Miguel Garcia-Fernandez. Arquetipos Femininos No Imaxinario Social Do Occidente Medieval-Libre PDF

MIGUEL GARCA-FERNNDEZ
SILVIA CERNADAS MARTNEZ

AURORA BALLESTEROS FERNNDEZ
(eds.)
AS MULLERES
NA
HISTORIA DE GALICIA
COMUNICACINS /
MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS
AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA
Arquetipos femininos no imaxinario social do Occidente medieval

(ss. XII-XIII)1
Miguel Garca-Fernndez
Universidade de Santiago de Compostela
O medievalista francs Georges Duby afirmou que non podemos separar o vivido
do soado2. Por iso, ao mesmo tempo que a historia das mulleres e do xnero pretende
coecer a realidade social das mulleres, tamn necesario preguntarse pola muller
abstracta, dicir, polos arquetipos femininos que arraigaron no imaxinario social do
Occidente medieval e que deixaron a sa pegada tanto nas fontes xurdicas e eclesisticas
coma nas literarias e iconogrficas; fontes que, anda sendo maioritariamente
androcntricas, resultan imprescindibles hoxe en da para coecer mellor a vida desa outra
metade da humanidade que, durante moito tempo, ficou sen historia a ollos dos
investigadores.
A meirande parte deses arquetipos femininos, construdos e consolidados nos
sculos XII e XIII, insistiron na debilidade, inferioridade e subordinacin das mulleres.
Foron representacins da feminidade que tiveron entre as sas bases as afirmacins de
persoeiros tan destacados como Isidoro de Sevilla, pero que perduraron at os tempos
baixomedievais como denunciou Cristina de Pizn nA cidade das mulleres. De todos
modos, non podemos falar da muller pensada en singular, senn das mulleres pensadas,
pois non unha senn varias, as imaxes femininas que xurdiron no seo da sociedade
patriarcal do momento. Ademais, debe terse en conta que son representacins elaboradas
por homes e, polo tanto, remiten a unha realidade externa e con prexuzos.
Anda as, reivindicamos o estudo dos tpicos da mentalidade colectiva como un
elemento mis a ter en conta para avanzar nos estudos da historia do xnero3. Recuperamos
un enfoque historiogrfico herdado da historia das mentalidades, especialmente da obra
O presente artigo sintetiza algns dos aspectos tratados polo autor no Traballo Academicamente Dirixido As
mulleres na Europa feudal (ss. XII-XIII). Arquetipos femininos no imaxinario social do Occidente medieval,
realizado baixo a direccin do prof. Dr. D. Ermelindo Portela Silva durante o curso acadmico 2009/10.
2
DUBY, Georges, El caballero, la mujer y el cura. El matrimonio en la Francia feudal, Madrid, Taurus, 1992,
p. 143.
3
PALLARES MNDEZ, Mara del Carmen, Ilduara, una aristcrata del siglo X, Sada, Edicis do Castro, 2004,
p. 5. Presentaremos aqu, de forma esquemtica, algunhas das representacins femininas mis habituais no que
Pallares Mndez identificou como o dereito, a Igrexa e a literatura, forxadores dunha superestrutura xurdica
e ideolxica con amplo peso do masculino. Cf. PALLARES MNDEZ, Mara del Carmen, A vida das mulleres
na Galicia medieval (1100-1500), Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1993
(reed. 2003).
- 141 -
COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS
de Georges Duby, pero actualizado dende a Nova Historia Cultural e co enfoque social da
profesora Mara del Carmen Pallares Mndez. Intersanos o imaxinario colectivo medieval
para contrastalo coa vida coti pero, tamn, como un produto cultural en si mesmo, creado
no seo dunha realidade social concreta.
I. Entre Eva e Mara: as mulleres no pensamento eclesistico.

I.1. Imaxes femininas nos discursos da Igrexa Medieval.
O primeiro gran forxador dunha superestrutura ideolxica cun amplo peso do
masculino foi a Igrexa medieval. Pensadores e canonistas foron recollendo e elaborando
unha tradicin plurisecular que insistiu na inferioridade das mulleres respecto dos homes.
Os clrigos tian o monopolio da escritura e a palabra, ademais dunha forte
influencia social; por iso, importante descubrir como representaban s mulleres das que
cada vez estaban mis afastados pola imposicin do celibato. Mis que describir unha
realidade, o que fixeron foi imaxinar e isto levrono a cabo dende a distancia e o temor,
polo que non de estraar que un dos trazos dominantes deste pensamento sexa a
misoxinia4.
No sculo VII apareceu unha das obras mis influentes no pensamento da
cristiandade medieval: as Etimoloxas de Isidoro de Sevilla, onde o autor reflexionou sobre
os termos latinos mulier e femina. Nas conclusins reflicte unha sntese dos tpicos que
aparecern reiterados nos discursos eclesisticos posteriores: as mulleres, diferentes polo
seu sexo, deban estar sometidas aos homes e eran dbiles de corpo e perigosas pola sa
gran concupiscencia. Os seus nicos valores positivos eran a maternidade e o feito de
constiturse como obxecto para que os homes desafogasen o seu ardor sexual afastndose
dos praceres homosexuais5.
Nos sculos XII e XIII consolidronse tres figuras femininas que condensaban este
pensamento eclesistico: Eva, Mara (Ave) e, simbolizando un proceso de achegamento
entre as das anteriores, Mara Magdalena. Estes arquetipos fronse instalando no
imaxinario colectivo cun arraigo destinado a perdurar durante moito tempo. O dualismo
Eva-Ave, mitigado pola presenza da pecadora arrepentida, a mis al dun simple modelo
terico para chegar a transformarse na metfora das opcins de vida que a sociedade
medieval, arraigada nos principios patriarcais, ofreca s sas mulleres. A virxe, a casada e a
4
DALARUN, Jacques, La mujer a ojos de los clrigos en DUBY, Georges e PERROT, Michelle (Dirs), Historia
de las mujeres. 2. La Edad Media, Madrid, Taurus, 2006, p. 41.
5
Isidoro de Sevilla, Etimologas, vol. II, Madrid, Biblioteca de Autores Cristianos, 1995, pp. 42-43. Citado en
PALLARES MNDEZ, M. C., Ilduara op. cit, p. 6.
- 142 -
viva6 poderan identificarse respectivamente coa Virxe Mara, a tentadora Eva e a

Magdalena, smbolo da intermediacin.
Eva
Eva, a nai da humanidade e causante do pecado orixinal, personificaba para o clero e
a sociedade medieval o arquetipo feminino mis negativo: representaba a concupiscencia
feminina e a forza da seducin que arrastraba e devoraba aos homes. Creada a partir da
costela de Adn, era a compaeira que Deus lle outorgara a este e deba estar subordinada a
el. Ademais, a superioridade do varn reafirmbase ao ser ela quen se deixara seducir polo
demo e a que arrastrara a Adn desobediencia contra Deus.
O castigo que afectou a tdalas sas fillas trala expulsin do paraso pua de
manifesto o papel reprodutor que, dende as orixes, pareca caracterizar a presenza feminina
na sociedade7. Mentres tanto, os varns tian que gaar o pan coa suor da sa fronte.
Estamos ante unha primeira divisin sexual do traballo que permitiu consolidar a
identificacin das mulleres co universo domstico e os homes coa proxeccin pblica.
A misoxinia foi unha realidade fortemente consolidada na cultura clerical e non se
pode desvincular da crecente repulsa que a Igrexa manifestou cara a sexualidade8. Ademais,
insistimos en ver na separacin que se impuxo entre os eclesisticos e as mulleres, dicir,
na imposicin do celibato, un elemento explicativo mis neste proceso que levou a que a
muller fose considerada cada vez mis como un obxecto de luxuria contra o que os homes
se deban defender para vencer as tentacins.
Despois da gran reforma do sculo XI foron moitos os homes da Igrexa que se
ocuparon de reflexionar sobre as mulleres nos seus sermns, manuais de confesin,
epstolas, etc9. Para eles, as mulleres eran a tentacin e as grandes pecadoras. De natureza
dbil e pasiva, considerbanse perigosas para os homes e a sociedade en xeral: cometan
6
Esta foi a clasificacin das mulleres que mis xito tivo entre os pensadores medievais, pese a non ser a
nica. Sobre as diferentes propostas vxase CASAGRANDE, Carla, La mujer custodiada en DUBY, G. e
PERROT, M. (Dirs), Historia de las mujeres..., op. cit., p. 109 e ss.
7
Multiplicarei os traballos das tas preeces. Con dor parirs aos teus fillos; o teu desexo arrastrarate cara o
teu marido, que te dominar, Xnese, 3, 16.
8
O cisterciense Bernard de Morlaas fala das mulleres nestes termos: La femme ignoble, la femme perfide, la
femme lche / Souille ce qui est pur, rumine limpit, gche toute action. / Gouffre de sensualit, instrument
de labme, bouche des vices / elle ne recule devant rien et conoit de son pre et de son fils / Femme vipre,
non pas tre humain, mais bte fauve / Femme perfide, femme ftide, femme infecte, citado por
BONNASSIE, Pierre, Les 50 mots clefs de lhistoire mdivale, Toulouse, ditions Privat, 1981, p. 127. Neste
contexto non difcil entender o gran interese da Igrexa por regulamentar as prcticas sexuais determinando
unha gran cantidade de perodos de abstinencia en funcin de conmemoracin relixiosas (Coresma, das de
xaxn, etc.) ou das situacins propias da feminidade (menstruacin, embarazo, tempo de aleitar, etc.).
9
Vxase DUBY, Georges, Damas del siglo XII. 3. Eva y los sacerdotes, Madrid, Alianza Editorial, 1998.
- 143 -
infanticidios, eran luxuriosas, enganaban aos demais, elaboraban sortilexios que debilitaban
a vontade e a capacidade reprodutora dos maridos De todos modos, unha anlise
exhaustiva dos diferentes autores permite afirmar que o pensamento eclesistico non foi
homoxneo, existindo espazos para o xurdimento de contra-arquetipos femininos de matriz
positiva.
A Eva do imaxinario medieval fxose omnipresente tanto nas obras dirixidas aos
homes da Igrexa como nas coleccins de sermns que se predicaban ao pobo. Por iso,
xeneralizouse o discurso da necesidade de establecer sobre as mulleres unha custodia
masculina permanente. Este modelo de custodia esixa: reprimir, vixiar e enclaustrar, pero
tamn protexer, preservar e coidar10.
Toda muller que se rebelara contra a subordinacin e a custodia masculina sera
acusada de rebelda, de pecadora contra a orde social que Deus quera. Sera unha filla de
Eva dominada pola sa perversa natureza feminina, perigosa e, consecuentemente,
merecedora de castigo. A liberdade non formaba parte das caractersticas que se asignaban
ao ideal de muller. Ao contrario, todo ataque contra a submisin, a humildade, a
mansedume e a obediencia non facan mis que confirmar os vicios que corrompan o
esprito e o corpo femininos.
Do mesmo xeito que Eva representaba para a Igrexa o arquetipo feminino negativo
por excelencia, a casada situbase no chanzo inferior do modelo de encadramento social das
mulleres que desearon os clrigos deste perodo. Ser viva e virxe eran estados mellor
considerados segundo a concepcin de vida que recolla o dereito cannico, un sistema de
ordenacin social que apostaba pola virxindade como o mellor camio para superar os
vicios das Evas medievais11. Daquela, o matrimonio non deixaba de considerarse mis que
como un mal menor, empregado en aras da procreacin e da contencin sexual irregular.
Afastadas do gozo carnal, as mulleres casadas deban acomodar a sa concupiscencia ao
dbito conxugal e a un modelo de castidade. Facase necesario que reprimisen o ardor
sexual inesgotbel que os clrigos e os varns, en xeral, lles atribuan. Ademais, a custodia
deba reforzarse, pois temase que a insaciabilidade das mulleres as conducira ao adulterio,
pecado e transgresin da orde social moi grave. A preocupacin non pareca radicar tanto en
conservar a honra da muller como a do marido e a da familia.
10
Ver CASAGRANDE, C., La mujer custodiada, op. cit., p. 126.

Sobre este modelo de ordenacin das mulleres no seo da sociedade cristi vxase CASAGRANDE, C., La
mujer custodiada, op. cit., p. 116 e ss.
11
- 144 -
Mara
Pola contra, a Virxe simbolizaba o ideal das mulleres virtuosas. O camio de
imitacin do modelo mariano era un camio de perfeccin, de renuncia propia feminidade
entendida en sentido negativo. Mara encarnaba uns valores perfectos. Concibida sen
pecado, a virxindade mariana12 non se enfrontaba a outro dos seus trazos mis
caractersticos, a maternidade.
O perodo plenomedieval foi o momento da gran eclosin do culto mariano e, no
mbito peninsular, as Cantigas de Santa Mara de Afonso X destacaron como un gran
tributo literario ofrecido a este arquetipo feminino de perfeccin. Fronte aos vicios de Eva,
as virtudes que representaba Ave permitiron crear unha dicotoma feminina que arraigou
con forza na mentalidade medieval13.
Mara era sinnimo de virxindade, submisin, modestia, obediencia, misericordia e
instinto maternal; por iso, serva de exemplo para que as mulleres e, especialmente, as
esposas asumiran un modelo de castidade, subordinacin, silencio e preocupacin pola
procreacin como fin ltimo da conxugalidade14. Non obstante, se anteriormente
identificabamos a Eva coas casadas, sometidas ao xugo conxugal e condenadas
procreacin, a perfeccin do modelo mariano asimilarase mellor anda coas mulleres que,
voluntariamente ou como froito das estratexias familiares, foron destinadas virxindade. Os
votos eran o mellor camio para escapar dos impedimentos do sexo feminino. De feito, para
Toms de Aquino, a monxa era promovida dignidade do home, quedando liberada de
someterse a el15. As, a vida nunha comunidade relixiosa ofrecalles s mulleres unha
dignidade superior s casadas, sendo idnea para virxes, mulleres arrepentidas e, tamn,
para as vivas16. De tdolos xeitos, pese perfeccin da sa santidade, Mara ficaba
sometida supremaca do varn do mesmo modo que as mulleres do convento quedaban
12
Esta caracterstica da Virxe froito dun longo proceso temporal que transforma a Mara en cada vez mis
virxe, nun contexto de revalorizacin da virxindade que, impulsada dende a xerarqua eclesistica, pasa a ter
unha supremaca absoluta con relacin aos outros tipos de condicin feminina como a esposa ou a viva.
DALARUN, J., La mujer a ojos de los clrigos en DUBY, G. e PERROT, M. (Dirs), Historia de las mujeres
op. cit., pp. 52-53 e 56.
13
Esta ponse de manifesto claramente na Loor de Santa Mara, do departimento que entre Ave Eva do
cancioneiro afonsino, PALLARES MNDEZ, M. C., A vida das mulleres op. cit., p. 26.
14
Anda as, foi Sara o exemplo bblico que mellor defina o arquetipo da boa esposa: nora respectuosa,
esposa fiel, nai dilixente, avisada ama de casa, muller irreprochable dende todo punto de vista en VECCHIO,
Silvana, La buena esposa en DUBY, G. e PERROT, M. (Dirs), Historia de las mujeres op. cit., p. 147.
15
ANDERSON, Bonnie S. e ZINSSER, Judith P., Historia de las mujeres. Una historia propia, Barcelona,
Crtica, 2007, pp. 219-220.
16
Casos como o da erudita Elosa, amante de Abelardo, poen de manifesto que, pese boa consideracin que
o ingreso en relixin poda ter para a sociedade e, particularmente, para os clrigos, moitas entraron porque as
sas familias ou as circunstancias as obrigaron. Parece que a propia Elosa chegou a afirmar que preferira ser
meretriz antes que esposa ou relixiosa. Vxase DUBY, Georges, Damas del siglo XII. 1. Elosa, Leonor, Iseo y
algunas otras, Madrid, Alianza Editorial, 1995, pp. 63-93.
- 145 -
excludas, por regra xeral, da participacin nas estruturas xerrquicas da Igrexa e das
funcins sacerdotais.
Mara Magdalena
Ao tratar de guiar os comportamentos sociais femininos, os clrigos crearon unha
ponte de enlace, unha figura mediadora, entre a natureza perversa das mulleres e o ideal de
perfeccin mariano: o arquetipo da Mara Magdalena17. s mulleres que renunciaban vida
pecaminosa que as arrastraba a sa prfida natureza e que aceptaban o modelo de
castidade e virxindade mis prximos ao ideal mariano (nai, esposa, Virxe), abraselles
unha posibilidade de redencin a ollos dos clrigos. A salvacin facase factible a travs do
arrepentimento.
O culto a Magdalena creceu de forma espectacular ao longo dos sculos XI e XII
estendndose o topos da pecadora arrepentida por toda a haxiografa cristi occidental18. O
recurso a esta santa foi unha chamada modificacin dos costumes e asimilacin dos
novos modos de comportamento que a Igrexa e os seus membros desexaban implantar na
sociedade e, de forma particular, entre as mulleres.
Magdalena era a personificacin da pecadora arrepentida e ofrecase como modelo
de perdn dos pecados, especialmente s prostitutas pero, tamn, a todas aquelas mulleres
que pecaban para gaar o seu sustento pero que acababan como mulleres pas ou encerradas
en conventos nos que podan acadar o ideal de santidade contemporneo19. Seguindo cos
razoamentos anteriores, o arquetipo da Magdalena tamn se acomodara a unha viuvez na
que se renunciaba a un posible segundo matrimonio, para entrar no convento.
***
En definitiva, as mulleres eran Evas tentadoras per se e s pareca que puidesen
redimirse cando a sa sexualidade mudaba pola castidade (no matrimonio e na viuvez) ou
pola virxindade absoluta (no caso das monxas).
17
Podemos falar dunha autntica creacin desta figura no Occidente medieval a partir da obra de Gregorio
Magno, quen reuniu a tres personaxes bblicos nunha nica muller: Mara de Magdala, da que Xess quitou
sete demos e que sera a primeira testemua da sa resurreccin; Mara de Betania, irm de Marta e Lzaro, e
a pecadora annima que na casa de Simn chorou sobre os ps de Cristo, DALARUN, J., La mujer a ojos de
los clrigos en DUBY, G. e PERROT, M. (Dirs), Historia de las mujeres op. cit., p. 59. Sobre a Magdalena no
imaxinario medieval, cf. DUBY, Georges, Damas del siglo XII. 1, op. cit., pp. 35-62.
18
Este topos tia procedencia oriental, pero neste momento arraigou por todo Occidente, onde a extensin do
perdn a estas mulleres de pasado luxurioso non implica unha infravaloracin por parte da Igrexa do pecado
carnal. De feito, a Igrexa perpetuou un modelo cultural que va na muller un perigo continuo, a impureza e o
axente que poda poer en perigo a espiritualidade masculina, PILOSU, Mario, A mulher, a luxuria e a Igreja
na Idade Media, Lisboa, Estampa, 1995, p. 176.
19
PILOSU, M., A mulher, a luxuria e a Igreja, op. cit., p. 164.
- 146 -
I.2. Orixe, consolidacin e incidencia social do modelo eclesistico.

Nos sculos XII e XIII, a Igrexa era depositaria de amplos poderes temporais e
espirituais, logrando un forte intervencionismo poltico, social, econmico e ideolxico20.
Por iso, non de estraar que o discurso relativo s mulleres que crearon os eclesisticos
tivese tanta incidencia na realidade social.
As Sagradas Escrituras foron a fonte da que se extraeron un maior nmero de
arquetipos femininos para empregar nos sermns e nas obras eclesisticas. A Primeira Carta
de San Paulo aos Corintios, por exemplo, foi un dos textos mis usados para lexitimar a
supremaca do varn21 e insistir na culpabilidade da muller hora de arrastrar humanidade
cara o pecado orixinal. Posteriormente, a reforma gregoriana e os seus principios
reformados (separacin entre o mundo secular e o eclesistico, fortalecemento e autonoma
da Igrexa e defensa do celibato como estado de perfeccin dos relixiosos) conformaron o
contexto para que se consolidase a imaxe dicotmica das mulleres: a Eva pecadora,
autntica representacin da natureza feminina, fronte Virxe Mara que, modelo de virtudes
e carente de pecado, deba ser o exemplo de perfeccin a imitar.
A alta xerarqua eclesistica e os monxes foron os creadores e difusores deste
modelo de pensamento ortodoxo. Porn, os laboratores, mis afastados da cultura letrada
e dirixidos por un clero cuxos costumes pouco diferan dos seus, tardaran mis en asimilar
unha mensaxe que, ao mesmo tempo, empezaba a inundar a arte relixiosa coa que entraran
en contacto mis facilmente.
O discurso creado era claramente misxino como se pon de manifesto en fontes tan
empregadas polos historiadores como a Historia Compostel. A raa Urraca, muller que
herdou con plenos dereitos o trono casteln-leons, logrou manter o exercicio do poder nas
sas mans pese s grandes tribulacins que se produciron durante o seu reinado. Porn,
nesta obra aparece criticada baixo o peso da ideoloxa clerical. As mulleres eran perversas,
astutas, herdeiras de Eva e, daquela, a raa, polo simple feito de ser muller, compartira con
elas os mesmos vicios e desatinos22. De todos modos, tampouco as mulleres que se
20
PALLARES MNDEZ, Mara del Carmen e PORTELA SILVA, Ermelindo, De Xelmrez aos irmandios. A
Galicia feudal (sculos XII-XV), vol. II, O encadramento social e a loita polo poder, A Corua, Arrecife
Edicins, 2007, p. 54.
21
A cabeza da muller o home e ademais, a muller que ora ou profetiza coa cabeza descuberta deshonra ao
marido que a sa cabeza porque o home non debe cubrir a cabeza, porque imaxe e gloria de Deus, pero a
muller gloria do home, pois o home non procede da muller, senn a muller do home, o home non foi
creado para a muller, senn a muller para o home (Primeira Carta aos Corintios, 11, 3, 5, 7-9).
22
Vxase PALLARES MNDEZ, M. C., A vida das mulleres op. cit., p. 27 e PALLARES MNDEZ, Mara del
Carmen e PORTELA SILVA, Ermelindo, La reina Urraca y el obispo Gelmrez. Nabot contra Jezabel en
FONSECA, Lus Ado da, AMARAL, Lus Carlos e FERREIRA SANTOS, Mara Fernanda (Eds.), Os Reinos
- 147 -
achegasen mis ao modelo de santidade feminina teran a oportunidade de situarse en p de

igualdade cos homes, xa que nin as teran a opcin de recibir as ordes sagradas; pois, ao
contrario, a Igrexa sempre se manifestou receosa da palabra feminina23.
Dentro do pensamento eclesistico, tivo un papel fundamental o proceso de
institucionalizacin do matrimonio cristin24. Para os clrigos, o matrimonio non era o
mellor estado posible para o ser humano, senn a virxindade, pero o intervencionismo
eclesistico neste mbito tia a sa lxica ao ser o matrimonio un dos fundamentos de toda
formacin social. A reforma dos costumes do clero pasaba por universalizar o celibato
propio da vida monstica entre os clrigos e, no relativo aos laicos, pretendeuse modelar os
seus comportamentos implantando un modelo matrimonial propiamente cristin. Anda as,
isto non impediu que os amancebamentos, a prostitucin e as relacins extraconxugais25
fosen respostas habituais a problemas como a falta de amor ou a imposicin da
indisolubilidade matrimonial.
No dereito cannico foise configurando paulatinamente ese modelo matrimonial
que reflecta o pensamento dos clrigos reformistas e que foi substitundo ao modelo laico
pre-existente nun longo proceso de reordenamento social26. Tratbase dun modelo
matrimonial definido por unha serie de principios como a exogamia, a indisolubilidade ou a
libre eleccin e o consentimento dos cnxuxes. Principios que se enfrontaban a un modelo
estritamente laico no que rexan fundamentos como a endogamia, a posibilidade do repudio
/ divorcio para celebrar unhas segundas nupcias, as como o estrito control da familia sobre
a eleccin conxugal dos mozos.
A incidencia social do novo modelo matrimonial non sempre estivo en concordancia
co conxunto de estratexias que os poderes feudais desenvolvan a travs do matrimonio e a
parentela. O modelo terico (exogmico, mongamo e indisoluble) foi incumprido en
Ibricos na Idade Media. Libro de Homenagem ao Professor Doutor Humberto Carlos Moreno, vol. II, Porto,
Librara Civilizao Editora, 2003, pp. 957-962.
23
San Paulo ordenou que as mulleres nas reunins que calen, pois non lles est permitido falar; deben estar
sometidas aos seus maridos como di a lei. E se queren aprender algo, que pregunten na casa aos seus maridos,
pois non est ben que a muller fale na asemblea (Primeira Carta aos Corintios, 14, 34-35).
24
Ademais dos traballos de Duby, vxase MARTN, Jos Luis, El proceso de institucionalizacin del modelo
matrimonial cristiano en IGLESIA DUARTE, Jos Ignacio de la (Coord.), La familia en la Edad Media. XI
Semana de Estudios Medievales, Logroo, 2001, pp. 151-178.
25
Realidade que ter efectos particularmente negativos se o adulterio feminino. Sobre este tema vxase,
MARTN, Jos Luis, Efectos sociales del adulterio femenino en TRILLO SAN JOS, Carmen (Ed.), Mujeres,
familia y linaje en la Edad Media, Granada, Universidad de Granada, 2004, pp. 137-190.
26
SILVA, Carolina Gual da, At que a morte os separe: casamento reformado nos sculos XI-XII, So
Paulo, Universidade de So Paulo, 2008. Nesta obra comprase o Decretum de Burchard de Worms tamn
estudado en DUBY, G., El caballero, la mujer y el cura, op. cit., pp. 51-66-, o Concordia discondantium
canonum de Graciano, a lexislacin cannica dos tres primeiros Concilios de Letrn e os decretais de
Alexandre III.
- 148 -
reiteradas ocasins nos comportamentos matrimoniais dos sectores privilexiados27. De feito,

nas alianzas inter-monrquicas e inter-nobiliarias dos sculos XII e XIII, xurdiron
complicadas controversias entre o papado e os reinos arredor de ameazas de excomuns e
disolucins matrimoniais28. De todos modos, a Igrexa acabou por impoer os seus criterios
sobre a aristocracia, anda que ofrecendo unha certa marxe de manobra para facilitar a sa
aceptacin social.
Como vemos, a Igrexa creou un modelo terico de ordenacin social no que se
intentou situar s mulleres nunha posicin secundaria respecto do varn. Pero, ao mesmo
tempo que utilizou aos clrigos para divulgar ese modelo ideal, no seu seo, a vida
eclesistica non conseguiu depurar prcticas sociais como o concubinato ou o
amancebamento de relixiosos.
Paulatinamente e grazas sa situacin socio-cultural privilexiada, o estamento
clerical logrou establecer con forza no imaxinario social as sas ideas sobre as mulleres. De
todos modos, non se caeu na simplificacin excesiva (Ave-Eva) do pensamento intelectual,
favorecendo a aparicin dunha serie de imaxes -como as que aparecen na lexislacin
conciliar- que representaban s mulleres no seo da sociedade e non marxe dela29.
II. O marco xurdico das mulleres.

II.1. As mulleres perante as leis.
A lexislacin medieval transmitiu unha determinada imaxe das mulleres e, ao
mesmo tempo, ofreceulles a estas un marco xurdico de proteccin para paliar a debilidade,
a subordinacin e a indefensin que lles asignaba.
As Sete Partidas de Afonso X O Sabio constiten a principal achega lexislativa
destes sculos. Porn, as Partidas afonsinas non estiveron en vigor ata o sculo XIV. Anda
as, o seu valor resulta incuestionable pois mis ca unha imposicin legal, unha reflexin
moral, unha meditacin sobre diversos temas () que seguramente responden ao sentir dun
amplo espectro social30. Ademais, o Fuero Real e os diferentes foros e ordenamentos
27
Vxase DUBY, G., El caballero, la mujer y el cura, op. cit., ou do mesmo autor, Damas del siglo XII. 2. El
recuerdo de las abuelas, Madrid, Alianza Editorial, 1998.
28
PASTOR, Reyna, Estrategias de los poderes feudales: matrimonio y parentesco en LPEZ CORDN, M
Victoria e CARBONELL ESTELLER, Montserrat (Eds.), Historia de la mujer e historia del matrimonio, Murcia,
Universidad de Murcia, 1997, p. 29 e ss.
29
ARRANZ GUZMN, Ana, Imgenes de la mujer en la legislacin conciliar (siglos XI-XV) en Las mujeres
medievales y su mbito jurdico, Madrid, Universidad Autnoma de Madrid, 1983, p. 33.
30
PALLARES MNDEZ, M. C., A vida das mulleres op. cit., p. 15.
- 149 -
urbanos deste perodo ou inmediatamente anteriores son outras fontes imprescindibles para
os estudos sobre a condicin feminina neste perodo.
A lexislacin medieval, escrita por homes, insistiu na inferioridade feminina:
otrosi de mejor condicin es el varon que la mujer31. Tratbase dunha inferioridade
biolxica reinterpretada en clave xurdica e social32. Entre outras cousas, as mulleres
quedaban marxinadas e excludas de testificar33 pois, no dereito, igual que no pensamento
eclesistico, tamn se ofreca unha visin negativa da natureza feminina34.
Ante a sa debilidade, as leis entendan que as mulleres precisaban da proteccin
masculina35, polo que os homes deban exercer a sa tutela permanente sobre a vida delas.
De estar baixo a proteccin do pai, no matrimonio pasaba a ser o marido quen se
responsabilizaba de coidar e protexer esposa e nai dos seus fillos. S a condicin de viva
pareca outorgar un maior grado de autonoma que lles permitira tomar decisins propias
como, por exemplo, escoller un segundo cnxuxe. Porn, os primeiros matrimonios
parecan estar absolutamente condicionados polo contrato entre as familias. Casar sen o
consentimento do pai, dos irmns ou da parentela era un comportamento perseguido e
castigado polas leis, xa que atentaba contra a orde social establecida36.
O matrimonio era minuciosamente tratado nos cdigos lexislativos en tdolos seus
tempos, dende os desposorios at o casamento propiamente dito37. Como vimos, a novidade
31
Partida IV, Ttulo XXIII, Lei II.

M del Pilar Snchez relaciona a negativa valoracin xurdica das mulleres co carcter blico da sociedade
tradicional. SNCHEZ VICENTE, Mara del Pilar, La condicin jurdica de la mujer a travs de las Partidas,
Universidad de Oviedo, 1985, memoria de licenciatura indita, p. 14.
33
Ver PALLARES MNDEZ, M. C., A vida das mulleres op. cit., pp. 16-17. A marxinacin feminina
obsrvase claramente no feito de especificar unha serie de fechos mugeriles nos que si poderan testificar por
considerar que lles eran propios: en cosas que fueren fechas o dichas en bao, e en forno, e en molino, e en
rio, e en fuente, e sobre filamentos, e sobre teximientos, e sobre partos, e en catamientos de muger, e en otros
fechos mugeriles, e non en otras cosas si non en las que manda la ley, si non fuer muger que ande en
semeianza de varn, que non queremos que testimonie si non en cosas que sea contra rey o contra su seorio
(Fuero Real, Ttulo 8, Lei 8).
34
Significativo o caso do Hermafroditus que ver limitados os seus dereitos si tira mas a natura de
muger que de varon (Partida VI, I, X). A esencia feminina, independentemente dos comportamentos cotins
que poidan manifestar as mulleres, a que determina unha actitude adversa contra elas, SNCHEZ VICENTE,
M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., p. 17.
35
Sobre a proteccin que ofrecan as leis s mulleres vxase o pormenorizado estudo de ARAUZ MERCADO,
Diana, La proteccin jurdica de la mujer en Castilla y Len (siglos XII-XIV), vila, Junta de Castilla y Len,
2007. Na obra consttase como dentro da comunidade domstica medieval onde a muller se desenvolve,
calquera que sexa a sa posicin ou clase social (p. 15), por iso hora de analizar a condicin xurdica
indispensable ver o lugar que ocupa a muller dentro da familia e, daquela, o seu estado civil, factor
determinante para facer efectiva a proteccin xurdica.
36
Si la manceba de cabellos casare sin consentimiento de su padre e de su madre, non parta con sus
hermanos en la buena del padre nin de la madre, fueras ende si el padre o la madre la perdonaren (Fuero
Real, 3, 5), mais si el padre o la madre, o hermanos o otros parientes tovieren en su poder manceba en
cabellos, e non la casaren fasta XXV aos, e ella despues casare sin su mandado, non aya pena por ende,
casando ella con ome quel conviniere (Fuero Real, 3, 6).
37
Vxase SNCHEZ VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., pp. 89 e 92-93.
32
- 150 -
deste tempo que ademais dun contrato civil pasa a converterse nun mis dos sacramentos,
o que non acabar por consolidarse at sculos despois38.
Nos casamentos estipulbase a necesidade de contar co consentimento da familia39 e,
ademais, regulbase con especial interese a transaccin econmica que levaban implcitos
(o dote e as arras, os bens gananciais, etc.). Estas contas funcionaban como un seguro de
vida para a muller cando se vira privada da compaa e proteccin do cnxuxe. Coa viuvez,
o dote e as arras pasaban s mulleres (ntegra ou parcialmente), o que incrementaba anda
mis o seu grao de autonoma. Tamn existan os paraferna, bens que retienen las mugeres
para s apartadamente, dicir, que estaban a libre disposicin da casada, ags que, por
vontade propia, decidira entregalos como axuda ao sustento familiar40. Convivan, polo
tanto, tres grandes tipos de bens no sistema econmico matrimonial: os bens privativos de
cada un dos cnxuxes (parafernais), os achegados por cada un dos cnxuxes unidade
conxugal (dote e arras) e os bens gananciais que compartan os dous membros da parella.
As Sete Partidas tamn recoecan a existencia doutro proxecto de vida en comn
entre homes e mulleres, a barragana. Non obstante, a condicin xurdica deste axuntamento
entre homes e mulleres era considerado inferior ao matrimonio41.
En sntese, nas leis medievais as mulleres aparecan principalmente como un
elemento pasivo das relacins sociais, con mltiples restricins na sa capacidade de obrar:
non podan ser xuces, nin avogados, nin fiadores, nin herdar feudos, nin recibir orde de
clereca...42. NAs Sete Partidas, a posicin social da muller na esfera pblica estaba
condicionada pola sa relacin respecto da familia e do varn. Por iso, a posibilidade de
38
Establecemos e mandamos que todos los casamientos se fagan por aquellas palabras que manda santa
iglesia (Fuero Real, 3, 1), porque ao home Deus fizo muger, que le diesse por compaera, en que fiziesse
linage; e estableci el casamiento dellos en el Parayso () que non se pudiessen departir, guardando lealtad
uno a otro ()Es uno de los ms nobles e ms honrados de los Siete Sacramentos de la Sancta Eglesia.
Partida IV, Prlogo.
39
Legalmente era mis poderosa a vontade paterna que a decisin da filla hora de casar. De feito, o
matrimonio entendase como un sistema de alianzas entre familias que levaba a situacins extremas nas que,
morte da prometida, o pai desta poda chegar a outorgar ao noivo vivo calquera outra das sas fillas;
SNCHEZ VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., p. 90.
40
Vxase SNCHEZ VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., pp. 39-70.
41
Na coleccin documental de San Miguel de Bveda, atpase un foro datado en Ourense o 13 de novembro
de 1370 no que a abadesa Leonor Rodrguez e a priora Constanza Gonzlez concederon un foro a Sancha
Rodriges maneba de Johan Lasso, reytor da iglesia de San Miguel de Mellees et a uossos fillos et fillas
criados do dito Johan Lasso que non son presentes et a uso o dito Johan Lasso en nome delles en uida da dita
Sancha Rodriges et dos seus fillos et fillas, en FERNNDEZ FERNNDEZ, Adolfo, O Mosteiro feminino de San
Miguel de Bveda na Idade Media. Estudo histrico e coleccin documental (sculos XII-XV), Noia,
Toxosoutos, 2005, doc. 21.
42
Anda as, unha lectura atenta do corpus lexislativo medieval, ademais de demostrar a sa heteroxeneidade e
as contradicins internas e inter-textuais, tamn deixa ver a posibilidade para as excepcins. Por exemplo, en
determinadas circunstancias a muller si poda herdar feudos ou ser fiadora (Partida V, Ttulo XII, Lei III).
- 151 -
exercer funcins pblicas era inseparable da posicin social do marido e s as vivas (e

algunhas solteiras) chegaran a ter capacidade para actuar por si mesmas43.
O temor ao adulterio fixo que este tivese na Stima Partida unhas leis especficas.
No caso de non ter recibido a adltera castigo por parte do marido, a comunidade poda
tomar a xustiza pola sa man, chegando a expresarse co mximo rigor, incluso coa morte44.
Non aconteca as cando era o home quen mantia relacins extraconxugais45.
As idades biolxico-sociais das mulleres eran a soltara-virxindade, o matrimonio e a
viuvez. En funcin disto, a condicin xurdica das mulleres tia as sas peculiaridades46,
determinando incluso diferenzas no peiteado e no vestir47. A nenez non diferenciaba
xuridicamente aos sexos, xa que ambos estaban necesitados de tutela. Porn, a condicin
xurdica modificbase cando os corpos experimentaban o cambio fisiolxico que os
capacitaba para a procreacin. A idade de acceso ao matrimonio era de doce anos para as
mulleres e catorce para os varns. Mais ambos poda ser prometidos dende os sete anos48.
A lexislacin afonsina situaba muller no seo do matrimonio, onde deba realizar a
sa principal funcin social: a maternidade49, pois cuando se ayuntan [home e muller] con
intencin de fazer fijos non caen en pecado ninguno, antes fazen lo que deven como Dios
manda50. No matrimonio, os cnxuxes presentbanse como nun contrato de vasalaxe. A
casada ficara sometida autoridade do marido, quen sa vez debera amala, honrala e
custodiala. Pero, o matrimonio tamn supua para as mulleres compromisos econmicos,
43

SNCHEZ VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., pp. 19 e 101-105.
45
Partida VII, Ttulo XVII, citado por SNCHEZ VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer, op. cit.,
pp. 20-21.
46
PASTOR, Reyna, Para una historia social de la mujer hispano-medieval. Problemticas y puntos de vista en
FONQUERNE, Yves-Ren e ESTEBAN, Alfonso (Coords.), La condicin de la mujer en la Edad Media, Madrid,
Casa Velzquez e Universidad de Madrid, 1986, pp. 187-214.
47
PALLARES MNDEZ, M. C., A vida das mulleres op. cit., p. 20 e SNCHEZ VICENTE, M. P., La condicin
jurdica de la mujer op. cit., p. 81.
48
O compromiso matrimonial dende o nacemento tamn debera ser ratificado ao cumpriren os sete anos,
porque estonce comienan a ver entendimiento Partida IV, Ttulo I, Lei VI.
49
Esta vinculacin entre o matrimonio e a maternidade aparece na propia orixe etimolxica do matrimonio
que nos d o lexislador dAs Sete Partidas, citado por PALLARES MNDEZ, M. C., A vida das mulleres op.
cit., pp. 19-20. Sobre o tema da maternidade, vxase QUIROGA ITURRALDE, Laura Cecilia, La crianza de los
hijos: la idea de maternidad en las obras alfonses en RIGUEIRO GARCA. Jorge e RODRGUEZ, Gerardo
(comps.), Actas de las VIII Jornadas de Estudios Medievales, Buenos Aires, SAEMED, 2007 e, empregando
as fontes literarias, QUIROGA ITURRALDE, Laura Cecilia, De la concepcin al nacimiento: la maternidad en
las Cantigas de Santa Mara en Temas Medievales, 13, 2005, pp. 173-184.
50
Partida IV, Ttulo I, Lei IX. O subliado noso. Sen dbidas, a lexislacin do sculo XIII recibiu fortes
influencias do vitorioso modelo matrimonial cristin. A finalidade do mesmo era a procreacin, non o goce.
Por iso, o cario excesivo entre os cnxuxes chegaba a converter esta relacin en adltera e pecaminosa. San
Xernimo as o indicou:non debe haber matrimonio por causa de lujuria sino por deseo de progenitura,
citado por SNCHEZ VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., p. 96.
44
- 152 -
conxugais e materno-filiais e o incumprimento destes era sancionado pola lexislacin51,

especialmente no que se refire aos atentados contra o lazo matrimonial (adulterio52 e o
abandono do fogar53), ou o infanticidio (voluntario ou involuntario). A muller
embarazada, por exemplo, chegou a beneficiarse da proteccin xurdica en razn da sa
descendencia -mis que dela mesma-. Isto tivo gran transcendencia nos casos de embarazos
post-mortem do cnxuxe, vixindose con atencin calquera tipo de violencia que puidese
sufrir (incluso a que ela mesma se puidese causar)54.
Como xa se apuntou supra, coa morte do marido, a viva tera un maior grao de
liberdade. Tera o uso e goce do dote e das arras, podera conseguir dereitos singulares
como a vecianza55, accedera ao reparto de parcelas en zonas de repoboacin, custodiara o
patrimonio familiar e a descendencia se a houber56 e relevara ao defunto nos negocios que
este puidese ter57. Respecto s segundas nupcias, na lexislacin establecase a conveniencia
dun prazo dun ano de loito antes de volver casar58.
51
Snchez Vicente considera que, coas Partidas, o marido ve desaparecer o poder de correccin que posua
sobre a muller, teoricamente moi amplo en fueros e normativas xurdicas altomedievais, como o eximente
de pena ao marido en caso de que ao castigar muller lle producira a morte, en SNCHEZ VICENTE, M. P.,
La condicin jurdica de la mujer op. cit., pp. 108-109. No Fuero de Llanes, por exemplo, dise: E sy el
omne su muger legitima con quien ouiere su vida buena, asy como los onbres fazen, e la ferir e ende murier,
non peche ninguna cosa, nin pierda cosa de lo suyo, nin sea omeida, citado por RUIZ DE LA PEA, Juan
Ignacio, La condicin de la mujer a travs de los ordenamientos jurdicos de la Asturias medieval (siglos XII
al XIV) en Las mujeres en las ciudades medievales, Madrid, Universidad Autnoma de Madrid, 1984, p. 64.
Vxase tamn GARCA HERRERO, Mara del Carmen, La marital correccin: un tipo de violencia aceptado en
la Baja Edad Media en Clo & Crimen: Revista del Centro de Historia del Crimen de Durango, 5, Durango,
Centro de Historia del Crimen, 2008, pp. 39-71. Para Teresa Vinyoles, o mantemento da violencia contra as
esposas debase a que o discurso misxino, o menosprezo cara a muller, considerada inferior e pecadora, e
que polo tanto deba ser sometida; a autoridade dada ao marido polo patriarcado, a ausencia de mulleres na
creacin e aplicacin das leis, a educacin recibida por homes e mulleres, e o ambiente xeneralizado de
violencia e de inxustiza, colaboraron a que fose as en VINYOLES VIDAL, Teresa, No puede aceptarse
crueldad tan grande. Percepcin de la violencia de gnero en la sociedad feudal en CRDOBA DE LA LLAVE,
Ricardo (Coord.), Mujer, marginacin y violencia entre la Edad Media y los tiempos modernos, Crdoba,
Universidad de Crdoba, 2006, p. 200.
52
O cdigo afonsino xustificaba por que era peor o adulterio feminino que o masculino, e daquela, o porqu
da desigualdade nas penas: la primeira [razn] porque del adulterio que faze el varn con otra muger non
nace dao, nin deshonrra, a la suya. La otra, porque del adulterio que faze su muger con otro finca el marido
deshonrrado, recibiendo la muger a otro en su lecho; e dems, porque del adulterio della puede venir al
marido gran dao [ao introducir o fillo do amante no fogar e, consecuentemente, na herdanza familiar],
Partida VII, Ttulo XVII, Lei I. Ao fin e ao cabo, la madre siempre es cierta del fijo que nasce della, que es
suyo; lo que non es el padre, de los que nascen de tales mugeres, Partida IV, Ttulo XIX, Lei V.
53
Existe unha gran diferenza entre a pena imposta a un marido que abandona sa muller lextima (unha
moedia) respecto da muller que abandona ao marido (300 soldos, pena similar do homicidio), SNCHEZ
VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., p. 99.
54
SNCHEZ VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., pp. 115-117.
55
Ver CLEMENTE RAMOS, Julin, La mujer en el Fuero de Cceres en Norba. Revista de Historia, 8-9,
Cceres, Universidad de Extremadura, 1987-1988, pp. 170-171.
56
Mais non puede aver sus fijos en guarda, si se casare despues de la muerte del padre dellos, Partida VI,
Ttulo XVI, Lei V.
57
Esta visin da viuvez tan optimista debe ser matizada, pois tamn existiron vivas empobrecidas para as que
a perda do marido s poda significar a procura do amparo de institucins que axudasen a pobres e vivas,
SNCHEZ VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., p. 39. Sobre a lexislacin relativa
- 153 -
A lexislacin medieval tamn tivo en consideracin s mulleres que caeron nos

mundos da marxinacin, como as prostitutas -mulleres que tanto a Igrexa como as leis
valoraron como un mal necesario, pois axudaban a alixeirar as posibles tensins derivadas dos
ardores sexuais masculinos59-. A condicin xurdica da meretriz deu moita importancia
defensa dos seus intereses econmicos entendndoos como un salario profesional. A
prostitucin apareca en tdolos foros urbanos legalizndoa e controlndoa, mis por
motivos de hixiene e sade pblica que por moralidade. As propias Partidas aceptaban a
existencia de espazos reservados para as prostitutas nunha loita por separalas, mediante a
vestimenta tamn, das mulleres honestas, casadas e virtuosas60.
En definitiva, o arquetipo feminino que nos transmite a lei medieval, creada e
aplicada por homes, o dunha muller dependente do marido, quen deba protexela e ao que
estaba sometida por seren as mulleres de natureza inferior. S co fin do seu ciclo
reprodutivo e coa viuvez, a condicin xurdica das mulleres pareca tornarse mis favorbel.
A imaxe das mulleres aparece de novo dominada polas nocins de debilidade, inferioridade,
supeditacin, fraxilidade e inhabilitacin61. Non obstante, unha lectura particularizada de
cada texto lexislativo e, especialmente, dos ordenamentos municipais62 permitira ver
mltiples actuacins de mulleres que adoitan quedar escurecidas polo peso do arquetipo
feminino hexemnico: perante as leis, a muller deba permanecer baixo unha tutela
masculina practicamente permanente.
viva vxase PREZ DE TUDELA Y VELASCO, Mara Isabel, La condicin de la viuda en el medievo castellanoleons en Las mujeres en las ciudades medievais..., op. cit., pp. 87-101.
58
Que non case fasta un ao, e pneles penaa las que antes se casan. E la pena es esta: que es despues de
mala fama, e debe perder las arras, e la donacin que le fizo el marido finado, e las otras cosas que la
oviessen dexaso en el testamento, Partida IV, Ttulo XII, Lei III.
59
Ms assaber es que aquella es puta pblica que con V varones o con ms ser provada o ser
manifestada, Fuero de Teruel. Fallndola por pesquisas los alcaldes que de 2 a 3 la fodieron, Fuero de
Seplveda, Muger puta, que se da a muchos, Partida VII, Ttulo XIII, Lei XI. Citado por SNCHEZ
VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., p. 143.
60
SNCHEZ VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., pp. 143, 145 e ss. Pilosu advirte que
a posicin da Igrexa exerce tamn a sa influencia nos comportamentos e modelos da poca e a inclusin da
prostitucin na lista dos oficios mercenarios tivo probablemente a sa influencia na determinacin do seu
recoecemento oficial por parte do poder laico, PILOSU, M., A mulher, a luxuria e a Igreja, op. cit., p. 170.
61
SNCHEZ VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., p. 24. Inda as, se ben certo que
existiu un tratamento discriminatorio da muller respecto do varn dentro do conxunto da normativa xurdica
medieval, no dereito privado esta circunstancia redcese tendo en conta que os espazos domsticos () son
ocupados e administrados por mans femininas, ARAUZ MERCADO, D., La proteccin jurdica de la mujer,
op. cit., p. 293.
62
ARIAS BAUTISTA, Mara Teresa, ndices de las colecciones legislativas medievales para el estudio de la
mujer, Madrid, Agrupacin de Estudios sobre la Mujer Clara Campoamor, 1997.
- 154 -
II.2. O quotidie das mulleres.

As mulleres medievais participaron intensamente nas actividades laborais
(remuneradas ou non), na creacin cultural, no madrodego, na espiritualidade do seu
tempo e chegaron a exercer per se o poder; un poder que foi mis al da simple autoridade
moral para transformarse nun poder lexitimado, lexitimador e institucionalizado.
No mbito laboral descbrese unha activa participacin feminina tanto no rural
como na cidade63. No primeiro destes espazos, observamos un papel feminino destacado
mediante a anlise dos foros, testamentos, compravendas e doazns, as como da propia
iconografa. Tratbase dun traballo non remunerado pero si indispensable para a familia e a
propia organizacin do poder feudal64. Nas cidades, a participacin das mulleres no traballo
caracterizouse pola sa diversidade e a forte incidencia social. En sectores do txtil ou da
alimentacin, a presenza feminina foi fortsima pero, ao mesmo tempo, desempearon
tamn outros oficios como os de boticarias ou tendeiras.
As mulleres do Medievo traballaron intensamente e, ao mesmo tempo, xestionaron
as economas domsticas cando os maridos estaban ausentes -fose por teren ido guerra ou
a algunha viaxe, ou porque a muller era unha viva que loitaba por transmitir aos fillos o
patrimonio ntegro ou mellorado da unidade conxugal desaparecida-.
Na documentacin medieval conservada comprbase como as mulleres contaron cun
patrimonio propio sobre o que tamn exerceron o seu dominio, anda que estivesen baixo a
tutela xurdica dos maridos65.
NAs Partidas de Afonso X recoecase que, en caso de ausencia ou inexistencia de
varn capacitado, as mulleres tian lextimo dereito para herdar o trono ou dirixir o seoro.
Anda as, nas leis advertase que deberan recorrer a consejo de omes sabidores porque si
en alguna errase, le supiessen consejar e enmendar66. Tamn contamos con mulleres que
desempearon un activo poder poltico, facendo valer os seus dereitos e capacidades sobre
un universo que privilexiaba aos homes. Porn, o acceso das mulleres ao poder estivo
limitado na propia lexislacin67 e, nos casos nos que se produciu, confluron
63
Vxase MUOZ FERNNDEZ, ngela e SEGURA GRAO, Cristina (Eds.), El trabajo de las mujeres en la
edad media hispana, Madrid, Al-Mudayna, 1988.
64
PASTOR, Reyna, El trabajo rural de las mujeres en el reino de Castilla, siglos XI-XV en DUBY, G. e
PERROT, M. (Dirs), Historia de las mujeres op. cit., pp. 574-590.
65
Por exemplo, Ana Rodrguez rexistra unha serie de bens que, na Galicia dos sculos XII e XIII, parecan ser
transmitidos principalmente por va feminina. RODRGUEZ LPEZ, Ana, Ex parte matris mee: propiedad,
herencia y dotes en las comunidades locales gallegas (siglos XII-XIII) en Arenal. Revista de historia de las
mujeres, 8:2, Granada, Universidad de Granada, 2001, pp. 291-314.
66
Partida III, Ttulo IV, Lei IV.
67
As leis afonsinas reflicten unha clara discriminacin das mulleres en relacin s posibilidades de acceso ao
poder institucionalizado. discriminacin e non exclusin porque, se ben certo que, a priori, se afasta s
- 155 -
maioritariamente personalidades excepcionais con conxunturas particulares de carcter

extraordinario. De todos modos, precsase dunha anlise especfica sobre a participacin das
mulleres nas estruturas de poder medievais para descubrir as canles especficas a travs das
cales estas conseguiron exercer a sa autoridade e poder68.
Nos sculos XII e XIII, a monarqua casteln-leonesa contou con tres raas que
desempearon un poder efectivo. Falamos de Urraca, Berenguela e Mara de Molina69.
Como titulares ou rexentes, estas mulleres conservaron o poder para exercelo ou transmitilo
sa descendencia evitando que recaese nun parente colateral. No desempeo da potestas,
Urraca foi un caso claro de loita contra a parentela mis directa para manter o seu poder. A
raa Berenguela renunciou a encabezar o exercicio do poder monrquico en prol de seu
fillo, Fernando III e, anda as, o seu papel poltico foi unanimemente recoecido pola
historiografa70. Finalmente, no caso da raa Mara de Molina, esta desempeou unha
intensa vida poltica na que o sometemento aos homes non caracterizou as sas relacins
con eles.
Como vemos, as mulleres desempearon papeis destacados nas altas esferas do
poder e, seguindo a hiptese de Reyna Pastor sobre a relacin existente entre as mulleres e
as guerras nos sculos XII e XIII, cumprira afirmar que a sociedade feudal plenomedieval
() poda aceptar actuacins de mulleres por riba dos condicionamentos de xnero e
privilexiar esas actuacins polticas e militares sobre estes71.
mulleres do desempeo do poder ante a preferencia polo varn, en determinadas circunstancias, o prexuzo do
xnero superado en aras da orde social e, especificamente, do ben familiar e dinstico. Mellor unha filla
herdeira que non un colateral masculino.
68
Nesta lia de traballo vxase PASCUA, Esther e RODRGUEZ, Ana, Nuevos contextos polticos en la
sociedad plenomedieval: esposas y seoras en un mundo de jerarqua y fidelidad en AGUADO, Ana (Ed.),
Mujeres, regulacin de conflictos sociales y cultura de la paz, Valencia, Universitt de Valencia, 1999, pp.
29-57. A modo de hiptese persoal, creo que a mediacin e a influencia que exercan as raas ou as nobres
sobre os varns que as rodeaban foron realidades sociais sumamente importantes que convira ter en conta
antes de seguir reproducindo, sen crtica, a idea dunha perda total de poder destas raas ou nobres pleno e
baixomedievais con respecto s mulleres da Alta Idade Media.
69
PALLARES MNDEZ, Mara del Carmen e PORTELA SILVA, Ermelindo, La reina Urraca, Nerea, DonostiaSan Sebastin, 2006; CRUZ VALENCIANO, Frei Jess, Berenguela la Grande, Enrique el Chico (1179-1246),
Gijn, Trea, 2006 e o xa clsico GAIBROIS DE BALLESTEROS, Mercedes, Mara de Molina. Tres veces reina,
Barcelona, Planeta DeAgostini, 2007 (orixinal de 1936, 1967).
70
MARTIN, Georges, Berenguela de Castilla (1214-1246) en el espejo de la historiografa de su poca en
Morant, Isabel (Dir.), Historia de las mujeres en Espaa y Amrica Latina, 1. De la Prehistoria a la Edad
Media, Madrid, Ctedra, 2005. Do mesmo autor, vxase Ngociation et diplomatie dans la vie de Brengre
de Castille (1214-1246). La part du facteur gnrique en e-Spania, 4, 2007 [en lia, http://espania.revues.org/index562.html], consultado o 2 de setembro do 2009. A importancia poltica de Berenguela
xa comezara a manifestarse na hora da concertacin do seu matrimonio e a conseguinte constitucin da sa
dote, cf. RODRGUEZ LPEZ, Ana, Dotes y arras en la poltica territorial de la monarqua feudal castellana:
siglos XII-XIII, separata de Arenal, 2:2, 1995, pp. 271-293.
71
PASTOR, Reyna, Mujeres y la guerra feudal: reinas, seoras y villanas. Len, Galicia, Castilla, (siglos XII y
XIII) en NASH, Mary e TAVERA, Susanna (Eds.), Las mujeres y las guerras. El papel de las mujeres en las
guerras de la Edad Antigua a la Contempornea, Barcelona, Icaria, 2003, p. 53.
- 156 -
Outro espazo que lles permitiu ocupar o poder feudal s mulleres foi o dos dominios
monsticos. As comunidades de relixiosas integrronse de pleno dereito na complexa rede
de estruturas e relacins de poder da Europa feudal. Anda as, os movementos reformistas
da Igrexa plenomedieval levaron a que o monacato feminino estivese controlado polas
ramas masculinas das ordes e pola xerarqua secular, favorecendo o incremento da clausura,
o que limitou o poder econmico, espiritual, cultural e poltico que tian estes mosteiros
femininos72.
III. Arquetipos femininos na literatura dos sculos XII e XIII.

III.1. Entre a idealizacin e a misoxinia.
As cantigas profanas galego-portuguesas, corpus documental dunhas 1680
composicins cunha cronoloxa dende finais do s. XII ata mediados do XIV, informan sobre
as formas de vida das mulleres medievais de distintas capas sociais: mulleres nobres,
campesias, abadesas, criadas ou soldadeiras73. Fano a travs dunha serie de recursos
estilsticos, topoi literarios e estruturas mis ou menos estereotipadas, que se reproducen nas
cantigas de amigo74, as de amor75 e as de escarnio e maldicir.
Nesta literatura plenomedieval temos unha boa mostra do reiterado dualismo
feminino que se desenvolve no imaxinario colectivo medieval. Nas cantigas prodcese a
confrontacin entre o ideal feminino das cantigas de amor e o vituperio contra elas que se
reproduce en moitas das recompiladas baixo a etiqueta de escarnio e maldicir. Outra
hiptese levaranos a identificar os tres grandes grupos das cantigas cun modelo de
feminidade trinitario: virgines nas cantigas de amigo (doncelas, rapazas novas, dona-virgo),
conjugate no caso das de amor (mulleres con idade de ser esposas, nais, amantes) e as
72
ECHNIZ SANS, Mara, Las mujeres de la Orden militar de Santiago en la Edad Media, Salamanca, Junta de
Castilla y Len, 1992, p. 29 e COELHO, Mara Filomena, Expresiones del poder feudal: El Cster femenino en
Len (siglos XII y XIII), Len, Universidad de Len, 2006. Moi acertadamente nesta ltima obra apstase por
unha historia social das mulleres na que as monxas, en canto comunidades, relacinanse coa sociedade, e
contriben transformacin do seu entorno (p. 19).
73
O traballo de Esther Corral Daz sobre a presenza feminina nas cantigas profanas galego-portuguesas segue
un patrn filolxico, mais a caracterizacin histrica da sociedade na que xurdiron descbrese facilmente
como unha influencia real e explicativa do texto literario.
74
Estas estn postas en boca dunha muller, sempre moza, que lamenta a ausencia do namorado, os seus
enganos ou a falta dun amor correspondido. De incuestionable autora masculina, o ideal feminino o da
dona-virgo que, fisicamente velida, fremosa, de bon semellar, louana, mesurada, de mui bon parescer...
Xunto a esta, desfilan unha serie de personaxes femininos como as irms, as amigas e sobre todo a nai,
confidente ou gardadora da honra da filla. Unha lectura dos espazos nos que se sita a moza, remtennos ao
universo estritamente feminino: ir lavar ao ro, buscar auga fonte
75
A voz lrica masculina e canta a sa coita de amor polo desdn que sofre por parte da amada ou pola
imposibilidade de chegar a ela. Nesta tipoloxa, a idealizacin feminina acada o seu nivel mis elevado. A
senhor era un autntico compendio de virtudes (fsicas e morais) que nos permitiran rescatar, nun detido
proceso de anlise, o arquetipo feminino mis valorado pola sociedade trobadoresca galego-portuguesa.
- 157 -
matronas ligadas s cantigas de escarnio e maldicir (co tema da vellez feminina como
referente).
As cantigas de amor presentan unha imaxe feminina virtuosa e plenamente
idealizada. A senhor aparece definida por un amplo conxunto de virtudes: mesura,
mansedume, obediencia, intelixencia, sabedora, amor, compaixn Esta tipoloxa de
cantigas pertence a unha cultura profana destinada a sublimar o amor profano e os desexos
masculinos. Ademais son creacins masculinas nas que a muller un simple obxecto pero
non un suxeito76.
Georges Duby sintetizou o modelo do amor corts colocando s mulleres, as donas,
no centro da sa reflexin sobre esta construcin literaria. A voz literaria sera a dos
iuvenes, eses mozos clibes que habitaran nas cortes seoriais espera dos favores dunha
dama de mellor condicin social que a deles, cabaleiros sen feudo77. Por iso, no cume
estara a esposa do seu seor, a dona (domina), quen recibira a atencin destes homes,
sempre desexosos de ascender na pirmide nobiliaria, anda que fose por va feminina.
Na Materia de Bretaa a loa dama tamn estivo moi presente. Nas novelas do ciclo
artrico ou no tristaniano reptense unha serie de atributos que os homes admiraban das
mulleres, como a beleza -virtude caracterstica das namoradas mais tamn doutros
personaxes femininos como as fadas78-.
Os dous personaxes femininos mis destacables da literatura medieval son Iseo,
amante de Tristn, e Xenebra, a esposa do Rei Artur e amante de Lanzarote. Coa progresiva
incidencia do modelo matrimonial cristin, os amores de Tristn e Iseo serviran de
contrapunto negativo de como concibir o amor e as relacins entre homes e mulleres. Nas
versins mis tardas do Tristan en prose, Iseo convrtese nunha muller egosta e incluso
cruel. Cremos que isto pode relacionarse co triunfo dun arquetipo feminino negativo no que
estaba moi presente a perfidia feminina e a sa natureza tentadora. Ao mesmo tempo, a
historia de Xenebra e Lanzarote, entregados por propia vontade a un amor pecaminoso
(cupiditas), converteuse tamn nun modelo educativo pois, as consecuencias de tan nociva
76
Isto sera aplicable ao conxunto da literatura deste perodo. Vese claramente na literatura cabaleiresca onde
o tema principal a aventura e as mulleres son personaxes secundarios, damas que precisan ser rescatadas
ou que engaiolan e tentan ao cabaleiro.
77
No sculo XIII estas dinmicas sociais mudaran, xa que os xefes de Estado non viron con malos ollos
multiplicarse as casas nobres (). A xuventude xa non deba ser un estado, DUBY, G., El caballero, la
mujer y el cura, op. cit., pp. 235-236. Nese momento, o modelo trobadoresco, xurdido durante a idade de
ouro da cabalera e dos iuvenes, xa estara configurado como un modelo cultural autnomo que transcendera
os espazos xeogrficos e sociais nos que se creara.
78
GUTIRREZ GARCA, Santiago, A fada Morgana, Santiago de Compostela, Edicins Lea, 2003, pp. 227 e
229.
- 158 -
unin, chegaran a purgarse con nada menos que a destrucin do Reino de Camelot.
Ademais, Xenebra foi maldita coa esterilidade e s ao final da sa vida tera unha
oportunidade de redencin entrando, xa viva, nun convento.
Estas das mulleres adlteras eran referentes da literatura romnica medieval e nelas
combinbanse das vellas realidades: a bondade e a maldade femininas. Son as idealizadas
donas dos seus amantes, aquelas que incluso acceden a entregar os seus favores a estes
cabaleiros da corte que, sen feudo de seu, aspiran mellor dama de todas, a raa. Mais,
nesta cultura corts, o xogo adltero non deba transgredir o divertimento para chegar a ser
unha realidade. As, unha vez transgredida a orde social e cometido o adulterio carnal, estes
amores pasan a ser trxicos, deben permanecer ocultos e son constantemente perseguidos,
non s polo marido celoso, senn tamn polos demais cabaleiros e residentes da corte.
A literatura medieval tamn desenvolveu unha representacin pexorativa e burlesca
das mulleres. Trtase de arquetipos que puideron responder ou non a determinadas
realidades femininas, pero o certo que enriqueceron o imaxinario colectivo e foron un
lugar comn das representacins artsticas e literarias do futuro. Os vicios e defectos
femininos que mis circularon pola lrica e a prosa trobadorescas foron a imprudencia, a
superficialidade, a inconstancia, a avaricia, a curiosidade, a envexa, a concupiscencia, a
frivolidade e un longo etctera.
O discurso literario opase moral matrimonial que propugnaban os clrigos. As
relacins adulterinas foron un topos habitual desta literatura, o que influu na creacin
dunha serie de imaxes nas que a muller deba estar sometida ao varn (a muller encerrada
nunha torre foi un dos motivos recorrentes na literatura romnica para evitar o adulterio
da esposa79).
Os principios adulterinos desta literatura, contrarios monogamia, exogamia e
contencin dos apetitos sexuais que defenda a Igrexa, tamn foron atacados por parte
dalgns dos principais representantes desta cultura cortes como o poeta Marcabr80,
79
o caso do Roman de Flamenca, obra occitana annima do sculo XIII que nos informa sobre outros
elementos propios dos matrimonios desta poca. Flamenca era unha rapaza de gran beleza que fora usada pola
sa parentela para concertar un vantaxoso matrimonio co poderoso seor de Archimbaut. Casada por
conveniencia, o amor, a finamors, s tivo lugar a travs do adulterio sentimental que mantia co cabaleiro
Guillem de Nervers; COVARS CARBONERO, Jaime (Ed.), El Roman de Flamenca, Murcia, Universidad de
Murcia, 2010.
80
GAUNT, Simon, HARVEY, Ruth e PATERSON, Linda (Eds.), Marcabru. A Critical Edition, Cambridge, D. S.
Brewer, 2000. Este autor provenzal critica duramente a sociedade do seu tempo, anda que un dos trazos mis
visibles da sa producin excepcional a existencia dun fortsimo compoente misxino, como pode
comprobarse na sa stira Dirai vos senes duptansa advirte que qui per sen de femna reigna / dreitz es que
mals lin aveigna (A quen se rexe por xuzo de muller, xusto que lle vea gran dano, RIQUER, Martn de
(Ed.), Los trovadores. Historia literaria y textos, vol. 1, Barcelona, Planeta, 1975, p. 188).
- 159 -
autntico crtico da sociedade do seu tempo, ou o famoso Chrtien de Troyes. Os

casamentos que chega a narrar este ltimo comezan a contar coa presenza dun clrigo que
bendice a unin entre os esposos e, ademais, a fidelidade matrimonial convrtese no tema
por excelencia de Erec et Enide. Noutra das sas novelas, en Cligs, a virxindade de Felice
resrvase para o verdadeiro matrimonio e, en Le chevalier au lion, o cabaleiro Yvain rexeita
casar con outra muller porque xa estaba casado con Laudine, pese a estar arredados un do
outro81. Como vemos, parece haber unha serie de elementos que falan da consolidacin do
modelo matrimonial cristin no imaxinario colectivo dos grupos privilexiados, creadores e
consumidores da literatura corts: a intervencin dos eclesisticos, a fidelidade, o valor da
virxindade, a monogamia ou a libre eleccin do cnxuxe incorpranse ao discurso narrativo.
Por outra parte, nas cantigas de escarnio e maldicir os arquetipos femininos son
realmente ricos: abadesas luxuriosas, alcaiotas, mulleres que casan por interese... ou as
soldadeiras82. A descricin fsica e moral que se fai agora das mulleres cntrase no obsceno
e en salientar a sa fealdade (fea, velosa, de m coor, negra83), a idade (velha, que se
acompaa de adxectivos que insisten en denigrar persoa que se refiren), a lascivia, a
accesibilidade aos homes e o adulterio84 (dona puta, velha puta), a arrogancia, a hipocrisa,
o falso arrepentimento, a traizn, o carcter vingativo, etc.85. Son cantigas completamente
diferentes s de amor e de amigo, por iso, tamn recrean o contra-arquetipo da dona.
81
SILVA, Carolina Gual da, At que a morte os separe, op. cit., s. p.

Mulleres que marchaban cos exrcitos nas sas longas viaxes e que mesmo moraban na corte, servindo de
danzarinas, cantoras e, sobre todo, prostitutas, na compaa de xograis, segreis e dos prpios trovadores,
PENA, Xos Ramn, Historia da literatura medieval galego-portuguesa, Sotelo Blanco, Santiago de
Compostela, 2002, p. 123. Entre estas soldadeiras destaca Mara Peres, a Balteira; sobre a sa orixe social e
representacin literaria dende os seus coetneos ata a contemporaneidade vxase DOMNGUEZ TOURIO,
Guillermina e ESTVEZ SALAZAR, Felicia, Tres mulleres galegas de armas tomar. Mara Balteira, Mara
Castaa, Mara Solia, A Corua, Baa Edicins, 2009, pp. 23-33. Sobre os ataques dirixidos contra as
soldadeiras, vxase SCHOLBERG, Kenneth R., Stira e invectiva en la Espaa medieval, Madrid, Gredos, 1971,
pp. 81-88, onde se recollen os principais insultos dirixidos contra estas cortess (principalmente de carcter
sexual).
83
Boa mostra disto a cantiga atribuda a Pero Vivies, Sobrancelhas mesturadas, / grandees e mui
cabeludas, / sobrelos olhos merjudas; e as tetas pendoradas / e mui grandes, per boa f: / h um palme meio
no p / e no cs trs polegadas, recollida por DOMNGUEZ TOURIO, G. e ESTVEZ SALAZAR, F., Tres
mulleres galegas de armas tomar op. cit., p. 21. Podemos perfilar as o ideal de beleza feminino: peitos
pequenos vs. tetas penduradas e membros grciles e pequenos vs. ps grandes ou mans masculinas.
84
Encamiada, s veces, cara a prostitucin: Pedi o cono a a moler / e pediu-mela cen soldos entom (Pero
dAmbroa, Cancioneiro da Biblioteca Nacional, 1576). Esta lascivia tamn a causante da transmisin de
doenzas venreas e de pecados contra natura, como no caso de MariMateu, MariMateu /tan desejosa chs
de cono comeu! (Afonso Eanes de Cotom).
85
Comentarios dos trobadores sobre as mulleres poden verse na Tboa 3 do anexo de CERCHIARI, Candice
Quinelato Baptista, Fea, velha, sandia. Imagens da mulher nas cantigas de escrnio e maldizer galegoportuguesas, So Paulo, Universidade de So Paulo, 2009, pp. 145-147. Para este autor, os grandes arquetipos
femininos extrables das cantigas de escarnio e maldicir seran a infiel, a vella, a fea, a rameira e a feiticeira,
constitundo fontes histricas sobre a vida das mulleres marxinais e humildes que doutra forma, poderan
terse perdido para os tempos actuais, bidem, pp. 93-123.
82
- 160 -
Finalmente, nas Cantigas de Santa Mara atopamos unha serie de mulleres de tdalas
idades e estados civs, entre as que destaca a figura sublimada da Virxe Mara. Dende unha
perspectiva social, manifstase un universo feminino amplo e heteroxneo86.
En conclusin, a literatura romnica medieval ofrece toda unha serie de arquetipos
femininos que perduraron durante moito tempo no imaxinario europeo. Neste caso son as
Isoldas, Xenebras e soldadeiras, enfrontadas s Fenices, Enides e s donas da lrica
trobadoresca, as que vertebran un discurso no que as mulleres actan como pens dun xogo
amoroso creado por e para a sociedade cabaleiresca, unha sociedade na que a aventura, a
diversin e o proceso de perfeccionamento dos protagonistas masculinos a esencia desta
literatura corts.
III.2. A tese sociolxica e as posibilidades da literatura como fonte histrica.

Unha diferenza fundamental respecto do imaxinario eclesistico e do xurdico que
a literatura , ante todo, unha creacin destinada ao divertimento e, polo tanto, debe
entenderse como un discurso ficticio. Mais iso non quere dicir que a literatura medieval
careza de sentido didctico ou que rexeitase constiturse como unha creacin verosmil. Por
iso, non podemos desbotar estes discursos para tentar coecer realidades cotis como os
comportamentos sociais, a cultura material, os espazos ou as vestimentas femininas.
A teora sociolxica fundamntase nas obras de Eric Khler87 e nas interpretacins
de Georges Duby sobre o amor corts88. En sntese, tratarase de explicar o universo
literario como algo mis que unha literatura de evasin ao ser capaz de ofrecer, cun
tratamento crtico adecuado, a mentalidade dun grupo social concreto, a cabalera medieval.
Ademais, o esquema literario constara dunha serie de elementos fundamentados na
realidade social deste grupo e influira sobre os comportamentos dos individuos. Esta
literatura ofrecera un modelo de conduta que, ao fin e ao cabo, sera ben acollido ao non ter
discordancias demasiado notables respecto das situacins concretas que senta ou viva o
auditorio para o que estaba dedicado.
Segundo estas interpretacins, o amor corts (finamors) sera un xogo cortesn
empregado polos grandes seores para civilizar e conter os comportamentos e costumes
da pequena nobreza que estara ao seu servizo. O perodo plenomedieval situaba Corte
86
Vxase PREZ DE TUDELA Y VELASCO, Mara Isabel, El tratamiento de la mujer en las Cantigas de Santa
Mara en FONQUERNE, Y.-R. e ESTEBAN, A. (Coords.), La condicin de la mujer, op. cit., pp. 51-73.
87
Sociologia della finamor saggi trobadorici, Padova, Liviana Editrice, 1976.
88
Recollidas sinteticamente en El modelo corts en DUBY, G. e PERROT, M. (Dirs), Historia de las
mujeres op. cit., pp. 318-339, pero desenvolvidas ao longo da sa obra.
- 161 -
como un dos grandes centros de poder e prestixio, ademais do campo de batalla. Era un
espazo poltico e social no que a mediacin, a palabra e as formas eran parte importante dun
cdigo de condutas que tia moito de artificial pero que permitira ao xogador acceder a
unha serie de beneficios que o perfeccionaran como cabaleiro. A nova orde de relacin
social entre a nobreza89 xa non sera un cdigo guerreiro, senn unha moral fundamentada
en dous costumes: a mesura e a amizade. Ademais, a continencia provocara a substitucin
do recurso ao rapto e violacin por un cortexo que os caracterizara socialmente e que
estara baseado na tica vasaltica e nun determinado cdigo de comportamento.
Duby afirmou que o amor corts actuara como criterio de distincin na sociedade
masculina e chegara a modificar a actitude de certos homes respecto das mulleres90.
Respectar este cdigo de valores pasaba a reportar prestixio social e configuraba un modelo
cultural diferente ao que presentaba a Igrexa. Non se trataba de conseguir unha muller para
procrear e vivir na castidade mis absoluta. Non. A sociedade cabaleiresca desexaba a joy, o
gozo, e acceder a unha muller para asentarse socialmente: conseguir o feudo e fundar a sa
propia liaxe91.
Que posicin ocupa a muller nesta literatura corts? Duby entende que unha
posicin pasiva, xa que a imaxe que se mostra delas a que os homes, os cabaleiros, tian
das mulleres. Entre todas, destacara a domina, que os poetas dirixen os seus amores e que
non sera mis que a esposa do seor que lles serve de mediadora para lograr o que
realmente lles interesa, o favor do senhor a travs da senhor.
No caso galego, Mara del Carmen Pallares aplicou algns elementos da tese
sociolxica anlise das Cantigas de Amor. As, o feito de que o amor corts sexa un amor
adltero estara estreitamente ligado posta en marcha dunha estrutura de parentesco
aristocrtico en forma de liaxe na que moitos iuvenes deban permanecer clibes,
envexosos das ricas esposas destinadas s aos varns herdeiros. No caso galego, a estrutura
social sobre a que se asenta o modelo literario era diferente. Ata o sculo XIV mantivronse
parte das estruturas de parentesco do perodo altomedieval, dicir, aquelas nas que rexa o
principio cognaticio, que implicaba que tanto a lia de parentesco masculina como a
89
Insisten Khler e Duby en que a orixe deste modelo cultural estara nun sector da baixa nobreza, anda que
despois fose asumido polo conxunto da aristocracia. A finais do sculo XII, o amor corts xa estara integrado
entre os comportamentos que preludian o matrimonio na Francia dos capetos; DUBY, G., El modelo corts
en DUBY, G. e PERROT, M. (Dirs), Historia de las mujeres op. cit., p. 335.
90
DUBY, G., El modelo corts en DUBY, G. e PERROT, M. (Dirs), Historia de las mujeres op. cit., p. 326.
91
Georges Duby demostra como a cabalera un universo masculino no que o recordo e a imaxe das mulleres
s aparece en relacin aos beneficios que delas obteen (a maternidade ou a transmisin dun rico patrimonio
liaxe). Do contrario, a memoria familiar condena s avoas ao esquecemento. Vxase a anlise que fai sobre o
tema en Damas del siglo XII. 2. El recuerdo de las abuelas..., op. cit.
- 162 -
feminina operaban en igualdade na transmisin da posicin social, dos bens e dos dereitos,
mediante a descendencia, a sucesin e a herdanza92.
Mara del Carmen Pallares entende que esta realidade social podera ser un factor
explicativo da menor importancia que o estado matrimonial ten nas Cantigas de Amor, a
diferenza do que acontece no modelo occitano. Nun sistema de acceso ao matrimonio tan
rxido como era o francs, os iuvenes seran os responsbeis de crear un modelo cultural no
que poderan acceder por medio da conquista amorosa s esposas dos seniores. No caso
galego, con maiores facilidades para casar, o estado conxugal perdera gran parte da sa
importancia.
A lrica galego-portuguesa e a occitana tamn reflicten a natureza das relacins
feudo-vasalticas. A organizacin xerrquica un dos trazos mis salientables da sociedade
feudal, consecuentemente, a literatura medieval -produto cultural desta sociedade- recolle
esta realidade adaptndoa ao seu universo potico. Se no matrimonio a muller o vasalo (a
vasala) do marido, na lrica trobadoresca a protagonista feminina pasa a ser a senhor do
poeta. O trobador entrgase ao servizo da amada como un fiel vasalo; por iso, o vocabulario
do amor corts tamn evidencia como os smbolos e termos do contrato de vasalaxe estn
presentes na poesa trobadoresca93.
Como vemos, a comprensin e a interpretacin da literatura precisa do coecemento
das estruturas mentais, a ideoloxa e o imaxinario da sociedade que a crea. Trtase dun
produto de ficcin que non xorde coa pretensin de facer unha crnica de sucesos. Como
moito, o que atopamos son indicios que poden dar unha serie de pistas sobre os
comportamentos sociais, pero que deben contrastarse con outro tipo de fontes como as
documentais, as artsticas e/ou as arqueolxicas94.
92
PALLARES MNDEZ, M. C., A vida das mulleres op. cit., pp. 32-33.
Sumamente ilustrativa a este respecto a obra de CROPP, Glynnis M., Le vocabulaire courtois ds
troubadours de lpoque classique, Genve, Droz, 1975. Tamn en PALLARES MNDEZ, M. C., A vida das
mulleres op. cit., pp. 34-35.
94
Se hai unha relacin entre a infraestrutura socioeconmica e un fenmeno cultural, esta non se pode buscar
dunha forma directa, mecanicista e simple, afirma CARMONA FERNNDEZ, Fernando, Crtica sociolgica y
literatura romnica en Estudios romnicos, 1, Murcia, Universidad de Murcia, 1978, p. 125. Anda as, a
relacin si parece manifestarse de forma clara: Pay Soarez de Taveirs canta a unha muller e quen a viu levar
a quen / a non valia, nen a val o que nos permite reflexionar sobre o pouco que contaba a opinin da muller
hora de casar: non casa senn que casada. Os casos de malcasadas (tamn os das malmonxadas) son un topos
literario moi comn que nos remite a estas polticas familiares de concertacin do matrimonio por intereses
diversos como o establecemento da paz co inimigo: as mulleres dunha casa intgranse noutra hostil, o que
supora un forte impacto psicolxico. Tamn se coecen detalles da intimidade do fogar como a violencia
domstica que Pedr Eanes Solaz relata: eu sey la dona loada / que a torto foy malhada / ca non ama () Ca
se ojamigamasse / mal aja quen-a malhasse / ca non ama!. Vxase FIDALGO, Elvira, A Dona loada que a
torto foy malhada: un caso de violencia de xnero? en BREA, Mercedes (Coord.), Pola melhor dona de
quantas fez nostro Seor. Homaxe Profesora Giulia Lanciani, Santiago de Compostela, Centro Ramn
Pieiro, 2009, pp. 225-238. Sobre a cancin de malcasada e o marco socio-histrico no que xorde vxase o
93
- 163 -
A literatura como produto cultural dun tempo histrico permite ao historiador

extraer unha serie de elementos que retratan a utopa ou a distopa dun determinado grupo
social cos seus valores, motivos pardicos e temores. Esta lia xa foi seguida dun xeito
bastante forzado- por E. Lpez-Aydillo en 1923, quen tirou da anlise das cantigas galegoportuguesas unha serie de elementos cos que caracterizar s mulleres do sculo XIII: a
coquetera (recorrendo a pomadas e cosmticos), a educacin en espazos relixiosos, algns
costumes femininos (entrega ao namorado dunha peza de roupa como smbolo do seu
amor), o recurso s alcaiotas ou as opcins de vida pouco gratificantes para as mulleres,
como o adulterio ou o oficio de cortess-soldadeiras. As cantigas tamn marcaran as
diferenzas de tratamento que corresponderan a cada muller segundo pertencese a unha
clase social ou outra95.
IV. Conclusin.
Dende un punto de vista persoal, cremos que a forma de facer historia das mulleres
con maiores posibilidades cara o futuro a historia social das mulleres; aquela que analiza
s mulleres en relacin coas estruturas mentais, sociais, polticas, xeogrficas, econmicas e
culturais que as rodean. Neste sentido, ten gran interese un estudo da visin medieval sobre
as mulleres, porque nos permite analizar o pensamento que determinados sectores sociais
(especialmente clrigos e cabaleiros) tian sobre o sexo feminino. Trtase dunha creacin
cultural, pero cun carcter transversal que infle sobre o conxunto da sociedade. Por iso, o
historiador tampouco pode asumir como comportamentos sociais habituais tdalas
actuacins que os pensadores e canonistas, lexisladores e literatos lles atriben s mulleres.
Mis al duns arquetipos predominantes -obviamente simplificados e estereotipados pero
influentes96- o quotidie feminino, ao igual que o masculino, vn marcado pola diversidade
de estruturas, conxunturas e personalidades individuais que se interrelacionan no acontecer
histrico.
clarificador artigo de LORENZO GRADN, Pilar, La cancin de malcasada en las tradiciones lricas romances:
del contexto al texto en PIEIRO RAMREZ, Pedro M. (Ed.), De la cancin de amor medieval a las soleares:
Profesor Manuel Alvar in memoriam, Sevilla, Fundacin Machado e Universidad de Sevilla, 2004, pp. 189208.
95
LPEZ-AYDILLO, Eugenio, Los cancioneros gallego-portugueses como fuentes histricas (con un glosario de
voces del gallego arcaico), Valladolid, Maxtor, 2008 (edicin facsimilar da publicada en 1923), pp. 178-188.
96
Como acertadamente indica Claude Thomasset, a historia da representacin da muller est condicionada
por ideas simples e, en realidade, imposibles de extirpar da conciencia colectiva. Por isto, dende diferentes
disciplinas, como a anatoma, o que se quere confirmar o desprezo dos telogos que, sobre a base da
Xnese, se inclinan naturalmente a ver a muller como un produto secundario e, polo tanto, inferior ao home,
THOMASSET, Claude, La naturaleza de la mujer en DUBY, G. e PERROT, M. (Dirs), Historia de las mujeres
op. cit., p. 75.
- 164 -
O imaxinario social da Europa feudal est fortemente condicionado por tradicins

culturais, tanto laicas como eclesisticas, nas que o peso do masculino resulta abafante. As
leis e a literatura medievais desean unha superestrutura ideolxica que, cando non
claramente misxina, considera s mulleres como obxectos aos que os homes admiran ou
temen. Neste sentido, os ambientes mis cultos da sociedade nutren permanentemente o
imaxinario social do Occidente medieval cunha serie de arquetipos femininos que insisten
na sa dependencia, debilidade e inferioridade.
A gran forxadora dos arquetipos femininos medievais foi a Igrexa. Os clrigos
crearon un sistema de valores no que a feminidade deba permanecer subordinada
superioridade masculina e no que a interrelacin entre os sexos via definida por uns fins
reprodutores canalizados a travs do matrimonio.
No caso das leis e os ordenamentos xurdicos, advrtese de novo a inferioridade da
condicin feminina. Non obstante, anlises pormenorizadas dos diferentes textos fan aflorar
unha serie de indicios nos que a realidade coti que transcende os arquetipos do imaxinario
colectivo moito mis rica e heteroxnea. As leis aspiraban a regular e construr unha
sociedade que, no quotidie, ficara chea de excepcionalidades non definibles polo sistema
xurdico.
Se nos fixamos no cdigo lexislativo afonsino, As Sete Partidas, o rexurdir do
dereito romano e as influencias da tradicin e da Igrexa fanse evidentes hora de imaxinar
sociedade como unha realidade sexuada, na que priman os homes.
A literatura romnica medieval presntasenos como un dos produtos culturais mis
interesantes para reflexionar sobre as interrelacins existentes entre o binomio realidade
social e imaxinario cultural. O historiador non pode tomar os contidos literarios como se
fosen acontecementos histricos; porn, a tese sociolxica si nos permite entender a
literatura como un fenmeno cultural propio dun determinado perodo histrico e, polo
tanto, obxecto da historia da cultura, mais tamn como un lugar de encontro entre o
imaxinario e a ficcin potica inspirada polo ambiente sociocultural no que xorde e que,
consecuentemente, susceptible de ofrecernos algns indicios interesantes cos que traballar
os historiadores da sociedade. Indubidablemente, o recurso literatura como fonte para o
imaxinario e a vida coti esixe dunha crtica de fontes moi exhaustiva pero, ben feita, pode
chegar a ser unha tarefa tremendamente enriquecedora.
Nos sculos XII e XIII, a Igrexa, as leis e a literatura contriburon a establecer un
imaxinario social sobre as mulleres, mis ou menos comn ao conxunto do Occidente
cristin, que perdurou durante moitos sculos e que se asentou sobre unha serie de
- 165 -
arquetipos femininos, en esencia, dualistas (Ave/Eva). O feito de ser muller levaba implcito
a asignacin dunha serie vicios e virtudes especificamente femininos97. Entre as virtuosas
sitase a muller ntegra, aquela que capaz de manter a sa castidade, anda mis se a
castidade a virxindade absoluta e, polo tanto, a renuncia ao mundo material. virtuosa a
que comedida, coidadosa, discreta, pudorosa ou recatada. Pero tamn se interpretan como
virtudes a beleza e a sensibilidade femininas. No relativo aos vicios, defectos ou pecados
das mulleres, cmpre citar a sa debilidade, o recurso s astucias e malas artes como os
choros, a mentira ou a coquetera, as como a lixeireza, a frivolidade, o seu comportamento
testn, a luxuria e a indiscrecin derivada da sa incontinencia verbal.
Trtase dunha realidade mental asociada a sectores ben situados na xerarqua da
sociedade medieval e, polo tanto, capaces de impoer as sas representacins do mundo98.
Recollendo unha serie de principios misxinos da filosofa clsica, do relato bblico ou dos
primeiros cristins e Pais da Igrexa, constrese este imaxinario do feminino. Pero a
implantacin do celibato ou o redescubrimento do dereito romano en Occidente tamn son
procesos plenomedievais que afectan de forma decisiva neste caso para reforzar a
misoxinia construcin do imaxinario social sobre as mulleres da Europa feudal.
importante indagar mis sobre os procesos de toma de conciencia feminina ante a
misoxinia imperante99. De todos modos, posible que o modelo de subordinacin feminina
que se foi perfilando nestes sculos non tivese grandes resistencias por parte das propias
prexudicadas, ao fin e ao cabo, eran socializadas dende pequenas nese imaxinario colectivo.
As mulleres foron educadas para seren esposas e nais, en definitiva, anxos do fogar. Ao
mesmo tempo, incumprir estes modelos creados polos homes implicaba unha feroz crtica e
descualificacins persoais ao entenderse como un ataque frontal contra a orde social
establecida100.
A visin historiogrfica mis aceptada na actualidade fala dun paulatino deterioro da
condicin feminina respecto das posibilidades de actuacin que lles ofreca a Alta Idade
97
Mara Luisa Bueno entende que as virtudes, concibidas como modos de comportamento encamiados cara a
perfeccin, non difiren gran cousa entre homes e mulleres. Vxase BUENO DOMNGUEZ, Mara Luisa, Miradas
medievales. Ms alla del hombre y de la mujer, Madrid, Dilex, 2006, p. 88.
98
O background do pensamento eclesistico sobre a muller comn a telogos, moralistas en xeral e ao
pensamento laico establecido [a negria nosa], en CTEDRA GARCA, Pedro M., La mujer en el sermn
medieval en FONQUERNE, Y-R., e ESTEBAN, A. (Coords.), La condicin de la mujer op. cit., p. 40.
99
Coecidos na Galicia baixomedieval grazas a PALLARES MNDEZ, Mara del Carmen, Conciencia y
resistencia: la denuncia de la agresin masculina en la Galicia del siglo XV en Arenal, 2:1, 1995, pp. 67-79.
100
Un dos mltiples exemplos que fan referencia a esta situacin o de Leonor de Aquitania, que se converteu
na herona dunha lenda escandalosa, vxase DUBY, G., Damas del siglo XII. 1, op. cit., pp. 15-34 e,
especialmente, TURNER, Ralph V. Eleanor of Aquitaine. Twelfth-Century English Chroniclers and her Black
Legend en Nottingham Medieval Studies, Vol. II, Nottingham, University of Nottingham, 2008, pp. 17-42.
- 166 -
Media s mulleres101. O proceso de feudalizacin provocara unha diminucin da activa

presenza feminina. As mulleres veran limitadas as sas expectativas de vida e o patriarcado
reforzarase. Ademais, a incidencia do imaxinario misxino parece estenderse
progresivamente dende a xerarqua eclesistica ao resto da sociedade medieval.
Para Snchez Vicente, a dominacin do macho sobre a femia, que se arge
constituda no Paraso e reflectida nas Sagradas Escrituras, non deixa de ser unha
superestrutura ideolxica nacida dende arriba, que non atopar reflexo nas estruturas sociais
ata o auxe do esprito burgus102. Certamente, a realidade social reflicte unha maior
riqueza que os arquetipos creados no imaxinario colectivo pero, sen dbida, este condiciona
inevitablemente as relacins sociais entre os xneros dende o momento en que un discurso
aceptado para o mantemento da orde social. Polo tanto, as posibilidades de actuacin das
mulleres comezaran a verse reducidas no perodo medieval, sen ter que esperar a que sexan
a filosofa oficial da Igrexa e o fenmeno burgus os que farn do Renacemento un
perodo escuro para a muller103, axudados pola Contrarreforma catlica e as teoras de
Lutero e Calvino.
Nieto Soria concle que a anlise da lexislacin recollida no Libro de los Fueros de
Castiella relativa muller, ao representar a tradicin xurdica, en parte non escrita ata
entn, dos sculos XI e XII en Castela, permtenos formular a hiptese de que en absoluto
se pode falar dunha ruptura na condicin socio-xurdica da muller en Castela no trnsito da
Alta Idade Media Baixa Idade Media, mantndose esta consideracin da muller () de
clara limitacin do seu papel social e de marxinacin no campo xurdico104. Despois da
anlise dAs Sete Partidas os cambios si parecen reais, pois o dereito non permanece
esttico nin alleo s influencias da mentalidade colectiva ou, cando menos, da dos sectores
dominantes que crean as leis (interferencias do pensamento eclesistico ou influxo do
dereito romano).
101
Postura recollida, por exemplo, por VINYOLES VIDAL, Teresa, Histria de les dones a la Catalunya
medieval, Lleida, Eumo Editorial e Pags Editors, 2005, p. 57 e ss. Mentres os sculos XI e XII seran un
perodo cunha brillante presenza feminina, despois, o estatuto das mulleres irase degradando conforme
avanzaba o proceso de feudalizacin, as como a expansin econmica, poltica e militar. No caso galego, as
grandes posibilidades de actuacin feminina altomedieval quedan claramente desenvolvidas no artigo de
PALLARES MNDEZ, Mara del Carmen, Grandes seoras en los siglos IX y X en MORANT, I. (Dir.), Historia
de las mujeres en Espaa op. cit., pp. 423-442.
102
103
O Renacemento traer consigo unha serie de cambios tralo medieval e desigual feudalismo que supor o
ingreso da muller na sociedade dos homes; antes escrava, serva, agora protagonista da sa historia, con plena
conciencia da sa desigualdade humana, SOTELO LVAREZ, Avelino, La mujer desde la misoginia clerical a
la exaltacin del Renacimiento, Alicante, PHD ristos ditors, 2002, p. 11.
104
NIETO SORIA, Jos Manuel, La mujer en el Libro de los Fueros de Castiella. Aproximaciones a la
condicin sociojurdica de la mujer en Castilla en los siglos XI al XIII en Las mujeres en las ciudades
medievales, op. cit., p. 86.
- 167 -
Bertini chegou a afirmar que a Idade Media foi a primeira poca histrica na que as
mulleres acadaron un notable grao de emancipacin social e cultural e comezaron a sentar
as bases das reivindicacins de paridade e igualdade que anda hoxe son obxecto de batallas
cuxo xito non est nada claro105. Como moito, aceptamos as palabras de Georges Duby,
quen sinala que anda que houbo unha mellora da condicin feminina, ao mesmo tempo
() huboa da condicin masculina, de tal modo que a diferenza seguiu sendo a mesma e
as mulleres seguiron sendo temidas, desprezadas e, ao mesmo tempo, moi submisas106.
Como conclusin podemos afirmar que, durante os sculos XII e XIII, o que se est
a producir a consolidacin dun imaxinario feminino marcado por un sistema de arquetipos
enfrontados (Eva-Ave), aproximados a travs de figuras intermediadoras que pretenden ser
modelos mis realistas (a Magdalena). Trtase dunha superestrutura ideolxica creada nos
mbitos do poder, cunha longa tradicin nos sculos posteriores e facilmente identificable
polo historiador nos escritos dos clrigos, nas fontes xurdicas e na literatura medieval.
Sustentado sobre diversas tradicins culturais (o mundo clsico, o xudaico, o dos primeiros
cristins, etc.), o discurso foise filtrando sociedade; por iso, o novo modelo matrimonial
que a Igrexa elaborou e perfeccionou durante os sculos XI e XII e os modos de
comportamento corteses -opostos dende s orixes vilana- pasaron a ser modelos de
civismo, cortesa e boa educacin tamn para os que, por orixe, non pertencan cabalera.
As, o empeoramento da condicin feminina no imaxinario colectivo non pode
entenderse como un produto discursivo e imaxinario illado da sociedade. Son procesos
interrelacionados anda que cada un tea os seus ritmos, avances e retrocesos. Nas relacins
entre os xneros, os homes viron reforzada a sa posicin dominante, mentres as opcins de
vida das mulleres se limitaron ao modelo que para elas crearon os homes: a virxindade, o
matrimonio ou a marxinacin. Unha valoracin positiva da muller dependa da capacidade e
vontade que esta tivera para adecuarse aos arquetipos femininos construdos polo
patriarcado. Procesos como a implantacin das liaxes, que provocar que a posicin das
mulleres empeore en beneficio dos herdeiros varns, ou a reforma gregoriana, que afasta
aos eclesisticos das mulleres, debilitarn a condicin e a situacin femininas non s no
imaxinario senn tamn na realidade social.
105
106
BERTINI, Ferruccio (Ed.), La mujer medieval, Madrid, Alianza Editorial, 1991, p. 12.
DUBY, Georges, El amor en la Edad Media y otros ensayos, Madrid, Alianza Editorial, 1990, p. 69.
- 168 -
A misoxinia foi en aumento nos discursos baixomedievais107. As, este

empeoramento da imaxe feminina explicara a aparicin dun dos fenmenos culturais mis
destacados de finais da Idade Media, a Querela das Mulleres. Os escritos que se
produciron neste contexto son moi ricos para o historiador da sociedade e das mentalidades
medievais, pero pronto deixaron paso ao triunfo do contrarreformismo catlico e ao esprito
de Trento, que recolleu e consolidou socialmente algns dos aspectos mis misxinos do
pensamento que a Igrexa construu nos tempos feudais108.
A pesar de todo, xunto s mulleres oprimidas, subordinadas aos maridos e
maltratadas fsica e psicoloxicamente, a documentacin tamn nos informa doutras mulleres
que foron protagonistas das sas vidas, que influron nas dos que as rodeaban e que tiveron
unha forte personalidade109.
Bibliografa110
ANDERSON, Bonnie S. e ZINSSER, Judith P., Historia de las mujeres. Una historia
propia, Barcelona, Crtica, 2007.
ARAUZ MERCADO, Diana, La proteccin jurdica de la mujer en Castilla y Len
(siglos XII-XIV), vila, Junta de Castilla y Len, 2007.
CERCHIARI, Candice Quinelato Baptista, Fea, velha, sandia. Imagens da mulher
nas cantigas de escrnio e maldizer galego-portuguesas, So Paulo, Universidade de So
Paulo, 2009.
CORRAL DAZ, Esther, As mulleres nas cantigas medievais, Sada, Edicis do Castro,
1996.
DILLARD, Hearth, La mujer en la Reconquista, Madrid, Nerea, 1993.
DOMNGUEZ TOURIO, Guillermina e ESTVEZ SALAZAR, Felicia, Tres mulleres
galegas de armas tomar. Mara Balteira, Mara Castaa, Mara Solia, A Corua, Baa
Edicins, 2009.
DUBY, Georges, El amor en la Edad Media y otros ensayos, Madrid, Alianza
Editorial, 1990.
107
Comprese a primeira parte do Roman de la Rose de forte inspiracin corts (primeira metade do sculo
XIII) coa segunda de clarsima pegada misxina (segunda metade do mesmo sculo).
108
Neste sentido, aplicando a ptica da longa duracin, pronnciase Adeline Rucquoi, quen considera que a
poca moderna () acentuar a hostilidade do discurso oficial e () apartar muller da vida pblica, a
cultura, o traballo e incluso da educacin dos seus fillos en La mujer en la Edad Media, Madrid, Historia 16,
1985, p. 31.
109
GONZLEZ VZQUEZ, Marta, Las mujeres de la Edad Media y el Camino de Santiago, Santiago de
Compostela, Xunta de Galicia, 1989, p. 12.
110
Inclense s algunhas das referencias bibliogrficas bsicas empregadas para a elaboracin desta sntese.
- 169 -
DUBY, Georges, El caballero, la mujer y el cura. El matrimonio en la Francia

feudal, Madrid, Taurus, 1992.
DUBY, Georges, Damas del siglo XII. 1. Elosa, Leonor, Iseo y algunas otras,
Madrid, Alianza Editorial, 1995.
DUBY, Georges, Damas del siglo XII. 2. El recuerdo de las abuelas, Madrid, Alianza
Editorial, 1998.
DUBY, Georges, Damas del siglo XII. Eva y los sacerdotes, Madrid, Alianza
Editorial, 1998.
DUBY, Georges e PERROT, Michelle (dirs.), Historia de las mujeres. 2. La Edad
Media, Madrid, Taurus, 2006.
FONQUERNE, Yves-Ren e ESTEBAN, Alfonso (coords.), La condicin de la mujer en
la Edad Media, Madrid, Casa Velzquez e Universidad de Madrid, 1986.
GMEZ MONTALVO, Mara Francisca, Rgimen jurdico de la mujer en la familia
castellana medieval, Granada, Comares, 1998.
GONZLEZ VZQUEZ, Marta, Las mujeres de la Edad Media y el Camino de
Santiago, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1989.
KHLER, Eric, Sociologia della finamor saggi trobadorici, Padova, Liviana
Editrice, 1976.
Las mujeres medievales y su mbito jurdico, Madrid, Universidad Autnoma de
Madrid, 1983.
Las mujeres en las ciudades medievales, Madrid, Universidad Autnoma de Madrid,
1984.
MORANT, Isabel (dir.), Historia de las mujeres en Espaa y Amrica Latina, 1, De la
Prehistoria a la Edad Media, Madrid, Ctedra, 2005.
MUOZ FERNNDEZ, ngela e SEGURA GRAO, Cristina (eds.), El trabajo de las
mujeres en la edad media hispana, Madrid, Al-Mudayna, 1988.
PALLARES MNDEZ, Mara del Carmen, A vida das mulleres na Galicia Medieval
(1100-1500), Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1993
(reimpresin, 2003).
PALLARES MNDEZ, Mara del Carmen, Conciencia y resistencia: la denuncia de la
agresin masculina en la Galicia del siglo XV en Arenal. Revista de historia de las
mujeres, 2:1, Granada, Universidad de Granada, 1995, pp. 67-79.
PALLARES MNDEZ, Mara del Carmen, Ilduara, una aristcrata del siglo X, Sada,
Edicis do Castro, 1998 (2 ed. revisada e ampliada no 2004).
- 170 -
PALLARES MNDEZ, Mara del Carmen e PORTELA SILVA, Ermelindo, La Reina

Urraca, Nerea, Donosti, 2006.
PENA, Xos Ramn, Historia da literatura medieval galego-portuguesa, Sotelo
Blanco, Santiago de Compostela, 2002.
PILOSU, Mario, A mulher, a luxuria e a Igreja na Idade Mdia, Lisboa, Estampa,
1995.
POWER, Eileen, Mujeres medievales, Madrid, Encuentro, 1986.
RIVERA GARRETAS, Mara Milagros, Textos y espacios de mujeres. Europa siglos
IV-XV, Barcelona, Icaria, 1990.
RODRGUEZ GALDO, Mara Xos (coord.), Textos para a Historia das Mulleres en
Galicia, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 1999.
ROSSIAUD, Jacques, La prostitucin en el Medievo, Barcelona, Ariel, 1986.
RUCQUOI, Adeline, La mujer en la Edad Media, Madrid, Historia 16, 1985.
SNCHEZ VICENTE, Mara del Pilar, La condicin jurdica de la mujer a travs de las
Partidas, Universidad de Oviedo, 1985, memoria de licenciatura indita.
SARANYANA, Josep-Ignasi, La discusin medieval sobre la condicin femenina
(siglos VIII al XIII), Salamanca, Universidad Pontificia de Salamanca, 1997.
SILVA, Carolina Gual da, At que a morte os separe: casamento reformado nos
sculos XI-XII, So Paulo, Universidade de So Paulo, 2008.
SEGURA GRAO, Cristina, Las mujeres en la Espaa medieval en GARRIDO
GONZLEZ, Elisa (ed.), Historia de las mujeres en Espaa, Madrid, Sntesis, 1997, pp. 113245.
Textos para la Historia de las Mujeres en Espaa, Madrid, Ctedra, 1994.
TRILLO SAN JOS, Carmen (ed.), Mujeres, familia y linaje en la Edad Media,
Granada, Universidad de Granada, 2004.
WADE LABARGE, Margaret, La mujer en la Edad Media, Madrid, Nerea, 1988.
- 171 -

Miguel Garcia-Fernandez. Arquetipos Femininos No Imaxinario Social Do Occidente Medieval-Libre PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Miguel Garcia-Fernandez. Arquetipos Femininos No Imaxinario Social Do Occidente Medieval-Libre PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

MIGUEL GARCA-FERNNDEZ

SILVIA CERNADAS MARTNEZ

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

Arquetipos femininos no imaxinario social do Occidente medieval

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

I. Entre Eva e Mara: as mulleres no pensamento eclesistico.

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

viva6 poderan identificarse respectivamente coa Virxe Mara, a tentadora Eva e a

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

Ver CASAGRANDE, C., La mujer custodiada, op. cit., p. 126.

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

I.2. Orixe, consolidacin e incidencia social do modelo eclesistico.

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

achegasen mis ao modelo de santidade feminina teran a oportunidade de situarse en p de

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

reiteradas ocasins nos comportamentos matrimoniais dos sectores privilexiados27. De feito,

II. O marco xurdico das mulleres.

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

Partida IV, Ttulo XXIII, Lei II.

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

exercer funcins pblicas era inseparable da posicin social do marido e s as vivas (e

SNCHEZ VICENTE, M. P., La condicin jurdica de la mujer op. cit., p. 23.

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

conxugais e materno-filiais e o incumprimento destes era sancionado pola lexislacin51,

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

A lexislacin medieval tamn tivo en consideracin s mulleres que caeron nos

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

II.2. O quotidie das mulleres.

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

maioritariamente personalidades excepcionais con conxunturas particulares de carcter

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

III. Arquetipos femininos na literatura dos sculos XII e XIII.

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

autntico crtico da sociedade do seu tempo, ou o famoso Chrtien de Troyes. Os

SILVA, Carolina Gual da, At que a morte os separe, op. cit., s. p.

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

III.2. A tese sociolxica e as posibilidades da literatura como fonte histrica.

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

A literatura como produto cultural dun tempo histrico permite ao historiador

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

O imaxinario social da Europa feudal est fortemente condicionado por tradicins

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

Media s mulleres101. O proceso de feudalizacin provocara unha diminucin da activa

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

A misoxinia foi en aumento nos discursos baixomedievais107. As, este

COMUNICACINS | MATERIAL GRFICO DOS RELATORIOS

DUBY, Georges, El caballero, la mujer y el cura. El matrimonio en la Francia

AS MULLERES NA HISTORIA DE GALICIA

PALLARES MNDEZ, Mara del Carmen e PORTELA SILVA, Ermelindo, La Reina

Вам также может понравиться