S t a n i s a w B a r a c z a k , Ta b l i c a z M a c o n d o

Wy d aw n i ct w o a5 , K r ak w 2 0 0 7 . )

( w:

tene,

Wiersze

zebrane,

albo: Najkrtsza poetyka normatywna na uytek wasny, w szeciu

literach bez znakw diakrytycznych, z dygresjami motoryzacyjnom e t a fi z y c z n y m i
Metod, ktra przez wiele miesicy miaa ich broni przed zanikiem pamici, wymyli Aureliano.
[ . . . ] Jose Arcadio Buendia zastosowa j praktycznie w caym domu, a pniej narzuci caemu
miasteczku. Pdzelkiem umoczonym w farbie malowa na kadej rzeczy jej nazw: st, krzeso, zegar,
drzwi, ciana, ko, garnek. Wyszed do zagrody i oznaczy wszystkie zwierzta i roliny: krowa, koza,
winia, kura, juka, malanga, banany. Stopniowo obserwujc nieskoczono wariantw zaniku pamici,
zda sobie spraw, e moe nadej dzie, kiedy bd rozpoznawa rzeczy po napisach, ale zapomn
ich przeznaczenia. Wtedy rozszerzy swoje napisy. Etykieta, ktr zawiesi na szyi krowy, bya
przykadem sposobu, w jaki mieszkacy Macondo byli zdecydowani walczy z chorob: To jest krowa,
trzeba j doi co rano, eby dawaa mleko, a mleko trzeba zagotowa, potem zmiesza z kaw i zrobi
kaw z mlekiem". [ . . . ]
U wylotu drogi z moczarw umieszczono napis Macondo", a nieco dalej inny, wikszy, przy gwnej
ulicy: Bg istnieje".
Gabriel Garcia Mrquez,

Sto lat samotnoci

(prze. G. Grudziska i K.

Wojciechowska)
1.
ON JEST.
2.
Co to ma wsplnego z poezj i poetyk? Zaraz wyjani. Najpierw jednak - par sw o samochodowych tablicach
rejestracyjnych w stanie Massachusetts.
3.
Samochodowe tablice rejestracyjne w stanie Massachusetts to prostoktne kawaki aluminiowej blachy z
wytoczonymi i pomalowanymi na zielono szecioma znakami. Znaki te skadaj si najczciej z trzech cyfr i trzech
liter, przypadkowo i bez ukrytej intencji znaczeniowej narzuconych wacicielowi samochodu przez komputer
odpowiedniego urzdu rejestracyjnego. Istniej jednake - podobnie jak, o ile mi wiadomo, we wszystkich innych
stanach USA - tak zwane personalized license plates, popularnie okrelane jako vanity plates, poniewa moe si w
nich wyraa nie tylko indywidualno czy osobowo, ale take prno waciciela. Mwi o tablicach, ktrych
napis moe sobie zaprojektowa sam waciciel. Kosztuje go ta przyjemno czterdzieci dolarw rocznie, jest to
wic pewien luksus, ale luksus, do ktrego kady ma prawo. Konstytucja USA nie byaby Konstytucj, gdyby i w tej
dziedzinie miniaturowych wypowiedzi, jak w kadej innej, nie wprowadzono w ycie penej wolnoci sowa.
Powiedzmy, prawie penej. Komputer urzdu rejestracyjnego musi najpierw sprawdzi, czy zgoszony napis nie
zosta ju przez kogo wczeniej wykorzystany - tablice, co zrozumiae, mog wystpowa tylko w jednorazowych
egzemplarzach. Zabronione s te - co rwnie mona zrozumie - wyrazy powszechnie uwaane za nieprzyzwoite.
I trzeci warunek: napis nie moe liczy wicej ni sze liter. Moe liczy mniej. Moe by nie pojedynczym sowem,
ale zwrotem czy nawet zdaniem skadajcym si z kilku wyrazw (pauzy midzy nimi nie licz si do rachunku).
Moe by w dowolnym jzyku, byle alfabet by aciski i nie stosowa znakw diakrytycznych. Moe by, jeli kto ma
tak fantazj, sprzeczny z reguami ortografii. Moe oznacza co, co tylko waciciel rozumie, lub wcale nie mie
sensu. Liter musi by jednak najwyej sze, i od tej zasady nie ma wyjtkw.
Przynajmniej w stanie Massachusetts. W stanie Nowy Jork na przykad spotyka si tablice siedmio-, a ostatnio
nawet omioliterowe. Od kilku lat mieszkajc pod Bostonem, mam do Nowego Jorku dokadnie taki sam stosunek,
jak niegdy jako poznaniak miaem do Warszawy: uwaam, e miasto jest sympatyczne, ale przereklamowane, a
jego mieszkacy maj niepowany stosunek do ycia.
Poezja zaczyna si tam, gdzie ch wypowiedzi zderza si z ograniczeniem. Nie dotyczy to, ma si rozumie,
wszystkich ogranicze. Ograniczenia cenzuralne na przykad rzadko kiedy naprawd pobudzaj rozwj sztuki sowa
(cho istniej cae teorie, ktre przy takiej wanie tezie si upieraj). Z podanych powyej trzech warunkw, przed

jakimi stawia rozochoconego projektanta tablicy urzd rejestracyjny stanu Massachusetts, warunek drugi (zakaz
uywania wyrazw nieprzyzwoitych) jest wic ograniczeniem najmniej istotnym, cho i on niewtpliwie w jakiej
mierze chroni twrc napisu przed popadniciem w emocjonalny szablon i techniczn (sowa czteroliterowe!)
atwizn. Ograniczeniem, ktre rodzi poezj, jest natomiast takie, ktre zmusza nas nie do rezygnacji z form
wyrazu, lecz wanie do poszerzania i wzbogacania form wyrazu. Do tej kategorii naley warunek pierwszy:
dokadnie tak samo jak w poezji, autor napisu na tablicy rejestracyjnej wie, e jego dzieu wolno istnie publicznie
tylko wtedy, jeli nie jest plagiatem. Ale jeszcze waniejszy od nakazu oryginalnoci jest warunek trzeci: tak jak
autor sonetu, ktry cay wiat swoich emocji i refleksji musi zmieci w czterna stu linijkach, autor tablicy
rejestracyjnej musi wtoczy to, co chce wiatu za jej pomoc powiedzie, w elazny (cilej, aluminiowy) gorset
szeciu wytoczonych w blasze liter.
Nie inaczej ni w wypadku sonetu, artystyczne rezultaty bywaj rne. Uprawiajc na co dzie czytelnictwo
tablic rejestracyjnych (a trudno go nie uprawia, skoro w tym kraju znaczn cz dnia spdza si za kierownic),
ma si najczciej do czynienia, tak samo zreszt jak przy zgbianiu innych gatunkw literatury ma sowej, z
konwencjonalnoci, nud i tandet. Tablica, ktra swoje sze lub mniej liter wykorzystuje po to, aby obwieci
wiatu imi (JANET) lub nazwisko (PETERS) waciciela, to oczywicie szczyt banau. Nasuwa si te w jej wypadku
zgryliwe pytanie: czy naprawd warto odrywa uwag wiata od waniejszych spraw tylko po to, aby go
powiadomi, e stpa po nim (czy raczej jedzie) istnienie pojedyncze nazwiskiem Peters? Niewiele wicej uznania
budz tablice, ktrych esencja znaczeniowa sprowadza si do informowania tego wiata (ktrego to nic a nic nie
obchodzi) o tym, e np. samochd naley do ojca rodziny (DAD; wynika z tego co najwyej, e rodzina ma w garau
drugi samochd z tablic MOM), lub - co jest ju kracowym przykadem zmarnowania czterdziestu dola rw i
zarazem obraenia inteligencji wikszoci blinich - e samochd jest samochodem i naley do swego waciciela
(MY CAR).
Ale - znowu podobnie jak w poezji - im konkretniej i szczegowiej, tym ciekawiej; im wicej nieoczekiwanych
znacze mieci si w szeciu literach tablicy, tym wiksze uznanie budzi efekt. Waciciel samochodu i zarazem
autor tablicy moe nam mwi o samym sobie znacznie wicej, ni jest w stanie zasugero wa bezbarwne PETERS
czy DAD. Tablica BIG GUY odnosi si nie tylko do wzrostu czy postury waciciela, ale - dziki idiomatycznym
skojarzeniom - sugeruje cae mnstwo bardziej subtelnych znacze odnoszcych si do jego wyobraenia o
wasnym charakterze, miejscu w yciu, roli w rodzinie czy w zakadzie pracy. Humorystycznie skrcony napis
GORGES (prawidowo byoby GORGEOUS - w wolnym przekadzie przystojniak" albo cud piknoci") otwiera
rozleg panoram moliwych znacze, od erotycznej autoreklamy do egzystencjalnej autoironii - to ostatnie
zwaszcza w wypadku, gdy za kierownic widzimy drobnego facecika w okularkach. Przez swoj nieortograficzno
napis

jest

przy

tym

zarwno

manifestacj

nonszalanckiego

stosunku

do

wszelkich

przepisw,

jak

autotematycznym komentarzem do trudnoci twrczych autora szecioliterowej tablicy--poematu. Tablica R ROYCE

(oczywicie skrt od Rolls-Royce), jak wiele dobrych wierszy, pogbia swoje znaczenie pod wpywem kontekstu:
jeli widzimy j nad pogitym zderzakiem zardzewiaego volkswagena, staje si znowu autoironiczn poredni
charakterystyk waciciela, a przy tym purnonsensowym dowcipem i zarazem wyzwaniem rzuconym w twarz
duchowi kapitalistycznego luksusu (co w rodzaju krzywki Groucho Marxa z Karolem Marksem).
Obiecujce moliwoci kryj si w pozornie jaowej dziedzinie, jak s tablice oznajmiajce wiatu zawd lub
hobby waciciela: WRITER lub JOGGER to nic szczeglnego, ale np. AMON RA wskazuje - w sposb ciekawszy, bo
bardziej poredni - e waciciel reprezentuje rzadk profesj egiptologa. Jednoczenie jest to sygna chci
porozumienia poczonej paradoksalnie z programow elitarnoci: taki napis - do podobnie jak upstrzone grek i
obcojzycznymi cytatami Cantos Ezry Pounda - zakada cile okrelone grono czytelnikw o odpowiedniej kulturze
i humanistycznym wyksztaceniu; to porozumiewawcze mrugnicie do garstki wybracw i zarazem gest wyszoci
wobec niekulturalnego motochu. Zupenie inn sytuacj stwarza tablica HI JUDE: ta aluzja literacka nie jest tak
ezoteryczna - nie sposb w niej nie rozpozna wtoczonego troch na si w foremk szeciu liter refrenu sawnej
piosenki Beatlesw Hey Jude. Ale znowu: mimo wszystko i ta tablica jest swojego rodzaju legitymacj zamknitego
klubu, gestem przynalenoci do pewnego pokolenia i pewnej kulturowej formacji, ktrej czonkowie s jedynymi
naprawd rozumiejcymi czytelnikami tego krtkiego tekstu.
A na przykad tablica UNWED MD (nieonaty doktor medycyny" - wyjtkowo siedem liter, bo tablica ze stanu
Nowy Jork)? Nie byaby tak ciekawa, gdyby nie fakt, e w spoeczestwie amerykaskim nieonaty lekarz to
wietna partia. Dziki temu socjalno-finansowemu kontekstowi znaczenia napisu rozrastaj si w ca, eby si
fachowo wyrazi, sytuacj liryczn o wysokim stopniu zoonoci. To, z jednej strony, zaproszenie pod adresem
potencjalnych kandydatek do roli pani doktorowej: prbujcie, zdobywajcie mnie, moe co z tego wyjdzie. Ale
inteligentna kandydatka zrozumie i ukryte ostrzeenie: tablica jest bd co bd urzdzeniem raczej
permanentnym ni przejciowym (komu by si chciao wymyla, rejestrowa i przyrubowywa a personalized

license plate po to, eby j zaraz zastpowa now?). Co by znaczyo, e doktor nie ma wielkiego zamiaru zmiany
swojego stanu cywilnego z UNWED na MARRIED i e, gdyby mia do dyspozycji dusz tablic, okreliby si
prawdopodobnie jako SWINGING SINGLE (kawaler-kobieciarz", jakby to okreli nasz bardziej w tych sprawach
starowiecki jzyk).
Kontrast midzy permanentnym bytem tablicy a jej okazjonaln lub sytuacyjn treci: podobnie jak w wielu
okazach poezji lirycznej, wanie ten kontrast, jeli go dobrze rozegra, ley u podoa najoryginalniejszych tekstw.
Porwnanie kilku tablic innego rodzaju - zawierajcych zdanie pytajce czy wykrzyknikowe lub inny krtki zwrot
stanowicy jak gdyby fragment dialogu - wyjani, o co mi chodzi. Oto, na pocztek, tablica z napisem WHY NOT
(czemu nie). Zgrabne, ale jeszcze nic szczeglnego - to jak gdyby krtki wiersz wykadajcy do bezporednio
stanowisko filozoficzne autora, mianowicie postaw stoickiej otwartoci na wszystko, co los przyniesie. Troch za
mao w tym poetyckiego skomplikowania i wieloznacznoci; troch te za mao lirycznego uzalenienia tekstu od
okazji czy sytuacji, w ktrej si tekst wypowiada. Lepsza ju tablica OH BABY: tu, w zalenoci od tonu gosu, skala
wyraanych emocji rozciga si od hedonistycznego jku rozkoszy (e niby tak przyjemnie jest prowadzi w tej
wanie chwili ten wanie samochd: jest to oczywicie sportowa corvette w kolorze jaskrawoczerwonym) do
westchnienia desperacji (spowodowanego na przykad wolnym tempem jazdy kierowcy, ktrego si akurat
wyprzedzio; zapomniaem wspomnie - a to bardzo wane - e tablice rejestracyjne w stanie Massachusetts
umieszczane s wycznie z tyu pojazdu). Poezja tego napisu-wykrzyknika polega - znowu: tak jak w przypadku
wielu wiekopomnych wierszy - nie tylko na tej wieloci moliwych odczyta, ale i na tym, e ulotny jk zostaje tu
wykuty w marmurze; okazjonalna, dorana sytuacja, ktra ten jk wyrywa z piersi autora, zostaje utrwalona i
uwieczniona - a to uwiecznienie jest zasug zwizoci zapisu. Ale szczytem kunsztu jest jeszcze zwilejszy czteroliterowy - i jeszcze bardziej okazjonalny napis OOPS, ktry dostrzegem kiedy z zachwytem ponad tylnym
zderzakiem jakiej przecigajcej mnie i szybko si oddalajcej sportowej toyoty. OOPS to wykrzyknik, jaki wydaje
Amerykanin, gdy si w jakiej niezbyt wanej sprawie niezrcznie zachowa. Gdy na przykad kogo potrci. Nosi
na sobie takie przyrubowane z tyu wykrzyknikowe przeprosiny na wszelki wypadek - czy to nie gbokie? czy to
nie mwi ogromnie wiele o autorze napisu, i to w bardzo rnych przekrojach jego osobowoci - poczynajc od jego
stylu prowadzenia pojazdu, poprzez poczucie humoru, a do oglnej koncepcji ycia?
Dokadnie tak jak w wypadku wiersza, tablica moe by wic ekspresj osobowoci czy chwilowego stanu
ducha autora; moe zwraca si bezporednio do swego czytelnika lub porednio dawa do zrozumienia, czego od
niego oczekuje; moe co mwi o wiecie i rzdzcych nim prawach; moe wyraa sam ch kontaktu czy
porozumienia; moe by komentarzem na swj wasny temat (zachwycajca czystoci swego absurdu tablica A
PLATE - tablica" - ktr gdzie widziaem, peni t ostatni funkcj w sposb nieprzecigniony); moe wreszcie
urzeka stopniem poetyckiego zorganizowania. Najlepsze artystycznie s oczywicie te tablice, ktre wszystkie te
funkcje harmonijnie w sobie cz. Moj osobist faworytk jest pod tym wzgldem genialna tablica REAR (ty").
Jakie w tych czterech literach bogactwo kbicych si znacze i funkcji - od organizacji dwikowej po ca
otchann metafizyk stuprocentowej tautologii, nie mwic o penym rozmachu autoportrecie autora, czowieka
tak niepraktycznego, e musi sobie co rano przypomina, gdzie jego samochd ma ty, a gdzie przd! Tablica ta,
pamitam, migna mi kiedy na zatoczonej autostradzie i szczerze aowaem, e warunki nie pozwalaj na
dogonienie tajemniczego autora i ucinicie mu doni. Skdind, jak to bywa przy spotkaniach z wielkimi poeta mi,
po lekturze jego dziea bybym prawdopodobnie rozczarowany ywym czowiekiem.
Polak w Ameryce, a szczeglnie polski poeta w Ameryce, nie moe nie zaduma si nad tym, jak te
wygldaoby wymylanie tablic w jego jzyku ojczystym. Polskich napisw na tablicach rejestracyjnych widzi si w
stanie Massachusetts niezmiernie mao i nie zdarzyo mi si jeszcze zauway tekstu, ktry byby poetycko
skuteczny: z reguy nie wykraczaj one poza tuzinkowe STEFAN czy JOASIA. Bo te trudnoci s ogromne. Polak, jak
to z nami zawsze bywao w historii, jest wzgldem Amerykanina i w tej dziedzinie upoledzony. Przede wszystkim:
wyrazy polskie s statystycznie dusze. Sprawa druga: znaki diakrytyczne. Sprbujcie wymyli sensowny napis po
polsku, ktry nie przekraczaby szeciu liter i nie zawiera ani jednego ", " czy "! NO TO CO? Nieze (byby to
waciwie do wierny przekad WHY NOT), ale ile jeszcze takich da si wymyle? Pewnym wyj ciem jest, owszem,
gwacenie ortografii, ktre rwnie moe dawa zabawne wyniki (MUJ WUZ) - ale jak dugo tak mona? Rezygnacja
grozi nieuchronnie, zwtpienie owiewa nas swym lodowatym podmuchem: jzyk polski w naturalny sposb
ustpuje woskiemu, gdy chodzi o piew operowy, wic moe rwnie naturalnie ustpuje angielskiemu w dziedzinie
tablic rejestracyjnych?
Z drugiej strony, skoro mona si zawzi i spolszczy sonet Johna Donne'a, to moe da si stworzy jedn czy
drug sensown polsk wersj personalized license plates? Odkd po raz pierwszy opanowaa mnie ta myl, mzg
mj w czasie prowadzenia samochodu pracowa nieustannie (co par razy miao swj efekt uboczny w postaci
przejechania przez czerwone wiata) i po jakim czasie udao mi si wyszlifowa pierwszy tekst, z ktrego byem

jako tako zadowolony: AS SZOS. Spenia on wszystkie warunki i mia niewtpliwe dodatkowe walory: motoryzacyjn
tre, ciekaw fonetyk, zdecydowany i dobitny message, intrygujc (zarazem symetryczn i asymetryczn)
konstrukcj zestawienia dwuliterowego rzeczownika w liczbie pojedynczej z jego czteroliterowym podwojeniem w
liczbie mnogiej. Wad bya niewielka wieloznaczno i pewien nieprzyjemny ton samozadowolenia: rwnie w
poezji nie lubimy, kiedy autor pisze swj wasny panegiryk. 0ak zawsze w takich wypadkach, tekst mogaby ocali
autoironia - tutaj moliwa np. wtedy, gdyby tablica AS SZOS ozdabiaa karoseri jakiego bardzo starego i
powolnego pojazdu. Ale, jak na zo, miaem wtedy nowy samochd).
Mj drugi skoczony produkt wyglda znacznie ciekawiej: PRECZ Z. Ju na pierwszy rzut oka byo wida, e
taka tablica nasuwa znacznie szersze moliwoci interpretacji. Od idolatrii siebie jako kierowcy przeszedem tu w
sfer krytyki i protestu przeciw - czemu waciwie? A, ot w tym wanie tkwi cay smak ta blicy: bya urwanym w
poowie okrzykiem, zapraszajcym czytelnika do aktywnego wspudziau, do - niemale jak u Norwida dopowiedzenia tego, co poeta wiadomie przemilcza. Protest polityczny, sany - jako e po polsku - przez oce an
(cho

z cierpk autoironi umieszczony

na amerykaskim

samochodzie emigranta)?

Protest przeciwko

spoeczestwu, ktre zawsze i wszdzie jest tak samo bezduszne i tak samo nie rozumie poety (uycie
niezrozumiaego jzyka polskiego byoby w takim wypadku dodatkowym symbolicznym gestem wyzwania)? Protest
przeciwko niesprawiedliwoci ludzkiej egzystencji jako takiej? A caa ta przyprawiajca o zawrt gowy
wieloznaczno pochodzia przy tym w prostej linii z wymogu zwizoci, z formalnego ograniczenia. Skoro ma si
do dyspozycji tylko sze liter, nie sposb powiedzie wicej ni PRECZ Z - ale to wanie dobrze: o ile trywialniej
by to wygldao, gdyby tablice w stanie Massachusetts byy dwa razy dusze i dopuszczay napis PRECZ Z
KOMUN!
Jak dotd jednak, stosunkowo najblisza temu, czego chc od poezji, wydaje si tablica z prostym zdaniem
oznajmujcym: ON JEST. S w nim wszystkie zalety PRECZ Z, a dodatkowo par innych bezcennych rzeczy. Przede
wszystkim -jest to oznajmienie, a nie eksklamacja: dobra poezja woli stwierdza ni wykrzyki wa. Po drugie: jest to
stwierdzenie zapewne najwaniejsze, jakie mona wygosi w poezji: stwierdzenie czyjego istnienia, afirmacja
czyjego bytu. I po trzecie: czyjego bytu? kto JEST? Raz jeszcze wzgldy sownej ekonomii nie tylko zapraszaj
poet do wieloznacznoci, ale wrcz wymuszaj j na nim: zaimek ON jest krtszy od jakiegokolwiek rzeczownika,
ktry mona by pode podstawi. Ale nawet gdybym mieszka w stanie Nowy Jork, gdybym mia do dyspozycji
siedem liter (i mg sobie rwnie pozwoli na " z kresk), nie napisabym na swojej tablicy BG JEST Nie chodzi
ju nawet o niech do wzywania imienia Boego nadaremno; ani o to, e nie jestem religijnym fanatykiem,
fundamentalist czy choby czowiekiem, ktry wierzy bez wtpliwoci i ktremu wiara zaatwia wszystkie
problemy - jednym z tych, ktrzy w tym kraju nosz koszulki trykotowe z napisami JESUS SAVES albo GODIS THE
ANSWER. Rzecz w czym innym: w napisie ON JEST interesujce wydaje mi si wanie to, e pod ON mona
podoy tak wiele konkretniejszych rzeczownikw. Na przykad BG, czemu nie. Ale rwnie WIAT A take
CZYTELNIK. Istnienie kadego z tych trzech punktw odniesienia i zarazem czynnikw sprawczych poezji bywao ju
nieraz podawane w wtpliwo albo ulegao zbiorowemu zapomnieniu, i moe nie jest gupie, jeli wanie poezja to
istnienie utwierdza i o nim przypomina.
Mj ostateczny zatem, jak na razie, projekt tablicy rejestracyjnej, polsko-amerykaskiej wersji tablicy z
miasteczka Macondo, to ON JEST Nie trzeba dodawa, e podobnie jak w wypadku AS SZOS i PRECZ Z, rzecz
pozostaje w sferze projektw. Opata za rejestracj a vanity plate jest po prostu troch za wysoka, nawet jak na
moj vanity. Do poezji wprawdzie zawsze si dopaca. Ale czterdzieci dolarw za sze liter to jednak przesada.

4.
Przez swoj zwizo, tablica rejestracyjna jest emblematem wiersza lirycznego: chodzi w niej o to samo, o
sztuk zmieszczenia maksimum znacze w ograniczonej liczbie znakw. Ale czy na tej samej zasadzie wiersz nie
jest emblematem ycia, ktrego sztuka sprowadza si rwnie do wtoczenia maksimum sensu w ograniczon
liczb lat? Sze liter tablicy rejestracyjnej to - w tej metaforycznej arytmetyce - tyle, co czternacie linijek sonetu,
ale czy czternacie linijek sonetu to nie to samo, co siedemdziesit lat ycia (a przy siach lat osiemdziesit", jak
powiada Psalmista)?
Zmierzam do tego, e jest co w samej naturze poezji, co stanowi odpowied na podstawowy defekt ycia: jego
skoczono. Jest to, ma si rozumie, odpowied udzielana przez kogo, kto sam tej skoczonoci nieuchronnie
podlega; odpowied zatem, ktra defektu nie jest w stanie usun, ktra sprowadza si waciwie do robienia
dobrej miny do zej gry. Gra jest za, bo stoimy w niej od pocztku na przegranej pozycji; ale byaby jeszcze gorsza,
gdybymy przyjli, e -wskutek tej pewnoci przegranej - gra jest nie tylko za, ale i cakiem bezsensow na.
Zachowanie si z godnoci w tej gupiej sytuacji, robienie dobrej miny do zej gry polega na znajdowaniu w niej

sensu. Przeciwnika tym nie pokonamy, ale rzucimy mu przynajmniej kod pod nogi: Nico jest ywo
zainteresowana krzewieniem poczucia bezsensu, ktre toruje drog jej postpom i uatwia jej zadanie. A
najperfidniejszy kawa, jaki mona wyrzdzi Nicoci, udaje nam si wtedy, kiedy do produkowania sensu
zmuszamy wanie to, co w niej pozornie najbardziej bezsensowne: wanie te nie dajce si usun ograniczenia
egzystencji, ktre skazuj nas na przegran. Skoczono i krtko ycia bierzemy wtedy - obrazowo mwic - za
kark i zmuszamy do pracy na nasz korzy: sprowadzamy je do roli zaszytego w naszym ciele elektrycznego
rozrusznika serca, ktry pobudza je do wysiku, do coraz to nowych prb nadania yciu gstszego, bogatszego, bar dziej wielowymiarowego znaczenia.
Wiersz jest miniaturowym modelem tej naszej perfidii. Jakkolwiek przyj definicj poezji, bdzie si ona
zawsze obracaa wok jednego faktu: poezja tym si rni od innych sposobw uycia sowa, e w tych samych
rozmiarach tekstu potrafi zmieci wicej znacze. Ta kondensacja znacze, ta zwikszona gsto sensu istnieje w
wierszu nie pomimo skoczonoci i ograniczenia jego rozmiarw, ale wanie dziki tej skoczonoci i ograniczeniu.
Wiersz, strofa, linijka jest kompresorem, ktry sprasowuje tre: wycieka woda, zostaje wielowarstwowa cegieka
sensu. Strofka Norwida:

Ksigi za twoje, mimo zote wargi

Kart z pergaminu, i twoje dzienniczki
Z elektrycznymi okrzyki lub skargi
Gasn - jak ckliwe o poudniu wieczki
- pozostaje w pamici dlatego, e zote wargi kart" to jednoczenie karty zotouste, elokwentne" i karty
luksusowych wyda, pozacane na brzegach": sam format jedenastozgoskowego czterowiersza oraz rygory
prozodii i rymu zmuszaj poet, aby te dwa oddzielne sensy, ktre w prozie mona by przedstawi osobno, jeden
po drugim (z zyskiem dla przejrzystoci, ale ze strat dla zwizoci), naoy na siebie czy raczej skrzyowa z
sob w obrbie jednej zwartej metafory.
Wiersz jako kieszonkowy model ludzkiej przewrotnoci, ktra prty klatki traktuje jako drabink do
gimnastycznych wicze, ktra wanie w ograniczeniu rozmiarw zamknitej celi egzystencji widzi powd do
dugich marszw i spacerw (choby to byy tylko spacery od ciany do ciany) - to chyba powoduje, e wiersze s
w ogle pisane. Ale rola poezji byaby nieporwnanie mniejsza, gdyby sprowadzaa si wycznie do takiej
przekornej autoterapii. Tu powracam do mojej tablicy z Macondo w stanie Massachusetts - i do trzech
(przynajmniej) moliwych znacze sowa ON w napisie ON JEST. Naczelna zasada poezji, caa ta para doksalna
zwizo produkujca wieloznaczno i wieloznaczno istniejca na przekr zwizoci, jest nie tylko rodkiem
samoobrony jednostki w zmaganiach z Nicoci. Jest rwnie powiadczeniem istnienia trzech zewntrznych
instancji, ktre to maj ze sob wsplnego, e w walce z Nicoci kada jest sprzymierzecem jednostki, a zarazem
j przerasta. Te trzy obiekty odniesienia to Inni, wiat i Transcendencja. Nasze istnienie wobec innych ludzi, wobec
fizycznego wiata rzeczy i zjawisk oraz wobec tak czy inaczej rozumianego absolutu nie jest bynajmniej wolne od
komplikacji i napicia. Ci trzej sprzymierzecy nale do gatunku kopotliwych przyjaci, bez ktrych nie
moglibymy przey ani dnia, ale ktrych obecno stwarza nam co chwil nowe nierozwizalne problemy. Dla
poety problemem najtrudniejszym jest nasza wzajemna dysproporcja. Jeli ju samego siebie z caym bagaem
myli i wyobrani tak trudno ulokowa w ciasnym przedziale wiersza, to co powiedzie o tumie innych pasaerw,
tak ogromnym, e w gruncie rzeczy rwnoznacznym z pojciem Wszystkiego? Ju sama przytaczaj ca nas,
nieprzeliczona wielo innych istnie ludzkich - przeszych, teraniejszych i przyszych, domagajcych si od poety
wysowienia i utrwalenia, podobnej obrony przed Nicoci, jak zapewni, choby chwilowo i zudnie, samemu sobie
- stawia nas wobec koniecznoci eliminacji i wyboru, przy ktrych nie sposb uchyli si od poczucia winy. Jak w
wierszu Szymborskiej Wielka liczba, wyobrania poety:
wyjawia tylko pierwsze z brzegu twarze,
tymczasem reszta w przelepieniu idzie,
w niepomylenie, w nieodaowanie. [ . . . ]
Kosztem nieopisanych strat - wierszyk, westchnienie.
A do tego nieprzeliczona wielo skadnikw i wymiarw materialnego wiata. A ponad wszystkim jeszcze ten
najbardziej wszechogarniajcy i zarazem nieuchwytny z sensw sowa ON; ten On, ktrego nie trzeba broni przed
Nicoci - to raczej nas samych trzeba broni przed zwtpieniem o Nim i zapomnieniem, e ON JEST - ale ktry
rwnie domaga si czstkowego choby i aonie niewystarczalnego powiadczenia Swojej obecnoci w ludzkim
sowie.

Poetycka wieloznaczno-wbrew-zwizoci-i-dziki-zwizoci to prba rozwizania dylematu, prba jeli nie

znalezienia wyjcia, to przynajmniej zagodzenia bezwyjciowoci. Poezja jest bardziej wieloznaczna ni inne
dziedziny ludzkiego wysowienia: ma wic stosunkowo wiksze szanse utrwalenia cho uamka przytaczajcej
wieloci i ogromu tego wszystkiego, co wobec wiersza zewntrzne lub od niego wysze. Drug stron medalu jest
jednak zwizo - i jest to cecha poezji wana nie tylko jako przyczyna sprawcza wieloznacznoci, ale rwnie jako
warto sama w sobie. Poezja mwi bowiem o Innych, wiecie i Transcendencji, ale jest take dialogiem z nimi. Jest
skierowana do nich. Jest poddawana przez nich bezustannemu sprawdzianowi. Nad kadym wierszem zawisa
uwane oko Czytelnika (choby tylko wyobraonego), Rzeczywistoci Obiektywnej (choby racj mia biskup
Berkeley) i Absolutnego Punktu Odniesienia (choby by on tylko hipostaz, ktra powstrzymuje nas od rozpadu).
Powiedziaem uwane"? To tylko poowa prawdy. Aby pisanie byo co warte, aby motywowao nas w nim
rzeczywiste denie do doskonaoci - trzeba zaoy, e to potrjne spojrzenie przenika uwanie produkty pisania
i, jak nieprzekupny kontroler, widzi w nich wszystkie zalety lub braki. Jednoczenie wszake, w dokadnie tym
samym celu - aby pisanie byo cokolwiek warte i aby nie zadowalao nas nic oprcz doskonaoci - trzeba te
zaoy rzecz z pozoru przeciwstawn: to potrjne spojrzenie jest rwnie roztargnione. Nasz wierszyk, westchnienie" nie jest przecie jedynym obiektem jego zainteresowania. Zbyt wiele rzeczy mniej i bardziej wanych
konkuruje z naszymi linijkami i metaforami. Ze swej strony mamy z naszym potrjnym adresatem ten kopot, e
jego wielo czy ogrom nas przerasta; z jego strony i on ma z nami ten kopot, e jest nas, mwicych, za duo.
Oko Czytelnika, Rzeczywistoci i Boga szturmowane jest w kadej sekundzie miliardami sw. Odsia z nich sowa
sensowne moe nasz adresat tylko wtedy, gdy mu w tym pomoemy.
To, co chc przez to powiedzie, sprowadza siej do prostego stwierdzenia: tablica ON JEST jest nie tylko
wyznaniem wiary, ale i poetyk normatywn. Nie tylko westchnieniem ulgi po znalezieniu punktu oparcia, ale i
deklaracj powinnoci, prywatnych obowizkw", ktre poeta musi sobie w pisaniu narzuca - nie z masochizmu,
nie z tradycjonalizmu, i nie dlatego, e tak mu kae jaka przelotna doktryna, ale poniewa jest to po prostu w jego
wasnym interesie. Dyscyplina zwizoci/wieloznacznoci to koo ratunkowe, bez ktrego poecie grozi utonicie w
oceanie bekotu.
Zbyt wiele energii powiciem jako krytyk interpretowaniu wierszy Mirona Biaoszewskiego i obronie tego, co
we wspczesnej poezji autentycznie nowe, aby ktokolwiek mia w tym miejscu prawo le mnie zrozumie. Sowa
bekot" nie uywam pochopnie. Nie nazywam tak kadego sposobu uycia sowa, ktry w pierwszym podejciu
wydaje si niezrozumiay, nieprawidowy albo nieforemny. Wiem z wieloletniego dowiadczenia, e podejcie drugie
albo trzecie pozwala nam nieraz w takich wypadkach dostrzec, i mamy do czynienia ze wietnym wierszem, ktry
nie tyle odrzuca dyscyplin jako tak, ile stara si zastpi zuyty i powszechnie przyswojony model dyscypliny
modelem nowym i wasnym. Sowo bekot" rezerwuj dla innych wypowiedzi, niekoniecznie pochodzcych z krgu
awangardy (co zreszt jest dzi awangard, a co ariergard?) i niekoniecznie zaliczajcych si do literatury. S to
wszelkie wypowiedzi, ktrych gwn intencj, funkcj i skutkiem jest pulweryzacja sensu, rozmywanie znaczenia,
odmawianie ludzkim sowom istotnoci i odbieranie im wagi. Nasz potrjny adresat jest ju do statecznie udrczony
i znudzony wielogosym chrem wiadomych i niewiadomych agentw Nicoci. Nie naley mu zawraca gowy
jeszcze jednym bezksztatnym odwzorowaniem bezksztatu, jeszcze jednym pustym odbiciem pustki. Jeli chcemy
zwrci jego uwag, moemy to uczyni tylko w jeden sposb: mwic zwile i sensownie. Czas wyznaczony na
audiencj jest krtki: gra siedemdziesit lat, a przy siach lat osiemdziesit". Nasze podanie pjdzie
prawdopodobnie do kosza, na wszelki wypadek jednak nie powinno przekroczy czternastu linijek.
Albo szeciu liter.
1989