Вы находитесь на странице: 1из 14

TREPADEIRAS DO PARQUE ESTADUAL DA SERRA DA TIRIRICA,

RIO DE JANEIRO, B RASIL1


Ana Anglica Monteiro de Barros2, Leonor de Andrade Ribas3
& Dorothy Sue Dunn Araujo4
RESUMO
(Trepadeiras do Parque Estadual da Serra da Tiririca, Rio de Janeiro, Brasil) As trepadeiras tm alta
representatividade em vrias formaes vegetais, correspondendo a cerca de 25% da diversidade taxonmica
das florestas tropicais. Ainda assim, elas so mal representadas em levantamentos florsticos. Estudos na
floresta ombrfila densa so raros e o presente trabalho vem contribuir para o conhecimento da flora de
trepadeiras dessa formao vegetal. Foram feitas coletas no Parque Estadual da Serra da Tiririca, localizado
nos municpios de Niteri e Maric, estado do Rio de Janeiro. O levantamento florstico registrou 38 famlias,
107 gneros e 215 espcies. Leguminosae (com 29 espcies), Sapindaceae (23), Bignoniaceae (22),
Malpighiaceae (19) e Apocynaceae (15) foram as famlias com maior nmero de espcies, totalizando 50,5%
das espcies registradas. Houve um predomnio de trepadeiras lenhosas e de formas volveis. O grande
nmero de espcies encontradas possivelmente resultado de um mosaico de vegetaes em diferentes
estdios sucessionais resultante do processo de uso e abandono da terra.
Palavras-chave: diversidade, florstica, Mata Atlntica.

ABSTRACT
(Climbers of the Serra da Tiririca State Park, Rio de Janeiro, Brazil) Climbers are highly represented in several
vegetation types, corresponding to nearly 25% of tropical forest taxonomic diversity, but they are very
poorly represented in floristic surveys. Studies of dense ombrophilous forests are rare and this work aims at
contributing to the knowledge of climbers in this plant formation. The survey was undertaken in the Serra da
Tiririca State Park, located between Niteri and Maric municipalities, Rio de Janeiro state. The floristic
survey listed 38 families, 107 genera, and 215 species. Leguminosae (with 29 species), Sapindaceae (23),
Bignoniaceae (22), Malpighiaceae (19), and Apocynaceae (15) are the families better represented in number of
species, accounting for 50.5 % of the total number of species reported. Woody, twining climbers predominated
in the inventory. The high number of species found is possibly related to a mosaic of vegetation in different
successional stages resulted from the process of use and abandonment of land.
Key words: diversity, Atlantic rainforest, floristics.

INTRODUO
As trepadeiras apresentam alta
representatividade em vrias formaes
vegetacionais, correspondendo a cerca de 25%
da diversidade taxonmica das florestas
tropicais, sendo um importante componente
florstico, estrutural e funcional (Gentry 1991;
Engel et al. 1998). Possuem grande variedade
de formas e tamanhos, uma vez que cerca da
metade das famlias de angiospermas possuem
representantes com hbito trepador (Pealosa

1984). Normalmente, a abundncia de plantas


trepadeiras relacionada s bordas de florestas,
margens de cursos de gua, clareiras e reas
sob influncia antrpica, contudo tambm
representam um componente significativo da
vegetao do interior das matas.
Rezende & Ranga (2005) enfatizam que,
apesar da reconhecida importncia ecolgica,
o enfoque dos estudos com trepadeiras tem sido
pequeno. Gentry (1991) as coloca como a forma
de vida menos coletada, o que pode ser comprovado

Artigo recebido em 10/2008. Aceito para publicao em 06/2009.


1
Parte da tese de Doutoradodo primeiro autor. Programa de Ps-Graduao em Botnica da Escola Nacional de Botnica,
Instituto de Pesquisas Jardim Botnico do Rio de Janeiro.
2
Universidade do Estado do Rio de Janeiro, Faculdade de Formao de Professores, Depto. Cincias, R. Francisco Portela
794, 24.435-000, So Gonalo, RJ, Brasil. anaangbarros@gmail.com
3
IBAMA, SUPES/RJ. Praa XV 42, 8 andar, 20010-010, Rio de Janeiro, RJ, Brasil.
4
Universidade Federal do Rio de Janeiro, CCS, Instituto de Biologia, Depto. Ecologia, Lab. Ecologia Vegetal, C.P. 68020,
21941-590, Rio de Janeiro, RJ, Brasil.

682

pela pouca representatividade de espcimes


de trepadeiras nos herbrios. Tal fato pode estar
relacionado s dificuldades metodolgicas, uma
vez que as trepadeiras atingem grandes alturas
no dossel, sendo difcil a visualizao de seus
ramos frteis. Quando o material coletado
estril, chaves com caractersticas vegetativas
(Vaz & Vieira 1994; Gentry 1993; Ribeiro et
al. 1999) podem auxiliar na sua identificao.
Nesse sentido, estudos anatmicos, como os
de Carlquist (1991), Arajo & Costa (2006,
2007) e Brandes (2007), tambm podem
representar bases importantes para a
identificao de espcies de trepadeiras.
A partir da dcada de 1990, os estudos
florsticos e fitossociolgicos desenvolvidos no
Brasil tm dado um enfoque maior s trepadeiras
em diferentes formaes vegetacionais: florestas
estacionais semideciduais (Bernacci & LeitoFilho 1996; Stranghetti & Ranga 1998; Morellato
& Leito-Filho 1998; Rezende & Ranga 2005;
Tibiri et al. 2006), florestas midas (Prance
1994; Oliveira et al. 2008) e cerrado (Weiser 2001).
No estado do Rio de Janeiro, destaca-se o trabalho
pioneiro de Lima et al. (1997) na floresta ombrfila
densa montana e altomontana da Reserva
Biolgica de Maca de Cima e a chave de
identificao para famlias de Vaz & Vieira (1994).
Apesar de sua importncia e diversidade
nas florestas tropicais (Putz 1984; Peixoto &
Gentry 1990; Leito-Filho 1995; S 1996;
Lombardi et al. 1999; Tibiri et al. 2006), plantas
com hbito trepador ainda so pouco enfocadas
em trabalhos na Mata Atlntica (Vaz & Vieira
1994; Lima et al. 1997; Tabanez & Viana 2000;
S 2006). Este estudo visa minimizar essa
lacuna, caracterizando a composio florstica
das trepadeiras em formaes remanescentes
da floresta ombrfila densa submontana
litornea do Parque Estadual da Serra da
Tiririca no estado do Rio de Janeiro.

M ATERIAL E MTODOS
rea de estudo
O Parque Estadual da Serra da Tiririca
(PEST) est localizado entre os municpios de
Niteri e Maric, no estado do Rio de Janeiro

Barros, A. A. M., Ribas, L. A. & Araujo, D. S. D.

(2248-2300S; 4257-4302W). Foi criado


pela Lei Estadual n 1901/91 de 29 de novembro
de 1991, tendo seus limites em estudo
estabelecidos pelo Decreto n 18.598 de 19 de
maio de 1993 para uma rea de 2.400 ha
(Pontes 1987). A Lei Estadual n 5079, de 03
de setembro de 2007, estipulou os limites
definitivos com duas partes continentais (Serra
da Tiririca e Morro das Andorinhas) e uma
marinha (Enseada do Bananal), numa rea de
2.077 ha. Em 1992, foi considerado pela UNESCO
como parte integrante da Reserva da Biosfera
da Mata Atlntica. O PEST formado por um
conjunto de montanhas com altitude mdia
aproximada de 250 m: Pedra do Elefante (412
m), Morro do Telgrafo (387 m), Alto Mouro
(369 m), Morro do Catumbi (344 m), Morro
da Serrinha (277 m), Morro do Cordovil (256
m), Costo de Itacoatiara (217 m), Morro da
Penha (128 m) (Barros & Seoane 1999) e
Morro das Andorinhas (196 m), esse ltimo
includo no PEST em 2007. Apresenta rochas
do perodo Pr-Cambriano, com cerca de 600
milhes de anos, compreendendo as unidades
geolgicas gnaisse facoidal e Cassorotiba
(Penha 1999). Os solos so do tipo alissolo
crmico, luvissolo hipocrmico, neossolo litlico
e formaes turfosas (Multiservice 1995),
sendo a classificao adaptada de acordo com
Zimback (2003). Na classificao de Kppen
(Kottek et al. 2006), o clima do tipo Aw, ou
seja, quente e mido, com estao chuvosa no
vero e seca no inverno (maio e junho). A estao
chuvosa inicia-se na primavera, culminando no
vero entre os meses de dezembro e janeiro,
quando ocorre intensa precipitao pluviomtrica,
correspondendo a 60% do total anual, porm
no excede 171 mm/ms. Em fevereiro, h uma
queda no volume das chuvas. Contudo em maro,
devido chegada de massas frias, registram-se
chuvas intensas. A menor precipitao se d
nos meses de julho e agosto, quando fica abaixo
de 60 mm. A temperatura mdia de 22o C,
sendo janeiro e fevereiro os meses mais quentes
e junho o mais frio (Barbire & Coe-Neto
1999). A Serra da Tiririca est inserida no bioma
Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

Trepadeiras da Serra da Tiririca

Mata Atlntica e sua vegetao classificada


como floresta ombrfila densa (sensu Veloso
et al. 1991), com extensas reas cobertas pela
formao submontana em vrios estdios
sucessionais. Nos afloramentos rochosos de
gnaisse facoidal, observa-se uma vegetao
tpica de ambientes sujeitos a escassez de gua
(Barros & Seoane 1999). A regio foi ocupada
por antigas fazendas do sculo XVIII, tendo
passado por vrios ciclos econmicos que
alteraram sua vegetao original, e, atualmente,
vem sendo modificada pela ocupao humana
visando especulao imobiliria.
Amostragem florstica
Foram realizadas coletas aleatrias de
plantas frteis no perodo de maro/1997 a
agosto/2007. O material coletado foi herborizado,
seco em estufa a 60C, e posteriormente
incorporado aos Herbrios da Faculdade de
Formao de Professores da UERJ (RFFP) e
do Instituto de Pesquisas Jardim Botnico do
Rio de Janeiro (RB). As espcies foram
identificadas atravs de bibliografia especializada,
comparaes nos herbrios fluminenses (RB,
GUA, RUSU e HB) e consultas aos especialistas.
A lista foi organizada segundo APG II (APG II
2003; Souza & Lorenzi 2008). A grafia dos
nomes das espcies foi confirmada com auxlio
de bancos de dados disponveis na Internet:
International Plant Names Index (2008);
W 3Tropicos (2008); New York Botanical
Garden (2008).
Nesse estudo, foram consideradas
trepadeiras as plantas vasculares que utilizam
plantas ou outro suporte para ascender, porm
so fixas ao solo pelo sistema radicular durante
todo seu ciclo de vida (Mueller-Dombois &
Ellenberg 1974; Gentry 1985, 1991). As espcies
foram classificadas de acordo com Schnell
(1970), com base nos diferentes mecanismos
de fixao e ascenso: a) passiva ou escandente
(ESC), aquela que apenas se apia sobre um
suporte, sem qualquer mecanismo sensvel de
aderncia; b) volvel (VOL), aquela que se
enrosca de maneira espiralada em torno de um
suporte; c) com rgo preensor (PRE), aquela
Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

683

que possui sensibilidade localizada na estrutura


responsvel pela aderncia ao suporte; e d)
radicante (RAD), aquela que se apia ao suporte
por meio de razes adventcias. Tambm foram
classificadas com base na estrutura caulinar,
sendo divididas em herbceas (HERB), quando
apresentam caules delgados no lenhosos, e
lenhosas (LENH), quando apresentam caules
lenhosos.
A anlise comparativa entre as reas com
estudos de trepadeiras foi feita atravs do
ndice de similaridade de Srensen pela frmula
Cs = 2j/(a+b), onde j= nmero de espcies comuns
nas reas amostradas, a= nmero de espcies de
cada rea a, e b= nmero de espcies de cada
rea b (Magurran 1988).

RESULTADOS

DISCUSSO

Foram registrados 38 famlias, 107 gneros


e 215 espcies com hbito trepador, incluindo
10 espcies ruderais (4,6%) (Tab. 1). Esses
dados correspondem a 20,5% do total de
espcies levantadas para o PEST, estando em
segundo lugar na representatividade das formas
de crescimento, logo depois do componente
arbreo (Barros 2008). Numa estimativa da
representatividade de gneros e famlias de
plantas da floresta ombrfila densa na flora do
Rio de Janeiro baseada na coleo do herbrio
RB (Vaz 1992), as trepadeiras correspondem
a 53 famlias e 169 gneros (22,4% do total).
Esto na segunda posio em termos de
nmero de gneros, perdendo apenas para as
famlias arbreas/arbustivas. Comparando os
dados deste estudo com o trabalho de Vaz
(1992), verifica-se que 73,6% das famlias e
61,5% dos gneros de trepadeiras da floresta
ombrfila densa do estado do Rio de Janeiro
esto representados no PEST.
Leguminosae (com 29 espcies), Sapindaceae
(23), Bignoniaceae (22), Malpighiaceae (19) e
Apocynaceae (15) foram as famlias com
maior nmero de espcies (Tab. 2, Fig. 1),
perfazendo 50,5% do total de espcies
registradas. Segundo Gentry (1991), embora
muitas famlias de fanergamas neotropicais
apresentem espcies de trepadeiras, a grande

Barros, A. A. M., Ribas, L. A. & Araujo, D. S. D.

684

Tabela 1 Listagem florstica de trepadeiras do Parque Estadual da Serra da Tiririca (Niteri e


Maric, Rio de Janeiro). Famlia (n gneros/ n espcies). ESC = passivas ou escandentes; VOL
= volvel; PRE = com rgos preensores; HERB = herbcea; LENH= lenhosa.
Table 1 List of the lianas in Serra da Tiririca S tate Park, Niteri and Maric, RJ. Family (n genera/ n species). ESC =
passive or scandent; VOL = twining; PRE = with prehensile organs; HERB = herb; LENH= woody.

Famlias

Espcies

Forma de
asceno

Hbito

Materialtestemunho

Acanthaceae (2/2)

Mendoncia velloziana Mart.


Thunbergia alata Bojer

VOL
VOL

HERB
HERB

M. C. F. Santos et al. 508


A. A. M. Barros et al. 1077

Alstroemeriaceae (1/1)

Bomarea edulis (Tussac) Herb.

VOL

HERB

L. J. S. Pinto et al. 436

Agavaceae (1/1)

Herreria salsaparilha Mart.

VOL+PRE LENH

L. J. S. Pinto et al. 475

Amaranthaceae (2/3)

Chamissoa altissima (Jack.) Kunth


Chamissoa macrocarpa Kunth
Pfaffia paniculata (Mart.) Kuntze

VOL
VOL
ESC

LENH
LENH
LENH

A. A. M. Bar ros et al. 3110


A. A. M. Barros et al. 3082
A. A. M. Barros et al. 2216

Apocynaceae (10/15)

Condylocarpon isthmicum (Vell.) A. DC.


Ditassa burchellii Hook. & Arn.
Forsteronia pilosa (Vell.) Mll. Arg.
Forsteronia thyrsoidea (Vell.) Mll. Arg.
Macroditassa grandiflora
(E. Fourn.) Malme
Mandevilla crassinoda
(Gardner) Woodson
Mandevilla guanabarica Casar. ex
M.F. Salles, Kin-Gouv. & A.O. Simes
Marsdenia loniceroides E. Fourn.
Marsdenia suberosa (E. Fourn.) Malme
Oxypetalum banksii R.Br. ex Schult.
subsp. banksii
Peltastes peltatus (Vell.) Woodson
Peplonia riedelii (E. Fourn.)
Fontella & Rapini
Prestonia coalita (Vell.) Woodson
Prestonia denticulata (Vell.) Woodson
Prestonia didyma (Vell.) Woodson

VOL
VOL
VOL
VOL
VOL

LENH
HERB
LENH
LENH
HERB

A. A. M. Barros et al. 3032


A. A. M. Barros et al. 1898
A. A. M. Barros et al. 2945
P. W. Feteira et al. 212
D. S. D. Araujo et al. 3151

VOL

HERB

L. O. F. Sousa et al. 123

VOL

HERB

A. A. M. Barros et al. 679

VOL
VOL
VOL

HERB
HERB
HERB

L. O. F. Sousa 66
A. A. M. Barros et al. 2373
A. A. M. Barros et al. 768

VOL
VOL

LENH
HERB

A. A. M. Barros et al. 3125


L. J. S. Pinto 433

VOL
VOL
VOL

HERB
HERB
HERB

A. A. M. Barros et al. 2757


A. A. M. Barros et al. 1492
A. A. M. Barros 856

Arecaceae (1/1)

Desmoncus polyacanthos Mart.


var. polycanthos

VOL+PRE LENH

M. C. F. Santos et al. 154

Aristolochiaceae (1/4)

Aristolochia cymbifera Mart. & Zucc.


Aristolochia odora Steud.
Aristolochia raja Mart.
Aristolochia rumicifolia Mart.
Koanophyllon tinctorium Arruda
ex H. Kost.
Mikania hastifolia Baker
Mikania nigricans Gardner

VOL
VOL
VOL
VOL
ESC

HERB
HERB
HERB
HERB
HERB

R. H. P. Andreata et al. 487


L. J. S. Pinto et al. 407
A. A. M. Barros et al. 1562
P. W. Feteira et al. 221
R. S. Oliveira et al. 23

ESC
ESC

HERB
HERB

R. S. Oliveira et al. 53
D. S. D. Araujo 3763

Asteraceae (2/3)

Bignoniaceae (12/22)

Adenocalymma bracteatum (Cham.) DC. VOL+PRE LENH


Adenocalymma marginatum (Cham.) DC. VOL+PRE LENH
Adenocalymma paulistarum
VOL+PRE LENH
Bureau & K. Schum.

A. A. M. Barros et al. 3096


A. A. M. Barros et al. 2037
R. H. P. Andreata et al. 354

Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

Trepadeiras da Serra da Tiririca

Famlias

Espcies

685

Forma de
asceno

Adenocalymma trifoliatum (Vell.)


R. C. Laroche
Anemopaegma chamberlaynii (Sims)
Bureau & K. Schum.
Anemopaegma prostratum DC.
Arrabidaea conjugata (Vell.) Mart.
Arrabidaea leucopogon (Cham.) Sandwith
Arrabidaea rego (Vell.) DC.
Arrabidaea selloi (Spreng.) Sandwith
Arrabidaea subincana Mart.
Clytostoma binatum (Thunb.) Sandwith
Clytostoma sciuripabulum
Bureau & K. Schum.
Glaziovia bauhinioides Bureau ex Baill.
Lundia cordata (Vell.) A. DC.
Mansoa difficilis (Cham.)
Bureau & K. Schum.
Mansoa lanceolata (DC.) A. H. Gentry
Parabignonia unguiculata (Vell.)
A. H. Gentry
Pithecoctenium crucigerum
(L.) A. H. Gentry
Stizophyllum perforatum (Cham.) Miers
Tynanthus micranthus Corr. Mllo
ex K. Schum.
Xylophragma pratense
(Bureau & K. Schum.) Sprague

Hbito

Materialtestemunho

VOL+PRE LENH

A. A. M. Barros et al. 2039

VOL+PRE LENH

K. M. Leal et al. 23

VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE

LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH

L. J. S. Pinto et al. 399


A. A. M. Barros et al. 1529
A. A. M. Barros 2131
A. A. M. Barros et al. 767
A. A. M. Barros et al. 954
A. A. M. Barros et al. 2336
A. A. M. Barros et al. 1736
L. O. F. de Sousa et al. 326

PRE
LENH
VOL+PRE LENH
VOL+PRE LENH

A. A. M. Barros et al. 2779


H.P. Moreira et al. 15
L. J. S. Pinto et al. 422

VOL+PRE LENH
VOL+PRE LENH
+RAD
VOL+PRE LENH

N. Coqueiro et al. 270


A. A. M. Barros et al. 3083

VOL+PRE LENH
VOL+PRE LENH

R.S. Oliveira et al. 24


A. A. M. Barros et al. 3084

VOL+PRE LENH

L. O. F. Sousa et al. 207

C. Farney 740

Boraginaceae (1/1)

Tournefortia gardneri A. DC.

ESC

LENH

A. A. M. Bar ros et al. 2411

Brassicaceae (1/1)

Capparis lineata Pers.

VOL

HERB

A. A. M. Barros 824

Cactaceae (1/1)

Pereskia aculeata Mill.

ESC+PRE LENH

A. A. M. Barros et al. 1480

Celastraceae (1/1)

Hippocratea volubilis L.

VOL+PRE LENH

A. A. M. Bar ros et al. 2113

Connaraceae (1/2)

Connarus nodosus Baker


Connarus rostratus (Vell.) L. B. Smith

VOL+PRE LENH
VOL
LENH

N. Coqueiro et al. 288


A. A. M. Barros et al. 2974

Convolulaceae (5/13)

Argyreia baronii Deroin


Ipomoea aristolochiifolia G. Don
Ipomoea daturiflora Meissn.
Ipomoea grandifolia (Dammer) ODonell
Ipomoea philomega (Vell.) House
Ipomoea ramosissima (Poir.) Choisy
Ipomoea tiliacea (Willd.) Choisy
Jacquemontia holosericea
(Weinm.) ODonell
Jacquemontia martii Choisy
Merremia dissecta (Jacq.) Hallier f.
Merremia macrocalyx (Ruiz & Pavon)
ODonnell
Merremia umbellata (L.) Hallier f.
Operculina macrocarpa (L.) Urb.

VOL
VOL
VOL
VOL
VOL
VOL
VOL
VOL

HERB
HERB
HERB
HERB
LENH
HERB
HERB
HERB

R. H. P. Andreata et al. 538


D. S. D. Araujo et al. 3766
A. A. M. Barros et al. 2132
R. H. P. Andreata 367
A. A. M. Barros et al. 2978
L. O. F. Sousa et al. 279
A. A. M. Barros 1386
A. A. M. Barros et al. 3086

VOL
VOL
VOL

HERB
HERB
HERB

A. A. M. Barros et al. 689


L. J. S. Pinto et al. 419
A. A. M. Barros et al. 698

VOL
VOL

HERB
HERB

A. A. M. Barros et al. 616


L. O. F. Sousa et al. 314

Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

Barros, A. A. M., Ribas, L. A. & Araujo, D. S. D.

686

Famlias
Cucurbitaceae (5/11)

Espcies

Forma de
asceno

Hbito

Materialtestemunho

Cayaponia fluminensis (Vell.) Cogn.


Cayaponia martiana Cogn.
Cayaponia trifoliolata Cogn.
Cayaponia trilobata Cogn.
Fevillea trilobata L.
Melothria cucumis Vell. var. cucumis
Melothria fluminensis Gardner
var. fluminensis
Momordica charantia L.
Wilbrandia ebracteata Cogn.
Wilbrandia glaziovii Cogn.
Wilbrandia verticillata (Vell.) Cogn.

VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE

HERB
HERB
HERB
HERB
HERB
HERB
HERB

L. J. S. Pinto et al. 150


A. A. M. Barros 2211
L. J. S. Pinto et al. 411
A. A. M. Barros 2210
T. A. Silva et al. 87
L. J. S. Pinto et al. 230
L. J. S. Pinto et al. 340

VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE

HERB
HERB
HERB
HERB

A. A. M. Bar ros et al. 611


L. J. S. Pinto et al. 570
A. A. M. Barros et al. 1935
L. J. S. Pinto et al. 572

Dilleniaceae (1/1)

Davilla rugosa Poir.

VOL

LENH

A. A. M. Barros et al. 1512

Dioscoreaceae (1/11)

Dioscorea altissima Lam.


Dioscorea cinnamomifolia Hook.
Dioscorea coronata Hauman
Dioscorea dodecaneura Vell.
Dioscorea filiformis Griseb.
Dioscorea glomerulata Hauman
Dioscorea mollis Mart.
Dioscorea ovata Vell.
Dioscorea piperifolia Humb.
& Bonpl. ex Willd.
Dioscorea sinuata Vell.
Dioscorea sp.

VOL+PRE
VOL
VOL
VOL
VOL
VOL
VOL+PRE
VOL
VOL

LENH
HERB
LENH
LENH
HERB
LENH
LENH
HERB
HERB

L. J. S. Pinto et al. 801


L. J. S. Pinto et al. 416
A. A. M. Barros et al. 2086
A. A. M. Barros et al. 2943
L. J. S. Pinto et al. 416
R. H. P. Andreata et al. 406
A. A. M. Barros et al. 1530
L. J. S. Pinto et al. 416
A. A. M. Barros et al. 2087

VOL
VOL

HERB
HERB

A. A. M. Barros et al. 3088


P. W. Feteira et al. 206

Dalechampia alata Mll. Arg.


Dalechampia brasiliensis Lam.
Dalechampia convolvuloides Lam.
Dalechampia micromeria Baill.
Dalechampia pentaphylla Lam.
Dalechampia triphylla Lam.
Romanoa tamnoides (A. Juss.)
A. Radcl.-Sm.
Tragia volubilis L.

VOL
VOL
VOL
VOL
VOL
VOL
VOL

HERB
HERB
HERB
HERB
HERB
HERB
HERB

A. A. M. Barros et al. 1758


L. J. S. Pinto et al. 134
L. J. S. Pinto et al.385
L. J. S. Pinto et al.556
L. J. S. Pinto et al.384
A. A. M. Barros 936
A. A. M. Barros et al. 2437

VOL

HERB

L. J. S. Pinto et al. 380

Icacinaceae (1/1)

Leretia cordata Vell.

VOL+PRE LENH

Leguminosae (17/29)

Abrus precatorius L.
VOL
Bauhinia microstachya (Raddi) J.F. Macbr. VOL
Bauhinia radiata Vell.
ESC
Camptosema isopetalum (Lam.) Taub. VOL
Canavalia parviflora Benth.
VOL
Centrosema sagittatum
VOL
(Humb. & Bonpl. ex Willd.) Brandegee
Centrosema virginianum (L.) Benth.
VOL
Chaetocalyx scandens (L.) Urb.
VOL
Dalbergia frutescens (Vell.) Britton
VOL
Dalbergia lateriflora Benth.
VOL
Dioclea violacea Mart. ex Benth.
VOL

Euphorbiaceae (3/8)

A. A. M. Barros et al. 3041

LENH
LENH
LENH
HERB
HERB
HERB

A. A. M. Barros et al. 671


A. A. M. Barros et al. 1978
A. A. M. Barros et al. 1932
H. P. Moreira et al. 101
A. A. M. Barros et al. 786
A. A. M. Barros et al. 2293

HERB
HERB
LENH
LENH
LENH

N. Coqueiro et al. 52
K. A. Lcio et al. 97
P. T. Santos et al. 61
A. A. M. Barros et al. 2993
L. J. S. Pinto et al. 117

Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

Trepadeiras da Serra da Tiririca

Famlias

Espcies

687

Forma de
asceno

Hbito

Materialtestemunho

Galactia striata (Jacq.) Urb.


Machaerium aculeatum Raddi
Machaerium lanceolatum
(Vell.) J. F. Macbr.
Machaerium oblongifolium Vogel
Machaerium reticulatum Pers.
Machaerium violaceum Vogel
Mimosa velloziana Mart.
Mucuna urens (L.) Medik.
Piptadenia adiantoides
(Spreng.) J. F. Macbr.
Senegalia lacerans (Benth.)
Seigler & Ebinger
Senegalia martiusiana (Steud.)
Seigler & Ebinger
Senegalia mikanii (Benth.)
Seigler & Ebinger
Senegalia pteridifolia (Benth.)
Seigler & Ebinger
Senegalia sp. 1
Senegalia sp. 2
Teramnus volubilis Sw.
Vigna adenantha (G. Mey)
Marchal, Mascherpa & Stainer
Vigna speciosa (Kunth) Verdc.
Loganiaceae (1/1)

Strychnos acuta Progel

VOL+PRE LENH

A. A. M. Barros et al. 2368

Malpighiaceae (8/19)

Amorimia rigida (A. Juss.)


W. R. Anderson
Banisteriopsis sellowiana
(A. Juss.) B. Gates
Heteropterys bicolor A. Juss.
Heteropterys chrysophylla Kunth
Heteropterys fluminensis
(Griseb.) W. R. Anderson
Heteropterys leschenaultiana A. Juss.
Heteropterys pauciflora A. Juss.
Heteropterys sericea (Cav.) A. Juss.
Heteropterys ternstroemiifolia A. Juss.
Mascagnia sepium (A. Juss.) Griseb.
Niedenzuella acutifolia
(Cav.) W. R. Anderson
Peixotoa hispidula A. Juss.
Stigmaphyllon auriculatum
(Cav.) A. Juss.
Stigmaphyllon gayanum A. Juss.
Stigmaphyllon lalandianum A. Juss.
Stigmaphyllon paralias A. Juss.
Stigmaphyllon tomentosum A. Juss.
Stigmaphyllon vitifolium A. Juss.
Thryallis brachystachys Lindl.

VOL

LENH

A. A. M. Barros et al. 1469

VOL

LENH

A. A. M. Barros et al. 2040

VOL
VOL
VOL

LENH
LENH
LENH

A. A. M. Barros et al. 2146


A. A. M. Barros et al. 928
P. W. Feteira et al. 5

VOL
VOL
VOL
VOL
VOL
VOL

LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH

A. A. M. Barros et al. 2797


W. B. Car valho et al. 204
A. A. M. Barros et al. 2503
A. A. M. Barros et al. 2237
A. A. M. Barros et al. 1718
A. A. M. Barros 919

ESC
VOL

LENH
LENH

T. A. M. Muritiba et al. 66
A. A. M. Barros et al. 1499

VOL
VOL
VOL
VOL
VOL
VOL

LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH

P. W. Feteira et al. 93
L. F. Santos et al. 27
A. A. M. Barros et al. 1540
A. A. M. Barros 918
A. A. M. Barros et al. 777
A. A. M. Barros 1392

Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

VOL
HERB
VOL+PRE LENH
VOL
LENH

R.H.P. Andreata 366 et al.


A. A. M. Barros et al. 3100 et al.
A. A. M. Barros et al. 1928 et al.

VOL
VOL+PRE
VOL
VOL+PRE
VOL
VOL

LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH

L. J. S. Pinto et al. 187


A. A. M. Barros et al. 1099
H. C. Lima 2596
A. A. M. Bar ros et al. 1100
A. A. M. Barros 2204
A. A. M. Barros et al. 3087

ESC+PRE LENH

D. S. D. Araujo et al. 3219

VOL+PRE LENH

A. A. M. Barros et al. 3092 et al.

VOL+PRE LENH

R. H. P. Andreata et al. 616

VOL+PRE LENH

A. A. M. Barros et al. 2870

VOL+PRE
VOL+PRE
VOL
VOL

LENH
LENH
HERB
HERB

N. Coqueiro et al. 26
N. Coqueiro et al. 39
R. S. Oliveira et al. 7
A. A. M. Barros et al. 2288

VOL

HERB

A. A. M. Barros 1909

Barros, A. A. M., Ribas, L. A. & Araujo, D. S. D.

688

Famlias

Espcies

Forma de
asceno

Hbito

Materialtestemunho

Marcgraviaceae (1/1)

Schwartzia brasiliensis (Choise)


Bedell ex Giraldo-Cans

ESC

LENH

R. S. Oliveira et al. 15

Menispermaceae (6/6)

Abuta convexa (Vell.) Diels.


Chondrodendron platiphyllum
(A. St.-Hil.) Miers
Disciphania hernandia (Vell.) Barneby
Hyperbaena oblongifolia (Eichler)
Chodat & Hassl.
Odontocarya vitis Miers
Ungulipetalum filipendulum
(Mart.) Moldenke

VOL
VOL

LENH
LENH

L. J. S. Pinto et al. 799


A. A. M. Barros et al. 780

VOL
VOL

HERB
LENH

A. A. M. Barros et al. 1709


A. A. M. Barros et al. 3007

VOL
VOL

LENH
HERB

A. A. M. Barros et al. 1941


H. P. Moreira et al. 49

Nyctaginaceae (3/3)

Bougainvillea spectabilis Willd.


Guapira pernambucensis
(Casar.) Lundell
Leucaster caniflorus (Mart.) Choisy

VOL+PRE LENH
ESC
HERB

A. A. M. Barros et al. 2236


W. B. Car valho et al. 20

VOL

LENH

A. A. M. Barros et al. 1508

Passifloraceae (1/9)

Passiflora alata Curtis


Passiflora capsularis L.
Passiflora edulis Sims
Passiflora farneyi Pessoa & Cervi
Passiflora mucronata Lam.
Passiflora organensis Gardner
Passiflora racemosa Brot.
Passiflora setacea DC.
Passiflora suberosa L.

VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE

HERB
HERB
HERB
HERB
HERB
HERB
HERB
HERB
HERB

L. J. S. Pinto et al. 424


L. J. S. Pinto et al. 204
A. A. M. Barros et al. 1713
L. J. S. Pinto 159
A. A. M. Barros et al. 1927
L. J. S. Pinto et al. 580
A. A. M. Barros et al. 585
L. J. S. Pinto et al. 88
M. G. Santos et al. 947

Poaceae (1/1)

Lasiacis ligulata Hitchc. & Chase

ESC

HERB

A. A. M. Barros 289

Polygalaceae (1/2)

Securidaca lanceolata A. St.-Hil.


ESC
Securidaca ovalifolia A. St.-Hil. & Moq. ESC

LENH
LENH

N. Coqueiro et al. 309


A. A. M. Barros et al. 2316

Rhamanaceae (1/1)

Reissekia smilacina (Sm.) Steud.

VOL+PRE LENH

L. J. S. Pinto et al. 586

Rubiaceae (3/3)

Emmeorhiza umbellata
(Spreng.) K. Schum.
Hamelia patens Jacq.
Manettia mitis var. fimbriata
(Cham. & Schltdl.) K. Schum.

VOL

HERB

A. A. M. Barros et al. 773

VOL
VOL

HERB
HERB

A. A. M. Barros et al. 2428


A. A. M. Barros et al. 2532

Cardiospermum corindum L.
Cardiospermum grandiflorum Sw.
Paullinia coriacea Casar.
Paullinia fusiformis Radlk.
Paullinia meliifolia A. Juss.
Paullinia micrantha Cambess.
Paullinia racemosa Wawra
Paullinia trigonia Vell.
Serjania caracasana (Jacq.) Willd.
Serjania clematidifolia Cambess.
Serjania communis Cambess.
Serjania corrugata Radlk.
Serjania cuspidata Cambess.
Serjania dentata Radlk.

VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE

HERB
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH
LENH

L. J. S. Pinto et al. 342


A. A. M. Barros et al. 1671
A. A. M. Barros et al. 1466
A. A. M. Barros et al. 3051
A. A. M. Barros et al. 2140
A. A. M. Barros et al. 2983
A. A. M. Barros et al. 2038
A. A. M. Barros et al. 1926
A. A. M. Barros 1620
A. A. M. Barros 2206
A. A. M. Barros et al. 2047
A. A. M. Barros et al. 1890
A. A. M. Barros et al. 2049
W. B. Car valho et al. 265

Sapindaceae (5/23)

Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

Trepadeiras da Serra da Tiririca

Famlias

Espcies

689

Forma de
asceno

Hbito

Materialtestemunho

Serjania elegans Cambess.


Serjania orbicularis Radlk.
Serjania tenuis Radlk.
Thinouia mucronata Radlk.
Thinouia scandens (Cambess.)
Triana & Planchon
Urvillea glabra Cambess.
Urvillea laevis Radlk.
Urvillea stipitata Radlk.
Urvillea triphylla (Vell.) Radlk.

VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE

LENH
LENH
LENH
LENH
LENH

L. T. Vassal et al. 17
M. C. F. Santos et al. 397
A. A. M. Barros et al. 1561
A. A. M. Barros et al. 2372
L. J. S. Pinto et al. 379

VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE

LENH
LENH
LENH
LENH

A. A. M. Barros et al. 1544


R. H. P. Andreata et al. 668
A. A. M. Barros et al. 2046
C. Farney 739

Smilax brasiliensis Spreng.


var. grisebachii A. DC.
Smilax quinquenervia Vell.
Smilax subsessiliflora Duham.

VOL+PRE LENH

A. A. M. Barros et al. 2507

VOL+PRE LENH
VOL+PRE LENH

A. A. M. Barros et al. 943


R. H. P. Andreata et al. 527

Solanaceae (1/1)

Solanum alternatopinnatum Steud.

VOL+PRE LENH

K. A. Lcio et al. 84

Trigoniaceae (1/3)

Trigonia eriosperma (Lam.)


Fromm & E. Santos
Trigonia nivea Cambess.
Trigonia villosa Aubl.

VOL

LENH

A. A. M. Barros et al. 2670

VOL
VOL

LENH
LENH

W. B. Car valho et al. 225


A. A. M. Barros et al. 2312

Urticaceae (1/1)

Urera caracasana (Jacq.)


Gaudich. ex Griseb.

ESC

LENH

A. A. M. Barros et al. 612

Violaceae (1/1)

Anchietea pyrifolia (Mart.) G. Don


VOL
var. hilariana (Eichler) Marquete & Dan.

LENH

A. A. M. Barros et al. 1509

Vitaceae (1/5)

Cissus paullinifolia Vell.


Cissus serroniana (Glaz.) Lombardi
Cissus simsiana Schult. & Schult. f.
Cissus sulcicaulis (Baker) Planch.
Cissus verticillata (L.) Nicolson
& C. E. Javis

HERB
HERB
HERB
LENH
HERB

A. A. M. Barros et al. 772


W. B. Car valho et al. 49
N. Coqueiro et al. 28
M. C. F. Santos et al. 650
A. A. M. Barros et al. 2568

Smilacaceae (1/3)

diversidade delas est concentrada em poucas


famlias. Em outros levantamentos florsticos
(Lima et al. 1997; Morellato & Leito-Filho
1998; Lombardi et al. 1999; Weiser 2001; Hora
& Soares 2002; Rezende & Ranga 2005),
essas famlias tambm so representativas em
relao ao hbito trepador, mudando apenas a
ordem de importncia entre elas.
No PEST, as famlias com maior nmero
de gneros so Leguminosae e Bignoniaceae
(Tab. 2), da mesma forma que em Maca de
Cima (Lima et al. 1997). Essas famlias, junto
com Asteraceae, so as mais representativas
em relao s trepadeiras do estado do Rio de
Janeiro (Vaz 1992). Os gneros com maior
nmero de espcies so Dioscorea (11),
Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE
VOL+PRE

Figura 1 Nmero de gneros e espcies das famlias


mais representativas de trepadeiras do Parque Estadual
da Serra da Tiririca (Niteri e Maric, Rio de Janeiro).
Figure 1 Number of genera and species of the most
representative liana families in Serra da Tiririca State
Park (Niteri and Maric, Rio de Janeiro).

Barros, A. A. M., Ribas, L. A. & Araujo, D. S. D.

690

Tabela 2 Famlias com nmero de gneros,


espcies, e porcentagem acumulada de
espcies no Parque Estadual da Serra da
Tiririca (Niteri e Maric, Rio de Janeiro).
Table 2 Families with number of genera, species and
cumulative percent of species in Serra da Tiririca State
Park, Niteri and Maric, RJ.

Famlias

Gneros Espcies

Leguminosae
Sapindaceae
Bignoniaceae
Malpighiaceae
Apocynaceae
Convolvulaceae
Cucurbitaceae
Dioscoreaceae
Passifloraceae
Euphorbiaceae
Menispermaceae
Vitaceae
Aristolochiaceae
Amaranthaceae
Asteraceae
Nyctaginaceae
Rubiaceae
Smilacaceae
Trigoniaceae
Famlias com
1 ou 2 espcies

17
5
12
8
10
5
5
1
1
3
6
1
1
2
2
3
3
1
1
20

%
acumulada

29
23
22
19
15
13
11
11
9
8
6
5
4
3
3
3
3
3
3
21

13,6
24,3
34,6
43,5
50,5
56,5
61,7
66,8
71,0
74,8
77,6
79,9
81,8
83,2
84,6
86,0
87,4
88,8
90,2
100,0

Passiflora (9), Serjania (9), Heteropterys (7),


Dalechampia, Paullinia, Stigmaphyllon,
Senegalia e Ipomoea (6, cada). Esses
gneros representam 30,7% das espcies
amostradas no PEST.
Houve um predomnio de trepadeiras
lenhosas (58,6%) em relao s herbceas
(41,4%). Proporo semelhante foi encontrada
em florestas estacionais semideciduais de So
Paulo (Bernacci & Leito-Filho 1996;
Morellato & Leito-Filho 1998; Udulutsch et
al. 2004). Esses dados se contrapem s
estimativas para as florestas tropicais de baixas
altitudes, nas quais a representatividade de
trepadeiras lenhosas e herbceas so
equivalentes (Gentry 1991).
Seis espcies esto na Lista Brasileira de
Espcies da Flora Ameaada de Extino
(Biodiversitas 2005): Banisteriopsis sellowiana
(vulnervel), Heteropterys ternstroemiifolia
(criticamente em perigo), Stigmaphyllon
vitifolium (vulnervel), Odontocarya vitis
(vulnervel), Passiflora farneyi (quase
ameaada) e Ungulipetalum filipendulum
(em perigo). Wilbrandia glaziovii
considerada endmica do estado do Rio de
Janeiro, sendo classificada como vulnervel por
Klein (1996).

Tabela 3 Nmero de espcies de trepadeiras e similaridade florstica com outras reas da Mata
Atlntica.
Table 3 Number of liana species and floristic similarity with other areas of the Atlantic Forest.

reas de Estudo

N de
Similaridade Formao Florestal
espcies Srensen (%)

Santa Genebra, SP

136

19,5

Rio Claro, Araras, SP

148

17,3

Estao Ecolgica do
Noroeste Paulista, SP
Parque Estadual de
Vassununga, Gleba Maravilha, SP
Maca de Cima, Nova Friburgo, RJ

105

12,1

120

15,0

144

16,0

Serra da Tiririca, Niteri e Maric, RJ

215

floresta estacional
semidecidual
floresta estacional
semidecidual
floresta estacional
semidecidual
floresta estacional
semidecidual
floresta ombrfila densa
montana e submontana
floresta ombrfila densa
submontana

Referncia
Morellato & LeitoFilho (1998)
Udulutsch et al. (2004)
Rezende & Ranga (2005)
Tibiri et al. (2006)
Lima et al. (1997)
Este estudo

Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

Trepadeiras da Serra da Tiririca

O grande nmero de espcies de


trepadeiras no PEST quando comparado a
outras reas de floresta da Regio Sudeste
(Tab. 3) pode estar associado fragmentao
da vegetao e concentrao de clareiras
na regio, em ambos os casos em decorrncia
do grau considervel de perturbao nesse
fragmento. reas com maior incidncia de luz,
como clareiras e bordas de mata, favorecem
o desenvolvimento de trepadeiras, principalmente
herbceas (Morellato & Leito-Filho 1998). A
heterogeneidade de habitats, como mencionados
por Hora & Soares (2002), pode estar
contribuindo para o grande nmero de espcies
amostradas, j que afloramentos rochosos
tambm foram includos neste estudo. Outro
fator importante nesse sentido o esforo de
coleta. No PEST, o perodo para coleta de
dados ultrapassa 10 anos, maior do que nos
demais estudos.
A grande diversidade de trepadeiras na
Serra da Tiririca e a baixa similaridade de sua
composio florstica com a de outras reas
(Tab. 3) aponta esse tipo de planta como um
importante componente estrutural das
formaes vegetais, no sendo composto
apenas por espcies invasoras (veja tambm
Rezende & Ranga 2005). Situao semelhante
pode ser observada tanto em florestas
ombrfilas densas como em florestas
estacionais semideciduais, demonstrando a
necessidade constante de enfocar essas
formas de vida em levantamentos florsticos.

AGRADECIMENTOS
Agradecemos aos taxonomistas Andr
Amorim (Malpighiaceae), Elsie F. Guimares
(Trigoniaceae e Boraginaceae), Fbio Frana
(Apocynaceae), Genise Somner (Sapindaceae),
Haroldo C. Lima (Leguminosae), Joo Marcelo
A. Braga (Menispermaceae), Jorge Fontella
(Apocynaceae - Asclepiadoideae), Luiz Jos
Soares Pinto (Euphorbiaceae), Mrio Gomes
(Rubiaceae), Michel Barros (Leguminosae
Senegalia), Pollyana Wendhausen Feteira
(Malpighiaceae), Roberto L. Esteves (Asteraceae)
Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

691

e Robson Dalma Ribeiro (Leguminosae) pela


identificao e/ou confirmao do material
coletado. Aos revisores annimos pelas
sugestes na redao final do texto.

REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
APG II. 2003. An update of the Angiosperm
Phylogeny Group classification for the
orders and families of flowering plants:
APG II. Botanical Journal of the Linnean
Society 141: 399-436.
Arajo, G. U. C. & Costa, C. G. 2006. Cambial
variant in the stem of Serjania corrugata
(Sapindaceae). IAWA Journal 27: 269-280.
Arajo, G. U. C. & Costa, C. G. 2007. Anatomia
do caule de Serjania corrugata Radlk.
(Sapindaceae). Acta Botanica Brasilica
21: 489-497.
Barbire, E. B. & Coe-Neto, R. 1999. Spatial
and temporal variation of rainfall of the
east fluminense coast and Atlantic Serra
do Mar, State of Rio de Janeiro, Brazil.
In: Knoppers, B. A.; Bidone, E. D. &
Abro, J. J. (eds.). Environmental
geochemistry of coastal lagoon systems,
Rio de Janeiro, Brazil. Srie Geoqumica
Ambiental. Vol. 6. Universidade Federal
Fluminense, Niteri. Pp. 47-56.
Barros, A. A. M. 2008. Anlise florstica e
estrutural do Parque Estadual da Serra
da Tiririca, Niteri E Maric, RJ, Brasil.
Tese de Doutorado. Escola Nacional de
Botnica Tropical, Instituto de Pesquisas
Jardim Botnico do Rio de Janeiro, Rio
de Janeiro. 237p.
Barros, A. A. M. & Seoane, C. E. S. 1999. A
problemtica da conservao do Parque
Estadual da Serra da Tiririca, Niteri /
Maric, RJ, Brasil. In: Vallejo, L. R. &
Silva, M. T. C. (eds.). Os (des)caminhos
do estado do Rio de Janeiro rumo ao
sculo XXI. Anais... Instituto de
Geocincias da UFF, Niteri. Pp. 114-124.
Bernacci, L. C. & Leito-Filho, H. F. 1996.
Flora fanerogmica da floresta da Fazenda
So Vicente, Campinas, SP. Revista
Brasileira de Botnica 19: 149-164.

692

Biodiversitas. 2005. Reviso da lista da flora


brasileira ameaada de extino. <http://
www.biodiversitas.org.br> Acessado em
02/01/2008.
Brandes, A. F. N. 2007. Anatomia do lenho e
dendrocronologia de lianas da famlia
Leguminosae ocorrentes na Mata
Atlntica. Dissertao de Mestrado.
Escola Nacional de Botnica Tropical,
Instituto de Pesquisas Jardim Botnico do
Rio de Janeiro, Rio de Janeiro. 94p.
Carlquist, S. 1991. Anatomy of vine and liana
stems: a review and synthesis. In: Putz,
F. E. & Mooney, H. A. (eds.). The biology
of vines. Cambridge University Press,
Cambridge. Pp. 53-72.
Engel, E. E.; Fonseca, R. C. B. & Oliveira, R.
E. 1998. Ecologia de lianas e o manejo de
fragmentos florestais. Srie Tcnica IPEF
12(32): 43-64.
Gentry, A. H. 1985. An ecotaxonomic survey
of Panamanian lianas. In: DArcy, W. G.
& Correa, A. M. D. (eds.). The botany
and natural history of Panama. Missouri
Botanical Garden, St. Louis. Pp. 29-42.
Gentry, A. H. 1991. The distribution and evolution
of climbing plants. In: Putz, P. E. & Mooney,
H. A. (eds.). The biology of vines. Cambrige
University Press, Cambridge. Pp. 3-49.
Gentry, A. H. 1993. A field guide to the families
and genera of woody plants of Northwest
South America (Colombia, Equador, Peru)
with supplementary notes on herbaceous
taxa. Conservation International,
Washington. 920p.
Hora, R. C. & Soares, J. J. 2002. Estrutura
fitossociolgica da comunidade de lianas
em uma floresta estacional semidecidual
na Fazenda Canchim, So Carlos, SP.
Revista Brasileira de Botnica 25: 323-329.
International Plant Names Index. 2008. <http:/
/ipni.org> Acessado em 01/2008.
Klein, V. L. G. 1996. Cucurbitaceae do estado
do Rio de Janeiro: Subtribo Melothriinae
E.G.O. Muell et F. Pax. Arquivos do Jardim
Botnico Rio de Janeiro 34(2): 93-172.

Barros, A. A. M., Ribas, L. A. & Araujo, D. S. D.

Kottek, M.; Grieser, J.; Beck, C.; Rudolf, B.


& Rubel, F. 2006. World map of the KppenGeiger climate classification updated.
Meteorologische Zeitschrift 15: 259-263.
Leito-Filho, H. 1995. A vegetao da Reserva
de Santa Genebra. In: Morellato, P. &
Leito-Filho, H. (eds.). Ecologia e
preservao de uma floresta tropical
urbana, Reserva de Santa Genebra.
Editora UNICAMP, Campinas. Pp 19-29.
Lima, H. C.; Lima, M. P. M.; Vaz, A. M. S.
F. & Pessoa, S. V. A. 1997. Trepadeiras
da Reserva Ecolgica de Maca de Cima.
In: Lima, H. C. & Guedes-Bruni, R. R.
(eds.). Serra de Maca de Cima:
diversidade florstica e composio em
Mata Atlntica. Jardim Botnico do Rio
de Janeiro, Rio de Janeiro. Pp. 75-87.
Lombardi, J. A.; Temponi, L. G. & Leite, C.
A. 1999. Mortality and diameter growth
of lianas in semideciduous forest fragment
in Southeasterm Brazil. Acta Botanica
Brasilica 13: 159-165.
Magurran, A. E. 1988. Ecological diversity and
its measurement. Princeton University
Press, Princeton. 179p.
Morellato, L. P. C. & Leito-Filho, H. F. 1998.
Levantamento florstico da comunidade de
trepadeiras de uma floresta semidecdua
no sudeste do Brasil. Boletim do Museu
Nacional do Rio de Janeiro. Srie Botnica
103: 1-15.
Mueller-Dombois, D. & Ellenberg, H. 1974.
Aims and methods of vegetation ecology.
Ed. John Wiley & Sons, New York. 547p.
Multiservice. 1995. Avaliao de 10 unidades
de conservao ambiental na regio metropolitana do Rio de Janeiro. Anexo. 28p.
New York Botanical Garden. 2008. <http://
www.nybg.org> Acessado em 01/2008.
Oliveira, A. N.; Amaral, I. L.; Ramos, M. B.
P. & Formiga, K. M. 2008. Floristic and
ecological aspects of large lianas from
three forest environments on terra firme
in Central Amazonia. Acta Amazonica 38:
421-430.
Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

Trepadeiras da Serra da Tiririca

Peixoto, A. L. & Gentry, A. H. 1990. Diversidade


e composio florstica na mata de
tabuleiro na Reserva Florestal de Linhares
(Esprito Santo, Brasil). Revista Brasileira
de Botnica 13: 19-25.
Pealosa, J. 1984. Basal branching and
vegetative spread in two tropical rain forest
lianas. Biotropica 16: 1-9.
Penha, H. M. 1999. A synthesis of geology of
the east fluminense coast, state of Rio de
Janeiro, Brazil. In: Knoppers, B. A.;
Bidone, E. D. & Abro, J. J. (eds.).
Environmental geochemistry of coastal
lagoon systems of Rio de Janeiro, Brazil.
Vol. 6. Universidade Federal Fluminense,
Niteri. Pp. 3-10.
Pontes, J. A. L. 1987. Serra da Tiririca, RJ.
Necessidade de conservao (1 a
Contribuio). Boletim da Fundao Brasileira
para a Conservao da Natureza 22: 89-94.
Prance, G. T. 1994. A comparison of the
efficacy of higher taxa and species
numbers in the assessment of biodiversity
in the Neotropics. Philosophical Transactions
of the Royal Society London, B 345: 89-99.
Putz, F. E. 1984. The natural history of lianas
on Barro Colorado Island, Panam.
Ecology 65: 1713-1724.
Rezende, A. A. & Ranga, N. T. 2005. Lianas
da Estao Ecolgica do Noroeste Paulista,
So Jos do Rio Preto/Mirassol, SP, Brasil.
Acta Botanica Brasilica 19: 273-279.
Ribeiro, J. E. L. S.; Hopkins, M. J. G.; Vicentini,
A.; Sothers, C. A.; Costa, M. A. S.; Brito,
J. M.; Souza, M. A. D.; Martins, L. H.;
Lohmann, L. G.; Assuno, P. A. C. L.;
Pereira, E. C.; Silva, C. F.; Mesquita, M.
R. & Procpio, L. C. 1999. Flora da
Reserva Ducke. Guia de identificao das
plantas vasculares de uma floresta de terra
firme na Amaznia Central. INPA,
Manaus. 816p.
S, C. F. C. 1996. Regenerao em rea de
floresta de restinga da Reserva Ecolgica
Estadual de Jacarepi, Saquarema RJ.
Arquivos do Jardim Botnico do Rio de
Janeiro 34: 177-192.
Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

693

S, C. F. C. 2006. Estrutura, diversidade e


conservao de angiospermas no Centro
de Diversidade de Cabo Frio, estado do
Rio de Janeiro. Tese de Doutorado.
Universidade Federal do Rio de Janeiro,
Rio de Janeiro. 250p.
Schnell, R. 1970. Introdution a la phytogeographie
des pays tropicaux. Les flores Les
strutures. Vol. 1. Ed. Gauthier-Villars,
Paris. 499p.
Souza, V. C. & Lorenzi, H. 2008. Botnica
sistemtica. Guia ilustrado para
identificao das famlias de fanergamas
nativas e exticas no Brasil, baseado em
APG II. 2 edio. Instituto Plantarum,
Nova Odessa. 704p.
Stranghetti, V. & Ranga, N. T. 1998.
Levantamento florstico das espcies
vasculares de uma floresta estacional
mesfila semidecdua da Estao Ecolgica
de So Paulo de Faria, SP. Revista
Brasileira de Botnica 21: 289-298.
Tabanez, A. A. & Viana, V. M. 2000. Patch
structure within Brazilian Atlantic Forest
fragments and implications for
conservation. Biotropica 32: 925-933.
Tibiri, Y. J. A.; Coelho, L. F. M. & Moura,
L. C. 2006. Florstica de lianas em um
fragmento de floresta estacional
semidecidual, Parque Estadual de
Vassununga, Santa Rita do Passa Quatro,
SP, Brasil. Acta Botanica Brasilica 20:
339-346.
Tropicos.org. 2008. Missouri Botanical Garden.
<http://www.tropicos.org> Acessado em
01/2008.
Udulutsch, R. G.; Assis, M. A. & Picchi, D. G.
2004. Florstica de trepadeiras numa floresta
estacional semidecdua, Rio Claro
Araras, estado de So Paulo, Brasil. Revista
Brasileira de Botnica 27: 125-134.
Vaz, A. M. S. F. 1992. Diversidade de plantas
vasculares da floresta atlntica do Rio de
Janeiro. Boletim do Museu de Biologia
Mello Leito 1: 77-82.
Vaz, A. M. S. F. & Vieira, C. M. 1994.
Identificao de famlias com espcies

694

trepadeiras. In: Lima, M. P. M. & GuedesBruni, R. R. (eds.). Reserva Ecolgica de


Maca de Cima, Nova Friburgo, RJ.
Aspectos florsticos das espcies
vasculares. Vol. 1. Jardim Botnico do Rio
de Janeiro, Rio de Janeiro. Pp. 75-82.
Veloso, H. P.; Rangel-Filho, A. L. R. & Lima,
J. C. A. 1991. Classificao da vegetao
brasileira adaptada a um sistema universal.
IBGE, Rio de Janeiro. 124p.

Barros, A. A. M., Ribas, L. A. & Araujo, D. S. D.

Weiser, V. L. 2001. Ecologia e sistemtica de


lianas em um hectare de cerrado stricto
sensu da ARIE Cerrado P-de-Gigante,
Santa Rita do Passa Quatro SP.
Dissertao de Mestrado. Universidade
de So Paulo. Ribeiro Preto. 188p.
Zimback, C. R. L. 2003. Classificao de solos.
Grupo de Estudos e Pesquisas Agrrias
Georreferenciadas, FCA, UNESP,
Botucatu. 13p.

Rodrigusia 60 (3): 681-694. 2009

Вам также может понравиться