreendeodesenvolvimentodacarreiraa
partirdeduasdimensesconceitualeteoricamentedistintas,masestreitamenterelacionadas:umadimenso
longitudinal,Lifespan(ciclodevida)eumadimensotransversal,oLifespace(espaodevida).Super(1980)
propsummodelo,oArcorisdaCarreira(LifecareerRainbow)(Figura1),noqualadimensolongitudinal
(Lifespan,ciclodevida)apresentadanaextensodoarcoeadimensotransversal(Lifespace,espaode
vida)apresentadanosdiversossegmentosquecompemoconjuntodosarcos.

Figura1.Arcorisdecarreira.Fonte:Superecols.(1996,p.127).
Adimensolongitudinal,adodesenvolvimento,pressupequeodesenvolvimentovocacionaldsepormeiodo
enfrentamentodastarefasevolutivasvocacionaisdemandadassocialmenteaoindivduoeexperimentadascomo
preocupaesdecarreira,correspondentes,nombitodateoriadodesenvolvimentovocacional,aosestgiosde
Crescimento(infncia),Explorao(adolescncia),Estabelecimento(adultezjovem),Manuteno(maturidade)
eDesengajamento(velhice),queconstituemumasequnciamaisoumenosestabelecida(maxiciclos)(Super,
1980Superecols.,1996).Aoutradimensodizrespeitoaoespaodevida,consubstanciadonodesempenho
depapisaolongodociclodevida.Omodelooriginalapresentaseispapis:Filho(Child),Estudante(Student),
Trabalhador(Worker),epapisrelativosaoTempoLivre(Leisurite),aServioComunitrio(Citizen),eCasae
Famlia(Homemaker).
Aolongodociclodavida,umapessoaocupavriasposiesoupapiseoconjuntodospapisdesempenhados
emumdadomomentodevidadefineoestilodevida(Super,1957,1980).Umapessoapode,aolongodavida,
desempenhartodosoualgunsdestespapis,algunssequencialmenteeoutrossimultaneamente,comoocorre
namaturidade.Tambmpodedesempenharummesmopapel,masdeformaadequadasdemandassociais
paraosdiferentesestgiosdevida,comonocasodopapeldeFilho,quediferentenainfncia,na
adolescnciaenavidaadulta,quandoofilhopodedesempenharseupapelcomoumapessoaquecuidadospais
idosos.AssimtambmopapeldeTrabalhadorpossuidemandasdeinsero,comprometimentoeprogresso
diferenciadosaolongodavida.
Asequnciaeaintegraoentreasdiversasposiesoupapisqueumapessoadesempenhaaolongodavida
definemacarreira(Super,1957,1980),sendoacarreiraprofissional...asequnciaoucombinaode
posiesprofissionaisocupadasaolongodavida(Super,1980,p.286).Savickas(2001)reforaestadefinio,
propondoqueseutilizeotermocarreiravocacionalouprofissionalparadesignaratrajetriadeumapessoa
emtermosdopapeldetrabalho,paradiferenciardasoutraspossveiscarreiras,vinculadasaosoutrospapis
devida,como,porexemplo,carreiraparental,deestudanteoufilho.
Papisestruturamavidaelheconferemsignificado(Super,1980,p.288).Assim,diferentesestilosdevida
soconstitudospelasrelaesconcretasdoindivduocomcadaumdospapisecomatotalidadedepapis
quedesempenhaemdeterminadomomentodavida.Papispodemsercentraisemdeterminadosmomentose,
emoutros,podemtornarseperifricosoumesmoinexistentes(Super,1980Superecols.,1996).Esta
organizaoparticulardentrediversospapis,determinaumpadroqueorganiza,canalizaetipificao
engajamentodoindivduonasociedade,sendoqueospapiscentraisconstituemocernedequemoindivduo
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

3/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

sofundamentaisparaasuaidentidadeeessenciaisparaasuasatisfaodevida(Savickas,2002,p.159).
ParaaTeoriadaIdentidade(Stryker,1980Stryker&Burke,2000),aidentidadedepapelpodeserdefinida
comoainternalizaodasexpectativasdepapelquedefinemoautoconceito(Hogg,2000Ng&Feldman,2007
Stryker&Burke,2000).Osautoconceitossoconstitudospelossignificadosqueoindivduoatribuiaos
mltiplospapisquedesempenhanasociedade.ParaSuper(1963),autoconceitossooretratodoindivduo
sobresimesmo,oselfpercebidocomsignificadosrecorrentes.Umavezqueapessoanopodeatribuir
significadoasimesmanovcuo,oconceitodoself,geralmente,umretratodesiemalgumpapel,alguma
situao,emalgumaposio,exercendoumasriedefunesouemalgumateiaderelaes(p.18).
Aidentidadedepapelconstituiseemumesquemacognitivo(informaesestocadasinternamentee
significados)queservecomoestruturaparainterpretaraexperincia.Assim,constituiseemumabase
cognitivaparadefinirsituaeseaumentaasensibilidadeeareceptividadeadeterminadoscomportamentos.A
importnciadaidentidadedepapeltornamaioraprobabilidadedeumadadaidentidadedepapelserevocada
porumindivduoemvriassituaesbemcomoporvriaspessoasfrenteaumadadasituao(Stryker&
Burke,2000).
Cadapapelconstituisenumconjuntodeexpectativassociaisatribudassposiesocupadasnaredede
relacionamentos(Stryker&Burke,2000Super,1980),bemcomosconcepesdoprprioatorsocialacerca
dopapelemquesto(Super,1980).Entretanto,odesempenhodepapisnoseconstituiapenasemum
desempenhocomportamental:papisobjetivamsegmentosdapersonalidadeemtermosdetipificaes
socialmentelegitimadasedefinemquetipodeatorsocialoindivduo,bemcomoasexpectativassociais
sobredesempenhosconcretos(Berger&Luckmann,1966/2002).Isto,asociedadeummosaicoorganizado
deinterrelaeserelacionamentosrelativamentepadronizadoseduradouros,imersosemumavariedadede
grupos,organizaes,comunidadeseinstituiesqueformamumaredeintrincadapelaintersecodas
fronteirasentrevariveissociaiscomoclasse,etnia,idade,gnero,religio,dentreoutras.Aestruturasocial
externadadaatuacomoumarededefronteirasqueafetamaprobabilidadedeaspessoasseinseriremem
determinadasrelaes(Stryker&Burke,2000).Oindivduo,porsuavez,lanamodeaspectosvariadosde
suaidentidadeaoocuparposies(oudesempenharpapis)nestaredederelaessociais(Stryker,1980).
Burke(1991)propsummodelodequatrodimensesparaexplicarcomosignificadosdoselfrelacionamse
comcomportamentos.Aprimeiradimensoconstituisenaidentidadepadro,isto,oconjuntodesignificados
culturalmenteprescritosquedefineaidentidadedepapeldeumapessoaemdeterminadasituao.Asegunda
dimensoreferesepercepodapessoaacercadossignificadosinerentessituao,emrelaoaos
significadosdaidentidadepadro.Aterceiradimensoocomparador,isto,omecanismoquecomparaos
significadospercebidosdasituaocomossignificadospertencentesidentidadepadro.E,finalmente,a
dimensodocomportamentoouaodapessoa,queumafunodadiferenaentreaspercepeseo
padro.Ocomportamentocaracterizaseporumaaoorganizadadeformaamodificarasituaoe,portanto,
ossignificadosrelevantessobresimesmo,deformaatornloscongruentescomaidentidadepadro,processo
denominadoautoverificao.
Dificuldadesnaautoverificaogeramsentimentosnegativosdediscrepnciaelevamtentativade
modificaodasituaooucriaodenovassituaes(Stryker&Burke,2000),bemcomoreduodo
comprometimentocomopapelemquesto(Burke&Reitzes,1981).Poroutrolado,sucessonaautoverificao
levaaemoespositivasdecongrunciaebemestareaoreforodaimportnciadopapelemquesto(Stryker
&Burke,2000Stryker&Serpe,1994).

Apesquisasobresalinciadepapel
Dentreosprojetosinternacionaissobreaimportnciadotrabalho,destacaseoWorkImportanceStudy(WIS)
que,sobadireogeraldeDonaldSuper,investigouaimportnciarelativadotrabalhoemcomparaocom
outrasatividadeserecompensasquejovenseadultosbuscamemseusprincipaispapis,especialmenteopapel
detrabalhador(FerreiraMarques&Miranda,1995,p.62).Oestudoobjetivou,especificamente,clarificaro
construtodesalinciadotrabalhoerelacionloavaloresdetrabalhoemotivaoparaotrabalho,entretanto,
diferenciasedeoutrosprojetosnamedidaemqueconsiderouopapeldeTrabalhoemrelaoaoutrospapise
atividadesdevida.
OWISconstituiuseemumconsrcioentrepesquisadoreslocalizadosemonzepases:Austrlia,Blgica,
Canad,Crocia,Israel,Itlia,Japo,Polnia,Portugal,fricadoSuleEUA.Atravsdedozeconferncias
internacionais,omodelodeImportnciadoTrabalhofoirefinadoeadaptadosdiferenasculturaispresentes
nasamostras.Esteesforosistemticoproduziudoisinstrumentos,aWISValueScale(VS)(Super&Nevill,
1986a)eoSalienceInventory(SI)(Super&Nevill,1986b).Cadaprojetonacionalaplicouosinstrumentosem
trsamostras:adolescentesdeensinomdio,universitrioseadultos.
OmodelodeimportnciadepapelassumidopeloWIS(Super&Sverko,1995)(Figura2)defineosconstrutose
organizaosvetoresdedeterminaoparaqualquerpapelsocial.Comprometimento(ligaoafetiva),
Participao(utilizaodetempoeesforo)eConhecimentosovariveisdistintasebsicasparaa
determinaodeimportnciadeumpapel.Acombinaodecadaduasvariveisconstituiumnvel
intermedirio:ComprometimentocomParticipaoproduzEnvolvimentoParticipaocomConhecimento
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

4/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

produzEngajamentoeComprometimentocomConhecimentoproduzInteresse.Destaforma,Importncia
constituiseemEnvolvimento,InteresseeEngajamento.

Figura2.Modelodeimportnciadotrabalho(WIS).Fonte:FerreiraMarqueseMiranda(1995,p.66).
AlgumascaractersticasdoWISodistinguemevalorizamcomomodelodetrabalho.Emprimeirolugar,sua
revisodaliteraturacatalisouosprincipaisestudosrelativosimportncia,sentidoesignificadodotrabalho,
operacionalizandoerefinandoconceitosmuitasvezessuperpostos,determinologiaconfusaedeescoporestrito
(Super,1982).Emsegundolugar,oestudonoselimitaaopapelsocialdetrabalhadorapesardeconsiderar
suarelevnciaparaadefiniodeumaidentidadesocialnaatualidadeetercomoobjetivosecundrioa
investigaodestaidentidadedetrabalhador,estudaopapeldetrabalhoatravsdesuasrelaescomoutros
papisdesempenhadospelosatoressociais.Assim,permiteacompreensodoestilodevida,maisdoquea
relaodoindivduocomotrabalho,apenasumadasesferasqueconstituemoestilodevida.Estaextensodo
construtodeimportnciadotrabalhopermiteumavisomaisamplaecomplexadascircunstnciasdevidade
umindivduo,queincluemodesempenhosimultneodepapis.
Amultiplicidadedepapisdesempenhadospeloindivduopode,emdeterminadosmomentosdavida,gerar
conflitosdeordemquantitativa(porexemplo,quandoospapissimultneosdemandamgrandequantidadede
tempo)ouqualitativa(porexemplo,quandoospapisdesempenhadossimultaneamentedemandamorientaes
valorativasconflitantes)(Gouws,1995Sverko,Babarovic,&Sverko,2008).Muitosestudossustentama
hiptesedequeasimultaneidadenodesempenhodepapispodeenriqueceravidaeserumafontede
satisfao,umavezqueadiversidadedepapispodeauxiliaroindivduoadarvazoaummaiornmerode
habilidades,interessesevalores(Kanungo,1982Super,1980Superecols.,1996).Entretanto,outrosestudos
demonstraramqueindivduosquedesempenhammltiplospapisquepercebemcomoimportantese
conflitantes,encontramdificuldadesemcomprometerseigualmentecomestespapis(Perrone&Civiletto,
2004Super,1980Thoits,1983),comoocorrecomopapeldetrabalhador,quandohaltocomprometimento
comospapisligadosfamlia(porexemplo,Biggs&Brough,2005Frone,Russel,&Barnes,1996Ng&
Feldman,2007)ouespecificamentecomopapelparental(porexemplo,Day&Chamberlain,2006Eagle,
Icenogle,Maes,&Miles,1998Ford,Heinen,&Langkamer,2007).
Muitosestudostminvestigadoaqualidadedobalanoentrepapisfamiliaresedetrabalho,verificandoa
interfaceentreestesdoisdomniosatravsdainterfernciadafamlianotrabalho(FWC)edainterfernciado
trabalhonafamlia(WFC),umavezque,paraosadultos,estesdomniosapresentamsecomoosmais
salientes.Emboraalgunsresultadosindiquemnohaverdiferenasemcomprometimentonospapisfamiliares
edetrabalhoentrehomensemulheres(Nevill&Perrota,1995Reitzes&Murtan,1994),agrandemaioria
apontaparamaiorparticipaoecomprometimentodasmulheresemrelaoesferadomstica,oque
acarretamaiorconflitonainterfacefamliaetrabalho,ndicesmaiselevadosdedistressemenorpercepode
bemestar(ChiChing,1995Duarte,1993Eagleecols.,1998Fuss,Nubling,Hasselhorn,Schwappach,&
Rieger,2008Jansen,Kant,Kristensen,&Nijhuis,2003Madill,Brintnell,Macnab,Stewin,&Fitzsimmons,1988
Patel,Beekhan,Paruk,&Ramgoon,2008).Kulik(2000)verificouqueasmulheresapresentammenor
centralidadeemenorimportnciadopapeldetrabalhadordoquehomensetendemarejeitartrabalhosque
ocasionemconflitoscomasresponsabilidadesfamiliares,enquantoqueoshomens,paraquemotrabalhopossui
maiorcentralidadeeimportncia,tendemadespendermaistemponabuscadetrabalhoesentemo
desempregocomomaisestigmatizantedoqueasmulheres.Estudosapartirdatipificaodegnero
demonstraramqueasmulherestipificadasmasculinasapresentammaiorsalinciadotrabalhodoqueas
mulheresandrginasouindiferenciadas(Yanico,1981),homensemulherestipificadospercebemmaiorculpana
interfernciadafamlianotrabalho,enquantoquehomensemulheresandrginospercebemmaiorinterferncia
dotrabalhonafamlia(Livingston&Judge,2008).Almdisto,Yanico(1981)tambmrelataterobservadoque
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

5/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

asmulheresliberaisapresentarammaiorsalincianopapeldetrabalhadoradoqueasconservadoras,
salientandoacondioculturaldodesenvolvimentodopapeldetrabalhador.Comrelaosinteraesentre
caractersticaspessoaiseocontexto,WitteCarlson(2006)investigaramainterfernciadasquestesfamiliares
nodesempenhonotrabalho(FWC)emrelaoadiferenasindividuaisemconscienciosidadeeapoio
organizacionalpercebido,concluindoqueoFWCtemmaiorimpactonegativonostrabalhadoresmais
conscienciososequepercebemmenorapoioorganizacional.
Wadsworth(2003)estudousalinciadeidentidadedentrecincopapis:detrabalho,conjugal,parental,de
serviocomunitrioetemposlivres,emrelaoaconflitooureforoentretrabalhoefamliaesuportesocial
percebido.Comrelaosalinciadeidentidade,verificouque,namedidaemqueasalinciadopapelde
trabalhoaumenta,ainterfernciadasquestesfamiliaresnotrabalhodecresce,sugerindoquequantomais
forteforasalinciadaidentidadedetrabalhador,menorapossibilidadedeexperimentarconflitosentrefamlia
etrabalho,umavezquealtasalinciadaidentidadedetrabalhadorlevaaumaclarezadeprioridades.Aautora
explicaesteachado,quecontrariamuitosdosestudosemmultiplicidadedepapis,valendosedateoriada
identidade,queafirmaqueaspessoasrealizamescolhasquereafirmemsuasidentidadesdepapelsalientes
(Stryker,1980).Poroutrolado,oconflitoentreospapisfamiliaresedetrabalhoforammaioresdentreos
participantesquepossuammaiorsalincianopapelfamiliar,umavezquepercebemmaiorinterfernciadas
questesfamiliaresnasatividadesdetrabalho.
Nombitobrasileiro,PaschoaleTamayo(2005)investigaramainflunciadainterfernciafamliatrabalhoe
dosvaloresdetrabalhosobreoestresseocupacionalcom237bancrios.Osresultadosapontamquequanto
maioresosescoresdeinterferncia,maioroestresseocupacional.
Asalinciamediadapelonvelscioeconmico(Krau,1989).Asdiferenasentrehomensemulheresem
participaonotrabalhodiminuemnamedidaemqueonvelocupacionalseeleva,emboramulheresemtodos
osnveisocupacionaisreportemmaiorparticipaonospapisligadosaCasaeFamlia(Madillecols.,1988).
Entretanto,asmulheresexperimentammaiorconflitoentrepapisligadosaCasaeFamliaeopapelde
trabalhadoraquandopossuemumtrabalhodebaixostatusdoquequandopossuemumtrabalhodealtostatus,
adespeitodamaiorpressoedemandadetempodasocupaesdemaisaltostatus(Ammons&Kelly,2008
Nevill&Damico,1978).Krau(1989)emestudocomumaamostraisraelenseverificouqueestudantesdebaixo
nvelsocioeconmico,aocontrriodeestudantesdealtonvelsocioeconmico,demonstramaltasalinciapara
EstudoebaixasalinciaparaTrabalho,poratriburemaoestudoapossibilidadedeumainseromais
qualificada,nofuturo,nomercadodetrabalho.
Estudoscomadolescentesdeensinomdioindicam,emgeral,queopapelmaissalientenestaetapadevida
odeTempoLivre,seguidodeTrabalho,CasaeFamlia,EstudoeServioComunitrio(Super&Nevill,1986b
Sverko,2001Sverko&Super,1995).Asjovensapresentaramescoresmaisaltosqueosrapazesem
comprometimentocomCasaeFamliaeTrabalho(Farmer,1983)eemparticipaonoEstudoeCasaeFamlia,
bemcomonasexpectativasdevalorparaCasaeFamlia(Munson,1992).Osmeninosapresentaramescores
maisaltosemparticipaonoTrabalho(Munson,1992).
EstudantesuniversitriosapresentaramescoresmaismoderadosemTempoLivre,masopadrogeralsegueo
mesmodosestudantesdeensinomdio(Sverko,2001Sverko&Super,1995),commaiorcomprometimentoe
participaodestesnospapisdeTrabalhoemaiorcomprometimentodoqueestudantesdeensinomdioem
CasaeFamlia.OestudodeHelms(1991,citadoporNiles&Goodnough,1996)verificouqueestudantesmais
velhos,inseridosnomercadodetrabalho,casadosecomfilhos,apresentavamescoresmaisaltosem
comprometimentocomEstudoeCasaeFamliadoqueestudantessolteiros.Estudosdemonstraramqueas
moasapresentavamescoresdeparticipaoecomprometimentomaisaltosqueosrapazesemTrabalho
(Luzzo,1994Nevill&Super,1984,Super&Nevill,1986bWatson&Stead,1990),entretanto,esperavam
realizarmaisvaloresemCasaeFamlia(Eschbach,1994,citadoporNiles&Goodnough,1996Nevill&Super,
1988)emenosvaloresemTrabalho(Super&Nevill,1986a).UmestudoconduzidoporLima(2001)com
estudantesuniversitriosportuguesesrevelouqueasestudantesapresentavamescoresmaiselevadosem
ParticipaonospapisrelativosaEstudoeCasaeFamliaeemComprometimentocomopapeldetrabalhador
doqueosrapazese,tantoosrapazesquantoasmoas,apresentaramescoresmaiselevadosnasalinciado
papeldeTempoLivre,corroborandoosestudosoriginaisdogrupodoWIS.
NgeFeldman(2007),emestudoqueobjetivouincrementaraliteraturaconceitualsobreatransio
escolatrabalho(definidacomooperodoentreasadadaescolaeainseronomercadodetrabalho),
utilizandoateoriadaidentidade,apresentaramummodelodeestudoemoitoproposiestericas,onde
salinciadeidentidadedetrabalhadorfoidefinidacomonoWIS,porparticipao,comprometimentoe
expectativadevaloratribudosaopapeldetrabalhador.Asproposiescolocamquealtasalinciadaidentidade
detrabalhadorumpreditordiretodosucessonatransio.Aquisucessonatransioescolatrabalhofoi
definidocomoasituaonaqualoindivduoestempregadoapsdeixaraescola,apresentadesempenho
consideradoaceitvelpeloempregadorepossuiatitudespositivasemrelaoaoseuambientedetrabalhoe
aosrequisitosdoemprego(p.116).Sucessonatransiotemefeitonosensodeautoeficciadejovens
adultosacercadesuashabilidadesdetomadadedeciso,suashabilidadesdeenfrentamentodastarefas
evolutivas,estabilidadedasescolhasdecarreira,velocidadedeaprendizagemdenovastarefase
responsabilidadeseonveldeadaptaocomoambienteeoscolegasdetrabalho.Salinciadeidentidadede
trabalhadortambmatenuaparcialmenteosefeitosdaspolticaseconmicaseeducacionaisqueafetamo
trabalho,dasestratgiasmuitasvezesequivocadasdeseleodasorganizaes,dasocializaoorganizacional
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

6/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

eoefeitodoapoiodecolegas,amigosefamiliaresnosucessodoprocessodetransioescolatrabalho.Assim,
concluisequeaprincipaltarefaenfrentadaporjovensadultosduranteatransioescolatrabalho
desenvolverumaltonveldeidentificaocomopapeldetrabalhador.
EstudosdoWIScomadultosindicamqueopapelmaissalientenestaetapadevidaemtodasasamostras
pesquisadasfoiodeTrabalhador,seguidoproximamentedeCasaeFamlia.OpapelrelativoaTempoLivre
passaaocuparaterceiraposio,distante,seguidodeEstudoe,porltimo,comonasamostrasanteriores,os
papisligadosaoServioComunitrio(Sverko&Super,1995).Almdisto,comprometimentocomopapelde
Trabalhoaumentamoderadamentenasamostrasdejovensdeensinomdio,deuniversitriosadeadultos.As
mesmasdiferenasforamencontradasentrejovenseadultostrabalhadoreseentrejovenseadultos
desempregados.Asdiferenasnasalinciaentreadolescentes,universitrioseadultos,antesdeindicaruma
mudanasocialemvalores,indica,simplesmentequeamaturidadeafetaasalincia(Sverko&Super,1995,
p.353).
AlmdosestudosdoWIS,vriosoutrosestudostransculturaisemulticulturaisforamrealizados,comoosde
NevilleNazario(1995)comimigrantescubanos,WatsoneStead(1990)comadolescentessulafricanos,
Watson,SteadeDeJager(1995)comuniversitriossulafricanosbrancosenegros,Nevill(1995)com
estudantesdeensinomdionosEUA,CanadePortugal.Estesestudosdemonstramqueoconceitodesalincia
umamedidasensvelparadiferenasculturaisemavaliaodeestilodevidaehierarquiadeatividades,bem
comonaavaliaodaidentidadedepapeldegruposdiferentesdeatoressociaisdentrodeummesmogrupo
cultural.Porexemplo,NileseGoodnough(1996),apontamque,aocompararadolescentesajustadoscom
adolescentesderisco,verificaramqueosadolescentesderiscotmmenorcomprometimentocompapisde
ServioComunitrioedeTempoLivre.Grzywaczecols.(2007),emestudocomimigranteslatinosemuma
indstria,verificarampoucoconflitoentretrabalhoefamlia,sendoqueoconflitoexistenteestavamediadopor
injunesculturaisdegnero(mulheresapresentarammaioresnveisdeconflitoentretrabalhoefamliadoque
homens),entretanto,nohaviainteraoentreconflitoesade.Estesautoresrecomendamqueosmodelos
tradicionaisdepesquisasobreainteraoentreestesdoisdomniosdevemserrevistos,afimderefletiremas
necessidadesecircunstnciasdaspopulaesdiversasnanovaeconomiaglobal.
Muitosestudostmavaliadoarelaoentresalinciadopapeldetrabalhadoremfacedediversasvariveis
significativasdodesenvolvimentodecarreira.Greenhaus(1971)investigouopapeldasalinciadecarreirana
escolhaesatisfaoocupacionalemhomensemulheres,verificandoquesalinciadecarreiraestava
positivamentecorrelacionadacomograudepercepodecongrunciacomaocupaoentreoshomensecom
aescolhadeumaocupaoconsideradaidealentreasmulheres.Nurmi,SalmelaAroeKoivisto(2002)
apontaramqueosjovensadultosquevemseuspapisdetrabalhoeseusobjetivosrelativosaotrabalhocomo
importantestmmenorprobabilidadedeficaremdesempregadosetmmaispossibilidadesdeencontrarum
trabalhocongruenteesatisfatrio.Altasalinciadopapeldetrabalhadortendeaestarligadaamenores
escoresemindeciso(Greenhaus&Simon,1977),oquepodeserparcialmentemediadopeloefeitodemaior
exploraodesiedomundodotrabalho(Greenhaus&Sklarew,1981Stumpf&Lockhart,1987Sugalski&
Greenhaus,1986).NoestudodeStumpfeLockhart(1987),salinciaapresentoucorrelaopositivacom
crenasnainstrumentalidadedaexploraoenaimportnciadeobteraocupaopreferida.SupereNevill
(1984,citadoemSuper&Nevill,1986b)verificaramqueasestudantesamericanasdeensinomdiocomaltos
escoresemcomprometimentocomTrabalhotendiamaobterescoresmaisaltosemmaturidadevocacional
(prontidopararealizarescolhasvocacionais).Duarte(1993,1995),testandoomodelodeadaptabilidadede
carreiradeDonaldSuper,pormeiodaavaliaodepreocupaesdecarreira,valoresesalincianuma
amostradetrabalhadoresempregadosemumafbricaportuguesa,obteveachadoscongruentescomasdemais
avaliaesdoWIS,almdeverificaraindependnciadastrsdimensespesquisadas,concluindopela
reafirmaodautilizaodestesinstrumentosparapesquisaeaconselhamento.
Salinciadotrabalhotambmapresentaassociaocomautoestima,comodemonstrado,porexemplo,nos
estudosdeGreenhaus(1971)eGreenhauseSimon(1976),queverificaramumacorrelaopositivaentre
salinciadecarreiraeaavaliaodaocupaoescolhidacomocongruenteouidealestesjovensadultosviam
aocupaoescolhidacomoidealquandosatisfaziamsuasnecessidadesintrnsecas.ReitzeseMurtan(1994),
avaliandosalinciaemadultos,afirmaramqueacentralidadedopapeldetrabalhadorestariarelacionadacom
menorautoestima,enquantoqueaimportnciadopapeldetrabalhadorestariarelacionadamaiorauto
estima,sugerindoquemaiorcentralidadepoderiaexigirumtempoexcessivonopapel,oquepodelevara
dificuldadesdeparticipaoemoutrospapisimportantes.
Algumasquestesdecarreiraemergiramcomastransformaesnasrelaesdetrabalhoevmgerandouma
quantidadeconsiderveldepesquisas.Estudoscomcasaiscomduplacarreirasalientamaimportnciadoapoio
mtuonadistribuioerealizaodastarefasdomsticascomomoderadordestressrelacionadoaoconflito
entretrabalhoefamlia,principalmentenasmulhereseemcasaiscomfilhos(Bakker,Demerouti,&Dollard,
2008Eagleecols.,1998Janzen,Muhajanine,&Kelly,2007Naidoo&Jano,2003).Tambmumaquesto
contempornea,muitosestudosdedicamsesdificuldadesencontradasporpaissolteirosemlidarcomas
demandasdetrabalhoecuidadosdosfilhos(porexemplo,Dockery,Jianghong,&Kendall,2009Eagleecols.,
1998Janzenecols.,2007).Otrabalhocomhorrioflexvel,otrabalhoautnomo,atransfernciadolocalde
trabalhoparaoespaodomstico,possibilitadopelodesenvolvimentodascomunicaestmsidoapontados
comomoderadoresdoconflitoentrepapisdetrabalhoefamiliares,umavezquefavorecemoconvviofamiliar
eaorganizaopessoaldastarefasdostrabalhadorescomresponsabilidadescomocuidadodacasaedefilhos
(porexemplo,Behson,2002Golden,Veiga,&Sinsek,2006Fursman&Zodgekar,2009).
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

7/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

Aavaliaodasalinciadepapel:instrumentosetcnicasdeinterveno
OprincipalinstrumentoparaavaliaodasalinciaoSalienceInventory(SI)(Super&Nevill,1986b)
desenvolvidoparaapesquisaeaconselhamentodecarreiranombitodoprojectoWIS.OSIavaliasalinciade
papeldefinidacomoaimportnciarelativadeumpapelemrelaoaoutrospapisdesempenhadosporum
indivduo,paracincopapis,referentesaatividadesemestudo(studying),trabalho(working),servio
comunitrio(communityservice),casaefamlia(homeandfamily),etempolivre(leisureactivities).
OSIconstituiseemuminventriode170itens,divididosemtrssubescalas.Aprimeirasubescala,
Participao,comportamentalemcontedo,avaliaotempodespendidonoscincopapis,atravsda
classificaodedezafirmaesnagradederespostasfornecida,paracadaumdoscincopapis,perfazendoum
totalde50itens.Asegundasubescala,Comprometimento,afetivaemcontedo,avaliaaligaoafetiva,isto
,asatitudes,emrelaoaospapis,atravsdaclassificaodedezafirmaesnagradederespostas
fornecida,paracadaumdoscincopapis,perfazendoumtotalde50itens.AsubescaladeExpectativade
Valor,tambmafetivaemcontedo,medeatitudesemrelaoaospapis,avaliandooquantoumapessoa
esperarealizaros14valores(daversoamericana)indicadosemcadaumdospapis.Orespondente,ento,
deveravaliarcatorzeafirmaes,referentesacatorzevalores,indicandooquantoesperarealizlosemcada
umdoscincopapis,perfazendoumtotalde70itens.Aapuraofeitaatravsdasomadosescores
atribudosaospapisparacadaumadassubescalas.
UmamedidasemelhantedesalinciatambmpodeserobtidaatravsdaLifeRoleSalienceScales(LRSS)
(Amateaecols.,1986)desenvolvidaparaavaliaromanejodedemandasentreospapisProfissionale
familiares,discriminandoestespapisfamiliarescomoConjugal,ParentaleCuidadosDomsticos.
NaLRSScadaumdospapis(Profissional,Conjugal,ParentaleCuidadocomaCasa)avaliadoatravsdeuma
dimensovalorativa(oquantoopapelumimportantemeiodeautodefinioousatisfao)eumadimenso
atitudinal(oquantooindivduoestdispostoainvestiremtermosderecursosdetempoeenergiaparaser
bemsucedidonodesempenhodopapelouparadesenvolvlo).
AescalafinalconstituiseemoitosubescalasderespostastipoLickertquevariamemtermosdeconcordncia
comafirmaes.AsduasprimeirassubescalasreferemseaafirmaessobreopapelProfissional,seguindose
duasreferentesaopapelParental,duasreferentesaopapelConjugale,finalmente,duasreferentesaopapelde
CuidadosdaCasa,sendoqueparacadapapel,umasubescalaavaliaovaloratribudoaopapeleaoutrao
comprometimentocomopapel.
Atondesepesquisou,noh,noBrasil,instrumentoqueavaliesalinciadepapis.Apesquisabrasileiraem
aconselhamentodecarreiratemsededicadoaestudosqualitativosdescritivos(Sarriera,2007Teixeira,
Bardagi,Lassance,&Silva,2007),emdetrimentododesenvolvimentodeinstrumentosdepesquisaquepossam
mapeartendnciasdecomportamentooumesmoidentificarpadresparaapopulaobrasileira,oquetem
dificultadoodesenvolvimentodateorianocontextobrasileiroemesmoestudoscomparativostransnacionais.
Osautoresdesteestudoestorealizandoatraduoeadaptaodestasescalas(SIeLRSS)paraapopulao
brasileira,esperando,assim,contribuirparaodesenvolvimentodapesquisaeintervenoemaconselhamento
decarreiranopas.
Entretanto,aavaliaodasalinciatambmtemsidorealizadaapartirdetcnicasqualitativasde
aconselhamentodescritas,principalmente,pelostericosdavertentedoconstrutivismo(Brott,2001,2005
Savickas,2005).
Emartigosobreotrabalhocompapisdevidanaintervenoconstutivistanacarreira,Brott(2001)descreve
algumastcnicasderepresentaogrfica.Porexemplo,atcnicadeCrculosdaVidasolicitaaoclienteque
identifiqueosprincipaispapisquedesempenhaatualmentee,emumafolhadepapelbranca,representeestes
papisatravsdecrculoscujodimetrodeversignificaraimportnciaouaquantidadedetempodespendida
emcadaum,bemcomosuasrelaes,representadaspormeiodacolocaodoscrculosnoespaodafolha,
indicandoconflito,complementaooucompensao.Numaoutrafolhadepapel,oclienterefaza
representaodospapis,porm,destavez,deveridentificarsuasexpectativasparaofuturoemtermosde
seudesempenho.AtcnicaAnlisedosPapisdeVidasolicitaaoclientequeidentifiqueerelatemensagens
parentaisacercadafamliaedotrabalhoe,ento,reflitasobreconseqnciaspositivas(benefcios)enegativas
(custos)destasmensagens.Oorientadorpoderinserirestasmensagensnocontextomaisabrangentedas
expectativassociaisparaumaavaliaomaisamplaporpartedocliente.Savickas(2002,2005),apartirda
teoriadaConstruodaCarreira,propeaidentificaodesignificadosrelacionadosaostrscomponentesda
teoria:personalidadevocacional,adaptabilidadeetemasdevida.Personalidadevocacionaldefinidacomoo
conjuntodascaractersticascomoashabilidades,necessidades,valoreseinteresses,quesoinicialmente
expressasnasprofisses,maspodemtambmseexpressarematividadesnosoutrospapisqueoindivduo
desempenha.EstascaractersticaspodemestarorganizadasemumataxonomiacomoapropostaporHolland
(1997),entretanto,estaservecomoumabasedecomparaodesemelhanascomumesquemadetipificao
aceitosocialmenteequefacilitaousimplificaareflexodoclienteacercadesuaautoorganizaodentrodeste
contexto.Adaptabilidadereferesemaneirapelaqualoindivduoconectasecomoseucontextoeconstria
suacarreira,isto,umconstrutopsicossocialquedenotaaprontidoeosrecursosdoindivduoparalidarcom
tarefasdedesenvolvimentovocacionalprevisveis,transiesousituaesimprevistas.Finalmente,ostemas
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

8/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

devida,ocomponentenarrativodenotaoporqudasescolhas.Osignificadoessencialdacarreiraea
dinmicadasuaconstruoreveladaemhistriasdeautodefinioacercadastarefas,transieserupturas
queumindivduoenfrenta(Savickas,2005,p.58).Narrativasdosignificadoaosacontecimentospassadose
presentesedelineiamofuturo,ostemasdevidasopadrescontidosnasdiversasnarrativasdocliente.O
orientadordeveestaratentoaoselementosqueunemasdiversasnarrativas,aospadres,enoaosfatosem
si,emgeralcomplexosecontraditrios.Assim,ateoriadaConstruodaCarreirapropeaentrevistacomo
principalinstrumentodeavaliaoeinterveno.Instrumentospadronizadospodemserutilizados
eventualmente,mascomoformadeoferecerrepertrioebasesparareflexo.
Tcnicasqualitativasdebaseconstrutivistavisam,basicamente,construoconjuntaentreorientadore
clientedeumanovaperspectivadefuturo,pormeiodaampliaodadefiniodecarreiradocliente,emgeral,
limitadaaopapeldetrabalho,incluindo,nestaconcepomaisampla,outrospapisdevidadesempenhadosno
passadoenopresenteeseussignificados.Paratanto,Brott(2001)propequeoprocessodeaconselhamento
devequestionarocontextopresentedoclientepormeiodainterrelaoentreosdiversospapisdevidapara
almdopapeldetrabalhoeexploraraorigemdosseusvaloresecrenas,avaliandosesuaimportnciae
determinandocomoestesvaloresecrenaspodemservistosemcaptulosfuturosdasuahistriadevida.Alm
disto,aintervenodeveauxiliaroclienteaidentificarodiscursodominanteacercadosdiversospapise
auxililoacompreenderaimportnciaeossignificadosqueatribuiaestasexpectativassociaiseainfluncia
quepossuememsuasescolhasprofissionais,promovendo,assim,condiesdeavaliaodaautoverificao
realizadapelocliente.

CONSIDERAESFINAIS
AcomplexificaodaestruturalaboralocorridaapartirdasegundametadedosculoXXacarretouaos
trabalhadoresdetodososnveisdequalificaoconsequnciasparaaconstruoereformulaodeestratgias
deenfrentamentodebarreiraseestilosdetomadadedeciso(Almeida,2006).Asbarreirasaoacesso,
permannciaeprogressosocadavezmaisfrequentesemaisdifceisdeultrapassar(Coimbra,Parada,&
Imaginrio,2001Lassance,2005),tantopelasexignciasprofissionaisdeconhecimentosequalificaotcnica,
quantopelasexignciasdecompetnciaspessoaiscognitivas,motivacionaiseemocionais,necessriasao
desempenhoprofissional(Alberici&Serreri,2005).Aglobalizaodaeconomia,astendnciasdemogrficasea
revoluotecnolgicaalteraramquantitativaequalitativamentearelaodoindivduocomomeioscio
culturalaquepertence,levandooalidarcomumambientedeincertezaeimprevisibilidadeconstantes
(Coimbraecols.,2001Lassance&Sparta,2003).
Aintervenoemdesenvolvimentodecarreira,aolongodotempo,tambmsealinhouaestasmudanas
contextuais,deformaaatendercommaiseficinciaaostemasdecarreiracomosquaisosindivduosse
defrontamnaatualidade.Oaconselhamentodecarreiraquesurgiucomorespostasmudanasdemogrficase
necessidadeseconmicasesociaisdosculopassado,comoprticaqueessencialmentearticulaindivduose
suasrealidadesconcretas,deveacompanharaconfiguraodasestruturassocioeconmicasmutantes.A
conveninciadestasmudanasparaaprticadaintervenodecarreiraficaclaraquandoseobservao
crescimentodefenmenoscomooafrouxamentodocontratosociale,consequentementepsicolgico,entre
empregadoseempregadores,calcadosnosprocessosdedesempregoglobal,reduoestruturaldas
corporaesemudanasnasrelaesdetrabalho,comoaofertadeserviosdecuidadosdecrianasnas
empresasouaextensodeperodosdelicenamaternidadeaospais,onmerodefamliasquenecessitamter
duplarenda,onmerodepessoasquetrabalhamemcasa,acrescenteglobalizaoemobilidadedos
trabalhadores,entreoutros.Ficaevidentequeaspessoasdevemlidarcomnovastarefaseadquirirnovas
estratgiasdeenfrentamento,eosmodelossimplistascombinatriosepropostoscomoculturalmente
universaisjnodocontadestasnecessidades(Brott,2005Duarte&Rossier,2008Niles&HarrisBowlsbey,
2005Savickasecols.,noprelo).
Asteoriasdecarreiracontemporneasapontamparaumamudananasdimensesaseremconsideradas,todas
nadireodeseoportunizaraoclientecondiesdeautoafirmaopeloencorajamentoaumcompromisso
comaprpriaculturaecomacomunidade,tantoquantooportunizaracompreensodesuasprpriasquestes
decarreiraeaprendizagemdecomodesenvolvereexpressarseusvaloresecrenasnummundoconcreto
globalizado,mutante,marcadoporincertezasealtaexignciadequalificaes.Estasdimensespodemser
identificadasapartirdasteoriasqueapresentammudanasemrelaoa:(a)maioratenoimportnciados
valoresculturaisepessoaisnasdecisesdecarreira(Brown,2002Gottfredson,2002,2005)(b)substituio
daobjetividadedaspropostascombinatriaspeloaconselhamentoqueauxiliaoclientenoesclarecimentoe
articulaodossignificadosquebuscaparaexpressarsuasatividadesdetrabalhoe,assim,construirsua
carreira(Anderson&Niles,2000Savickas,2002Young,Valach,&Collin,2002)(c)nfasenaquesto
multicultural(Duarte&Rossier,2008Niles&HarrisBowlbey,2005Sue,Arredondo,&McDavis,1992)(d)
foconamultiplicidadedepapisqueumindivduodesempenhaaolongodavida(Brott,2001,2005Niles&
HarrisBowlbey,2005Savickas,2002,2005,Savickasecols.,noprelo).
Assim,agrandenarrativa(Super,1957)que,nosculoXX,previaumdesenvolvimentolinearatravsde
tarefasevolutivasligadasaetapasdevidadesequnciargida(cujomomentodeenfrentamentoindicavao
graudematuridade,pressupondocertaestabilidadedocontextoedodesenvolvimentodoindivduo),passaa
servistacomoapenasumadentreasnarrativaspossveis(Savickas,2005).Astarefasevolutivasesua
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

9/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

sequncia,aquifuncionamcomoumaestruturabsica,socialmentecompartilhada,sobreaqualoindivduo
sobrepeasuaprprianarrativa,dandoaestaumsentidoprprio,masintersubjetivo,quesetraduzemmini
ciclosdecrescimento,explorao,estabilizao,gerenciamentoedesengajamento,quecaracterizamas
transies.Isto,odesenvolvimentodacarreiraprofissional,maisdoqueumasucessodetarefasuma
narrativafeitapeloprprioindivduoacercadossignificadosqueatribuiaosdiversosacontecimentosdasua
carreiraprofissional,dentrodeumcontextomaisalargadoqueincluioutrosaspectosdevidaquenoapenaso
trabalho.
ATeoriadaConstruodaCarreira(Savickas,1993,2005)propesealidarcomosprocessosinterpretativos
einterpessoaisatravsdosquaisosindivduosatribuemsignificadosedireoaoseucomportamento
vocacional(Savickas,2005,p.42).Paratanto,oindivduo,noprocessodeaconselhamento,levadoa
compreendersuacarreirasubjetiva(significadosatribudossexperinciasprofissionaiseorganizaodestes
significadosemumanarrativa)dentrodacarreiraobjetiva(sequnciadeposiesprofissionais)edeuma
grandenarrativagenrica,constitudapelossignificadosenormasdedesenvolvimentosociaisdemandadosaos
indivduos(expectativasocialcomrelaoaodesempenhodedeterminadastarefasevolutivas).
ApartirdateoriadaConstruodaCarreira(CareerConstructionTheory)(Savickas,2005)edaTeoriada
ConstruodeSi(SelfConstructionTheory)deGuichard,(2005),citadoporSavickasecols.(noprelo)
argumentampelanecessidadedeumnovoparadigmaparaacompreensodasrelaesdoindivduocoma
carreiraprofissional.Estenovoparadigmapropequeoaconselhamentodecarreiradevelevarosindivduosa
umprocessoconstantedeintegraoaosseuscontextosdevidamaisamplos,emgeral,caracterizadospor
instabilidadeeincerteza.Onovoparadigmadapsicologiadaconstruodavida(Duarte,2006Savickase
cols.,noprelo)pressupeumapsicologiaconcebidadeformaaconsiderarodesenvolvimentoaolongodetoda
avida,atravsdeumavisoholstica,contextualepreventiva.Osprincpiosdacompreensoholsticae
conceitualevocamanecessidadedesecompreenderodesenvolvimentodacarreiraprofissionalcomoinserido
nocontextomaisamplodetodosospapisqueoindivduodesempenhounopassado,desempenhanopresente
esuasexpectativasparadesempenhosfuturos.
Parasecompreenderacarreiradeumindivduo,importanteidentificararededepapissociaisqueo
conectamasociedade(Savickas,2002),namedidaemquedesempenhadossimultaneamente,ospapis
interagementresieseinfluenciam.Portanto,aconstruodacarreiraprofissionaldeumindivduodse,
necessariamente,nasinterrelaesentreosdesempenhosdepapelenossignificadosqueesteindivduo
atribuiacadaumdospapiseacadaumdelesemrelaoatodososoutros.Porconsequncia,a
compreensodaprontidodeumapessoapararealizarescolhasdecarreiraprofissionalpressupea
compreensodaimportnciarelativaqueatribuiaosdiversospapissociaisquedesempenha(Super&Nevill,
1986b),especialmenteopapeldetrabalhador,cujasalinciapossibilita,emgrandeparte,umprocessode
socializaomaisajustadoacontextoseconmicoscomoosverificadosnocontextodanovaeconomiaglobal.
Paraconcluir,algumasconsideraesdenaturezamaisprticaquevisameficciadaintervenoneste
domniodonovoparadigmadaconstruodavida.Comrelaointervenoemdesenvolvimentoe
aconselhamentodecarreira,orientadoresdecarreiradevemauxiliarseusclientesainterpretareformatarseu
prpriodesenvolvimentodecarreiraprofissional,dentrodeumprojetoglobaldeconstruodavida(Savickas,
2002,Savickasecols.,noprelo).Odesenvolvimentodacarreiraprofissional,umavezqueumprocessode
implementaodeautoconceitos(Super,1963)queocorreaolongodetodaavida,dse,essencialmente,na
indissociabilidadeentreosdiversossignificadosconstrudosapartirdeinjunessociaisinteriorizadase,sendo
assim,nosepodetomlocomoumprocessosingularqueocorreforadocontextoconcretodevidados
indivduos.
Comrelaopesquisaemdesenvolvimentoeaconselhamentodecarreira,emboraoconceitodesalinciade
papelvenhaganhandoforatericaeprticadesdeadcadade1980nocenrioglobaldarea,estausente
dapesquisaemaconselhamentodecarreiranoBrasil.precisoquesejamemitidosesforosnadireodese
identificarinstrumentosadequadosparaaavaliaodasalinciadepapelnonovocontextodotrabalho,afim
desecriarumescopodeconhecimentocomoqualsepossadesenvolverprogramasdepesquisaeinterveno
adequadosnovarealidade.Porexemplo,precisoverificar,nocontextobrasileiro,apercepoquepossuem
ostrabalhadoresacercadeseupapeldetrabalhonoscontextosconcretosdoempregoformaleinformal,nas
transiesesperadasoutraumticas.precisoidentificarantecedenteseconseqentesdavivnciada
multiplicidadededesempenhodepapis,quetantoenriquecemquantopressionam,identificandoseos
indicadoresdestresse,consequentemente,burnouteoutrosproblemasnareadasade.Finalmente,
fundamentalqueosestudosbrasileirosestejamalinhadosaosnovosprocedimentos,mtodoseparadigmas
internacionais,paraqueinvestigaescomparativassejamrealizadasepossamfundamentarum
aconselhamentodecarreirarealmenteeficazparaaeradaglobalizao.

http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

10/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

Figura3.ModelodesalinciadopapeldoWIS.

Figura4.ModelodasalinciadepapelnaLRSS.

REFERNCIAS
Alberici,A.,&Serreri,P.(2005).Competenciasyformacinemlaedadadulta:Elbalancedecompetencias.
Barcelona:Laertes.
Almeida,P.P.(2006).Agestobaseadanalgicadascompetncias.Dirigir,94(2),38.
Amatea,E.S.,Cross,E.G.,Clark,J.E.,&Bobby,C.L.(1986).Assessingtheworkandfamilyroleexpectations
ofcareerorientedmenandwomen:Theliferolesaliencescales.JournalofMarriageandtheFamily,48,831
838.
Ammons,S.K.,&Kelly,E.L.(2008).Socialclassandtheexperienceofworkfamilyconflictduringthe
transitiontoadulthood[Versoeletrnica].NewDirectionsforChildandAdolescentDevelopment,119,7184.
Retiradoem15maio2009,dehttp://search.bvsalud.org/regional/resources/ado18330915
Anderson,W.P.,&Niles,S.G.(2000).Importanteventsincareercounseling:Clientandcounselordescriptions.
CareerrDevelopmentQuarterly,48,251263.
Antunes,R.(1995).Adeusaotrabalho.SoPaulo:Cortez.
Bakker,A.B.,Demerouti,E.,&Dollard,M.F.(2008).Howjobdemandsaffectpartnersexperienceof
exhaustion:Integratingworkfamilyconflictandcrossovertheory[Versoeletrnica].JournalofApplied
Psychology,93,901911.Retiradoem22maro2009,dehttp://search.bvsalud.org/regional/resources/mdl
18642992
Bandeira,M.L.,Marques,A.L.,&Veiga,R.T.(2000).Asdimensesmltiplasdocomprometimento
organizacional:UmestudonoECT/MG.RevistadeAdministraoContempornea,4,133157.
Bastos,A.V.B.,&BorgesAndrade,J.E.(1995).Comprometimentonotrabalho:Identificandopadresde
comprometimentodotrabalhadorcomaorganizao,acarreiraeosindicato.RevistaBrasileirade
AdministraoContempornea,1,219240.
Behson,S.J.(2002).Copingwithfamilytworkconflict:Theroleofinformalworkacommodationstofamily
[Versoeletrnica].JournalofOccupationalHealthPsychology,7,324341.Retiradoem15maio2009,de
http://search.bvsalud.org/regional/resources/mdl12396066
Berger,P.L.,&Luckmann,T.(2002).Aconstruosocialdarealidade(22aed.).Petrpolis,RJ:Vozes.
(Originalpublicadoem1966)
Biggs,A.,&Brough,P.(2005).Investigatingthemoderatinginfluencesofgenderuponrolesalienceandwork
familyconflict.EqualOpportunitiesInternational,24(2),3041.
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

11/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

Blanch,J.M.(1990).Delviejoalnuevoparo:Umanlisispsicolgicoysocial.Barcelona,Espanha:PPU.
Blustein,D.L.(1997).Acontextrichperspectiveofcareerexplotationacrosstheliferoles.TheCareer
DevelopmentQuarterly,45,260274.
Blustein,D.L.(2006).Thepsychologyofworking:Anewperspectiveforcareerdevelopment,counselingand
publicpolicy.Mahwah,NJ:LawrenceErlbaumAssociates.
Borges,L.O.(1997).Atributoseamedidadosignificadodotrabalho.Psicologia:TeoriaePesquisa,13,211
221.
Borges,L.O.(1999).Aestruturafatorialdosatributosvalorativosedescritivosdotrabalho:Umestudo
empricodeaperfeioamentoevalidaodeumquestionrio.EstudosdePsicologia,4,107139.
Brando,M.C.A.,&Bastos,A.V.B.(1993).Comprometimentoorganizacionalemumainstituiouniversitria.
RevistadeAdministrao,28(3),5061.
Brott,P.(2001).Thestoriedapproach:Apostmodernperspectiveforcareercounselingeffectivetechniques.
TheCareerDevelopmentQuarterly,49,304313.
Brott,P.E.(2005).Aconstructivistlookatliferoles.TheCareerDevelopmentQuarterly,54,138149.
Brown,D.(2002).Introductiontotheoriesofcareerdevelopmentandchoice:Origins,evolution,andcurrent
efforts.EmD.Brown&L.Brooks(Eds.),Careerchoiceanddevelopment(pp.324).SanFrancisco:Jossey
Bass.
Burke,P.(1991).Identityprocessesandsocialstress.AmericanSociologicalReview,56,836849.
Burke,P.J.,&Reitzes,D.C.(1981).Thelinkbetweenidentityandroleperformance.SocialPsychology
Quarterly,44,8392.
ChiChing,Y.(1995).Theeffectsofcareersalienceandlifecyclevariablesonperceptionsofworkfamily
interfaces.HumanRelations,48,265284.
Coimbra,J.L.,Parada,F.,&Imaginrio,L.(2001).Formaoaolongodavidaegestodecarreira.Lisboa:
MinistriodoTrabalhoeSolidariedade.
Day,A.L.,&Chamberlain,T.C.(2006).Committingtoyourwork,spouse,andchildren:Implicationsforwork
familyconflict.JournalofVocationalBehavior,68,116130.
Dockery,A.,Jianghong,L.,&Kendall,G.(2009).Parentsworkpatternsandadolescentmentalhealth[Verso
eletrnica].SocialScience&Medicine,68,689698.Retiradoem10maio2009,de
http://search.bvsalud.org/regional/resources/mdl19084312
Duarte,M.E.(1993).Preocupaesdecarreira,valoresesalinciadasatividadesemadultosempregados.
TesedeDoutoradonopublicada,UniversidadedeLisboa,Lisboa.
Duarte,M.E.(1995).Careerconcerns,values,androlesalienceinemployedmen.TheCareerDevelopment
Quarterly,43,338349.
Duarte,M.E.(2006).Desenvolvimentoegestodecarreiras:Preldioefugas(ouapsicologiadaconstruoda
vida).RevistaPortuguesadePsicologia,39,4163.
Duarte,M.E.,&Rossier,J.(2008).Testingandassessmentinainternationalcontext:Crossandmulticultural
issues.EmJ.A.Athanasou&R.VanEsbroeck(Eds.),Internationalhandbookofcareerguidance.NewYork:
Springer.
Eagle,B.W.,Icenogle,M.L.,Maes,J.D.,&Miles,E.W.(1998).Theimportanceofemployeedemographic
profilesforunderstandingexperiencesofworkfamilyinterrolesconflicts.JournalofSocialPsychology,138,
690709.
Farmer,H.S.(1983).Careerandhomemakingplansforhighschoolyouth.JournalofCounselingPsychology,
30,4045.
FerreiraMarques,J.,&Miranda,M.J.(1995).Developingtheworkimportancestudy.EmD.E.Super&B.
Sverko(Eds.),Liferoles,values,andcareers:Internationalfindingsoftheworkimportancestudy(pp.6274.)
SanFrancisco:JosseyBass.
Ford,M.T.,Heinen,B.A.,&Langkamer,K.L.(2007).Workandfamilysatisfactionandconflict:Ameta
analysisofcrossdomainrelations[Versoeletrnica].JournalofAppliedPsychology,92,5780.Retiradoem10
maio2009,dehttp://search.bvsalud.org/regional/resources/mdl17227151
Frone,M.R.,Russel,M.,&Barnes,G.M.(1996).Workfamilyconflict,gender,andhealthrelatedoutcomes:A
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

12/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

studyofemployedparentsintwocommunitysamples.JournalofOccupationalHealthPsychology,1,5769.
Fursman,L.,&Zodgekar,N.(2009).Flexibleworkarrangements:NewZelandandtheirexperienceswith
flexiblework.FamilyMatters,81,2536.
Fuss,I.,Nubling,M.,Hasselhorn,H.M.,Schwappach,D.,&Rieger,M.A.(2008).Workingconditionsandwork
familyconflictingermanhospitalphysicians:Psychologicalandorganizationalpredictorsandconsequences
[Versoeletrnica].BMCPublicHealth,8,353.Retiradoem10maio2009,de
http://search.bvsalud.org/regional/resources/mdl18840296
Golden,T.D.,Veiga,J.F.,&Sinsek,Z.(2006).Telecommutingsdifferentialimpactonworkfamilyconflict:Is
therenoplacelikehome?[Versoeletrnica].JournalofAppliedPsychology,91,13401350.Retiradoem10
maio2009,dehttp://search.bvsalud.org/regional/resources/mdl17100488
Gottfredson,L.S.(2002).Gottfredsonstheoryofcircumscription,compromise,andselfcreation.EmD.Brown
&L.Brooks(Eds.),Careerchoiceanddevelopment(4thed.,pp.85148).SanFrancisco:JosseyBass.
Gottfredson,L.(2005).ApplyingGottfredsonstheoryofcircumscriptionandcompromiseincareerguidance
andcounseling.EmS.D.Brown&R.W.Lent(Eds.),Careerdevelopmentandcounseling:Puttingtheoryand
researchtowork(pp.71100).Hoboken,NJ:JohnWiley&Sons.
Gouws,D.J.(1995).Theroleconceptincareerdevelopment.EmD.E.Super&B.Sverko(Eds.),Liferoles,
values,andcareers:InternationalfindingsoftheWorkImportanceStudy(pp.2253).SanFrancisco:
JosseyBass.
Greenhaus,J.H.(1971).Aninvestigationoftheroleofcareersalienceinvocationalbehavior.Journalof
VocationalBehavior,1,209216.
Greenhaus,J.H.,&Simon,W.E.(1976).Selfesteem,careersalienceandthechoiceofanidealoccupation.
JournalofVocationalBehavior,8,5158.
Greenhaus,J.H.,&Simon,W.E.(1977).Careersalience,workvalues,andvocationalindecision.Journalof
VocationalBehavior,10,104110.
Greenhaus,J.H.,&Sklarew,N.D.(1981).Somesourcesandconsequencesofcareerexploration.Journalof
VocationalBehavior,18,112.
Grzywacz,J.G.,Arcury,T.A.,Marin,A.,Burke,B.,Carrillo,L.,Quandt,S.A.,Coates,M.L.,&Carrilo,L.
(2007).Workfamilyconflict:ExperiencesandhealthimplicationsamongimmigrantLatinos.JournalofApplied
Psychology,92,11191130.Retiradoem10maio2009,dehttp://search.bvsalud.org/regional/resources/mdl
17638469
Hackett,R.D.,Lapierre,L.M.,&Hausdorf,P.A.(2001).Understandingthelinksbetweenworkcommitment
constructs.JournalofVocationalBehavior,58,392413.
Harpaz,I.,&Fu,X.(2002).Thestructureofthemeaningofwork:Arelativestabilityamidstchange.Human
Relations,55,639646.
Hogg,M.A.(2000).Subjectiveuncertainlyreductionthroughselfcategorization:Amotivationaltheoryofsocial
identityprocess.EuropeanReviewofSocialPsychology,11,233255.
Holland,J.O.(1997).Makingvocationalchoices:Atheoryofvocationalpersonalitiesandworkenvironments
(3aed.).Odessa,FL:PsychologicalAssessmentResources.
Jansen,N.W.,Kant,I.,Kristensen,T.S.,&Nijhuis,F.J.(2003).Antecedentsandconsequencesofworkfamily
conflict:Aprospectivecohortstudy[Versoeletrnica].JournalofoccupationalandEnvironmentalMedicine,45,
479491.Retiradoem10maio2009,dehttp://search.bvsalud.org/regional/resources/mdl12769054
Janzen,B.L.,Muhajarine,N.,&Kelly,I.W.(2007).Workfamilyconflict,andpsychologicaldistressinmenand
womenamongCanadianpoliceofficers[Versoeletrnica].PsychologicalReports,100,556562.Retiradoem
10maio2009,dehttp://search.bvsalud.org/regional/resources/mdl17564232
Kanungo,R.N.(1982).Measurementofjobandworkinvolvement.JournalofAppliedPsychology,67,341349.
Krau,E.(1989).Thetransitioninlifedomainsalienceandthemodificationofworkvaluesbetweenhighschool
andadultemployment.JournalofVocationalBehavior,34,100116.
Kulik,L.(2000).Joblessmenandwomen:Acomparativeanalysisofjobsearchintensity,attitudestoward
unemployment,andrelatedresponses.JournalofOccupationalandOrganizationalPsychology,473,487500.
Lassance,M.C.P.(2005).Adultoscomdificuldadesdeajustamentoaotrabalho:Ampliandooenquadreda
orientaovocacionaldeabordagemevolutiva.RevistaBrasileiradeOrientaoProfissional,6(1),4151.

http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

13/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

Lassance,M.C.P.,&Sparta,M.(2003).Aorientaoprofissionaleastransformaesdomundodotrabalho.
RevistaBrasileiradeOrientaoProfissional,4(1/2),1319.
Lima,M.R.M.(2001).Asalinciadospapisemorientaoedesenvolvimentodecarreira.Psychologica,26,
151160.
Livingston,B.A.,&Judge,T.A.(2008).Emotionalresponsestoworkfamilyconflict:Anexaminationofgender
roleorientationworkingmenandwomen.JournalofAppliedPsychology,93,207216.
Luzzo,D.A.(1994).Ananalysisofgenderandethnicdifferencesincollegestudentscommitmenttowork.
JournalofEmploymentCounseling,31,3845.
Madill,H.M.,Brintnell,E.S.G.,Macnab,D.,Stewin,L.L.,&Fitzsimmons,G.W.(1988).Thedelicatebalance:
Workingandfamilyroles.InternationalJournalfortheAdvancementofCounseling,11,219230.
MOWInternationalResearchTeam.(1987).Themeaningofworking.NewYork:AcademicPress.
Munson,W.M.(1992).Selfsteem,vocationalidentity,andcareersalienceinhighschoolstudents.TheCareer
DevelopmentQuarterly,40,361368.
Naidoo,A.V.,&Jano,R.(2003).Roleconflictofsouthafricanwomenindualcareerfamilies[Verso
eletrnica].PsychologicalReports,93,683686.Retiradoem10demaio2009,de
http://search.bvsalud.org/regional/resources/mdl14723428
Nevill,D.D.(1995).PerceptionsandexpectationsoftheworkerandhomemakerrolesinAustralia,Portugaland
theUnitedStates.EmD.E.Super&B.Sverko(Eds.),Liferoles,values,andcareers:Internationalfindingsof
theworkimportancestudy(pp.339345).SanFrancisco:JosseyBass.
Nevill,D.D.,&Damico,S.(1978).Theinfluenceofoccupationalstatusonroleconflictinwomen.Jounalof
EmploymentCounseling,15,5561.
Nevill,D.D.,&Nazario,A.(1995).TheimportanceofworkintwowavesofCubanimmigrantstotheUnited
States.EmD.E.Super&B.Sverko(Eds.),Liferoles,values,andcareers:Internationalfindingsofthework
importancestudy(pp.296307).SanFrancisco:JosseyBass.
Nevill,D.D.,&Perrota,J.M.(1995).Adolescentperceptionsofworkandhome:Australia,Portugal,andthe
UnitedStates.JournalofCrossCulturalPsychology,16,483495.
Nevill,D.D.,&Super,D.E.(1984).Workrolesalienceasadeterminantofcareermaturityinhighschool
students.JournalofVocationalBehavior,25,3044.
Nevill,D.D.,&Super,D.E.(1988).Careermaturityandcommitmenttoworkinuniversitystudents.Journalof
VocationalBehavior,32,139151.
Ng,T.W.H.,&Feldman,D.C.(2007).Theschooltoworktransition:Aroleidentityperspective.Journalof
VocationalBehavior,71,114134.
Niles,S.G.,&HarrisBowlsbey,J.(2005).Careerdevelopmentinterventionsinthe21stcentury(2nded.).
UpperSiddleRiver,NJ:MerrilPrenticeHall.
Niles,S.G.,&Goodnough,G.E.(1996).Liferolesalienceandvalues:Areviewofrecentresearch.TheCareer
DevelopmentQuarterly,45,6586.
Nurmi,J.,SalmelaAro,K.,&Koivisto,P.(2002).Goalimportanceandrelatedachievementbeliefsand
emotionsduringthetransitionfromvocationalschooltowork:Antecedentsandconsequences.Journalof
VocationalBehavior,60,241261.
Paschoal,T.,&Tamayo,A.(2005).Impactodosvaloreslaboraisedainterfernciafamliatrabalhonoestresse
ocupacional.Psicologia:TeoriaePesquisa,21,173180.
Patel,C.J.,Beekhan,A.,Paruk,Z.,&Ramgoon,S.(2008).Workfamilyconflict,jobsatisfactionandspousal
support:Anexploratorystudyofnursesexperience[Versoeletrnica].Curationis,31(1),3844.Retiradoem
15demaiode2009,dehttp://search.bvsalud.org/regional/resources/mdl18592947
Peavy,R.V.(1997).Aconstructiveframeworkforcareercounseling.EmT.L.Sexton,&B.L.Griffin(Eds.),
Constructivistthinkingincounselingpractice,research,andtraining(pp.122140).NewYork:TeachersCollege.
Perrone,K.M.,&Civiletto,C.L.(2004).Theimpactofrolesalienceonlifesatisfaction.JournalofEmployment
Counseling,41,105116.
Porto,R.N.,&Tamayo,A.(2003).EscaladeValoresrelativosaoTrabalho:EVT.Psicologia:TeoriaePesquisa,
19,145152.

http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

14/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

Porto,J.B.,&Tamayo,A.(2007).Estruturadosvalorespessoais:Arelaoentrevaloresgeraiselaborais.
Psicologia:TeoriaePesquisa,23,6370.
Reitzes,D.C.,&Murtan,E.J.(1994).Selfconceptastheorganizationofroles:Importance,centrality,and
balance.TheSociologicalQuarterly,43,647667.
Rokeach,M.(1973).Thenatureofhumanvalues.NewYork:TheFreePress.
Sarriera,J.C.(2007).OrientaoprofissionalnoBrasil:Abordagenseintervenesemcontextos
diversificados.RevistaBrasileiradeOrientaoProfissional,8(1),99101.
Savickas,M.L.(1993).Careercounselinginthepostmodernera.JournalofCognitivePsychoterapy,7,205215.
Savickas,M.L.(2001).Reinvigoratingthestudyofcareers.JournalofVocationalBehavior,61,381385.
Savickas,M.L.(2002).Careerconstruction:Adevelopmentaltheoryofvocationalbehavior.EmD.Brown&L.
Brooks(Eds.),Careerchoiceanddevelopment(4thed.,pp.49205.).SanFrancisco:JosseyBass.
Savickas,M.L.(2005).Thetheoryandpracticeofcareerconstruction.EmS.D.Brown&R.W.Lent(Eds.),
Careerdevelopmentandcounselingputtingtheoryandresearchtowork(pp.4270).Hoboken,NJ:JohnWiley
&Sons.
Savickas,M.L.,Nota,L.,Rossier,J.,Dauwalder,J.P.,Duarte,M.E.,Guichard,J.,Soresi,S.,VanEsbroeck,R.,
&VanVianen,A.E.M.(noprelo).Lifedesigning:Aparadigmforcareerconstructioninthe21thcentury.
JournalofVocationalBehavior.
Sennett,R.(2008).Acorrosodocarter:Consequnciaspessoaisdotrabalhononovocapitalismo(13aed.).
SoPaulo:Record.(Originalpublicadoem1985)
Stryker,S.(1980).Symbolicinteractionism:Asocialstructuralversion.MenloPark,CA:BenjaminCummings.
Stryker,S.,&Burke,P.J.(2000).Thepast,presentandfutureofanidentitytheory.SocialPsychology
Quarterly,63,284297.
Stryker,S.,&Serpe,R.T.(1994).Identitysalienceandpsychologicalcentrality:Equivalent,overlapping,or
complementaryconcepts?SocialPsychologyQuarterly,57,1635.
Stumpf,S.A.,&Lockhart,M.C.(1987).Careerexploration:Workrolesalience,workpreferences,beliefsand
behavior.JournalofVocationalBehavior,30,258269.
Sue,D.W.,Arredondo,P.,&McDavis,R.J.(1992).Multiculturalcounselingcompetenciesandstandards:Acall
totheprofession.JournalofCounseling&Development,70,477486.
Sugalski,T.D.,&Greenhaus,J.H.(1986).Careerexplorationandgoalsettingamongmanagerialemployees.
JournalofVocationalBehavior,29,102114.
Super,D.E.(1957).Thepsychologyofcareers.NewYork:HarperandRow.
Super,D.E.(1963).Selfconceptsincareerdevelopment.EmD.E.Super,R.Starishevsky,N.Matlin,&J.P.
Jordaan(Eds.),Careerdevelopment:Selfconcepttheory(pp.0116).NewYork:CollegeEntranceExamination
Board.
Super,D.E.(1980).Alifespan,lifespaceapproachtocareerdevelopment.JournalofVocationalBehavior,16,
282298.
Super,D.E.(1982).Therelativeimportanceofwork:Modelsandmeasuresformeaningfuldata.The
CounselingPsychologist,10(4),95103.
Super,D.E.(1995).Values:Theirnature,assessment,andpracticaluse.EmD.E.Super&B.Sverko(Eds.),
Liferolesvalues,andcareers:Internationalfindingsoftheworkimportancestudy(pp.5461).SanFrancisco:
JosseyBass.
Super,D.E.,&Nevill,D.D.(1986a).TheValueScale:Theory,application,andresearch.PaloAlto,CA:
ConsultingPsychologistsPress.
Super,D.E.,&Nevill,D.D.(1986b).TheSalienceInventory:Theory,application,andresearch.PaloAlto,CA:
ConsultingPsychologistsPress.
Super,D.E.,Savickas,M.L.,&Super,C.M.(1996).Thelifespan,lifespaceapproachtocareers.EmD.Brown
&L.Brooks(Eds.),Careerchoiceanddevelopment(3rded.,pp.121178).SanFrancisco:JosseyBass.
Super,D.E.,&B.Sverko,B.(Orgs.).(1995).Liferoles,values,andcareers:Internationalfindingsofthework
importancestudy.SanFrancisco:JosseyBass.
http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

15/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

Sverko,B.(2001).Liferolesandvaluesininternationalperspective:Superscontributionthroughthework
importancestudy.InternationalJournalforEducationalandVocationalGuidance,1,121130.
Sverko,B.,Babarovic,T.,&Sverko,I.(2008).Assessmentofvaluesandrolesalience.EmJ.A.Athanasou&R.
VanEsbroeck(Eds.),Internationalhandbookofcareerguidance(pp.539564).NewYork:SpringerScience.
Sverko,B.,&Super,D.E.(1995).Thefindingsoftheworkimportancestudy.EmD.E.Super&B.Sverko
(Eds.),Liferoles,values,andcareers:Internationalfindingsoftheworkimportancestudy(pp.349358).San
Francisco:JosseyBass.
Sverko,B.,&VizekVidovic,V.(1995).Studiesofthemeaningofwork:Approaches,modelsandsomeofthe
findings.EmD.E.Super&B.Sverko(Eds.),Liferoles,values,andcareers:Internationalfindingsofthework
importancestudy(pp.321).SanFrancisco:JosseyBass.
Tamayo,A.,Lage,S.S.,Monteiro,E.,Curado,R.,Dutra,H.F.,Grico,M.I.M.,&Paulino,J.C.(1993).
Autoconceitoecomprometimentoorganizacional[Resumos].ReunioAnualdePsicologia,23(p.233).Ribeiro
Preto,SP:SociedadeBrasileiradePsicologia.
Tamayo,A.,Souza,M.G.S.,Vilar,L.S.,Ramos,J.L.,Albernaz,J.V.,&Ferreira,N.P.(2001).Prioridades
axiolgicasecomprometimentoorganizacional.Psicologia:TeoriaePesquisa,17,2735.
Teixeira,M.A.P.,Bardagi,M.,Lassance,M.C.P.,&Silva,M.C.(2007).Produocientficaemorientao
profissional:UmaanlisedaRevistaBrasileiradeOrientaoProfissional.RevistaBrasileiradeOrientao
Profissional,8(2),2540.
Thoits,P.A.(1983).Multipleidentitiesandpsychologicalwellbeing:Areformulationandtestofthesocial
isolationhypothesis.AmericanSociologicalReview,49,174257.
Toni,M.(2003).Visessobreotrabalhoemtransformao.Sociologias,9,246286.
Wadsworth,L.L.(2003).Theapplicationofroleidentitysaliencetothestudyofsocialsupportandworkfamily
interaction.TesedeDoutoradonopublicada,DavidEcclesSchoolofBusiness,TheUniversityofUtah,Utah.
Warr,P.B.,Jackson,P.,&Banks,M.(1988).Unenploymentandmentalhealth.JournalofSocialIssues,44,47
68.
Watson,M.B.,&Stead,G.B.(1990).Worksalienceofsouthafricanadolescents.JournalofVocational
Behavior,36,249257.
Watson,M.B.,Stead,G.B.,&DeJager,J.(1995).ThecareerdevelopmentofblackandwhitesouthAfrican
universitystudents.InternationalJournalfortheAdvancementCounseling,18,3947.
Witt,L.A.,&Carlson,D.S.(2006).Theworkfamilyinterfaceandjobperformance:Moderatingeffectsof
conscientiounessandperceivedorganizationalsupport[Versoeletrnica].JournalofOccupationalHealth
Psychology,11,343357.Retiradoem15maio2009,dehttp://search.bvsalud.org/regional/resources/mdl
17059298
Yanico,B.J.(1981).Sexroleselfconceptandattitudestooccupationaldaydreamsandfuturefantasiesof
collegewomen.JournalofVocationalBehavior,19,290301.
Young,R.A.,Valach,L.,&Collin,A.(2002).Acontextualistexplanationofcareer.EmD.Brown&L.Brooks
(Eds.),Careerchoiceanddevelopment(4thed.,pp.206254).SanFrancisco:JosseyBass.

Recebido:16/01/2009
1Reviso:19/06/2009
Aceitefinal:11/09/2009

1OsautoresagradecemProfa.Dra.MariaEduardaDuartepelaleituraatentaerelevantessugestes.
2Endereoparacorrespondncia:UniversidadeFederaldoRioGrandedoSul.InstitutodePsicologia.Rua:

RamiroBarcelos,2600,sala117,90.035003,PortoAlegreRS,Brasil.Fone:(51)33085454.Email:
maria.lassance@ufrgs.br.

http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

16/17

26/03/2015

RevistaBrasileiradeOrientaoProfissionalCarreiraesalinciadospapis:integrandoodesenvolvimentopessoaleprofissional

Sobreosautores
*MariaCliaLassancepsiclogapelaPontifciaUniversidadeCatlicadeSoPaulo(PUCSP),Mestreem
AconselhamentoPsicopedaggicopelaPontifciaUniversidadeCatlicadoRioGrandedoSul(PUCRS),
doutorandadoProgramadePsgraduaoemPsicologiadaUniversidadeFederaldoRioGrandedoSul
(UFRGS).ProfessoraAdjuntadoDepartamentodePsicologiadoDesenvolvimentoedaPersonalidadedoInstituto
dePsicologiadaUFRGS,membrodaequipetcnicadoCentrodeAvaliaoPsicolgica,SeleoeOrientao
Profissional(CAPSOP/UFRGS)edoNcleodeApoioaoEstudante(NAE/UFRGS).Fundadoraeexpresidenteda
AssociaoBrasileiradeOrientaoProfissional.
**JorgeCastellSarrieraDoutoremPsicologiaeEspecialistaemPsicologiaOrganizacional,professordo
DepartamentodePsicologiadoDesenvolvimentoedaPersonalidadedoInstitutodePsicologiadaUniversidade
FederaldoRioGrandedoSul(UFRGS),pesquisadordoCNPqecoordenadordoGrupodePesquisaemPsicologia
Comunitria(UFRGS).

Todoocontedodesteperidico,excetoondeestidentificado,estlicenciadosobumaLicenaCreativeCommons

AssociaoBrasileiradeOrientadoresProfissionais

UniversidadedeSoPaulo
FaculdadedeFilosofia,CinciaseLetrasdeRibeiroPreto
DepartamentodePsicologiaeEducao
Av.Bandeirantes,3900MonteAlegre
14040901RibeiroPretoSP
Tel.:+551636023789
lucileal@ffclrp.usp.br

http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?pid=S167933902009000200004&script=sci_arttext

17/17

Вам также может понравиться