JON RONSON

CZY JESTE PSYCHOPAT?

Fascynujca podr po wiecie obdu
przeoya
Katarzyna Dudzik

Tytu oryginau
The Psychopath Test. A Journey Through the Madness Industry First published 2011 by Picador,
an imprint of Pan Macmillan,
a division of Macmillan Publishers Limited
Pan Macmillan, 20 New Wharf Road, London N1 9RR
www.panmacmillan.com
Copyright Jon Ronson 2011
Przekad
Katarzyna Dudzik
Redakcja i korekta
Tomasz Brzozowski
Dominika Pyciska
Maria Brzozowska | textoria.pl Konwersja
Tomasz Brzozowski
Projekt okadki crushed.co.uk W rozdziale 10 fragmenty kryteriw diagnostycznych
podano na podstawie pracy Kryteria diagnostyczne wedug DSM-IV-TR. Wydanie I polskie pod
redakcj Jacka Wcirki. Wydawnictwo Elsevier 2008
Copyright for this edition
Insignis Media, Krakw 2014. Wszelkie prawa zastrzeone.
ISBN-13: 978-83-63944-58-2

Insignis Media
ul. Szlak 77/228229, 31-153 Krakw
telefon / fax +48 (12) 636 01 90
biuro@insignis.pl, www.insignis.pl
facebook.com/Wydawnictwo.Insignis
twitter.com/insignis_media (@insignis_media)
instagram.com/insignis_media

Anicie Bhoomkar (19662009),

mioniczce ycia
i wszelkich jego szalestw.

Brakujcy element ukadanki

Oto historia pewnego szalestwa. Zaczyna si od niezwykego spotkania w Costa Coffee

w Bloomsbury, dzielnicy centralnego Londynu. Poniewa tu za rogiem mieci si Instytut
Neurologii Uniwersytetu Londyskiego, w tej kawiarni czsto przesiaduj neurolodzy. Kobieta,
ktra skrcia wanie w Southampton Row i pomachaa do mnie niemiao, rwnie jest
neurologiem. Nazywa si Deborah Talmi. Wyglda na osob, ktra spdza cae dnie w
laboratorium i nie ma zwyczaju umawia si z dziennikarzami na dziwne spotkania w kafejkach
ani wpltywa si w rozwizywanie tajemniczych zagadek. Przyprowadzia kogo ze sob.
Wysokiego, nieogolonego modego mczyzn o wygldzie naukowca. Usiedli.
Deborah przedstawia si.
Jon odrzekem.
James powiedzia mczyzna.
Przyniosa to? zapytaem.
Deborah skina gow. Nie mwic ani sowa, przesuna paczk po blacie stolika.
Otworzyem j i obrciem w doniach to, co wyjem ze rodka.
Naprawd pikna! zachwyciem si.
W lipcu tego roku Deborah odebraa osobliw przesyk. Pakunek czeka na ni w szafce
na poczt przychodzc do pracownikw uczelni. Widnia na nim stempel pocztowy: Gteborg,
Szwecja. Na kopercie z foli bbelkow kto napisa: Powiem ci wicej, kiedy wrc!.
Ktokolwiek to wysa, nie zostawi adresu nadawcy.
W rodku znajdowaa si ksika. Miaa zaledwie czterdzieci dwie strony, z ktrych co
druga bya pusta. Wszystko papier, ilustracje, liternictwo wskazywao na to, e wydanie tej
ksiki byo bardzo kosztowne. Jej okadk zdobi przedziwny, sporzdzony delikatn kresk
rysunek dwch oddzielonych od ciaa doni, z ktrych kada krelia owkiem kontury drugiej.
Deborah rozpoznaa reprodukcj Rysujcych rk M.C. Eschera.
Autorem publikacji by Joe K. (aluzja do Kafkowskiego Jzefa K., a moe anagram sowa
joke?), a tytu Byt czy nico (ang. Being or Nothingness) stanowi nawizanie do eseju Sartrea z
1943 roku Byt i nico (ang. Being and Nothingness). Kto starannie wyci noyczkami stron z
informacjami o prawach autorskich i wydawniczych, numerem ISBN i innymi szczegami
wydania, nie mona wic byo dowiedzie si czego wicej o samej ksice. Naklejka na
okadce zalecaa: Uwaga! Zanim zaczniesz czyta ksik, przeczytaj list do profesora
Hofstadtera. Powodzenia!.
Deborah przekartkowaa ksik. Byo oczywiste, e to jaka zagadka czekajca na
rozwizanie. Spojrzaa raz jeszcze na wytyczn: Powiem ci wicej, kiedy wrc!. Jeden z jej
kolegw odwiedza wtedy Szwecj i chocia nie by osob, ktra ma w zwyczaju wysya
tajemnicze pakunki, najbardziej logicznym wyjanieniem byo, e ta przesyka pochodzi wanie
od niego.
Kiedy wrci, zapytaa go o ksik on jednak stwierdzi, e nic mu na ten temat nie
wiadomo.
Deborah bya naprawd zaintrygowana. Zajrzaa do internetu. I odkrya, e nie tylko jej
przytrafio si co takiego.

 Czy wszyscy, ktrzy dostali tak przesyk, to neurolodzy? zapytaem.

Nie odpowiedziaa. Cho wielu z nich owszem. Ale by te astrofizyk z Tybetu
oraz religioznawca z Iranu.
Wszyscy adresaci s naukowcami powiedzia James.
Otrzymali dokadnie tak sam przesyk co Deborah w kopercie bbelkowej ze
stemplem z Gteborga i napisem: Powiem ci wicej, kiedy wrc!. Zaczli komunikowa si
ze sob na blogach oraz forach internetowych i podjli prb zamania tego szyfru.
By moe, sugerowa jeden z nich, ksik naley odczytywa jako chrzecijask
alegori. wiadczy o tym nawet enigmatyczne: Powiem ci wicej, kiedy wrc! (oczywiste
odniesienie do drugiego przyjcia Chrystusa). Autor (lub autorzy) wydaje (wydaj) si
przeciwstawia swoje B OR N1 ateistycznemu Being and Nothingness Sartrea.
Zgodzia si z nim Sarah Allred, specjalistka w zakresie psychologii percepcji: Co mi
mwi, e caa ta akcja okae si marketingiem wirusowym, reklamow sztuczk jakiej
organizacji religijnej, ktrej celem jest omieszenie nauczycieli akademickich, intelektualistw,
naukowcw, filozofw.
Jednak pozostali uznali to za mao prawdopodobne. Wysokie koszty wydania tej ksiki
wykluczaj teori wirusow, chyba e kampania miaa dotrze do cile wyselekcjonowanej
grupy docelowej i zachci j do rozpoczcia dyskusji w internecie na temat tajemniczej
publikacji.
Co ciekawe, wikszo uwaaa, e to oni sami s rozwizaniem tej zagadki. To wanie
ich starannie wybrano jako odbiorcw przesyki. Najwyraniej krya si za tym jaka regua.
Tylko jaka? Czy wszyscy spotkali si kiedy na jakiej konferencji? A moe uczestniczyli w
rekrutacji jakie tajemniczej firmy?
Jak by to uj Pierwsza osoba, ktra to rozszyfruje, dostanie t robot napisa
pewien Australijczyk.
Oczywiste byo tylko to, e jaka byskotliwa osoba (lub organizacja) zwizana z
Gteborgiem wymylia tak skomplikowan zagadk, e nawet najmdrzejsi naukowcy tacy jak
oni nie potrafili jej rozwiza. By moe szyfru nie dao si zama, bo by niekompletny.
Moe brakowao w tym wszystkim jakiego fragmentu ukadanki. Kto zasugerowa, eby
obejrze list, trzymajc go blisko lampy, lub sprawdzi, jak dziaaj na niego opary jodu. Kartka
moe zawiera ukryt wiadomo zapisan atramentem sympatycznym.
Jednak niczego takiego nie stwierdzono.
W kocu naukowcy rozoyli bezradnie rce. Skoro oni nie potrafili rozwiza zagadki,
by moe powinien si tym zaj kto mniej subtelny w dziaaniu na przykad prywatny
detektyw albo dziennikarz? Deborah rozpocza poszukiwania. Ktry reporter byby na tyle
zaciekawiony tajemniczymi przesykami i na tyle wytrway w deniu do celu, e zechciaby
zaj si t spraw?
Odrzucili kilka nazwisk.
Wtedy kolega Deborah, James, zapyta:
A co bycie powiedzieli na Jona Ronsona?
W dniu, kiedy otrzymaem od Deborah e-mail z zaproszeniem na spotkanie w Costa
Coffee, miaem cakiem powany napad lku. Wczeniej przeprowadzaem wywiad z Davem
McKayem charyzmatycznym przywdc maej australijskiej grupy religijnej Chrzecijanie
Jezusa (Jesus Christians), ktry zachca czonkw swojej wsplnoty do oddania nerki obcej
osobie. Pocztkowo Dave i ja do dobrze si dogadywalimy wydawa mi si ujmujco
ekscentryczny i by niewyczerpanym rdem materiau do mojego artykuu, midzy innymi
dziki swoim zabawnym, szalonym wypowiedziom. Jednak kiedy zasugerowaem, e to wanie

presja z jego strony moga by powodem, dla ktrego niektrzy bardziej podatni na sugesti
czonkowie wsplnoty zdecydowali si na oddanie nerki, Dave eksplodowa. Wysa mi
wiadomo, w ktrej napisa, e wstrzyma najblisze przekazanie organu, eby da mi nauczk.
Zamierza pozwoli umrze czekajcej na przeszczep kobiecie, a ja miaem by odpowiedzialny
za jej mier.
Byem przeraony losem tej kobiety, a jednoczenie cakiem zadowolony, e Dave wysa
mi tego obkaczego e-maila, ktry mg znakomicie ubarwi moj histori. Powiedziaem
pewnemu dziennikarzowi, e Dave wydaje si zdradza psychopatyczne skonnoci (nie
wiedziaem nic na temat psychopatw, ale zakadaem, e mog robi wanie co takiego).
Dziennikarz puci moj wypowied do druku. Kilka dni pniej Dave przysa mi maila:
Uwaam za oszczerstwo stwierdzenie, e jestem psychopat. Zasignem porady prawnej.
Poinformowano mnie, e mam due szanse na wygran w sporze sdowym. Twoja zoliwo w
stosunku do mnie nie uprawnia ci do szkalowania mojego imienia.
To dlatego tak strasznie panikowaem tego dnia, kiedy mail Deborah trafi do mojej
skrzynki.
Co ja sobie wyobraaem? zwrciem si do Elaine, mojej ony. Cieszyem si, e
przeprowadzaj ze mn wywiad. Po prostu cieszyem si swoimi sowami. A teraz wszystko si
spieprzyo. Dave McKay chce mnie pozwa.
Co si dzieje?! krzykn mj syn Joel, wchodzc do pokoju. Dlaczego wszyscy
wrzeszcz?
Zrobiem gupi bd. Nazwaem pewnego mczyzn psychopat i to mu si nie
spodobao wyjaniem.
Co on moe nam zrobi? zapyta Joel.
Nic odpowiedziaem.
Jeli nie moe nam nic zrobi, to czemu si martwisz? powiedzia.
Martwi si, e go rozzociem. Nie lubi zoci ani martwi innych.
Kamiesz stwierdzi Joel, mruc oczy. Wiem, e nie przejmujesz si, jeli kogo
zmartwisz lub rozzocisz. O czym nie chcesz mi powiedzie?
Powiedziaem ci wszystko zapewniem.
Czy on nam zagraa? zapyta.
Nie! odpowiedziaem. Nie, nie! Nic takiego si nie wydarzy!
Jestemy w niebezpieczestwie?! krzykn Joel.
On nie ma zamiaru nas zaatakowa! te wrzasnem. Po prostu mnie pozwie. Chce
moich pienidzy.
O Jezu powiedzia z ulg.
Wysaem do Davea e-mail, w ktrym przeprosiem za nazwanie go psychopat.
Dzikuj ci, Jon odpisa natychmiast. Darz ci teraz wikszym szacunkiem. Miejmy
nadziej, e jeli jeszcze kiedykolwiek si spotkamy, bdziemy o krok bliej tego, co zwie si
przyjani.
I znw niepotrzebnie si martwiem, pomylaem.
Sprawdziem nieprzeczytane maile i znalazem ten od Deborah Talmi. Napisaa w nim, e
tak jak wielu innych naukowcw z caego wiata otrzymaa poczt tajemnicz przesyk. Od
znajomego czytelnika moich ksiek dowiedziaa si, e jestem dziennikarzem, ktrego
interesuj takie dziwne zagadki. Wiadomo zakoczya sowami: Mam nadziej, e zdoaam
przekaza Panu uczucie niesamowitoci, jakie towarzyszyo mi przez cay ten czas, i to, jak
wcigajca jest ta historia; zupenie jak powie przygodowa albo gra rzeczywistoci
alternatywnej, w ktrej wszyscy jestemy pionkami. Przesyk otrzymali ludzie zajmujcy si

badaniami naukowymi, prbowaam wic ustali, co si za tym kryje, jednak nie udao mi si
znale odpowiedzi. Bardzo licz na to, e zajmie si Pan t spraw.
Teraz, w Costa Coffee, spogldaa na ksik, ktr obracaem w doniach.
Chodzi o to zacza e kto w bardzo tajemniczy sposb prbuje zwrci na co
uwag konkretnych naukowcw. Jestem ogromnie ciekawa dlaczego. Myl, e wszystkie te
dziaania s zbyt zoone, eby moga je przeprowadzi jedna osoba. Ta ksika prbuje nam co
powiedzie. Tylko nie wiem co. Naprawd chciaabym wiedzie, kto to do mnie wysa i
dlaczego, ale nie mam ani krzty talentw ledczych.
C Zamilkem i uwanie przyjrzaem si ksice. Upiem yk kawy. Sprbuj
obiecaem.
***
Powiedziaem Deborah i Jamesowi, e chciabym zacz moje ledztwo od rozejrzenia si
w ich miejscu pracy. Dodaem, e bardzo zaley mi na zobaczeniu przegrdki, w ktrej Deborah
odkrya przesyk. Ukradkiem wymienili spojrzenia, ktre mwiy: To troch nietypowe, ale
kt odgadnie, jakimi ciekami bdz myli wielkich detektyww?.
Tak naprawd ich spojrzenia mogy wyraa co zupenie innego. Na przykad:
Wycieczka po naszym miejscu pracy nie przyniesie adnych wymiernych korzyci ledztwu
Jona. Poza tym to troch dziwny pomys. Miejmy nadziej, e nie wybralimy niewaciwego
dziennikarza. Miejmy nadziej, e nie jest jakim dziwakiem albo e w jego chci zobaczenia
wntrz budynkw, w ktrych pracujemy, nie ma jakiego ukrytego celu.
Jeli ich spojrzenia faktycznie mwiy co takiego, to mieli racj. Bo w mojej probie
rzeczywicie by ukryty cel.
Instytut Psychologii Uniwersytetu Londyskiego, w ktrym pracuje James, to wyjtkowo
brzydki betonowy klocek w pobliu Russell Square. Na korytarzu wisz wyblake fotografie z lat
szedziesitych i siedemdziesitych zdjcia dzieci z poprzyczepianymi do gw kablami,
przypasanych do przeraajcych maszyn. Patrz w obiektyw podekscytowane, z nic
nierozumiejcym umiechem, jakby leay na play.
Wida byo, e kiedy podjto prb upikszenia tej przestrzeni, malujc ciany korytarza
na wesoy ty kolor. Pono dlatego, e kto doszed do wniosku, i uspokoi to dzieci
przychodzce tu na badania mzgu. Ja nie potrafiem sobie tego wyobrazi. Brzydota tego
budynku bya tak przytaczajca, e kada prba poprawienia jego wizerunku byaby jak
przyklejenie zwokom czerwonego nosa klauna i stwierdzenie, e to Ronald McDonald we
wasnej osobie.
Zajrzaem przez drzwi do gabinetw pracownikw. W kadym z pomieszcze nad
biurkiem pochyla si psycholog albo neurolog intensywnie rozmylajcy o jakich kwestiach
zwizanych z dziaaniem mzgu. Jak si dowiedziaem, w jednym z pokojw obiektem
zainteresowania by pewien Walijczyk, ktry potrafi rozpozna kad ze swoich owiec, ale nie
rozpoznawa ludzkich twarzy, nawet swojej ony ani wasnego odbicia w lustrze. Takie
zaburzenie nazywa si prozopagnozj. Ci, ktrzy na nie cierpi, s lepi na twarze i wci
nieumylnie obraaj swoje ony, mw, wsppracownikw i ssiadw, nie odpowiadajc
umiechem na umiech, kiedy mijaj ich na ulicy. Trudno znie tak zniewag, nawet jeli
uraeni wiedz, e ta nieuprzejmo jest wynikiem choroby, a nie arogancji. Ze emocje atwo si
udzielaj.
W innym gabinecie kolejny neurolog studiowa przypadek lekarza, byego pilota RAF-u,
z lipca 1996 roku. Mczyzna w biay dzie lecia samolotem nad polem zboa. Kiedy pitnacie
minut pniej przelatywa z powrotem nad tym samym anem, nagle zobaczy w nim ogromny

krg. Jakby dopiero co si zmaterializowa. Zajmowa powierzchni czterdziestu arw i skada

si ze stu pidziesiciu jeden odrbnych krgw. Krg ten, nazywany zbiorem Julii, zyska
najwiksz saw w caej historii zboowych krgw. Zaczto produkowa T-shirty i drukowa
plakaty z jego reprodukcjami. Organizowano zloty. Ruch pasjonatw tego zjawiska sab
wiadomo ju byo, e krgi to dzieo artystw konceptualnych powstajce w rodku nocy przy
wykorzystaniu desek i sznurw, a nie efekt knowa cywilizacji pozaziemskich tyle e ten
konkretny lad pojawi si podczas pitnastu minut, ktre oddzielay pierwszy przelot od
drugiego.
Neurolog prbowa dowiedzie si, dlaczego za pierwszym razem pilot nie dostrzeg
krgu, ktry by tam przez cay czas. Poprzedniej nocy grupa artystw konceptualnych, znana
jako Team Satan, stworzya go, uywajc lin i desek.

Krgi w zbou w ksztacie zbioru Julii.

Fot. Steve Alexander / www.temporarytemples.co.uk
W trzecim gabinecie urzdowaa adna, radosna i energiczna kobieta, ktra na pce
trzymaa popularn ksik dla dzieci Little Miss Brainy.
Kto to? zapytaem Jamesa.
Essi Viding.
Czym si zajmuje?
Psychopatami.
Przyjrzaem si Essi badawczo. Zauwaya nas, umiechna si i pomachaa nam.
To musi by niebezpieczne stwierdziem.
Syszaem pewn histori powiedzia James. Kiedy podczas rozmowy z
psychopat Essi pokazaa mu zdjcia przeraonych twarzy i poprosia, eby rozpozna, jakie
wyraaj emocje. Nie potrafi tego zrobi, powiedzia jej tylko, e taki wyraz twarzy mieli tu
przed mierci ludzie, ktrych zamordowa.
Ruszyem dalej korytarzem, ale zaraz zatrzymaem si i raz jeszcze zerknem na Essi
Viding. Nigdy wczeniej nie zaprztaem sobie gowy psychopatami; teraz jednak zaczem si
zastanawia, czy nie powinienem spotka si z kim takim jak ona. Wydao mi si niezwyke, e
gdzie tam yj ludzie, ktrzy z powodu zaburze neurologicznych s tak jak bohater historii
opowiedzianej przez Jamesa rwnie przeraajcy, co najbardziej zowrodzy przedstawiciele
obcych cywilizacji z filmw SF. Jak przez mg pamitaem sowa psychologw o szczeglnie
duej reprezentacji psychopatw w wiecie biznesu i polityki, wrd ludzi sukcesu, i o tym, e
brak empatii przynosi wiele korzyci osobom obracajcym si w tych rodowiskach. Czy to
moga by prawda? Essi znw do mnie pomachaa. Nie, podjem decyzj, to zy pomys miesza

si do wiata psychopatw, a ju na pewno zy dla kogo, kto cierpi z powodu stanw lkowych.
Odmachaem jej i pomaszerowaem dalej.
Miejsce pracy Deborah, czyli Centrum Neuroobrazowania Wellcome Trust bdce
czci Uniwersytetu Londyskiego, znajduje si niedaleko Queens Square. Jest nowoczesne,
wyposaone w klatki Faradaya oraz skanery do funkcjonalnego rezonansu magnetycznego,
obsugiwane przez nerdowatych technikw w T-shirtach z komiksowymi postaciami. Ich lekko
dziwaczne zachowanie sprawiao, e urzdzenia te wydaway si mniej przeraajce.
Naszym celem napisano na stronie internetowej Centrum jest zrozumienie, w jaki
sposb aktywno mzgu przekada si na mylenie i postrzeganie oraz co zakca procesy
mzgowe w wypadku chorb psychicznych i neurologicznych.
Deborah pokazaa mi swoj przegrdk w szafce na korespondencj adresowan do
pracownikw naukowych. Dokadnie j obejrzaem.
Okej powiedziaem. W porzdku.
Przez chwil staem tam, kiwajc gow. Deborah rwnie pokiwaa gow. Spojrzelimy
na siebie.
Nadszed czas, eby wyjawi Deborah ukryty cel moich wycieczek. W ostatnich kilku
miesicach natenie moich stanw lkowych osigno apogeum. To nie byo normalne
normalni ludzie nie wpadaj w panik; normalni ludzie z pewnoci nie czuj si tak, jakby byli
raeni prdem od wewntrz przez nienarodzone dziecko, uzbrojone w miniaturowy paralizator
elektryczny; nie odnosz wraenia, e kto testuje na nich elektrycznego pastucha, ktry
powstrzymuje bydo przed pjciem w szkod. Od czasu spotkania w Costa Coffee nosiem si z
zamiarem, eby w ktrym momencie przekierowa rozmow na temat mojego nadmiernie
lkliwego mzgu. Wtedy Deborah moe zaproponowaaby mi, e zrobi mi rezonans
magnetyczny lub co w tym stylu. Lecz ona bya tak zachwycona tym, e zgodziem si
rozwiza zagadk Bytu czy nicoci, e nie miaem serca powiedzie jej, co mnie drczy, eby
nie zepsu atmosfery tajemnicy.
To bya moja ostatnia szansa. Deborah widziaa, e wpatruj si w ni, przygotowujc si
do powiedzenia czego wanego.
Tak? zapytaa.
Milczaem przez chwil. Ponownie na ni spojrzaem.
Dam ci zna, jak mi idzie powiedziaem.
Lot Ryanaira do Gteborga o szstej rano w okazyjnej cenie byo ciasno,
klaustrofobicznie i tumnie. Z kieszeni spodni usiowaem wydoby notatnik, co pozwolioby mi
sporzdzi list rzeczy do zrobienia, ale noga zaklinowaa mi si pod zamocowan na fotelu
przede mn tack, na ktrej pitrzyy si wspomnienia po moim niadaniu z samych przeksek.
Musiaem zaplanowa wizyt w Gteborgu. Ten notatnik naprawd by mi si przyda! Moja
pami nie bya ju taka jak kiedy. Cakiem czsto zdarzao si, e wyruszaem z domu
zdeterminowany i podekscytowany, a po chwili zwalniaem i zatrzymywaem si zupenie
zdezorientowany. W takich chwilach wszystko wok stawao si odrealnione, nieprzejrzyste.
Prawdopodobnie pewnego dnia, tak jak mj ojciec, strac pami i nie napisz ju adnej ksiki.
Naprawd musz zacz odkada na czarn godzin.
Prbowaem podrapa si w stop. Nie mogem. Zostaa uwiziona. Cholerna stopa
wpada w cholern puapk. Cholerna
Aaa! wrzasnem odruchowo.
Moja noga poszybowaa do gry, uderzajc w tack. Pasaer siedzcy obok spojrza na
mnie ze zdziwieniem. Wydaem z siebie mimowolny okrzyk. Byem wstrznity, ale te
odrobin dumny. Nie zdawaem sobie sprawy, e mog wydawa z siebie takie szalone,

zagadkowe odgosy.
W Gteborgu miaem pewien trop nazwisko i adres miejsca pracy czowieka, ktry
mg zna tosamo lub tosamoci Joe K. Nazywa si Petter Nordlund. Chocia przesyki,
ktre trafiy do naukowcw, nie zawieray adnych wskazwek, to gboko w czeluciach
internetowych archiww Szwedzkiej Biblioteki Narodowej odkryem, e Petter Nordlund
wymieniony jest jako osoba, ktra przeoya na jzyk angielski Byt czy nico. W Googleu nie
znalazem na jego temat adnych informacji poza adresem firmy BIR, z ktr by w jaki sposb
powizany.
Jeli faktycznie byo tak, jak podejrzewali adresaci przesyek czyli e ca t kosztown,
tajemnicz kampani, ktrej celu nie udao si ustali (propaganda religijna, marketing
wirusowy, a moe proces rekrutacyjny?) zorganizowaa grupa zdolnych ludzi z zamiowaniem
do wymylania amigwek, to Petter Nordlund by moim jedynym punktem zaczepienia. Nie
wiedzia, e przyjedam. Obawiaem si, e jeli go uprzedz, zapadnie si pod ziemi. Albo da
cynk tej podejrzanej organizacji, ktra staa za wydaniem Bytu czy nicoci. Martwiem si, e
bd chcieli powstrzyma mnie metodami, ktrych nawet nie potrafi sobie wyobrazi. Tak czy
inaczej doszedem do wniosku, e odwiedzenie Pettera Nordlunda bdzie najmdrzejszym
posuniciem. To bya gra w ciemno. Caa ta wyprawa bya gr w ciemno. Tumacze czsto maj
bardzo niebezporedni kontakt ze swoimi klientami i Petter Nordlund o caej tej tajemniczej
sprawie mg po prostu nic nie wiedzie.
Niektrzy z odbiorcw przesyki sugerowali, e Byt czy nico jest kodem, ktrego nie
mona odszyfrowa z powodu jego niekompletnoci. Po tygodniu spdzonym nad t ksik
przyznaem im racj. Kada strona sprawiaa wraenie nierozwizywalnej amigwki.
Na samym pocztku napisano, e maszynopis tej ksiki zosta znaleziony na
opuszczonej stacji kolejowej: Lea na wierzchu, widoczny dla wszystkich, ale tylko we mnie
bya ciekawo, nakazujca mi wzi go do rk.
Dalej nastpoway enigmatyczne cytaty:
Moje mylenie jest muskularne.
Albert Einstein
Jestem dziwn ptl.
Douglas Hofstadter
ycie powinno by radosn przygod.
Joe K.
Zadrukowanych byo dwadziecia jeden stron, cho na niektrych widniao tylko jedno
zdanie. Na przykad strona osiemnasta gosia: Szstego dnia po tym, jak przestaem pisa
ksik, siedziaem u B. i pisaem ksik.
Do wydania ksiki wykorzystano najwyszej jakoci papier i tusz. Na jednej ze stron
znajdowaa si delikatna, barwna ilustracja przedstawiajca motyla. To wszystko musiao
naprawd sporo kosztowa.
Brakujcym elementem ukadanki nie by aden sekretny napis wykonany niewidocznym
atramentem, tylko co zupenie innego. Kto w kadej kopii pracowicie powycina fragmenty
trzynastej strony. Brakowao tam sw. Czy rozwizanie tajemnicy miao co wsplnego z
wycitymi wyrazami?
Na lotnisku w Gteborgu odebraem samochd. Jego zapach zapach dopiero co
wyczyszczonego samochodu z wypoyczalni jak zawsze przywodzi mi na myl szczliwe

chwile moich wczeniejszych detektywistycznych przygd. Spdziem tygodnie, podajc

tropem Davida Ickea, autora teorii spiskowej goszcej, e wiatem potajemnie rzdz
gigantyczne jaszczury o pedofilskich skonnociach, ktre przybray ludzkie ksztaty, pijce krew
i skadajce ofiary z dzieci. To bya mocna historia. I zacza si, tak jak i ta, od zapachu
wynajtego samochodu.
Nawigacja poprowadzia mnie obok wesoego miasteczka Liseberg i stadionu, gdzie
nastpnego wieczoru miaa zagra Madonna, a w kocu skierowaa w stron dzielnicy
biznesowej. Przypuszczaem, e biuro Pettera Nordlunda bdzie si znajdowao wanie tutaj, ale
nawigacja kazaa mi wzi ostry, niespodziewany skrt w lewo i oto toczyem si po obsadzonej
drzewami alei w dzielnicy willowej, zmierzajc ku ogromnemu biaemu domu z drewna.
To wanie by cel mojej podry.
Podszedem do frontowych drzwi i zadzwoniem. Otworzya mi kobieta ubrana w strj do
joggingu.
Czy to biuro Pettera Nordlunda? zapytaem.
To jego go dom.
O... Przepraszam... powiedziaem. Zastaem go?
Dzi ma spotkania z pacjentami poinformowaa mnie kobieta. Mwia z
amerykaskim akcentem.
Jest lekarzem?
Psychiatr.
Stalimy na progu i rozmawialimy przez chwil. Powiedziaa mi, e ma na imi Lily i
jest on Pettera. Mio poczya ich jeszcze w szkolnej awce (Petter uczszcza do szkoy w
Ameryce). Zastanawiali si, czy nie zamieszka w jej rodzinnym stanie Kalifornii ale akurat
zmar wuj Pettera, zostawiajc mu w spadku ten ogromny dom, ktremu po prostu nie mogli si
oprze.
Petter, opowiadaa Lily, jest nie tylko tumaczem, ale take wzitym psychiatr.
(Zapoznaem si pniej z jego profilem na LinkedIn, na ktrym napisa, e pracowa ze
schizofrenikami, psychotykami i osobami cierpicymi na zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne;
poza tym zajmowa si chemi biaek i by doradc midzynarodowej firmy inwestycyjnej,
jak rwnie firmy biotechnologicznej z Cambridge, specjalizujcej si w odkrywaniu i
udoskonalaniu leczniczych waciwoci peptydw). Dodaa, e Petter pracuje w klinice
znajdujcej si dwie godziny drogi od Gteborga i nie, nie ma sensu, ebym tam jecha. I tak nie
wpuciliby mnie do rodka bez odpowiedniej akredytacji.
Kiedy ma sesje z pacjentami, nawet ja nie mog si z nim skontaktowa. Te sesje s
bardzo intensywne.
W jakim sensie intensywne? zapytaem.
Nawet nie wiem odpara. Petter wrci za kilka dni. Jeli jeszcze bdziesz w
Gteborgu, zapraszam przerwaa. Waciwie jaki jest powd twojej wizyty? Dlaczego chcesz
zobaczy si z moim mem?
Przetumaczy bardzo intrygujc ksik wyjaniem. Byt czy nico. Tak mnie
zafascynowaa, e postanowiem z nim porozmawia i dowiedzie si wicej o tym, kto zleci mu
przekad i dlaczego w ogle ta ksika zostaa napisana.
Och Lily wygldaa na zdziwion.
Syszaa o niej?
Tak zawahaa si. Ja tak, wiem, o czym mwisz. Ja Petter tumaczy rne
rzeczy dla firm. A ta ksika bya Na chwil zamilka. Nie wtrcam si do jego pracy, a on
do mojej. Szczerze mwic, nie zwracam szczeglnej uwagi na to, co robi. Wiem, e jest bardzo

zaangaowany w prac nad czym molekularnym, ale zupenie nie wiem, o co dokadnie
chodzi. Czasami mwi: Wanie przetumaczyem to dla jakiej firmy i jeli tekst jest po
szwedzku czy w jakim innym obcym jzyku, to nic z tego nie rozumiem, wic nawet nie prbuj
wnika w ycie zawodowe Pettera.
Tak czy inaczej, wietnie mi si z tob rozmawiao. Mog tu wpa za kilka dni?
Jasne powiedziaa Lily. Nie ma sprawy.
Kolejne dni mijay wolno. Leaem w hotelowym pokoju i ogldaem z lekka dziwaczn
europejsk telewizj. Programy pewnie nabrayby sensu, gdybym tylko zna jzyk, ale poniewa
go nie znaem, wszystko wydawao mi si odrealnione i zaskakujce. W pewnym programie
grupa skandynawskich naukowcw obserwowaa, jak jeden z nich wlewa pynny plastik do
wiadra z zimn wod. Substancja zamienia si w ciao stae, badacze wydobyli j z wiadra,
przekazywali sobie z rk do rk i, o ile dobrze zrozumiaem, debatowali nad przypadkowoci
ksztatu, jaki przybraa. Zadzwoniem do domu, ale moja ona nie odebraa. Przemkno mi przez
myl, e by moe nie yje. Wpadem w popoch. Wkrtce okazao si, e nic si jej nie stao. Po
prostu wysza na zakupy. W kadym zaktku wiata, jaki odwiedzaem, zdarzao mi si
niepotrzebnie panikowa. Poszedem na spacer. Kiedy wrciem, czekaa na mnie wiadomo od
Deborah Talmi. Mamy podejrzanego. Czy mgbym si z ni skontaktowa?
Dowiedziaem si, e w podejrzany, jak na zo, wcale nie przebywa w Szwecji.
Znajdowa si w Bloomington w Indianie. Nazywa si Levi Shand i niedawno zamieci w
internecie bardzo mao wiarygodn histori na temat swojego zaangaowania w spraw
tajemniczej ksiki.
Wedug Deborah opowie Leviego Shanda przedstawiaa si mniej wicej tak: Levi to
student na Uniwersytecie Indiana. Pewnego razu, podczas bezcelowej przejadki po miecie,
zauway du brzow skrzyni lec na ziemi pod mostem kolejowym. Zatrzyma si na
poboczu, eby dokadniej przyjrze si znalezisku.
Skrzynia bya nieoznakowana i czysta, jakby kto zostawi j tam cakiem niedawno.
Chocia Levi obawia si j otworzy w rodku mogo by wszystko, od miliona dolarw po
odcit gow zebra si na odwag i odkry osiem nieskazitelnie czystych kopii Bytu czy
nicoci.
Na kadej z ksiek bya naklejka z napisem: Uwaga! Zanim zaczniesz czyta ksik,
przeczytaj list do profesora Hofstadtera. Powodzenia!. Levi by naprawd zaintrygowany,
wiedzia bowiem, kim jest profesor Hofstadter i gdzie mieszka.
Nie wiem, kim jest profesor Hofstadter powiedziaem Deborah. W ksice jest
mnstwo odniesie do jego osoby, ale nie udao mi si jeszcze dowiedzie, czy jest postaci
rzeczywist czy fikcyjn. Kto wie o nim co wicej?
Napisa ksik Gdel, Escher, Bach! Deborah bya zaskoczona moim brakiem
wiedzy. Rzecz sporej wagi.
Nie odpowiedziaem.
Deborah westchna.
Wyobra sobie, e jeste maniakiem komputerowym i wanie odkrywasz moliwoci
internetu. Gdel, Escher, Bach to twoja biblia, zwaszcza jeli jeste chopakiem. Opowiada o
tym, w jaki sposb mona wykorzysta matematyczne teorie Gdla i kanony Bacha, eby
wyjani istnienie wiadomoci. Wielu modym ludziom ta ksika naprawd si podoba. Jest
niezwykle zabawna. Nie przeczytaam caej, ale stoi na mojej pce.
Hofstadter cigna opublikowa j pod koniec lat siedemdziesitych. Zdobya
uznanie i nagrod Pulitzera. Byo w niej mnstwo byskotliwych zagadek, gier sownych,
refleksji na temat znaczenia wiadomoci i sztucznej inteligencji. Bya to ksika tego typu co

Zen i sztuka obsugi motocykla czy Krtka historia czasu kady chcia j mie na pce, ale
niewielu ludzi byo wystarczajco inteligentnych, eby j naprawd zrozumie.
Chocia w 1979 roku wiat leg u stp Hofstadtera, uczony uciek od sawy i spdzi
ostatnie trzydzieci lat, pracujc bez rozgosu jako wykadowca nauk kognitywnych na
Uniwersytecie Indiany. By bardzo popularny wrd swoich studentw. Mia gst, siw
czupryn jak Andy Warhol i ogromny dom na obrzeach kampusu, do ktrego tu nastpuje cig
dalszy historii Leviego Shanda pojecha mody student, zamierzajc wrczy Hofstadterowi
osiem kopii Bytu czy nicoci, znalezionych w skrzyni lecej pod mostem kolejowym.
Most kolejowy powiedziaem. Zwrcia uwag na to podobiestwo? W licie do
Douglasa Hofstadtera autor mwi o znalezieniu starego maszynopisu na opuszczonej stacji
kolejowej. A teraz Levi Shand znalaz kilka kopii Bytu czy nicoci porzuconych pod mostem
kolejowym.
Masz racj! przyznaa Deborah.
Co wydarzyo si, kiedy Levi Shand dotar do domu Hofstadtera, eby dostarczy mu te
ksiki? zapytaem.
Twierdzi, e zapuka do mieszkania profesora. Gdy drzwi otworzyy si szeroko, ku
swojemu zdumieniu zobaczy za nimi harem piknych Francuzek, a porodku midzy nimi
Hofstadtera we wasnej osobie. Profesor zaprosi do rodka Leviego, ktremu ze zdziwienia nie
zamykay si usta, wzi od niego ksiki, podzikowa i odprowadzi go do drzwi. Na tym
skoczya si historia Leviego Shanda.
Oboje umilklimy.
Harem piknych Francuzek? powtrzyem za Deborah.
Nie wierz w t histori stwierdzia.
Tak, to mao prawdopodobne zgodziem si. Ciekawe, czy udaoby mi si
porozmawia z Levim przez telefon?
Przeprowadziam ju mae ledztwo na jego temat poinformowaa mnie Deborah.
Ma profil na Facebooku.
Okej, skontaktuj si z nim.
Zapada cisza.
Deborah?
Nie wierz, e on naprawd istnieje powiedziaa niespodziewanie.
Przecie ma konto na Facebooku.
I trzystu amerykaskich przyjaci, eby wszystko wygldao jak trzeba dodaa.
Mylisz, e
Moim zdaniem Leviego Shanda kto sobie wymyli i stworzy mu wiarygodny profil.
Zaczem powanie zastanawia si nad t moliwoci.
Zwrcie uwag na to, jak si nazywa?
Levi Shand?
Nie zorientowae si? zapytaa. To anagram.
Umilkem.
Lavish End!2 wykrzyknem.
Nie odpowiedziaa.
Wziem kawaek papieru.
Devil Has N?3 zapytaem po chwili.
Live Hands4. Jego imi i nazwisko to anagram sw Live Hands.
Aha, okej.
Jak na okadce Bytu czy nicoci podpowiedziaa mi Deborah. Dwie rysujce si

nawzajem donie
Skoro Levi Shand nie istnieje zaczem to kto wymyli jego posta?
Myl, e to Hofstadter. Levi Shand i Petter Nordlund obaj s Douglasem
Hofstadterem.
Wybraem si na spacer ulicami Gteborga poirytowany i zawiedziony, e wczyem si
tu caymi dniami, a tymczasem sprawc caego zamieszania okaza si wybitny profesor z
odlegego o sze i p tysica kilometrw Uniwersytetu Indiany. Deborah udao si znale
pewne poszlaki wskazujce na to, e caa ta zagadka powstaa w psotnym umyle Hofstadtera.
Taki art byby dokadnie w jego stylu. A bdc autorem midzynarodowego bestsellera, mg
sobie pozwoli na sfinansowanie takiego psikusa. Mia rwnie powizania ze Szwecj. W jego
biogramie w Wikipedii napisano, e mieszka tam w poowie lat szedziesitych. Co wicej, Byt
czy nico zostaa wydana podobnie jak jego ksiki. Prosta biaa okadka przypominaa okadk
wydanej w 2007 roku ksiki Hofstadtera I Am A Strange Loop (Jestem dziwn ptl), bdcej
kontynuacj Gdel, Escher, Bach.
To prawda, stworzenie postaci studenta Uniwersytetu Indiany i jego facebookowego
profilu oraz wymylenie mao prawdopodobnej historyjki o haremie piknych Francuzek byo
czym osobliwym, ale zgadywanie, jakimi motywami kierowa si tak byskotliwy czowiek jak
Hofstadter, na niewiele by si zdao.
Deborah bya przekonana, e rozwizaa zagadk. Owszem, brakowao w niej pewnego
elementu, ale nie chodzio o niewidzialny atrament czy jakie znaczce sowa wycite z
trzynastej strony. Jej zdaniem kluczem mg by sposb, w jaki ksika ujawnia narcyzm
swoich czytelnikw.
Wanie o tym mwi Jestem dziwn ptl tumaczya mi Deborah. O tym, jak
przez cae ycie odnosimy wszystko do siebie samych, bezustannie, jak w jakiej dziwnej ptli. A
teraz adresaci przesyki zastanawiaj si: Dlaczego wybrano akurat mnie i wysano mi t
ksik?. Nie rozmawiaj o ksice ani o jej przesaniu. Rozmawiaj o sobie samych. Przez Byt
czy nico wpadli w dziwn ptl. Ta ksika jest dla nich narzdziem tworzenia kolejnych
samoodniesie. Myl, e wanie to chcia nam przekaza Hofstadter.

Ksika Byt czy nico i koperta, w ktr bya zapakowana, oraz okadka amerykaskiego
wydania I Am A Strange Loop.
Fot. po lewej: Barney Poole 2011; po prawej: copyright Douglas R. Hofstadter 2007.
Przedruk za pozwoleniem Basic Books, czonka Perseus Books Group. / M.C. Escher Rysujce
rce 2010 The M.C. Escher Company-Holland. Wszelkie prawa zastrzeone.
Bya to fascynujca teoria, a ja uwierzyem, e moe stanowi rozwizanie caej zagadki

 dopki godzin pniej nie odbyem wideorozmowy z Levim Shandem za porednictwem

Skypea. Jak szybko si okazao, Shand wcale nie by wymysem Douglasa Hofstadtera, ale
istniejcym naprawd studentem Uniwersytetu Indiana.
Namierzyem go bez trudu. Wysaem do niego wiadomo na Facebooku. Odpisa
natychmiast (by akurat online) i kilka sekund pniej moglimy spojrze sobie w oczy. Levi,
przystojny mody brunet, mia melancholijne spojrzenie i zabaaganion sypialni.
Potwierdzi autentyczno wszystkich wydarze. Naprawd znalaz ksiki w skrzyni pod
kolejowym wiaduktem, a Douglas Hofstadter utrzymuje harem piknych Francuzek.
Opowiedz mi dokadnie, co si wydarzyo, kiedy go odwiedzie poprosiem.
Byem bardzo zdenerwowany, bo wiedziaem, e jest wan postaci wiata
kognitywistyki opowiada Levi. Drzwi otworzya mi liczna moda Francuzka. Powiedziaa,
ebym zaczeka. Zerknem do ssiedniego pokoju i zobaczyem tam jeszcze kilka francuskich
piknoci.
Razem ile? zapytaem.
Przynajmniej sze. Blondynki, szatynki. Stay pomidzy kuchni a jadalni. Wszystkie
olniewajco pikne.
Naprawd tak byo? upewniem si.
W sumie to mogy by Belgijki odpowiedzia.
Co si wydarzyo potem? zapytaem.
Profesor Hofstadter wyszed z kuchni. Wyglda szczupo, ale zdrowo. Byo w nim co
charyzmatycznego. Wzi ksiki, podzikowa mi, po czym wyszedem. To wszystko.
I kade sowo tej historii jest prawdziwe?
Kade stwierdzi Levi.
***
Co mi tu nie pasowao. Historia Leviego, ale take teoria Deborah miaby sens tylko
wtedy, jeli Douglas Hofstadter byby jakim swawolnym artownisiem dyletantem, jednak
wszystko, co znalazem na jego temat, zdawao si temu przeczy. Oto przykad. W 2007 roku
Deborah Solmon z New York Timesa zadaa mu kilka nieco artobliwych pyta
odpowiadajc na nie, da si pozna jako czowiek powany i atwo traccy cierpliwo:
Deborah Solmon: Sta si pan sawny w 1979 roku, kiedy opublikowa pan ksik Gdel,
Escher, Bach, w ktrej doszukuje si pan podobiestw w pracy mzgu Bacha, M.C. Eschera i
matematyka Kurta Gdla. W swojej nowej ksice Jestem dziwn ptl wydaje si pan
zainteresowany gwnie wasnym mzgiem.
Douglas Hofstadter: Ta ksika jest duo mniej skomplikowana. Mniej szalona. By
moe rwnie mniej odwana.
Deborah Solmon: Naprawd umie pan zrobi ksice reklam.
Douglas Hofstadter: No c, nie umiem. Kwestie wiadomoci i duszy o tym jest moja
nowa ksika.
Deborah Solmon: W powiconym panu hale w Wikipedii napisano, e paska praca
zainspirowaa wielu studentw do podjcia pracy w brany informatycznej i zwizanych ze
sztuczn inteligencj.
Douglas Hofstadter: Nie interesuj si komputerami. A we wspomnianym hale peno jest
niecisoci, co nieco mnie przygnbia.
I tak dalej. Na pracy Hofstadtera odcisny pitno dwie tragedie. Kiedy mia dwanacie
lat, okazao si, e jego modsza siostra Molly nie potrafi mwi i nie rozumie, co si do niej
mwi: Ju wtedy byem bardzo zainteresowany, jak funkcjonuje umys powiedzia w 2007

roku w wywiadzie dla magazynu Time. Kiedy stao si jasne, jak bardzo chora jest Molly,
zdaem sobie spraw, e jej stanu nie mona rozpatrywa w oderwaniu od wiata materii. Co
takiego sprawia, e czowiek zaczyna intensywnie zastanawia si nad swoim mzgiem i swoim
ja; nad tym jak mzg determinuje to, kim jestemy.
W 1993 roku jego ona Caroline niespodziewanie zmara z powodu guza mzgu. Ich
pierwsze dziecko miao wtedy pi lat, a drugie dwa. Hofstadtera przepenia al. W Jestem
dziwn ptl szuka pocieszenia w myli, e za spraw jego mzgu ona wci yje. Wierz, e
lad jej wewntrznego wiata, jej charakteru, jej ja jakkolwiek bymy tego nie nazwali
wci istnieje powiedzia na amach Scientific American w 2007 roku. Doda rwnie: To
wany lad jej samej lub jej duszy, jeli kto woli tak to nazwa. Ale jedno musz podkreli:
smutna prawda jest taka, e cokolwiek z niej zdoao przetrwa we mnie, jest ledwie jej blad
kopi, ziarnist reprodukcj w niskiej rozdzielczoci Pitno mierci nie zostao zmazane, to
oczywiste. Nie mog powiedzie: Och, wietnie, jej mier nie ma adnego znaczenia,
poniewa ona yje sobie w moim mzgu. Mimo e chciabym mc tak powiedzie. W kadym
razie znajduj w tej sytuacji pewn pociech.
Nic z tego nie skadao si na portret czowieka, ktry ma harem piknych Francuzek i
skonno do knucia osobliwych wielopitrowych spiskw, wicych si z anonimowym
wysyaniem dziesitek dziwnych ksiek do naukowcw z caego wiata.
Wysaem do niego e-mail, w ktrym zapytaem, czy historia Leviego Shanda o skrzyni
znalezionej pod kolejowym mostem i haremie piknych Francuzek jest prawdziwa, po czym
poszedem na spacer. Kiedy wrciem, w folderze Odebrane czekaa na mnie taka odpowied:
Szanowny Panie,
nie mam nic wsplnego z ksik Byt czy nico z jednym wyjtkiem wspomniano w
niej o mnie. Jestem wycznie niewinn ofiar tego projektu.
To prawda, e odwiedzi mnie pan Shand i dostarczy mi kilka egzemplarzy tej dziwnej
ksiki, ale reszta jego historii jest cakowicie zmylona. Moja crka miaa wtedy zajcia ze
swoj francusk nauczycielk, wic by moe pan Shand zobaczy je i usysza, jak rozmawiaj
w tym jzyku. Co wicej, w domu rozmawiam z dziemi po wosku, przypuszczam wic, e pan
Shand mg pomyli jzyk woski z francuskim. Chodzi mi o to, e mj dom z ca pewnoci
nie by zapeniony piknymi Francuzkami. To wierutna bzdura. Zapewne pan Shand chcia
przedstawi swoj misj jako tajemnicz i ekscytujc. Mog tylko ubolewa, e ludzie robi
tego typu rzeczy, a potem opisuj je w internecie.
Z powaaniem,
Douglas Hofstadter
Odpisaem Hofstadterowi, e opowie Leviego Shanda w wielu punktach nie brzmiaa
wiarygodnie nie chodzi tylko o kwesti haremu, ale take histori o tym, jak znalaz skrzyni
pod wiaduktem kolejowym. Czy jego zdaniem istniaa moliwo, e to Levi Shand jest autorem
Bytu czy nicoci? Odpowiedzia mi:
Levi Shand z ca pewnoci nie napisa tej maej ksiki z bia okadk. Jej autor wysa
mi osiemdziesit egzemplarzy (siedemdziesit po angielsku i dziesi po szwedzku). Le w
moim biurze, nawet ich nie tknem. Zanim ksika powstaa, dotara do mnie seria w
najwyszym stopniu zagadkowych pocztwek, wszystkie po szwedzku (kad z nich
przeczytaem, cho niezbyt dokadnie, i adna z nich nie miaa nawet krzty sensu). Ludzie
normalni (to znaczy zdrowi psychicznie, rozsdni) nie zaczynaj komunikowa si z kim
zupenie im obcym za pomoc tajemniczych, chaotycznych, przypominajcych kalambury

wiadomoci.
Od tamtej pory to wszystko stawao si coraz bardziej dziwaczne pierwszych kilka kopii
ksiki wysano mi w paczce, kilka miesicy pniej osiemdziesit egzemplarzy dotaro do
mojego biura, potem pojawio si osobliwe stwierdzenie, e mnstwo z nich znaleziono pod
mostem na terenie mojego kampusu, nastpnie ksiki zaczto wysya na adres uniwersytetw
z caego wiata do ludzi zajmujcych si dyscyplinami naukowymi powizanymi w jaki sposb
ze sztuczn inteligencj, biologi itp. Pniej otrzymaem list, do ktrego kto wklei powycinane
skd sowa (to ju jest na wyraz dziwaczne!). Kompletne szalestwo. Mgbym opowiedzie o
tym wicej, ale nie mam na to czasu.
Czsto obcuj z ludmi, ktrzy s inteligentni, ale niezrwnowaeni; z ludmi, ktrym
wydaje si, e znaleli klucz do tajemnicy wszechwiata. Ten konkretny przypadek jest dla mnie
cakowicie jasny, poniewa wszystkie dziaania maj wyjtkowo obsesyjny charakter.
Douglas Hofstadter pisa dalej, e owszem, istnieje brakujcy element ukadanki, ale
pozostali odbiorcy przesyki go nie rozpoznali. Przyjli, e cae to przedsiwzicie zrealizowa
kto mylcy racjonalnie, kto inteligentny, poniewa sami tacy s, a wszyscy odruchowo
zakadamy, e inni ludzie s tacy jak my. W rzeczywistoci brakujcym elementem by autor
tego caego wariactwa. Ksiki nie dao si odszyfrowa, poniewa zostaa napisana przez
szaleca.
Czyby Petter Nordlund?
Czy to Petter Nordlund mg by jedynym sprawc caego zamieszania? Wydawao si
nieprawdopodobne, eby odnoszcy sukcesy mczyzna wybitny psychiatra, naukowiec
zajmujcy si chemi biaek (cokolwiek to oznaczao), doradca firmy biotechnologicznej
specjalizujcej si w odkrywaniu i udoskonalaniu leczniczych waciwoci peptydw (na
czymkolwiek to polegao) w rzeczywistoci jest, jak uj to Hofstadter, obsesyjnym
szalecem.
Ale o sidmej wieczorem tego samego dnia spotkaem si z nim twarz w twarz i szybko
stao si dla mnie jasne, e to wanie on jest winowajc. By wysokim, przystojnym
pidziesiciolatkiem o sposobie bycia naukowca. Nosi tweedow marynark. Sta w drzwiach z
on przy boku. Od razu go polubiem. Na jego twarzy widnia szeroki, uprzejmy, troch
zagadkowy umiech; wymachiwa rkami jak optany. Kilka razy przyapaem si na tym, e
rwnie wykonuj podobne gesty. Nie mogem przesta myle o tym, e jeli chodzi o obsesj
na punkcie jakich gupich rzeczy, ktre nie maj adnego znaczenia, Petter i ja dobralimy si
jak w korcu maku.
Jestem zaskoczony pana wizyt powiedzia.
Mam nadziej, e nie jest to niemia niespodzianka.
Na chwil zapada cisza.
Jeli uwanie przestudiuje pan Byt czy nico, zda pan sobie spraw, e nigdy nie
odgadnie pan, kto jest autorem tej ksiki.
Myl, e znam ju autora owiadczyem. Uwaam, e to pan.
To chyba Petter zamar. To chyba pierwsze, co przychodzi na myl.
A czy jest to prawda?
Oczywicie e nie.
Petter (to nie jest jego prawdziwe imi, tak samo jak Nordlund nie jest jego prawdziwym
nazwiskiem; zmieniem take imi jego ony) koysa si lekko na stopach w przd i w ty.
Zachowywa si jak czowiek, ktremu ssiad zoy niezapowiedzian wizyt w chwili, kiedy
wanie co gotuje si na kuchence. Ale mogem przysic, e ten przyjanie roztargniony wyraz
twarzy by tylko mask, za ktr ukrywa poruszenie.

 Petter, pozwl mi przynajmniej zapyta o jedn rzecz. Dlaczego to wanie ci ludzie

dostali ksik?
Westchn gono, a jego twarz rozjania si. Jakbym zada mu najcudowniejsze z
moliwych pyta.
C powiedzia.
Skd wiedziae, kto dosta ksik? zapytaa Lily ostrym tonem. Przecie bye
tylko tumaczem.
Po tym, jak wtrcia si do rozmowy, tamten szczeglny moment przemin. Na twarz
Pettera wrcia maska yczliwego rozkojarzenia.
Tak, bardzo mi przykro, ale musz koczy. Miaem zamiar tylko si przywita i wrci
do siebie. Powiedziaem wicej ni powinienem Niech pan porozmawia z moj on.
Petter z umiechem na twarzy zacz wycofywa si w gb domu. Lily i ja spojrzelimy
na siebie.
Wyjedam zaraz do Norwegii powiedziaa. Do widzenia.
Do widzenia odpowiedziaem.
I wrciem do Londynu.
E-mail od Pettera ju na mnie czeka: Wydajesz si by miym czowiekiem. Pierwszy
etap projektu wkrtce si zakoczy i to od innych osb bdzie zaleao, czy wkroczy w nastpn
faz. Czy odegrasz w tym swoj rol? Nie wiem. Ale ty si dowiesz.
Z chci wezm udzia w projekcie, jeli wyjanisz mi, w jaki sposb mog to zrobi
odpisaem.
Sam zobaczysz. Caa trudno polega wanie na tym, eby wiedzie, co naley zrobi.
Niektrzy nazywaj to yciem. Zaufaj mi, zorientujesz si, kiedy nadejdzie twj czas.
Mino kilka tygodni. Mj czas nie nadszed. A moe nadszed, tylko ja tego nie
zauwayem. W kocu zadzwoniem do Deborah i oznajmiem jej, e rozwizaem zagadk.
Siedziaem w ogrdku Starbucksa w Brunswick Centre na Russell Square w centrum
Londynu i obserwowaem, jak Deborah wyania si zza rogu ulicy i szybko zda w moim
kierunku. Usiada i umiechna si.
No i?
A wic tak
Opisaem jej moje rozmowy z Levim Shandem i Douglasem Hofstadterem, spotkania z
Petterem i Lily oraz pniejsz korespondencj e-mailow. Kiedy skoczyem, popatrzya na
mnie uwanie i powiedziaa:
To wszystko?
Tak odpowiedziaem. To wszystko wydarzyo si, poniewa autor tej ksiki jest,
zdaniem Hofstadtera, szalecem. Kady szuka brakujcego elementu ukadanki i, jak si
okazao, byo nim wanie to.
Och powiedziaa.
Wygldaa na rozczarowan.
W tym nie ma nic rozczarowujcego tumaczyem jej. Nie rozumiesz? To
fascynujce. Nie uderzyo ci, jak wiele zdarzyo si tylko dlatego, e co si popsuo w czyim
mzgu? To tak jakby racjonalny wiat, twj wiat, by spokojnym stawem, a mzg Pettera sta si
rzuconym w sam jego rodek kamieniem o ostrych krawdziach, ktry zmarszczy powierzchni
wody.
Ta myl niezwykle mnie podekscytowaa szalestwo Pettera Nordlunda miao ogromny
wpyw na cay wiat. Byo przyczyn intelektualnych docieka, aktywnoci ekonomicznej i
zawizania si pewnego rodzaju spoecznoci. Zaintrygowao najrniejszych naukowcw

rozproszonych po caym wiecie, sprawio, e dostali obsesji na punkcie tej ksiki, i odsonio
cae pokady ich narcyzmu. Spotykali si na forach i blogach, gdzie godzinami debatowali,
tworzc teorie spiskowe na przykad z tajemnicz organizacj chrzecijask w roli gwnej. A
jedna z tych osb okazaa si na tyle zmotywowana, e spotkaa si ze mn w Costa Coffee. Ja,
prbujc rozwiza t zagadk, wybraem si a do Szwecji. I tak dalej.
Pomylaem o moim wasnym nadmiernie lkowym mzgu, o moim wasnym obdzie.
Co kieruje mn bardziej szalestwo czy racjonalno? Przypomniaem sobie psychologw
twierdzcych, e wiat si krci wanie dziki psychopatom. Ich zdaniem spoeczestwo jest
wyrazem tego szczeglnego rodzaju szalestwa.
Nagle wszdzie zaczem dostrzega szalestwo. Byem zdecydowany dowiedzie si
czego o jego wpywie na rozwj spoeczestwa. Zawsze wierzyem, e jest ono czym z gruntu
racjonalnym. A jeli jest zupenie inaczej? Jeli fundamentem spoeczestwa jest obd?
Opowiedziaem o tym wszystkim Deborah, a ona zmarszczya brwi.
Caa ta sprawa z Bytem czy nicoci zacza jeste pewny, e to wszystko
wydarzyo si z powodu jednego szalonego Szweda?
1 Gra sw born to po angielsku narodzony (nawizanie do postaci Chrystusa i
tajemnicy wcielenia), a jednoczenie akronim tytuu tajemniczej ksiki (ten i pozostae przypisy
pochodz od tumacza i redakcji).
2 Lavish End z ang. niezwyke zakoczenie
3 Devil Has N z ang. diabe ma N
4 Live Hands ywe Rce

Czowiek, ktry udawa wariata

DSM-IV-TR to 886-stronicowy podrcznik wydany przez Amerykaskie Towarzystwo

Psychiatryczne. Kosztuje dziewidziesit dziewi dolarw. Znajduje si na pkach gabinetw
psychiatrycznych na caym wiecie i jest spisem wszystkich znanych zaburze psychicznych. Jak
na razie obejmuje ich trzysta siedemdziesit cztery. Wkrtce po moim spotkaniu z Deborah
kupiem t ksik i przekartkowaem j, szukajc zaburze, ktre sprawiaj, e dotknite nimi
osoby prbuj zdoby wadz nad innymi. Co zaskakujce, w tym opasym tomie,
wymieniajcym tyle jednostek chorobowych (niektre tak egzotyczne jak froteryzm: ocieranie
si w rodkach transportu publicznego o kogo, kto nie wyraa na to zgody, czemu towarzyszy
zazwyczaj fantazjowanie o udanym monogamicznym zwizku z ofiar; zaburzenie najczstsze u
osb w wieku od dwunastu do pitnastu lat, pniej nastpuje stopniowy spadek czstotliwoci
takich zachowa), nie znalazem niczego na temat psychopatw. Moe w wiecie definiowania
psychopatii nastpi jaki zakulisowy rozam? Najblisze temu, czego szukaem, byo
narcystyczne zaburzenie osobowoci osoby, ktre na to cierpiay, cechowao przesadne
poczucie wasnej wartoci i nalenych im praw, byy zajte fantazjowaniem o swoich
niezwykych sukcesach, wykorzystyway innych, brakowao im empatii i domagay si od
swojego otoczenia nieustannego podziwu i antyspoeczne zaburzenie osobowoci, ktre
objawiao si czstym oszukiwaniem i manipulowaniem w celu uzyskania przyjemnoci lub
osobistych korzyci (pienidzy, seksu, wadzy).
Chyba wpadem na waciwy trop pomylaem. Rzeczywicie moe by tak, e wielu
liderw politycznych i biznesowych cierpi na antyspoeczne lub narcystyczne zaburzenie
osobowoci i powodem, dla ktrego krzywdz i wykorzystuj innych ludzi, jest jakie szalone
denie do osigania niebywaych sukcesw i ch bycia nieustannie podziwianym. Ich
zaburzenia psychiczne mog by tym, co rzdzi naszym yciem. Z tego moe by wietna
historia, jeli tylko zdoam w jaki sposb udowodni swoj tez.
Zamknem podrcznik.
Ciekawe, czy ja cierpi na ktre z tych trzystu siedemdziesiciu czterech zaburze?
Otworzyem go ponownie.
I natychmiast zdiagnozowaem ich u siebie dwanacie.
Zesp uoglnionego lku to by pewniak. Ale do tej pory nie zdawaem sobie sprawy,
jakim kolaem zaburze psychicznych jest cae moje ycie: niedostateczne opanowanie
umiejtnoci liczenia (dyskalkulia), wynikajce z tego trudnoci w odrabianiu prac domowych,
ktre byy przyczyn spi z moj matk (problem dotyczcy zwizku rodzic-dziecko) te
ostatnie trwaj zreszt a do dzisiaj. A skoro ju o dniu dzisiejszym mowa, spdziem go
roztrzsiony z powodu nadmiaru wypitej kawy (zaburzenia zwizane z kofein), wymigujc si
od pracy (symulowanie choroby). Przypuszczam, e to do niezwyke cierpie jednoczenie na
zesp uoglnionego lku i symulowa choroby, bo bezproduktywno zazwyczaj sprawia, e
zaczynam si niepokoi, ale tak wanie jest. Wedug DSM-IV mam i to, i to. Nawet sen nie jest
wytchnieniem od moich problemw psychicznych. Istnieje przecie lkowe zaburzenie snu;
diagnoz tak stawia si ludziom, ktrych drcz koszmary o byciu ciganym lub doznawaniu
poraek. We wszystkich moich koszmarach kto ciga mnie po ulicach, wrzeszczc: Jeste

jedn wielk porak!.

Byem duo bardziej szalony, ni przypuszczaem. Ale moe to zy pomys czyta
DSM-IV, jeli nie jeste odpowiednio przeszkolonym profesjonalist? Moe Amerykaskim
Towarzystwem Psychiatrycznym kieruje obkacze pragnienie, eby wszystkim zachowaniom
nada etykietk jakiej choroby psychicznej?
Obserwujc moich bliskich dotknitych wieloma wymienianymi przez DSM-IV
zaburzeniami (na przykad depresj, schizofreni, zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym)
przekonaem si, e zaburzenia te nie s niczyim wymysem i potrafi przysporzy chorym wielu
cierpie, a nawet zrujnowa im ycie. Ale dziennikarz Harpers Magazine L.J. Davis,
analizujc ten podrcznik diagnostyczny, napisa przecie: Froterysta moe by bezbronn
ofiar w szponach swojej obsesji, ale rwnie dobrze moe okaza si znudzonym oblechem
szukajcym dreszczyku emocji.
Nie wiedziaem, co o tym myle. Postanowiem, e jeli mam wyruszy w podr w
poszukiwaniu zaburze psychicznych na najwyszych szczeblach wadzy, bd potrzebowa
drugiej opinii na temat wiarygodnoci kategorii diagnostycznych, proponowanych przez
DSM-IV.
Zaczem szuka. Czy istnieje jaka organizacja dokumentujca przypadki zbyt
nadgorliwego etykietowania ludzkich zachowa i niewaciwego ich interpretowania przez
psychiatrw? Chcc znale odpowied, ju trzy dni pniej jadem lunch z Brianem Danielsem.
***
Brian jest scjentologiem. Pracuje w brytyjskim biurze midzynarodowej organizacji
scjentologicznej znanej jako Obywatelska Komisja Praw Czowieka (Citizens Commission on
Human Rights, CCHR). To zesp ludzi, ktry zamierzaj udowodni wiatu, e psychiatrzy to
niegodziwcy i naley ich powstrzyma. W biurach Komisji w kadym zaktku globu
scjentolodzy tacy jak Brian caymi dniami tropi historie, ktre podwaaj sens istnienia
psychiatrii, a konkretnych przedstawicieli tej profesji okrywaj wstydem lub doprowadzaj do
pozbawienia ich prawa do wykonywania zawodu. Brian nalea wic do wyjtkowo
uprzedzonych osb sam Tom Cruise powiedzia kiedy w przemowie do scjentologw: To my
jestemy autorytetami w kwestiach umysu!. Chciaem jednak dowiedzie si czego o
przypadkach, kiedy psychiatrzy popeniali bdy, a nikt nie orientowa si w tym temacie lepiej
od niego.
Pomys spotkania z czoow postaci Kocioa scjentologicznego wydawa mi si do
przeraajcy. Syszaem pogoski, e niestrudzenie cigaj ludzi, ktrych uwaaj za swoich
przeciwnikw. A jeli powiem co niewaciwego? Czy bd potem niestrudzenie cigany? Jak
si okazao, Brian i ja cakiem niele si dogadywalimy. czy nas brak zaufania do psychiatrii.
Nieufno Briana bya gboka i trwaa od bardzo dawna, ja byem nieufny dopiero od kilku dni
(co byo w duej mierze wynikiem rozczarowujcej autodiagnozy na podstawie kryteriw
DSM-IV), ale dziki temu mielimy o czym rozmawia w trakcie lunchu.
Brian przypomnia mi o swoich ostatnich sukcesach. Najwikszy rozgos zyskaa sprawa
sprzed zaledwie paru tygodni jego biuro doprowadzio do zdemaskowania popularnego
psychiatry znanego z wystpw w popoudniowym pamie brytyjskiej telewizji doktora Raja
Persauda.
Przez dugi czas doktor Raj by powszechnie wielbiony nawet mimo krytyki, ktra
spotykaa go czasem za wypisywanie w swoich felietonach oczywistoci. W 1996 roku pisarz
Francis Wheen na amach Guardiana zda nastpujc relacj:
Raj Persaud zosta poproszony o analiz wypowiedzi Liz Hurley na temat afery zwizanej

z aresztowaniem Hugh Granta za korzystanie z usug prostytutki Divine Brown w 1995 roku w
Los Angeles. Persaud dowodzi: Mwi, e wci jest oszoomiona, co wskazuje, e utracone
zaufanie do Hugh nie zostao jeszcze odbudowane Stwierdzenie, e nie jest w stanie podj
adnych decyzji dotyczcych przyszoci nie wry niczego dobrego. Sugeruje, e ()
przyszo wci jest niepewna.
Rok wczeniej, kiedy Abbie Humphries, nowonarodzona dziewczynka, zostaa porwana
ze szpitala, dziennikarze Daily Mail zastanawiali si, jakim czowiekiem musiaa by kobieta,
ktra dopucia si tego czynu. Na szczcie doktor Persaud by pod rk i mg wszystkim
wyjani, e porywaczka odczuwaa potrzeb posiadania dziecka.
I tak dalej. Pod koniec 2007 roku na wniosek Briana doktor Persaud zosta przesuchany
przez Naczeln Izb Lekarsk pod zarzutem popenienia plagiatu. Napisa artyku, w ktrym
ostro skrytykowa scjentologw za ich walk z psychiatri. Kade z trzech tysicy sw tej
publikacji okazao si przepisane z atakujcego instytucj kocioa artykuu napisanego przez
profesora socjologii na Uniwersytecie Alberty w Kanadzie Stephena Kenta. Bardzo lekkomylny
krok, zwaywszy na opinie o wyjtkowej spostrzegawczoci scjentologw. Pniej wyszy na
jaw take inne popenione przez niego plagiaty. Persaud zosta uznany winnym i na trzy miesice
straci prawo do wykonywania zawodu.
Doktor Raj, analizujcy celebrytw pod ktem zaburze osobowoci, sam zosta
przeanalizowany. Do upokarzajce.
Czy Persaud to narcyz, czy moe czowiek tak bardzo wtpicy w siebie, e nawet nie
prbuje przestrzega regu rodowiska akademickiego, poniewa nie wierzy, e sam rwnie do
niego naley? pyta Guardian.
Raj Persaud nie pojawi si ju w telewizji ani na amach gazet. A Brian spokojnie cieszy
si swoim sukcesem.
Zaciekawia mnie teza powiedziaem mu e wielu wpywowych ludzi cierpi na
choroby psychiczne
Brain, syszc sowa choroby psychiczne, od razu podnis wzrok.
ale najpierw chciabym si upewni, e mog polega na ludziach stawiajcych
diagnozy. Czy miaby w tym momencie na tapecie co, co twoim zdaniem dowodzi, e
psychiatrom nie mona ufa?
Zapada cisza.
Owszem powiedzia Brian. Spraw Tonyego.
Kim jest Tony? zapytaem.
Pacjentem Broadmoor.
Spojrzaem Brianowi w oczy.
Szpital Psychiatryczny Broadmoor. Wczeniej znany jako Zakad dla Obkanych
Przestpcw Broadmoor. To wanie tu osadzono Iana Bradyego, Morderc z Wrzosowisk,
ktry w latach szedziesitych zabi troje dzieci i dwoje nastolatkw; Petera Sutcliffa,
Rozpruwacza z Yorkshire, ktry w latach siedemdziesitych zamordowa trzynacie kobiet,
niepostrzeenie podkradajc si do nich i uderzajc je w ty gowy motkiem; Kennetha
Erskinea, Dusiciela ze Stockwell, ktry w 1986 roku pozbawi ycia siedem starszych osb, a
take Roberta Nappera, ktry zabi Rachel Nickell na boniach Wimbledonu w lipcu 1992 roku
ugodzi j noem czterdzieci dziewi razy w obecnoci jej trzyletniego synka. Broadmoor to
miejsce, gdzie przebywaj pedofile, seryjni mordercy i dzieciobjcy ludzie, ktrzy nie potrafili
zapanowa nad swoimi chorymi skonnociami.
Co zrobi Tony? zapytaem.
Jest cakowicie normalny powiedzia Brian. Symulowa, eby si dosta do szpitala,

a teraz tam ugrzz. Nikt teraz nie wierzy, e jest zdrowy psychicznie.
Jak to?
Zosta aresztowany wiele lat temu. Chyba kogo pobi. Postanowi, e bdzie udawa
szaleca, eby unikn wyroku. Myla, e trafi do jakiego przytulnego miejscowego szpitaliku,
a zosta wysany do Broadmoor! I utkn tam! Im bardziej prbuje przekona psychiatrw, e nie
jest wariatem, tym bardziej traktuj jego starania jako dowd na to, e wanie nim jest. Tony nie
naley do Kocioa scjentologicznego, ale pomagamy mu w sprawach sdowych. Jeli szukasz
dowodu, e psychiatrzy to czubki i sami nie wiedz, co mwi, zmylajc wszystko na
poczekaniu, powiniene pozna Tonyego. Mam sprbowa zaatwi ci wejcie do Broadmoor?
Czy to, co usyszaem, byo prawd? Czy w Broadmoor rzeczywicie przebywa zdrowy
psychicznie czowiek? Od razu zaczem zastanawia si, co sam bym zrobi, gdybym musia
udowodni, e jestem przy zdrowych zmysach. Chciabym wierzy, e wystarczyoby, gdybym
by po prostu zwykym, w gruncie rzeczy normalnym sob, ale zachowywabym si pewnie tak
przesadnie grzecznie, pomocnie i kompetentnie, e sprawibym wraenie szalonego kamerdynera
o sposzonym spojrzeniu. Dodatkowo okazao si, e w przyprawiajcych o obd
okolicznociach zachowuj si jak wariat, czego dowodem byy moje niedawne wrzaski na
pokadzie samolotu do Gteborga.
Czy chciaem pozna Tonyego?
Tak zdecydowaem.
Sal odwiedzin w Broadmoor pomalowano w uspokajajce barwy rodem z miejskiego
centrum rozrywki rowy, brzoskwiniowy, sosnowy. Na cianach powieszono obrazki
masowo produkowane pastele przedstawiajce otwarte przeszklone drzwi, a za nimi wschd
soca na play. Budynek nazwano Wellness Centre.
eby si tam dosta, zapaem pocig z Londynu. W okolicach Kempton Park zaczem
ziewa w niekontrolowany sposb. Zdarza mi si to w stresogennych sytuacjach. Pono podobnie
zachowuj si psy: kiedy s zaniepokojone, ziewaj.
Brian wyjecha po mnie na stacj i samochodem pokonalimy krtki dystans, ktry dzieli
nas od szpitala. Minlimy dwa posterunki stray (stranik z pierwszego zapyta mnie: Ma pan
telefon komrkowy? Urzdzenie do nagrywania? Ciastko, w ktrym ukryta jest pia do metalu?
Drabin?), a potem ju tylko otwieray si przed nami bramy w ogrodzeniach speniajcych
najwysze wymogi bezpieczestwa brama za bram, brama za bram.
Myl, e Tony to jedyna osoba z caego oddziau DSPD, ktrej pozwolono
przyjmowa goci w Wellness Centre powiedzia Brian, kiedy czekalimy na Tonyego.
DSPD? Od czego to skrt? zapytaem.
Dangerous Severe Personality Disorder1 odpowiedzia.
Zapada cisza.
Czyli Tony jest na oddziale dla najbardziej niebezpiecznych pacjentw Broadmoor?
Czyste szalestwo, prawda? rozemia si Brian.
***
Zaczli napywa pacjenci. Wraz ze swoimi bliskim siadali przy stoach przymocowanych
do podogi na podobnie unieruchomionych krzesach. Wszyscy mieszkacy Broadmoor byli do
siebie podobni potulni i smutni.
S na lekach szepn Brian.
Wikszo z nich miaa nadwag i nosia lune, wygodne T-shirty i spodnie dresowe na
gumce. Poza spoywaniem posikw pewnie nie mieli tutaj zbyt wielu zaj. Zastanawiaem si,
czy jest wrd nich kto znany.

Razem ze swoimi gomi pili herbat i jedli batoniki z automatu. Przewaali modzi,
okoo dwudziestoletni tych odwiedzali ich rodzice. Byli te starsi i do nich przychodzili rodzice
oraz dzieci.
O! Jest i Tony! zawoa Brian.
Spojrzaem na drug stron sali. W naszym kierunku szed mczyzna pod trzydziestk.
Nie powczy nogami jak inni. Szed spacerowym krokiem. By wyprostowany. Nie nosi dresu.
Mia na sobie garnitur w prki i wyglda jak mody biznesmen, prbujcy wyrobi sobie
odpowiedni pozycj, jak kto, kto chce pokaza caemu wiatu, e jest bardzo, bardzo, bardzo
zdrowy psychicznie.
Obserwujc, jak zblia si do naszego stolika, zaczem si zastanawia, czy prki na
marynarce to oznaka normalnoci czy szalestwa.
Ucisnlimy sobie donie.
Tony przedstawi si i usiad.
Brian mwi, e dostae si tutaj, symulujc chorob.
Tak wanie byo potwierdzi.
Jego gos brzmia jak gos miego, normalnego, chtnego do pomocy modego czowieka.
Mam na koncie cikie uszkodzenie ciaa powiedzia. Zostaem aresztowany.
Siedzc w celi, mylaem: Dostan od piciu do siedmiu lat. Zapytaem innych osadzonych, co
robi. Doradzili mi: atwizna! Powiedz im, e jeste wariatem. Wsadz ci do szpitala
okrgowego. Wyldujesz z kablwk i PlayStation w pokoju, a pielgniarki bd ci przynosi
pizz. Tyle e nie wysali mnie do jakiego przytulnego szpitaliku. Wysali mnie do cholernego
Broadmoor.
Kiedy to si stao? zapytaem.
Dwanacie lat temu odpowiedzia Tony.
Umiechnem si mimowolnie.
A on odwzajemni mj umiech.
Tony powiedzia, e udawanie szaleca to nic trudnego, szczeglnie jeli masz
siedemnacie lat, bierzesz narkotyki i ogldasz mnstwo strasznych filmw. Nie musisz
wiedzie, jak naprawd zachowuj si ludzie chorzy psychicznie. Wystarczy, e udajesz posta,
ktr Dennis Hopper gra w Blue Velvet. Tak wanie zrobi Tony. Powiedzia psychiatrze, e
lubi wysya ludziom listy miosne z gbi swojego serca, e tymi listami s kule z pistoletu i e
jeli kto otrzyma od niego list miosny, idzie prosto do pieka.
Wyjani, e odgrywanie postaci z dobrze znanego filmu byo ryzykowne, ale si opacio.
W jego celi zaczli pojawia si kolejni psychiatrzy. Poszerzy swj repertuar, wczajc do
fragmenty Wysannika piekie, Mechanicznej pomaraczy i filmu Crash, obrazu Davida
Cronenberga, w ktrym wypadki samochodowe s dla bohaterw rdem seksualnej
przyjemnoci. Tony powiedzia psychiatrom, e lubi uderza w cian rozpdzonym
samochodem, bo go to podnieca, i e ma ochot zabija kobiety, poniewa uzna, e kiedy
spojrzy im w oczy w momencie ich mierci, bdzie si czu jak kto normalny.
Skd wzie to ostatnie? zapytaem Tonyego.
Z biografii Teda Bundyego odpowiedzia. Znalazem j w wiziennej bibliotece.
Pokiwaem gow i pomylaem, e przechowywanie w wiziennych bibliotekach ksiek
o Tedzie Bundym prawdopodobnie nie jest najlepszym pomysem.
Brian siedzia obok nas, gorzko artujc z atwowiernoci i nierzetelnoci psychiatrw.
Uwierzyli w kade moje sowo powiedzia Tony.
Tony powiedzia, e jedno spojrzenie na Broadmoor uwiadomio mu, e podj
wyjtkowo z decyzj. Poprosi o jak najszybsze spotkanie z lekarzami. Nie jestem psychicznie

chory oznajmi im.

Duo trudniej przekona ludzi, e jest si zdrowym psychicznie, ni e jest si wariatem,
powiedzia mi Tony.
Pomylaem, e najlepszym sposobem na zdobycie opinii normalnego bdzie
rozmawianie z innymi o normalnych sprawach, takich jak futbol czy program telewizyjny. To
do oczywiste, prawda? Zamwiem prenumerat New Scientist. Interesuj si odkryciami
naukowymi. Pewnego razu przeczytaem artyku o tym, jak amerykaska armia trenuje pszczoy,
eby za pomoc wchu znajdoway materiay wybuchowe. Zagadnem wic kiedy pielgniark:
Czy wie pani, e amerykaska armia trenuje pszczoy, eby znajdoway materiay wybuchowe
za pomoc wchu?. Gdy pniej przeczytaem swoj kartotek, zobaczyem notatk: Myli, e
pszczoy potrafi znale materiay wybuchowe za pomoc wchu.
Kiedy wybierae strj na spotkanie ze mn, czy zdawae sobie spraw, e ten
prkowany garnitur moe zosta odebrany inaczej, ni chciae? zapytaem.
Tak odpowiedzia. Ale pomylaem, e zaryzykuj. Poza tym wikszo tutejszych
pacjentw to obrzydliwe flejtuchy nie pior ubra, nie zmieniaj ich tygodniami. A ja lubi si
dobrze ubra.
Rozejrzaem si po Wellness Centre, zobaczyem pacjentw wcinajcych czekoladowe
batoniki i ich rodzicw, ktrzy w przeciwiestwie do swoich dzieci dooyli wszelkich stara,
eby adnie wyglda. Bya niedziela, pora lunchu, a oni wygldali, jakby wybrali si na
niedzielny obiad do babci. Ojcowie woyli garnitury, matki schludne sukienki. Pewna
nieszczsna kobieta siedzca kilka stolikw ode odwiedzaa w Broadmoor obu swoich synw.
Widziaem, jak pochyla si i gaszcze ich po twarzach, najpierw jednego, potem drugiego.
Wiem, e ludzie szukaj niewerbalnych wskazwek co do mojego stanu
psychicznego cign Tony. Psychiatrzy uwielbiaj niewerbalne wskazwki. Uwielbiaj
analizowa mow ciaa. Dla osoby, ktra prbuje zachowywa si normalnie, to naprawd
trudne, bo jak siedzie normalnie? Jak w normalny sposb skrzyowa nogi? Oni naprawd
zwracaj na to uwag, wic stajesz si wiadomy kadego swojego gestu. Starasz si umiecha
normalnie. Ale Tony zawaha si. To jest po prostu niemoliwe.
Nagle staem si bardzo wiadomy pozycji mojego wasnego ciaa. Czy siedziaem jak
dziennikarz? Czy skrzyowaem nogi jak dziennikarz?
Czyli przez chwil mylae, e jeli bdziesz miy i przecitny, wydostaniesz si z
Broadmoor podsumowaem.
Zgadza si odpowiedzia. Zgosiem si na ochotnika do pielenia szpitalnego
ogrodu. Ale kiedy zobaczyli, jak dobrze si zachowuj, stwierdzili, e to tylko dlatego, e jestem
za murami szpitala psychiatrycznego. Potraktowali to jako dowd na moje szalestwo.
Zerknem podejrzliwe na Tonyego. Instynktownie mu nie uwierzyem. To, co mwi,
brzmiao niczym z Paragrafu 22 byo w tym zbyt wiele wszechobecnego, mrocznego absurdu.
Jednak pniej Tony wysa mi swoje dokumenty i rzeczywicie wszystko si zgadzao.
Tony jest wesoy i przyjazny donosi raport. Zastosowana detencja zapobiega
pogorszeniu si jego stanu.
(Moe si wydawa dziwne, e Tonyemu pozwolono czyta jego wasn dokumentacj
medyczn i przekazywa j mnie, ale naprawd tak byo. Nie jest to wcale dziwniejsze od faktu,
e scjentolodzy zdoali jakim cudem wprowadzi mnie do Broadmoor, miejsca, do ktrego
niemal nigdy nie wpuszcza si dziennikarzy. Jak oni to zaatwili? Nie mam pojcia. Moe mieli
jakie niezwyke, tajemnicze wpywy, a moe po prostu potrafili skutecznie przechytrzy
biurokracj?)
Po przeczytaniu tego raportu Tony przesta si dobrze zachowywa. Wszed na ciek

wojenn odmwi dalszej wsppracy. Nie wychodzi ze swojego pokoju. I tak nie za bardzo
umiechao mu si przebywanie w towarzystwie gwacicieli i pedofilw. Budzio to w nim
niesmak, a czasem bywao take do przeraajce. Na przykad kiedy zdarzyo si, e wszed
do pokoju Dusiciela ze Stockwell i poprosi go o szklank lemoniady.
Oczywicie, we ca butelk! zachci go Dusiciel ze Stockwell.
Kenny, naprawd, wystarczy jedna szklanka powiedzia Tony.
We butelk! usysza.
Szczerze, chc tylko szklank tumaczy Tony.
WE CA BUTELK wysycza Dusiciel.
Jak opowiada Tony, za murami orodka brak ochoty na spdzanie czasu z chorymi
psychicznie kryminalistami byyby czym cakowicie zrozumiaym. Ale jeli zachowujesz si tak
w Broadmoor, pokazujesz, e jeste wycofany, zdystansowany i masz przesadnie rozwinite
poczucie wasnej wartoci. Tutaj niech do przebywania z obkanymi mordercami jest oznak
szalestwa.
Stan pacjenta pogorszy si w trakcie jego pobytu w Broadmoor napisano w raporcie
sporzdzonym w okresie, kiedy Tony odmawia wsppracy. Nie angauje si w relacje [z
innymi pacjentami].
Nastpnie Tony wymyli zupenie nowy plan dziaania. Przesta si odzywa take do
personelu szpitala. Zda sobie spraw, e aktywne uczestnictwo w terapii jest wskanikiem
poprawy stanu pacjenta, a jeli twj stan si poprawia, wadze szpitala maj prawo wci ci
przetrzymywa. Gdyby nie podj adnej terapii, nie mogoby mu si polepszy, zostaby wic
sklasyfikowany jako przypadek nieuleczalny i musieliby go wypuci. (Wedug brytyjskiego
prawa nie mona stosowa detencji przez czas nieokrelony wobec pacjenta, ktrego nie da si
wyleczy, jeli przestpstwo, ktre popeni, nie byo bardzo powane jak na przykad cikie
uszkodzenie ciaa.)
Problem polega na tym, e w Broadmoor nawet bahe rozmowy z pielgniark podczas
lunchu byy uwaane za aktywne uczestnictwo w terapii. Tak wic Tony musia wszystkim
mwi: Czy moecie usi przy innym stoliku?.
Psychiatrzy zdali sobie spraw, e to posunicie taktyczne. Napisali w raporcie, e
dowodzi to jego przebiegoci i skonnoci do manipulacji. Zdiagnozowali u niego take
znieksztacenia poznawcze, poniewa nie chcia uwierzy, e jest wariatem.
W cigu tych dwch godzin, ktre z nim spdziem, Tony przez wikszo czasu by
zabawny i czarujcy, ale pod koniec spotkania posmutnia.
Przyjechaem tu, kiedy miaem siedemnacie lat powiedzia. Teraz mam
dwadziecia dziewi. Dorastaem w Broadmoor, wasajc si po szpitalnych oddziaach. Moim
ssiadem po lewej by Dusiciel ze Stockwell, moim ssiadem po prawej Tulipanowy
Gwaciciel. To powinny by najlepsze lata mojego ycia. Nie raz byem wiadkiem samobjstwa.
Widziaem czowieka, ktry drugiemu wyduba oko.
Jak? zapytaem.
Patykiem, w ktry wbito gwd odpowiedzia. Kiedy go prbowa wepchn
sobie oko z powrotem do oczodou, musiaem wyj z pokoju.
Tony powiedzia, e przebywanie w takim miejscu moe zmieni normalnego czowieka
w wariata. Potem jeden ze stranikw zawoa Koniec wizyty! i Tony, rzuciwszy krtkie Do
widzenia, zerwa si od stolika i przeszed przez sal w stron drzwi, ktre prowadziy na jego
oddzia. Wszyscy pacjenci zrobili to samo. By to przejmujcy pokaz hiperpoprawnego
zachowania. Brian zawiz mnie z powrotem na stacj.
Nie wiedziaem, co o tym wszystkim myle. W przeciwiestwie do otaczajcych nas

smutnych, przytumionych lekami pacjentw, Tony wydawa si zupenie zwyczajny i zdrowy

psychicznie. Ale co ja tam wiem? Zdaniem Briana sprawa bya oczywista. Kady dzie, ktry
Tony spdzi w Broadmoor, by czarnym dniem dla psychiatrii. Im szybciej go stamtd wycign
a Brian by zdecydowany zrobi wszystko, co w jego mocy tym lepiej.
Nastpnego dnia napisaem do profesora Anthonyego Madena, gwnego klinicysty na
oddziale Tonyego: Kontaktuj si z Panem, poniewa mam nadziej, e bdzie Pan mg rzuci
nieco wiata na histori Tonyego i oceni prawdziwo jego sw. Czekajc na odpowied,
zastanawiaem si, dlaczego zaoyciel Kocioa scjentologicznego, L. Ron Hubbard, postanowi
zaoy organizacj, w ktrej pracowa Brian. Jak zacza si scjentologiczna wojna z
psychiatri? Zadzwoniem do Briana.
Powiniene sprbowa w Saint Hill doradzi mi. Prawdopodobnie maj tam jakie
stare dokumenty zwizane z t spraw.
Saint Hill? zapytaem.
Stara posiado L. Rona Hubbarda wyjani Brian.
Rezydencja Saint Hill, w ktrej L. Ron Hubbard mieszka w latach 19591966, bya
wietnie zachowana i prezentowaa si bardzo okazale na wiejskich terenach East Grinstead,
niecae szedziesit kilometrw na poudnie od Londynu. Dom mia wiekowe filary, bezcenne
dwunastowieczne arabskie pytki ceramiczne, pokoje letnie i zimowe, pokj pokryty od podogi
a po sufit pochodzcymi z poowy XX wieku naciennymi malowidami, przedstawiajcymi
wane brytyjskie osobistoci jako mapy (dziwna, niezbyt zabawna satyra zamwiona lata temu
przez poprzedniego waciciela), a take przestronn wspczesn dobudwk w ksztacie
redniowiecznego zamku, dzieo ochotnikw z Kocioa scjentologicznego. Drobne pamitki po
Hubbardzie, takie jak jego magnetofon, papier listowy i hem korkowy, leay na maych
stolikach.
Podjedajc pod dom, spodziewaem si, e spotkam si tam z Brianem, ktry ulokuje
mnie w jakim pokoju, ebym mg w ciszy studiowa dokumenty szczegowo opisujce
pocztkowy okres wojny scjentologw z psychiatri. Ale kiedy wyjechaem zza zakrtu, ku
mojemu zdziwieniu zobaczyem komitet powitalny skadajcy si z najznamienitszych
scjentologw, ktrzy pokonali samolotem tysice kilometrw, eby mnie podj i oprowadzi po
okolicy. Stali na wirowym podjedzie, ubrani w garnitury jak spod igy, wyczekujco si
umiechajc.
***
W ostatnich tygodniach w mediach pojawio si wiele negatywnych doniesie na temat
Kocioa scjentologicznego i kto z gry zadecydowa, e to ja mog by dziennikarzem, ktry
odwrci ten trend. Troje wysokich rang czonkw Kocioa Marty Rathbun, Mike Rinder i
Amy Scobee kilka tygodni wczeniej wysuno zdumiewajce oskarenia wobec przywdcy
ruchu L. Rona Hubbarda i jego nastpcy Davida Miscavigea. Twierdzili, e Miscavige kara
czonkw cisego kierownictwa za to, e nie do dobrze wywizywali si z obowizkw Ludzi
Idei, wymierzajc im razy otwart doni, zadajc ciosy pici, bijc do upadego, kopic ich,
kiedy leeli, uderzajc w twarz, duszc tak dugo, a robili si fioletowi, i ni z tego, ni z owego
zmuszajc ich do grania w ekstremaln, caonocn wersj gorcych krzese.
Prawda jest taka powiedzia rzecznik Kocioa Tommy Davis, ktry przylecia z
Nowego Jorku, eby si ze mn spotka e faktycznie ludzie byli bici. Kopano ich, kiedy leeli,
duszono, a robili si fioletowi, ale sprawc nie by pan Miscavige, tylko Marty Rathbun we
wasnej osobie.
(Jak dowiedziaem si pniej, Marty Rathbun przyzna si do popenienia tych czynw,

twierdzi jednak, e dziaa na polecenie Davida Miscavigea. Koci scjentologiczny zaprzeczy

jego sowom).
Tommy przedstawi mnie jako czowieka, ktry, w przeciwiestwie do wikszoci
dziennikarzy, myli samodzielnie, nie jest opacany przez ludzi wrogo nastawionych do
scjentologw i nie ignoruje faktw niezgodnych z wasnymi oczekiwaniami. Wrczy mi
egzemplarz wydawanego przez scjentologw magazynu Freedom, w ktrym trjk
oskarajcych Davida Miscavigea nazwano kolejno: Wielkim Szu, Kanciarzem i Cudzoonic.
Cudzoonica bya nawet powtrn cudzoonic, ktra nie chciaa ograniczy swojego
wyuzdanego ycia seksualnego, miaa na koncie pi pozamaeskich przygd i zostaa
usunita za przestpstwa przeciwko Kocioowi.
Popatrzyem na nich znad magazynu.
A co z ekstremaln, caonocn wersj gorcych krzese? zapytaem.
Zapada cisza.
Owszem, pan Miscavige chcia, ebymy grali w t gr odpar po chwili Tommy.
Ale wygldao to inaczej ni w tych opowieciach. Tak czy owak, pozwl zaprosi si na ma
wycieczk, ebymy mogli ci wyjani, o co naprawd chodzi w scjentologii.
Tommy przekaza mnie pod opiek Boba Keenana to on mia by moim
przewodnikiem. Pracuj dla L. Rona Hubbarda jako specjalista w zakresie PR na terenie
Wielkiej Brytanii powiedzia. w Anglik, byy straak, opowiedzia mi, w jakich
okolicznociach odkry scjentologi: Byo to po tym, jak zamaem krgosup, gaszc poar w
cygaskim mieszkaniu we wschodnim Londynie. W jednej z sypialni trzymali osa, zobaczyem
go, skrciem za rg i zapada si pode mn podoga. Kiedy po wypadku wracaem do zdrowia,
przeczytaem Dianetyk [poradnik napisany przez Hubbarda] to pomogo mi radzi sobie z
blem.
Rzadko widuje si posiadoci tak wspaniae jak ta. Saint Hill byo nieskazitelne i
olniewajce niczym rezydencje w dramatach kostiumowych rozgrywajcych si w dawnych
czasach, kiedy to brytyjska szlachta miaa prawdziw wadz i nieograniczone zasoby finansowe.
Jedyna niedoskonao, jak zauwayem, znajdowaa si w Pokoju Zimowym, gdzie kilka
byszczcych marmurowych pytek podogowych lekko si odbarwio.
To wanie tu Ron trzyma dystrybutor coca-coli wyjani Bob z umiechem.
Uwielbia col, pi j codziennie. Pewnego dnia z maszyny zaczo co wycieka std ta plama.
Dugo zastanawialimy si, czy j usun. Powiedziaem, eby zostawi to jak jest. To mia
pamitka.
Co w rodzaju relikwii stwierdziem.
Wanie przytakn Bob.
Taki caun turyski z plamami po coca-coli.
No, powiedzmy uci Bob.
Przeciwnicy scjentologw uwaaj, e religia ta, a take wszystko, czemu patronuje,
wczajc antypsychiatri, nie jest niczym wicej, jak tylko przejawem szalestwa L. Rona
Hubbarda. Utrzymuj, e cierpia na urojenia i depresj (rzeczywicie, zdarzao mu si czasami
wybucha niekontrolowanym paczem, rzuca przedmiotami w cian i krzycze). Tommy i Bob
twierdzili z kolei, e Hubbard to geniusz, ktrego celem byo dobro caej ludzkoci.
Argumentowali, e mia wietne wyniki w skautingu (Najmodszy Orli Skaut w Ameryce
przypomnia Bob zdoby dwadziecia jeden sprawnoci), by nieustraszonym poszukiwaczem
przygd (legenda gosi, e pewnego razu uratowa niedwiedzia przed utoniciem), niezwykle
podnym autorem literatury science fiction (potrafi napisa bestsellerow powie w cigu jednej
caonocnej podry pocigiem), pilotem, filozofem, eglarzem, przywdc duchowym i biczem

boym na niegodziwych psychiatrw, alarmujcym wiat o popenianych przez nich bdach.

Zdaniem scjentologw Hubbard jako pierwszy ujawni, e psychiatrzy faszerowali swoich
pacjentw ogromnymi dawkami LSD i poddawali ich elektrowstrzsom podczas finansowanych
przez CIA tajnych sesji prania mzgu, po ktrych pacjenci mieli stawa si wyszkolonymi
zamachowcami. Swoj relacj na temat tych eksperymentw opublikowa w roku 1969; nikt nie
podj tego tematu a do czerwca 1975, kiedy to Washington Post obwieci zaskoczonej opinii
publicznej, e tego typu programy (o kryptonimie MK-ULTRA) rzeczywicie istniay.
Osobie poddanej dziaaniu elektrowstrzsw i substancji psychoaktywnych mona
rozkaza kogo zabi, a take poda instrukcj, jak powinna to zrobi i co ma powiedzie po
caym zdarzeniu. Scjentolodzy, dysponujc duo bardziej zaawansowanymi rodkami
technicznymi ni psychiatrzy i wyprzedzajc ich w rozwoju moralnym o cae lata wietlne,
stanowczo sprzeciwiaj si obojtnoci wadz wobec stosowania w psychiatrii substancji
psychoaktywnych i elektrowstrzsw Pewnego dnia policja dobierze si do psychiatrw.
Prawda o nich zostanie ujawniona.
L. Ron Hubbard, Pain-Drug-Hypnosis, 1969
Wedug scjentologw Hubbard doszed do wniosku, e przyczyn politycznych atakw na
niego by spisek przemysu farmaceutycznego i rodowiska psychiatrw, ktre broniy w ten
sposb swoich interesw. Gdyby tylko ludzie zastosowali si do zasad samopomocy, ktre
wyoy w Dianetyce, nikt nigdy nie musiaby ju odwiedza psychiatry ani przyjmowa
antydepresantw. (Wszystkie zasady samopomocy odwoyway si do engramw, czyli naszych
bolesnych wspomnie. Wedug Hubbarda, kiedy si ich pozbdziemy, staniemy si
niezwycieni, zaczn nam odrasta zby, odzyskamy wzrok i staniemy si zdrowi psychicznie).
W wyprodukowanej przez Koci scjentologiczny filmowej biografii Hubbarda padaj
sowa: L. Ron Hubbard jest prawdopodobnie najmdrzejszym czowiekiem, jaki stpa po
powierzchni Ziemi. Mielimy Jezusa, mielimy Mojesza, mielimy Mahometa i wszyscy byli
wielkimi ludmi. L. Ron Hubbard rwnie do nich naley.
Ostatnim punktem programu mojej wycieczki z przewodnikiem bya sypialnia L. Rona
Hubbarda.
Ostatni raz spa w tym ku 30 grudnia 1966 roku oznajmi Bob. Nastpnej nocy, w
Sylwestra, wyjecha z Anglii i ju nigdy tu nie wrci.
Dlaczego? zapytaem.
Badania, ktre wtedy prowadzi, byy zbyt Bob umilk. Popatrzy na mnie
powanym wzrokiem.
Masz na myli, e jego badania stay si zbyt niebezpieczne i musia opuci Angli z
obawy o swoje ycie?
Wnioski, do ktrych zacz dochodzi odpowiedzia Bob. W jego gosie pojawi si
zowieszczy ton.
L. Ron Hubbard nigdy si niczego nie obawia Tommy Davis wtrci si gwatownie
do naszej rozmowy. Nigdy by nie uciek. Ludzie nie powinni tak myle. On po prostu dziaa
wedug wasnych zasad.
Wyjecha, poniewa chcia odnale swoj przysta wyjani Bill Walsh, jeden z
najwaniejszych prawnikw Kocioa, ktry, eby si ze mn spotka, przylecia a z
Waszyngtonu.
Jakiego rodzaju badania prowadzi? zapytaem.
Zapada cisza. Po chwili Bob cicho powiedzia:
Osobowo antyspoeczna.

Osobowo antyspoeczna
Ludzie o takim typie osobowoci nie s w stanie odczuwa wstydu ani wyrzutw
sumienia. Uznaj jedynie destrukcyjne dziaania. Wydaj si racjonalni. Potrafi by bardzo
przekonujcy.
L. Ron Hubbard, wstp do Scientology Ethics, 1968
Podczas pobytu w Saint Hill Hubbard zacz gosi, e jego wrogowie, tacy jak
czonkowie Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, s osobowociami
antyspoecznymi, zowrogimi duchami optanymi przez pragnienie, aby zaszkodzi mu w kady
moliwy sposb. Ich ze zamiary nabieray mocy przez miliony lat w kolejnych wcieleniach,
ktre przyjmowali. Napisa, e obowizkiem kadego scjentologa jest ostatecznie ich
zniszczy zastosowa czarny PR, eby zniszczy ich reputacj. Chocia pniej cofn swj
rozkaz (napisa: Jestemy przez to le odbierani.), jego postawa wci pozostawaa nieugita.
Chcemy, eby na kadym psychiatrze w Anglii ciy przynajmniej jeden zarzut morderstwa,
napaci, gwatu najlepiej wicej ni jeden Nie ma ani jednego psychiatry pracujcego w
jakiej instytucji ochrony zdrowia, ktry, na mocy prawa karnego, nie mgby zosta oskarony i
skazany za wyudzenie, okaleczenie i morderstwo w ten sposb Hubbard doprowadzi do
powstania w 1969 roku CCHR antypsychiatrycznego skrzyda swojego Kocioa.
Czonkowie Komisji podzielali pogldy Hubbarda; psychiatria bya dla nich istniejcym
od wiekw Mrocznym Imperium, siebie za uznawali za oddoln, rebelianck si, ktrej celem
jest pokonanie Goliata.
Mieli swoje wielkie zwycistwa. Naleaa do nich kampania, ktr prowadzili w latach
siedemdziesitych i osiemdziesitych przeciwko Herryemu Baileyowi, australijskiemu
psychiatrze. Bailey kierowa niewielkim prywatnym szpitalem na przedmieciach Sydney.
Pojawiali si w nim pacjenci cierpicy z powodu depresji, schizofrenii, rnych lkw, otyoci,
zespou napicia przedmiesiczkowego i tak dalej. Harry Bailey wita ich uprzejmie i zaleca
poknicie kilku piguek. Niektrzy pacjenci wiedzieli, jaki bdzie efekt ich zaycia, inni nie.
Tym, ktrzy pytali, po co bior te leki, odpowiada, e taka jest standardowa procedura.
Zaywali je wic, po czym zapadali w piczk.
Bailey wierzy, e podczas piczki ich umys sam wyleczy si ze wszystkich zaburze
psychicznych. Liczba pacjentw, ktrzy zapadli w zbyt gbok piczk i zmarli, waha si
midzy dwudziestoma szecioma a osiemdziesicioma picioma. Niektrzy udusili si wasnymi
wymiocinami, inni dostali ataku serca, doznali uszkodze mzgu, zapadli na zapalenie puc lub
zakrzepic y gbokich. Scjentolodzy w kocu zwietrzyli skandal i powoali zesp majcy
zbada t spraw. Namawiali tych, ktrzy przeyli, eby pozwali Baileya, i zachcali sdy, by na
powanie zajy si t spraw ku ogromnemu oburzeniu samego Baileya, ktry uwaa swoje
dziaania za pionierskie.
We wrzeniu 1985 roku, kiedy byo ju jasne, e trafi do wizienia, Bailey napisa na
kartce: Niech wszyscy wiedz, e scjentolodzy i siy szalestwa wygrali. Nastpnie poszed do
swojego samochodu, pokn opakowanie piguek nasennych i popi je piwem.
Harry Bailey umar i miejmy nadziej, e na tamtym wiecie nie zdoby jeszcze bardziej
zowrogiej mocy, ktr mgby wykorzysta przeciwko ludzkiej rasie w swoim kolejnym
przeraajcym wcieleniu.
Kiedy wrciem z Saint Hill do domu, obejrzaem nakrcony przez CCHR film pod
tytuem Psychiatria. Przemys mierci. W wikszoci dotyczy dobrze udokumentowanych
naduy popenionych przez psychiatrw na przestrzeni dziejw. Pokazano w nim midzy
innymi przypadek amerykaskiego lekarza Samuela Cartwrighta, ktry w 1851 roku opisa

chorob umysow o nazwie drapetomania, rozpoznawan tylko u niewolnikw. Jej jedynym

symptomem byo pragnienie ucieczki od swojego pana, a lekarstwem i rodkiem
zapobiegawczym wygnanie diaba za pomoc bata. Wspomniano take o neurologu Walterze
Freemanie, ktry w latach pidziesitych stosowa metod polegajc na wbijaniu szpikulca do
lodu w oczod pacjenta. Freeman podrowa przez Ameryk w swoim lobotomobilu (rodzaj
furgonetki), z entuzjazmem wykonujc zabiegi lobotomii wszdzie tam, gdzie mu na to
pozwolono. Na filmie zobaczyem rwnie psychologa behawioralnego Johna Watsona,
rozprowadzajcego na skrze dziecka jaki przezroczysty pyn, ktry, mam nadziej, nie by
kwasem, chocia po takich ajdakach wszystkiego mona si spodziewa.
Ale potem pojawiy si ju spekulacje. Harvardzki psycholog B.F. Skinner mia rzekomo
przez rok przetrzymywa swoj creczk w skrzyni z nietukc si szyb z przodu. Na zdjciach
archiwalnych dziecko wyglda jednak na cakiem zadowolone. Sprawdziem t histori. Jak si
okazao, Deborah Skinner uwaaa ojca za uroczego czowieka i przez cae ycie twierdzia, e
skrzynia bya po prostu jej dziecinnym eczkiem, w ktrym zreszt do rzadko przebywaa.
W zamieszczonym w filmie komentarzu pady takie sowa: W kadym miecie, w
kadym stanie, w kadym kraju znajdziecie psychiatrw dopuszczajcych si gwatw,
wykorzystywania seksualnego, oszustw i morderstw.
Kilka dni pniej dostaem list od Tonyego z Broadmoor. To miejsce jest straszne noc
pisa. Sowa nie s w stanie odda atmosfery, jaka tu panuje. Zauwayem, e dzi rano
zakwity narcyzy. Miaem ochot wbiec midzy kwiaty, tak jak robiem to w dziecistwie z moj
mam.
W przesyce od Tonyego bya take kopia jego dokumentacji medycznej. Udao mi si
wic przeczyta, jakich dokadnie sw uy w 1998 roku, eby przekona psychiatrw o swojej
chorobie psychicznej. Zachowania la Dennis Hopper w Blue Velvet, o ktrych mi opowiedzia
jego deklaracje, e lubi wysya ludziom listy miosne z gbi swojego serca, e tymi listami s
kule z pistoletu i e jeli otrzymasz od niego taki list, idziesz prosto do pieka wszystko tam
byo, ale nie tylko. Tony naprawd si postara. Powiedzia psychiatrom, e ledzi go CIA, e
oczy ludzi na ulicach nie s prawdziwe (w miejscu oczu maj oni czarne oczodoy) i e by moe
jednym sposobem na pozbycie si gosw z gowy jest zranienie kogo, wzicie zakadnika i
wbicie mu owka w oko. Powiedzia, e zastanawia si nad porwaniem samolotu, bo nie bawi
go ju kradziee samochodw. Przyzna, e lubi zabiera rzeczy nalece do innych ludzi, bo
sprawianie im cierpienia jest dla niego rdem przyjemnoci. Stwierdzi, e ranienie ludzi jest
lepsze ni seks.
Nie wiedziaem, jakimi filmami si inspirowa. Ani czy w ogle wszystkie te pomysy
wzi z filmw. Czuem, jak grunt usuwa mi si spod stp. Nagle znalazem si po stronie
psychiatrw. Tony musia si wtedy wydawa wyjtkowo odraajcy.
W dokumentacji Tonyego bya te strona opisujca przestpstwo, ktrego dopuci si w
1997 roku. Jego ofiar sta si bezdomny alkoholik o imieniu Graham, ktry usiad na awce
blisko grupki znajomych. Graham pozwoli sobie na jaki niestosowny komentarz pod adresem
dziesicioletniej crki jednego z kolegw Tonyego. Powiedzia co na temat dugoci jej
sukienki. Tony kaza mu si zamkn. Graham uderzy go pici. Tony odpowiedzia
kopniakiem. Graham upad. I na tym by si skoczyo, gdyby Graham ju si nie odzywa
opowiada pniej Tony. Ale si odezwa. Zapyta: Tylko na tyle ci sta?.
Tony wpad w sza. Siedem lub osiem razy kopn Grahama w brzuch i w krocze.
Zostawi go, wrci do znajomych i wypi kolejnego drinka. Nastpnie znw podszed do
Grahama ktry lea bez ruchu na ziemi schyli si i wielokrotnie zaprawi go bykiem, po
czym ponownie go skopa. Na koniec kopn go jeszcze w twarz i odszed.

Pamitaem, jakimi filmami inspirowa si Tony, prbujc udowodni, e jest psychicznie

chory. Jednym z nich bya Mechaniczna pomaracza. Film zaczyna si od sceny, w ktrej banda
oprychw kopie bezdomnego mczyzn lecego na ziemi.
Zadzwoni mj telefon. Rozpoznaem numer. Tony. Nie odebraem.
Min tydzie i otrzymaem wiadomo, na ktr czekaem mail od profesora
Anthonyego Madena, gwnego klinicysty na Oddziale Cikich i Niebezpiecznych Zaburze
osobowoci, na ktrym przebywa Tony.
Tony napisa profesor rzeczywicie dosta si tu, udajc chorob psychiczn,
poniewa myla, e szpital psychiatryczny bdzie lepszy od wizienia.
Profesor Maden by tego pewien, tak samo jak wielu innych psychiatrw, ktrzy
przygldali si Tonyemu w cigu ostatnich paru lat. Tu byli jednomylni. Wszyscy zgadzali si,
e z perspektywy czasu urojenia Tonyego te ktre mia, gdy przebywa w areszcie
tymczasowym nie wydaj si prawdziwe. Byy zbyt drastyczne, zbyt stereotypowe. Co wicej,
kiedy przyjto go do Broadmoor, a on zorientowa si, e trafi do pieka na wasne yczenie,
jego objawy natychmiast znikny.
To wietnie, pomylaem mile zaskoczony.
Kiedy spotkaem Tonyego, od razu go polubiem, ale pniej staem si bardziej nieufny.
Dobrze byo dosta potwierdzenie autentycznoci jego historii od eksperta.
Ale potem przeczytaem nastpny wers listu: Wikszo psychiatrw, ktrzy go badali, a
byo ich wielu, stwierdzia, e nie jest psychicznie chory, lecz uznaa go za psychopat.
Spojrzaem na list. Tony jest psychopat?
Nie wiedziaem wtedy prawie nic o psychopatach; pamitaem tylko histori Essi Viding,
ktr opowiedzia mi James, kiedy rozwizywaem zagadk Bytu czy nicoci. Kiedy podczas
rozmowy z psychopat Essi pokazaa mu zdjcia przeraonych twarzy i poprosia, eby
rozpozna, jakie wyraaj emocje. Nie potrafi tego zrobi, powiedzia jej tylko, e taki wyraz
twarzy mieli tu przed mierci ludzie, ktrych zamordowa. Nie wiedziaem wiele o
psychopatach, ale wiedziaem jedno taka diagnoza to nic dobrego.
Napisaem do profesora Madena: Czy nie przypomina to sceny z filmu Uwierz w ducha,
kiedy Whoopie Goldberg udaje, e jest medium, a potem okazuje si, e naprawd potrafi
rozmawia ze zmarymi?
Nie odpisa mi. W niczym nie przypomina to sceny z Whoopie Goldberg. Tony
udawa, e jest chory psychicznie. Choroba psychiczna wie si z halucynacjami i urojeniami,
raz jest lepiej, raz gorzej. Choremu moe si polepszy po podaniu lekw. Tymczasem Tony jest
psychopat, a w przypadku psychopatii nie moe by raz lepiej, raz gorzej. Psychopatia to
okrelenie na to, jaka jest dana osoba.
Udawanie choroby psychicznej, eby unikn wizienia, to wanie ten rodzaj
manipulacyjnego i oszukaczego zachowania, jakiego mona si spodziewa po psychopacie
wyjani profesor. To, e Tony udawa, e co jest nie tak z jego mzgiem, wiadczyo o tym,
e co byo nie tak z jego mzgiem.
Diagnoza postawiona Tonyemu nie budzi adnych wtpliwoci podsumowa.
Tony znw zadzwoni.
Nie odebraem.
Klasyczny psychopata! zawoaa Essi Viding.
Zapada cisza.
Naprawd? zapytaem.
Tak! odpowiedziaa. I jak si wystroi na spotkanie z tob! Klasyczny psychopata!
Po wymianie e-maili z profesorem Madenem zadzwoniem do Essie, eby zapyta, czy

znajdzie dla mnie czas. W trakcie naszego spotkania opowiedziaem jej o chwili, kiedy po raz
pierwszy zobaczyem Tonyego; o determinacji, z jak kroczy ku nam przez Wellnes Centre w
prkowanym garniturze, z wyprostowanymi ramionami, niczym uczestnik The Apprentice2.
Czy to jest klasyczny psychopata? prbowaem si upewni.
Odwiedzaam kiedy w Broadmoor pewnego psychopat powiedziaa Essi.
Przeczytaam jego kartotek. Zrobi co przeraajcego. Zgwaci kobiet, zabi j i odgryz jej
sutki. To bya wstrzsajca, odraajca lektura. Pewien psycholog powiedzia mi: Kiedy
poznasz tego faceta, bdziesz nim oczarowana. Pomylaam: Nigdy w yciu!. I wiesz co?
Faktycznie mnie oczarowa! I to do tego stopnia, e wyda si mi nawet atrakcyjny seksualnie.
By naprawd przystojny, mia wietn kondycj fizyczn i zachowywa si jak macho. Epatowa
dzikim seksapilem. Wtedy zrozumiaam, dlaczego kobiety, ktre potem zabi, decydoway si
pj z nim na randk.
Skd wzi si pomys, e noszenie eleganckiego garnituru moe by przejawem
psychopatii? zapytaem.
Ze Skali Obserwacyjnej Skonnoci Psychopatycznych Harea, czyli PCL-R
(Psychopath Checklist Revised) odpowiedziaa Essi.
Spojrzaem na ni w osupieniu.
Jest to pewnego rodzaju test na psychopati stworzony przez kanadyjskiego psychologa
Boba Harea. Jest znakomitym narzdziem do diagnozowania psychopatii. Pierwszy punkt na tej
licie to atwo wysawiania si i powierzchowny urok.
Essi w kilku zdaniach opowiedziaa mi o tecie Boba Harea. To, co od niej usyszaem,
brzmiao troch dziwnie. Powiedziaa mi, e kady moe zapisa si na kurs, na ktrym sam
Hare nauczy go, jak niepostrzeenie rozpoznawa psychopatw na podstawie ich mowy ciaa i
sposobu, w jaki konstruuj zdania.
W jakim wieku jest Tony? zapytaa.
Ma dwadziecia dziewi lat odpowiedziaem.
C, w takim razie ycz powodzenia profesorowi Madenowi. Myl, e Tony jeszcze
nie raz sprawi kopoty.
Skd to wiesz? zdziwiem si.
Od razu zaczem myle o Essi jak o znakomitym kiperze, ktry rozpoznaje rzadki
gatunek wina na podstawie ledwie dostrzegalnych wskazwek. A moe trafniejsze byoby w jej
przypadku porwnanie do zdolnego pastora, wierzcego caym sercem w co zbyt
nieuchwytnego, by mona byo udowodni istnienie tego czego.
Psychopaci si nie zmieniaj. Nie wycigaj wnioskw z kary, jaka ich spotkaa.
Jedyne, na co moesz liczy, to to, e w kocu bd ju zbyt starzy i zbyt leniwi, eby zawraca
sobie gow amaniem prawa. Poza tym potrafi wywiera wraenie na innych. S
charyzmatyczni. Olniewaj. A prawdziwe kopoty zaczynaj si wtedy, gdy ktry z nich odnosi
spoeczny sukces.
Opowiedziaem Essi, e widziaem na wasne oczy, jak dziwaczna ksika Pettera
Nordlunda narobia przez chwil zamieszania w racjonalnym skdind wiecie naukowcw.
Oczywicie w Petterze nie byo niczego psychopatycznego, mia swoje lki i obsesje tak jak ja,
chocia u niego te cechy byy bardziej nasilone. Pokosiem mojej przygody z Bytem czy nicoci
staa si ch, by dowiedzie si wicej o wpywie, jaki szalestwo szalestwo liderw
spoeczestwa wywiera na nasze codzienne ycie. Zapytaem Essi, czy, jej zdaniem, wielu z
nich cierpi na to samo co Tony? Czy wielu z nich jest psychopatami?
Skina potakujco.
W wypadku psychopatw, ktrzy trafili do wizienia, moesz oszacowa szkody, ktre

spowodowali. Stanowi tylko dwadziecia pi procent wiziennej populacji, ale odpowiadaj za

szedziesit do siedemdziesiciu procent brutalnych przestpstw na terenie wizienia. Jest ich
niewielu, ale nikt nie chce z nimi zadziera.
Jaki procent ludzi, ktrzy nigdy nie trafili do wizienia, to psychopaci? zapytaem.
Jeden procent odpowiedziaa moja rozmwczyni.
Essi stwierdzia, e jeli chc zrozumie, kim s psychopaci i jak niektrzy z nich trafiaj
na szczyty wiata biznesu, powinienem sign po opracowania Boba Harea ojca
wspczesnych bada nad psychopati.
Tony z pewnoci powinien by odizolowany od spoeczestwa, poniewa uzyska
wysoki wynik w Skali Harea dodaa.
Po wyjciu z jej biura znalazem artyku Harea, w ktrym opisywa psychopatw jako
drapiecw, ktrzy oczarowuj, manipuluj, zastraszaj, wykorzystuj seks i przemoc, eby
kontrolowa innych i zaspokaja wasne egoistyczne potrzeby. Brak sumienia i empatii sprawia,
e bior, co chc, i robi, co im si ywnie podoba. Za nic maj czyje oczekiwania, naruszaj
spoeczne normy bez poczucia winy. Brakuje im tych niezwykle wanych cech, ktre pozwalaj
innym jednostkom y w spoecznej harmonii.
***
Znowu dzwoni Tony.
Nie mogem go ju duej ignorowa. Wziem gboki oddech i odebraem telefon.
Jon?
Syszaem go tak, jakby dzwoni z bardzo daleka jego gos by cichy i towarzyszyo mu
echo. Wyobraziem sobie, jak stoi przy automacie telefonicznym w poowie dugiego korytarza.
Tak. Halo, Tony! odpowiedziaem zasadniczym tonem.
Dawno nie miaem od ciebie adnych wiadomoci poskary si Tony.
Brzmia jak dziecko, do ktrego rodzice nagle zaczli si chodno odnosi bez adnego
wyranego powodu.
Profesor Maden twierdzi, e jeste psychopat wypaliem.
Tony westchn ze zniecierpliwieniem.
Nie jestem psychopat zapewni.
Zapada cisza.
Skd wiesz? zapytaem.
Mwi si, e psychopaci nie odczuwaj wyrzutw sumienia. Ja odczuwam i to mocno.
Ale kiedy im to mwi, odpowiadaj, e psychopaci tylko udaj takie uczucia. Tony przerwa na
chwil. To jaki obd. Odwracaj wszystko do gry nogami.
Co sprawia, e uwaaj ci za psychopat?
W 1998 roku, kiedy udawaem, e jestem psychicznie chory, popeniem gupstwo i do
swoich objaww dorzuciem troch oznak psychopatii. Co la Ted Bundy. Pamitasz, e
cignem par historii z jego ksiki? No, a Bundy z pewnoci by psychopat. Myl, e std
wynika ten problem.
Okej mj gos zdradza, e Tony mnie nie przekona.
Udowodnienie, e nie jeste psychopat, jest jeszcze trudniejsze ni udowodnienie, e
nie jeste psychicznie chory powiedzia Tony.
W jaki sposb ci diagnozowali? zapytaem.
Dali mi test na psychopati. Skal Obserwacyjn Skonnoci Psychopatycznych Harea.
Oceniaj dwadziecia cech twojej osobowoci. Jedna po drugiej. Powierzchowny urok.
Tendencja do szybkiego nudzenia si. Brak empatii. Brak wyrzutw sumienia. Przesadne

poczucie wasnej wartoci. Tego typu rzeczy. Za kad cech moesz dosta zero punktw, jeden
punkt lub dwa punkty. Jeli twj wynik to trzydzieci punktw lub wicej (na czterdzieci
moliwych), jeste psychopat. To wszystko. Ju ci skazano. Na cae ycie przyklejono ci
etykietk psychopaty. Twierdz, e nie moesz si zmieni i e nie mona ci wyleczy. Jeste
niebezpieczny dla spoeczestwa i zostajesz uwiziony w miejscu takim jak to
W podniesionym gosie Tonyego odbijajcym si od cian Oddziau Cikich i
Niebezpiecznych Zaburze Osobowoci sycha byo zo i frustracj. Po chwili opanowa si i
znw zacz mwi ciszej.
Zostajesz uwiziony w miejscu takim jak to powtrzy. Gdybym odsiedzia
wyrok w wizieniu, siedem lat temu wyszedbym na wolno.
Opowiedz mi wicej o tym tecie na psychopati poprosiem.
Jedno z pyta, majce oceni poziom nieodpowiedzialnoci, brzmi: Czy zadajesz si z
kryminalistami?. Oczywicie, e zadaj si z kryminalistami. W kocu trzymaj mnie w
cholernym Broadmoor.
Tu niewtpliwie mia racj. Jednak Brian zdawa sobie spraw, e i on, i Tony mog
straci moj sympati. Zadzwoni wic do mnie i zapyta, czy miabym ochot po raz ostatni
odwiedzi Tonyego. Powiedzia, e planuje zaskoczy go pewnym pytaniem i e chciaby,
ebym przy tym by. I tak nasza trjka spdzia kolejne niedzielne popoudnie, zajadajc si
czekoladkami i popijajc herbat w sali odwiedzin w Broadmoor.
Tony tym razem nie woy prkowanego garnituru, ale wci by najlepiej ubran osob
potencjalnie cierpic na cikie i niebezpieczne zaburzenia osobowoci w caym pomieszczeniu.
Przez chwil rozmawialimy na jakie bahe tematy. Powiedziaem, e w swojej ksice
chciabym zmieni jego dane. Poprosiem, eby wybra sobie imi, pod ktrym chciaby w niej
wystpowa. Zdecydowalimy si na Tonyego. Tony stwierdzi, e znajc jego szczcie,
psychiatrzy przeczytaj t ksik i zdiagnozuj u niego dysocjacyjne zaburzenie tosamoci.
Nagle Brian pochyli si do przodu.
Czujesz wyrzuty sumienia? zapyta.
Czuj wyrzuty sumienia odpowiedzia natychmiast Tony, rwnie pochylajc si do
przodu bo nie tylko zmarnowaem ycie moim ofiarom, ale take sobie i mojej rodzinie.
Wszystkie te rzeczy, ktre mgbym zrobi w swoim yciu Kadego dnia czuj si okropnie z
tego powodu.
Tony spojrza na mnie.
Czy to wyznanie, e odczuwa wyrzuty sumienia, nie byo troch odklepane? Zaczem
si zastanawia. Spojrzaem na Tonyego. Czy oni to wczeniej przewiczyli? Czy to jest jakie
przedstawienie przygotowane specjalnie dla mnie? Gdyby Tony naprawd odczuwa wyrzuty
sumienia, czy nie powiedziaby: Czuj wyrzuty sumienia, bo nie tylko zmarnowaem ycie
sobie, ale take moim ofiarom? Czy taka kolejno nie byaby bardziej naturalna? A moe
kolejno bya taka jak trzeba? Nie potrafiem osdzi. Czy powinienem chcie, eby go
zwolnili? Nie powinienem? Skd mam mie pewno? Przyszo mi na myl, e by moe
powinienem dziaa na rzecz uwolnienia Tonyego za pomoc rnych publikacji tak, eby
wygldao, e prowadz krucjat w jego obronie, jednak robi to z zaoenia nieskutecznie.
Zasiewa ledwo widoczne ziarna wtpliwoci w swoich tekstach. Misterny plan.
Zorientowaem si, e mru oczy, jakbym chcia wywierci dziur w czaszce Tonyego i
zajrze do jego mzgu. Byem w najwyszym stopniu zaciekawiony, tak jak wtedy w Costa
Coffee, kiedy Deborah wrczya mi swj egzemplarz Bytu czy nicoci. Tony i Brian bez trudu
odgadli, co dzieje si w mojej gowie. Obaj odchylili si do tyu i patrzyli na mnie z
rozczarowaniem.

 Siedzisz tu jak jaki detektyw amator, prbujcy czyta midzy wierszami powiedzia
Brian.
Zgadza si przytaknem.
To samo robi psychiatrzy! wykrzykn Brian. Widzisz? Oni te s tylko
detektywami amatorami! Ale maj wadz, ktr wykorzystuj w komisji do spraw zwolnie
warunkowych. Kto taki jak Tony moe by przetrzymywany w nieskoczono, jeli tylko mia
pecha i le wypeni test Harea!
Przeznaczone na nasze spotkanie dwie godziny wanie miny. Stranik zawoa, e czas
si skoczy. Tony ledwie zdy powiedzie: Do widzenia, po czym posusznie pomkn przez
sal i znikn za drzwiami.

1 Niebezpieczne i Cikie Zaburzenia Osobowoci

2 The Apprentice (ang. dosow. Praktykant) amerykaskie reality show o wielu
lokalnych odmianach, w ktrym grupa osb rywalizuje o posad w korporacji i zwizan z ni
bardzo wysok pensj.

Czarno-biae sny psychopatw

To francuski psychiatra Philippe Pinel na pocztku XIX wieku jako pierwszy dostrzeg,
e istniej choroby psychiczne, ktre nie wi si z mani, depresj ani psychoz. Nazwa ten
przypadek manie sans delire obdem bez uroje. Stwierdzi, e ludzie, u ktrych mona go
zdiagnozowa, wydaj si na pierwszy rzut oka normalni, ale nie potrafi kontrolowa swoich
popdw i wykazuj skonno do przemocy. Dopiero w 1891 roku, kiedy niemiecki lekarz
J.L.A. Koch opublikowa prac Die psychopathischen Minderwertigkeiten, choroba ta zostaa
nazwana psychopati.
Dawniej w czasach przed Bobem Hareem funkcjonoway bardzo nieskomplikowane
definicje. Ustawa o zdrowiu psychicznym z 1959 roku obowizujca na terenie Anglii i Walii
opisuje psychopatw po prostu jako osoby cierpice na trwae zaburzenia psychiczne lub
niepenosprawno umysow (bez wzgldu na to, czy zdiagnozowano u nich upoledzenie
umysowe), ktrych nastpstwem jest wyjtkowo agresywne lub nieodpowiedzialne zachowanie i
ktre wymagaj leczenia lub podlegaj leczeniu.
Ju w pocztkowym okresie bada nad psychopati zgadzano si, e problem dotyczy
tylko jednego procentu spoeczestwa. Jednak chaos wywoywany przez psychopatw by tak
ogromny, e mg przemodelowa spoeczestwo i to w sposb zupenie niepodany. Tak jak
wtedy, gdy kto amie nog i koci zostaj le nastawione, a potem krzywo si zrastaj. Zatem
naglca staa si konieczno odpowiedzi na pytanie: jak leczy psychopatw?
Pod koniec lat szedziesitych mody kanadyjski psychiatra stwierdzi, e t odpowied
znalaz. Nazywa si Elliot Barker. Dzi niemal nikt nie pamita jego osobliwej historii, a
gwiazda Barkera niegdy tak jasna zdya ju zgasn. Jedyna dotyczca go wzmianka
pojawia si wspczenie w nekrologu pewnego potwornego seryjnego mordercy z Kanady a
przecie w przeszoci psychiatrzy ledzili eksperymenty Barkera z ogromnym
zainteresowaniem. Wydawao si, e lada moment dokona on niezwykego odkrycia.
Po tym, jak odwiedziem Tonyego i Essi, caymi tygodniami studiowaem artykuy
naukowe, eby zrozumie, czym jest psychopatia. Natknem si w nich na wzmianki o Elliocie
Barkerze wspominano o jego yczliwym, dziecicym, moe nawet troch osobliwym
idealizmie oraz chci podrowania do najdalszych zaktkw wyobrani; wszystko to
przejawiao si w podejmowanych przez niego prbach leczenia psychopatii. Jak dotd nie
spotkaem si z takimi sformuowaniami w adnych raportach na temat leczenia
psychiatrycznego kryminalistw. Zaczem wic wysya e-maile do Barkera i jego przyjaci.
Elliot zaszy si w domu i nie udziela adnych wywiadw napisa dawny kolega
Barkera, ktry nie chce, eby jego nazwisko zostao ujawnione. To cudowny czowiek, ktry
do dzi z entuzjazmem pomaga innym.
To, co zrobi Elliot Barker, nie da si porwna z niczym innym napisa Richard
Weisman, profesor nauk spoecznych na York University w Toronto, autor byskotliwego
artykuu na temat Barkera pt. Rozwaania na temat eksperymentu w Oak Ridge
przeprowadzonego na przestpcach cierpicych na zaburzenia psychiczne, zamieszczonego w
International Journal of Law nad Psychiatry. To bya niezwyka synteza wielu rnych
trendw kulturowych Kanady lat szedziesitych. Elliot mia szczcie, e dano mu zupenie

woln rk w jego improwizacjach.

Odtworzenie caej historii zwizanej z Oak Ridge stao si moj obsesj. Bezskutecznie
wysyaem kolejne e-maile, piszc: Szanowny Panie, zazwyczaj nie jestem tak uparty, prosz
przyj moje przeprosiny za to, e tym razem jest inaczej, i w kolejnym: Czy jest co, co mog
zrobi, eby przekona Pana do rozmowy ze mn?, i w jeszcze nastpnym Obiecuj, e to
bdzie mj ostatni e-mail, jeli nie otrzymam od Pana odpowiedzi.
To by ut szczcia. Podczas gdy inni potencjalni rozmwcy mogliby uzna tak dosy
fanatyczn determinacj za dziwn, a moe nawet denerwujc, Elliot i jego kolega (kiedy
pracujcy jako psychiatra w Oak Ridge) stwierdzili, e moje zaangaowanie jest wzruszajce. Im
bardziej ich nkaem, tym przychylniej na mnie patrzyli. W kocu omielili si nieco i zaczli
odpowiada na moje wiadomoci.
Wszystko zaczo si w poowie lat szedziesitych. Elliot Barker by wtedy dobrze
zapowiadajcym si psychiatr zaraz po studiach. Prbujc zdecydowa si na ktr ze cieek
kariery, zacz czyta czasopisma psychiatryczne, a w nich artykuy o pojawieniu si nowych,
radykalnych spoecznoci terapeutycznych, ktre odrzucay star hierarchi mdry terapeuta
niekompetentny pacjent i zastpoway j czym duo bardziej nowatorskim. Pomys
zaintrygowa go na tyle, e razem z on wzili poyczk z banku i wyruszyli w roczn podr
dookoa wiata, eby odwiedzi tyle takich miejsc, ile zdoaj.
W Palm Springs, w Kalifornii, Barker usysza o sesjach nagiej psychoterapii
odbywajcych si pod okiem psychoterapeuty Paula Bindrima. Sesje miay miejsce na terenie
hotelu, ktrego gocie (jak zapewnia prospekt reklamowy) mogli podziwia ogrom zieleni i
dzik przyrod, ale mieli te do dyspozycji udogodnienia orodka wypoczynkowego wysokiej
klasy. Wanie tam Bindrim prosi swoich ubranych od stp do gw klientw zupenie obcych
sobie ludzi, rekrutujcych si w wikszoci z kalifornijskiej klasy redniej i wyszej, wrd
ktrych nie brakowao wolnomylicieli i gwiazd filmowych eby najpierw przyjrzeli si sobie,
potem przytulili i pomocowali si ze sob, a na koniec, w ciemnoci, przy akompaniamencie
muzyki new age, opucili swoje wiee z ubra. Siedzieli pniej nago w krgu, wydajc z
siebie medytacyjne pomruki; startowali w dwudziestoczterogodzinnym maratonie nagiej
psychoterapii, w trakcie ktrego krzyczeli, wrzeszczeli, kali i wyznawali swoje najgbiej
skrywane lki i pragnienia. By to prawdziwy emocjonalny i duchowy rollercoaster.
Fizyczne obnaenie uatwia obnaenie emocjonalne i przyspiesza proces
psychoterapeutyczny tumaczy Bindrim odwiedzajcym go dziennikarzom.
Najbardziej kontrowersyjnym pomysem Bindrima byo wpatrywanie si w krocze.
Polegao to na tym, e jedna z osb uczestniczca w sesji na danie Bindrima kada si w
rodku krgu z nogami uniesionymi do gry. W tym czasie reszta uczestnikw miaa si
wpatrywa bywao, e caymi godzinami w jej genitalia i odbyt; Bindrim od czasu do czasu
wykrzykiwa: To wanie tam! To wanie tam tworz si nasze cholernie negatywne
uwarunkowania!.
Czasami instruowa uczestnikw, eby zwracali si bezporednio do swoich wasnych
genitaliw. Jane Howard, dziennikarka magazynu Life, ktra uczestniczya w jednej z sesji, w
ksice Please Touch: A Guided Tour of the Human Potential Movement (Dotknij. Przewodnik
Ruchu Potencjau Ludzkiego), wydanej w 1970 roku, przytoczya rozmow, jaka odbya si
midzy Bindrimem a uczestniczk o imieniu Lorna.
Powiedz Katy, co si dzieje w twoim kroczu nakaza Lornie Bindrim (Katy to imi
nadane waginie Lorny). Powiedz: Katy, wanie tego uywam, eby sra, sika, pieprzy si i
masturbowa.
Zapada pena zakopotania cisza.

 Myl, e Katy ju to wie odpowiedziaa w kocu Lorna.

Wiele osb, ktre zetkny si z kalifornijskim Ruchem Potencjau Ludzkiego, uwaao,
e naga psychoterapia to pjcie o krok za daleko, ale odbywajcy swoj podr ycia Elliot
uzna j za porywajc.

Sesja nagiej psychoterapii Paula Bindrima sfotografowana 1 grudnia 1968 przez Ralpha
Cranea.
Fot. Time & Life Pictures Getty Images Ralph Crane
Elliot ruszy dalej odwiedzi Turcj, Grecj, wschodni i zachodni Berlin, Japoni, Kore
i Hong Kong. Jak napisa mi w e-mailu, najbardziej inspirujcym dowiadczeniem byo dla niego
spotkanie w Londynie z R.D. Laingiem i D.G. Cooperem [legendarnymi radykalnymi
psychiatrami] i wizyta w Kingsley Hall, czyli prowadzonej przez nich spoecznoci
terapeutycznej dla schizofrenikw.
Jak si okazao, syn R.D. Lainga, Adrian, prowadzi kancelari prawn kilka ulic dalej od
mojego domu w pnocnym Londynie. Chcc zrozumie, co wpyno na pogldy Elliota,
zadzwoniem do niego i zapytaem, czy mgby opowiedzie mi co o Kingsley Hall.
Adrian Laing to zadbany mczyzna drobnej budowy. Ma twarz swojego ojca, ale nie tak
potne ciao.
W przypadku Kingsley Hall wane byo to, eby ludzie, ktrzy tam przebywali, mogli
przepracowa swoj chorob psychiczn. Mj ojciec wierzy, e jeli pozwolimy, aby proces
chorobowy naturalnie przechodzi przez wszystkie swoje stadia, nie ingerujc w niego w aden
sposb nie stosujc lobotomii, lekw, kaftanw bezpieczestwa ani innych okropnych rzeczy,
ktre byy wtedy na porzdku dziennym w szpitalach psychiatrycznych to w proces wyganie
sam z siebie, tak jak trip po LSD zawsze koczy si wtedy, kiedy substancja zostanie wydalona z
organizmu opowiada.
Co mg zobaczy Elliot Barker, kiedy odwiedza Kingsley Hall? zapytaem.
W niektrych pokojach na cianach udrapowano urzekajco pikne hinduskie tkaniny.
Schizofrenicy (a wrd nich Ian Spurling, ktry pniej projektowa kostiumy dla Freddiego
Mercuryego) taczyli, piewali, malowali obrazy, recytowali poezj, spdzali czas z
odwiedzajcymi ich sawnymi wolnomylicielami takimi jak Timothy Leary czy Sean Connery.
Adrian przerwa na chwil. Byy te inne, mniej pikne pokoje, jak na przykad gwniany
pokj Mary Barnes w piwnicy.
Gwniany pokj Mary Barnes? Znaczy najbrzydszy pokj w caym budynku?
Kiedy miaem siedem lat, po raz pierwszy odwiedziem Kingsley Hall. Ojciec
powiedzia do mnie: Pewna niezwyka osoba, mieszkajca w piwnicy, chce ci pozna.
Zeszlimy na d i pierwsze, co powiedziaem, to: Co tu tak mierdzi?
rdem smrodu bya chorujca od wielu lat na schizofreni Mary Barnes. To ona bya
uosobieniem konfliktu w Kingsley Hall. Laing darzy chorych psychicznie ogromnym
szacunkiem. Wierzy, e maj szczegln wiedz, jego zdaniem tylko oni rozumieli, e to
spoeczestwo ogarnite jest prawdziwym szalestwem. Ale mieszkajca w piwnicy Mary

Barnes nienawidzia swojej choroby. To bya dla niej mczarnia. Rozpaczliwie chciaa by
normalna.
Jej potrzeby zwyciyy. Laing i inni psychiatrzy z Kingsley Hall zachcali j, eby
cofna si do okresu dziecicego, w nadziei, e doronie raz jeszcze, tym razem jako osoba
zdrowa psychicznie. Ale druga cz planu si nie powioda. Mary wci chodzia naga,
rozsmarowywaa wasne ekskrementy po cianach i swoim ciele, komunikowaa si jedynie za
pomoc piskw i odmawiaa przyjmowania pokarmw, dopki nie przyszed kto, kto karmi j
butelk.
Zapach odchodw Mary Barnes okaza si prawdziwym problemem natury
ideologicznej powiedzia Adrian. Toczono na ten temat dugie dyskusje. Mary chciaa mie
prawo tarza si we wasnych odchodach, ale ich smrd narusza prawo pozostaych do wieego
powietrza. Spdzili mnstwo czasu, prbujc jako rozwiza t gwnian sytuacj.
A twj ojciec? zapytaem. Jak on si w tym odnajdywa?
Adrian odkaszln.
C skonstatowa Wad nieistnienia bariery midzy lekarzami a pacjentami byo
to, e w kocu kady stawa si pacjentem.
Zapada cisza.
Kiedy mylaem o Kingsley Hall, wyobraaem sobie, e kady stawa si tam lekarzem
powiedziaem. Wida moje zdanie na temat ludzkoci jest bardzo optymistyczne.
Mylisz si stwierdzi Adrian. Kady stawa si pacjentem. Kingsley Hall byo
dzikie. Panowa tam niezdrowy szacunek do szalestwa. Mj ojciec od razu si w tym pogry;
zwariowa, poniewa cz jego osobowoci bya kompletnie popieprzona. Pijastwo i dzikie
szalestwo tak byo w jego wypadku.
To potwornie przygnbiajce powiedziaem e czowiek, ktry znalaz si midzy
szalestwem a normalnoci, z natury bdzie skania si ku szalestwu.
Adrian pokiwa gow. Powiedzia, e gociom, midzy innymi Elliotowi Barkerowi, nie
ujawniano najstraszniejszego, na przykad gwnianego pokoju Mary Barnes czy pijackiego
obdu Lainga. Kierowano ich w stron pokoi z hinduskimi tkaninami, gdzie odbyway si
cudowne wieczorki poetyckie, w ktrych uczestniczy Sean Connery.
propos, czy udao im si w kocu znale rozwizanie tamtej gwnianej sytuacji?
Owszem odpowiedzia Adrian. Jeden z kolegw mojego ojca powiedzia: Chce
malowa i traktuje swoje gwno jak farb. Wic moe dajmy jej farby. Zadziaao.
Mary Barnes w kocu staa si sawn malark, ktrej prace czsto wystawiano. W latach
szedziesitych i siedemdziesitych powszechnie podziwiano jej malarstwo ukazujce szalone,
barwne, pene blu, skomplikowane i bujne ycie wewntrzne osoby chorej na schizofreni.
I smrd gwna ulotni si podsumowa Adrian.
Elliot Barker wrci z Londynu jego gowa staa si istnym tyglem radykalnych idei,
ktre zgromadzi w trakcie swojej wyprawy i zoy podanie o prac na oddziale dla
psychopatw w Szpitalu Psychiatrycznym dla Przestpcw Oak Ridge w Ontario. Czonkowie
zarzdu szpitala, bdc pod wraeniem jego niezwykej podry, przyjli go.
Psychopaci, ktrych spotka podczas pierwszych dni pracy w Oak Ridge, w niczym nie
przypominali schizofrenikw Lainga. Bez wtpienia byli chorzy psychicznie, ale trudno byo to
zauway. Wydawali si cakowicie normalni. To dlatego wydedukowa Elliot e ukryli
swoje szalestwo gboko pod fasad normalnoci. Gdyby tylko udao si jako wydoby ich
obd na powierzchni, by moe zdoaliby go przepracowa i odrodziliby si jako jednostki
zdolne do empatii. Druga moliwo bya dla niego trudna do zaakceptowania: jeli ich
osobowoci nie zostan radykalnie odmienione, ci modzi mczyni spdz cae swoje ycie w

uwizieniu.
Uzyska zgod kanadyjskiego rzdu na uycie duej porcji LSD (narkotyk otrzyma od
laboratorium na Uniwersytecie w Toronto Connaught Laboratories majcego rzdowe
pozwolenie na produkcj rodkw odurzajcych), osobicie wybra grup psychopatw
(wyselekcjonowano ich na podstawie kryterium zdolnoci werbalnych; w wikszoci byli to
modzi, inteligentni przestpcy w wieku od siedemnastu do dwudziestu piciu lat wyjania
Barker w padzierniku 1968 roku na amach Canadian Journal of Corrections), zaprowadzi ich
do, jak to nazywa, Kapsuy nieograniczonego kontaktu, czyli maego pokoju pomalowanego na
zielono, i poprosi o zdjcie ubra. To mia by prawdziwy przeom pierwszy na wiecie
maraton nagiej psychoterapii dla psychopatw.
Czas trwania tych dzikich, nagich, napdzanych psychodelikami sesji by imponujcy
jedenacie dni. Psychopaci, kiedy nie spali, kad spdzon tam chwil powicali na
podrowanie do najmroczniejszych zaktkw wasnego umysu, dziki czemu mieli
wyzdrowie. Nie byo tam niczego, co mogoby ich rozprasza telewizji, ubra, zegarkw czy
kalendarzy. Prowadzona bya za to nieustanna dyskusja (przynajmniej sto godzin kadego
tygodnia) na temat ich uczu. Jeli zgodnieli, zasysali jedzenie przez somki umieszczone w
cianach. Podobnie jak w przypadku sesji nagiej psychoterapii Paula Bindrima, byli zachcani do
eksplorowania najbardziej pierwotnych obszarw swojej emocjonalnoci mogli krzycze,
drapa ciany, zwierza si sobie ze swoich zakazanych seksualnych pragnie, nawet jeli, jak
ujmowa to wewntrzny raport Oak Ridge z tamtego okresu, znajdowali si wtedy w stanie
seksualnego pobudzenia.
Przypuszczam, e takie dowiadczenie byoby duo przyjemniejsze w orodku
wypoczynkowym w Palm Springs ni w odpowiednio zabezpieczonym obiekcie dla
psychopatycznych mordercw.
Elliot nie uczestniczy bezporednio w sesji; obserwowa j przez lustro weneckie. Nie
uwaa siebie za kogo, kto leczy psychopatw. Jego zdaniem, to oni niszczyli mieszczaskie
konstrukty tradycyjnej psychoterapii i stawali si psychiatrami dla siebie nawzajem.
W eksperymencie pojawiy si niezamierzone osobliwoci. Niedogodnoci, ktrej Elliot
nie mg unikn, byli przychodzcy na oddzia gocie. W ramach rzdowej inicjatywy
walczcej ze stereotypami na temat szpitali psychiatrycznych okoliczna modzie tumnie
zwiedzaa Oak Ridge. Dla Elliota stanowio to powany problem. Skd mg mie pewno, e
obecno intruzw nie zniszczy tej niesamowitej atmosfery, ktrej stworzenie zajo mu cae
miesice? I wtedy dozna olnienia. Zdoby kilka przeraajcych fotografii przedstawiajcych
osoby, ktre popeniy samobjstwo w wyjtkowo makabryczny sposb, na przykad strzelajc
sobie w twarz, i powiesi je na szyjach odwiedzajcych. Teraz, na ktregokolwiek z goci jaki
psychopata by nie spojrza, trafia na potworny widok.
Wczesne raporty Elliota byy przygnbiajce. W Kapsule panowaa napita atmosfera.
Psychopaci wrogo gapili si na siebie. Zdarzay si dni, kiedy nikt nie odzywa si sowem.
Niektrzy szczeglnie nielubiani w grupie pacjenci odmawiajcy wsppracy byli zmuszani
przez swoich psychopatycznych kolegw do uczestnictwa w subprogramie, w ktrym musieli
intensywnie dyskutowa na temat: Dlaczego nie mam ochoty intensywnie dyskutowa?. Inni
czuli si uraeni tym, e kazano im nosi dziewczce sukienki (wymylona przez psychopatw
kara za brak aktywnego uczestnictwa w programie). Co wicej, adnemu z nich nie byo w smak,
e spojrzawszy ku grze, widzia jakich nastolatkw, ktrzy gapili si na nich z ciekawoci
przez okno i ktrym na szyjach dynday wielkie fotografie ze scenami mierci. Wydawao si
wic, e cay program skazany jest na niepowodzenie, mimo szlachetnych intencji jego twrcy.
***

Udao mi si namierzy byego pacjenta Oak Ridge, ktrego Elliot namwi do udziau w
programie. Obecnie Steve Smith jest wacicielem fabryki pleksiglasu w Vancouver. Wiedzie
udane, zwyke ycie. Ale wtedy, pod koniec lat szedziesitych, by nastoletnim wczg,
skazanym na trzydziestodniowy pobyt w Oak Ridge zim 1968 roku, po tym jak ukrad
samochd, bdc pod wpywem LSD.
Pamitam, jak Elliot Barker wszed do mojej izolatki opowiada Steve. By
czarujcy, bardzo agodny. Obj mnie ramieniem. Zwraca si do mnie po imieniu. Po raz
pierwszy kto uywa mojego imienia w tym miejscu. Zapyta, czy nie podejrzewaem kiedy u
siebie choroby psychicznej. Powiedziaem, e nie. W odpowiedzi usyszaem: No trudno, musz
ci to powiedzie. Uwaam, e jeste bardzo sprytnym psychopat. Chciabym, eby wiedzia, e
ludzie tacy jak ty siedz tu ju przeszo dwadziecia lat. Ale mamy program, ktry moe pomc
ci wyzdrowie. Miaem wtedy tylko osiemnacie lat, ukradem samochd, wic nie byem
przestpc stulecia. Zamknli mnie w pokoju o cianach obitych gbk na jedenacie dni z band
psychopatw; kady z nas nafaszerowany by skopolamin [rodzaj halucynogenu] i wszyscy si
na mnie gapili.
Co ci powiedzieli?
e s tu, eby mi pomc.
Co najlepiej pamitasz ze swojego uczestnictwa w programie? zapytaem Stevea.
Kiedy tam byem, miaem zaburzenia wiadomoci, majaczyem. Pewnego razu, kiedy
odzyskaem przytomno, zobaczyem, e zacignli mnie do Petera Woodcocka.
Kto to jest Peter Woodcock?
Sprawd sobie w Wikipedii doradzi mi Steve.
Peter Woodcock (ur. 5 marca 1939) kanadyjski seryjny morderca i gwaciciel dzieci.
Bdc nastolatkiem, zamordowa troje dzieci w 1956 i 1957 roku w Toronto. Zosta pojmany w
1957 roku. Uznano, e jest niepoczytalny, i umieszczono go w Oak Ridge, szpitalu
psychiatrycznym w Penetanguishene (prowincja Ontario).
Wikipedia
Brzmi do nieprzyjemnie powiedziaem. O, wanie znalazem film z jego
wywiadem.
Peter Woodcock: auj, e te dzieci umary, ale czuem si wtedy jak Bg. Miaem
bosk wadz nad innym czowiekiem.
Dziennikarz: Dlaczego to byo dla ciebie wane?
Peter Woodcock: Bo sprawiao mi przyjemno. Inne rzeczy prawie w ogle nie
sprawiay mi przyjemnoci. Duszc dzieci, odczuwaem gbok przyjemno. I czuem, e co
osignem. Poniewa to byo takie cudowne, chciaem zrobi to jeszcze raz. Wic zaczem
szuka kolejnej okazji.
Dziennikarz: Ludzie bd przeraeni, syszc, e traktowae to jak osignicie.
Peter Woodcock: Wiem. Przepraszam. Ale to nie jest przeznaczone dla wraliwych uszu.
To straszna opowie. Jestem absolutnie szczery.
The Mask of Sanity
film dokumentalny produkcji BBC
Dlaczego zacignli ci do Petera Woodcocka? zapytaem ponownie.
By moim opiekunem; mia si upewni, e bezpiecznie przeszedem swj trip.

 Co ci powiedzia?
e jest tu, eby mi pomc.
Tylko tyle powiedzia mi Steve na temat czasu spdzonego z Peterem Woodcockiem.
Opisa go jako krtki koszmar peen halucynacji. Ale kiedy kilka miesicy pniej, w marcu
2010 roku, wysaem do niego e-mail z pytaniem, czy sysza o niedawnej mierci Woodcocka,
odpisa mi: Przechodz mnie ciarki. Niech to szlag! Czuem gbok wi z tym potworem,
cho wcale tego nie chciaem. Wytatuowalimy sobie na przedramieniu taki sam kwiat.
Zrobilimy to razem to by typowy wizienny tatua.
Robienie sobie identycznych tatuay razem z kim, kto zabi kilkoro dzieci, to wanie
jedna z tych pokrconych rzeczy, ktre dziay si w Oak Ridge, jak napisa mi Steve. Oak Ridge
miejsce, gdzie nic nie miao sensu, gdzie rzeczywisto bya znieksztacona przez LSD, gdzie
otaczajcy ci psychopaci drapali paznokciami ciany, gdzie kady cierpia z powodu deprywacji
snu, a Elliot Barker obserwowa to wszystko przez weneckie lustro.
Jednak w kocu, po upywie kilku miesicy, zaczo si dzia co niespodziewanego. Ta
przemiana zostaa uchwycona przez dokumentalist z telewizji CBC, Norma Perryego, ktry
zosta zaproszony przez Elliota do Oak Ridge w 1971 roku i zrobi niezwykle poruszajcy film.
Bezwzgldni modzi przestpcy zmieniaj si na naszych oczach. Przebywajc w Kapsule, ucz
si troszczy o siebie nawzajem.
Uwielbiam twj sposb mwienia wyznaje jeden drugiemu. W jego gosie sycha
prawdziw czuo. Pozwalasz zdaniom pyn, jakby posiada na wasno wszystkie sowa na
wiecie. S tylko twoje, a ty kaesz im taczy.
Widzimy Elliota w jego biurze, wyraz zachwytu na jego twarzy jest wrcz rozdzierajcy.
Prbuje to jako ukry, przywdzia mask profesjonalizmu, ale wida, co si z nim dzieje. Jego
psychopaci staj si delikatni. Niektrzy nawet prosz swoje komisje do spraw zwolnie
warunkowych, eby nie wypuszcza ich, dopki nie zakocz terapii. Wadze s zdumione.
Przecie pacjenci nigdy nie prosz o to, eby ich nie wypuszcza.
W poowie lat siedemdziesitych miejsce stworzone w Oak Ridge stao si wrcz zbyt
pikne. Doszo do tego, kiedy Elliot zmczony, troch wypalony, spragniony odpoczynku
ustpi na chwil ze stanowiska i stery przej mody utalentowany psychiatra Gary Maier.
Personel Oak Ridge nie chce rozmawia na temat tego, co wydarzyo si pod jego rzdami. Nie
by drugim Elliotem, to na pewno napisa mi w e-mailu jeden z pracownikw szpitala, ktry nie
chcia, eby ujawniono jego nazwisko. Elliot wyglda bardzo elegancko mimo swoich nieco
osobliwych pogldw na leczenie, z kolei Gary by dugowosym hipisem w sandaach.
Obecnie Gary Maier mieszka w Madison, w stanie Wisconsin. Przeszed na emerytur,
ale wci pracuje jako psychiatra w dwch tamtejszych wizieniach o zaostrzonym rygorze.
Kiedy spotkaem si z nim na niadaniu w Ambassador Hotel w centrum Milwaukee,
opowiedzia mi, w jaki sposb dowiedzia si o programie Elliota. Stao si to na sponsorowanym
przez rzd spotkaniu rekrutacyjnym dla absolwentw psychiatrii. Jednym z mwcw by tam
Barry Boyd, ktry kierowa Oak Ridge. Wychwala Elliota przed zgromadzon publicznoci pod
niebiosa i opisywa jego liczne sukcesy.
Na przykad spraw Matta Lamba powiedzia Gary. Ten cay Matt Lamb by
morderc
(W styczniu 1967 roku dziewitnastoletni Mat schowa si za drzewem w pobliu
przystanku autobusowego w Windsorze, w prowincji Ontario, kiedy grupa modych ludzi
przechodzia w pobliu. Po chwili wyskoczy zza drzewa i nie mwic nawet sowa, zacz do
nich strzela. Zginy dwie osoby: dwudziestoletnia kobieta i dwudziestojednoletni mczyzna).
a kiedy spytano go, jak si czu, zabijajc obcych sobie ludzi, powiedzia, e

przypominao mu to rozgniatanie robakw. By jedn z gwiazd Elliota, cho to nie jest chyba
dobre okrelenie. W kadym razie cechowa go, jak kadego psychopat, ogromny chd
emocjonalny Mimo to wydawao si, e skorzysta na tym programie i sta si nieco bardziej
ciepy.
Kiedy Barry Boyd przypomnia histori Matta Lamba na spotkaniu rekrutacyjnym,
niektrzy z absolwentw psychiatrii a westchnli, syszc, e jest on teraz wolnym czowiekiem
ywym dowodem na skuteczno Kapsuy uznanym za wyleczonego w 1973 roku, i e
mieszka z Elliotem i jego rodzin na farmie, gdzie spokojnie spdza swoje dni, malujc na biao
ogrodzenia i zastanawiajc si nad swoj przyszoci. Nie sprawia ju kopotw, jednak
wszyscy byli przekonani, e przeznaczeniem psychopatw jest pogrenie si w yciowym
chaosie. Zaproszenie Matta Lamba do wasnego domu byo ze strony Elliota dowodem
ogromnego zaufania, tak jakby pogromca dzikich zwierzt zamieszka ze swoim lwem.
Gary nie wzdycha. Klasn w donie zachwycony. Pod koniec spotkania podszed do
Barryego Boyda.
Jeli mielibycie kiedy jaki wakat w Oak Ridge zacz.
Tak si skadao, e Elliot szuka akurat wsppracownika i kilka tygodni pniej
zaproponowa to stanowisko Garyemu. Tego wieczoru Gary mia spontaniczne doznanie
przebywania poza swoim ciaem. Potraktowa to jako znak, e jego decyzja jest suszna.
Jak si czue pierwszego dnia w pracy? zapytaem.
Jak w domu odpowiedzia.
Gary ma napakowane, muskularne ciao wiziennego stranika, ale take kozi brdk i
oczy szedziesiciosiedmioletniego hipisa. Powiedzia mi, e wtedy postrzega mczyzn
przebywajcych w Oak Ridge jako yczliwe dusze poszukujce swojego miejsca na ziemi, tak
jak on sam. Patrzy im w oczy i nie czu strachu.
Kiedy patrzysz komu w oczy, to jakby sta przed zamknitymi drzwiami powiedzia
Gary. Potraktuj to jak okazj, eby w te drzwi zapuka. Jeli kto nie chce ci otworzy, ski mu
gow i powiedz: W porzdku. Poczekam, a bdziesz gotowy.
Co jest za tymi zamknitymi drzwiami? zapytaem.
Wolno odpowiedzia Gary.
Oak Ridge naprawd byo miejscem, gdzie mona byo poczu si wolnym, zapewnia
mnie Gary.
Pewnemu facetowi bardzo spodoba si drugi facet, pacjent innego oddziau, ktrego
zobaczy na dziedzicu. Codziennie wic opuszcza swoje ciao, przechodzi przez ciany,
uprawia z tamtym seks i wraca do wasnej izolatki. Wszyscy mwilimy mu, e moe bez obaw
robi to dalej, o ile jest delikatny. Na bieco informowa mnie o ich poyciu. Ale nie mam
pojcia, jak si czu ten drugi Gary zamia si smutno. Nie wracaem do tych wspomnie ju
od bardzo dawna doda.
To byy najlepsze dni w yciu Garyego. Wiedzia, jak leczy swoich pacjentw.
Szczerze wierzyem, e wykonuj prac, ktrej wikszo kanadyjskich psychiatrw nie
mogaby si podj powiedzia.
Administracja szpitala ufaa Garyemu na tyle, e pozwalaa mu testowa zupenie nowe
rozwizania na przykad Dream Group.
Ludzie ni, a ja chciaem uchwyci to, co dzieje si w ich snach. Wic zanim pacjenci
udali si do swoich ek, chwytali si za rce i powtarzali: Pozwlcie mi przeywa moje sny
razem z t spoecznoci. Potem w ciszy kadli si spa i nili.
Kiedy si obudzili, szli prosto do swojej grupy zajmujcej si snami, w ktrej byo tyle
samo schizofrenikw co psychopatw.

 Problem polega na tym powiedzia Gary e sny schizofrenikw byy niesamowicie

sugestywne kady sen natomiast psychopaci mieli szczcie, jeli w ogle co im si
przynio.
Czemu schizofrenicy ni wicej ni psychopaci? zapytaem.
Nie wiem rozemia si Gary. Wryo mi si za to w pami, e sny schizofrenikw
s zazwyczaj kolorowe. Im bardziej intensywny sen, tym bardziej prawdopodobne, e bdzie
kolorowy. Sny psychopatw, jeli ju jakie mieli, byy czarno-biae.
Wszystko to tworzyo pewn nierwnowag si.
Na zwykych grupowych spotkaniach schizofrenicy schodzili na drugi plan, tymczasem
tu biedni psychopaci musieli siedzie i wysuchiwa schizofrenikw, opowiadajcych sen numer
jeden, sen numer dwa, sen numer trzy.
Kiedy nadszed czas, w ktrym pacjenci mogli gosowa, czy chc kontynuowa
spotkania grupy zajmujcej si snami, schizofrenicy byli za, ale psychopaci zdecydowanie si
temu sprzeciwili i w kocu wygrali.
Zagosowali tak tylko z powodu walki o wadz? zapytaem.
Tak, chodzio gwnie o to powiedzia Gary poza tym kto miaby ochot
wysuchiwa nudnych snw schizofrenikw?
Byo jeszcze zbiorowe mantrowanie.
Robilimy to po lunchu. piewalimy Om przez jakie dwadziecia pi minut. To
byo takie przyjemne dla pacjentw. Odzia przypomina kabin pogosow; wkrtce pacjenci
zaczli piewa Om na gosy! Gary przerwa na chwil. Odwiedzali nas czasem psychiatrzy
spoza naszego szpitala. Ktrego dnia pewna lekarka, ktra przebywaa z nami w trakcie
mantrowania, zerwaa si jak oparzona i wybiega z pokoju. Znalelimy j na korytarzu.
Powiedziaa nam: Siedzc w tym pokoju, czuam si, jakby w moj stron zmierza pocig
towarowy. Musiaam si stamtd wydosta.
Wpada w panik?
Tak, wpada w panik. Mylaa, e traci kontrol i e zostanie w jaki sposb
zaatakowana.
We wci bardzo ywych wspomnieniach Garyego delikatni psychopaci ucz si i
rozwijaj, a gupkowaci psychiatrzy i stranicy spiskuj, jak to wszystko popsu. Tak si wanie
stao, kiedy, jak opowiada Gary, sprawy zaszy za daleko i kiedy wszyscy w Oak Ridge dotarli
do jdra ciemnoci.
Kierunek rozwoju sposobw leczenia budzi oglne zaniepokojenie. Sposb stosowania
LSD uleg zmianom w porwnaniu z pocztkowo zatwierdzonym podejciem; pojawiy si take
nawizania do mistycyzmu. Uprzejmie prosz o wyeliminowanie tych zmian z Paskiego
programu.
Notatka subowa
dyrektora Oak Ridge Barryego Boyda
skierowana do Garyego Maiera,
11 sierpnia 1975
Sam widziae t notatk powiedzia Gary.
Co si stao?
Westchn.
Wic tak zacz.
Gary poprosi mnie, ebym zastanowi si, co si dzieje, kiedy kto niewane w jakim
wieku jedzie do swoich rodzicw na wita Boego Narodzenia. Niewane jak mdrzy i

refleksyjni stalimy si w dorosym yciu, dwa dni wit z rodzicami i cofniesz si do poziomu
najgbszej rodzinnej patologii.
Z tym samym problemem zetkn si w Oak Ridge. Dawalimy tym facetom LSD. Mieli
swoje maratony w weekendy i naprawd si zmieniali, ale potem wracali na oddzia oglny, a
tam nikt nie by gotowy na ich zmian. Wic od razu si cofali.
Dwa kroki do przodu, dwa kroki do tyu. Gdyby tylko cay oddzia oglny kady
psychopata, ktrego tam przyjli mg osign to metafizyczne owiecenie w tym samym
czasie
I wreszcie do Garyego dotaro wsplny trip po LSD! Byo to rozwizanie radykalne,
ale konieczne; jedyny sposb na zlikwidowanie gbokiej patologii na tym oddziale.
Uwaaem ten pomys za ukoronowanie moich dokona powiedzia Gary. Da
kademu z nich szans na rytua przejcia z wykorzystaniem LSD w tym samym czasie. Lub na
przestrzeni zaledwie kilku dni. C, nie spodobao si to pracownikom ochrony. Przyszli do
pracy, a ja powiedziaem im: Zostawcie tych goci w spokoju.
Zjeeni, rozzoszczeni, niepewni tego, co si stanie, stranicy zmuszeni byli wycofa si,
kiedy dwudziestu szeciu seryjnych mordercw i gwacicieli rozbiego si po oddziale; wszyscy
naraz, wszyscy z mzgami na LSD.
Prawdopodobnie niezbyt dobrze to rozegraem przyzna Gary. Myl, e stranicy
stracili wtedy swoj tosamo. Ci ze zwizku zawodowego pomyleli pewnie, e mam zamiar
ich zwolni
Kilka dni pniej Gary otrzyma ostrzegawcz notatk subow. Niedugo po tym
pojawi si jak zwykle w pracy i odkry, e jego klucz nie pasuje ju do zamkw stranicy
wymienili je w nocy. Jeden z nich przez kraty powiedzia Garyemu, e zosta zwolniony i ma si
ju nigdy wicej nie pokazywa w Oak Ridge.
I bardzo dobrze podsumowa Gary, przesuwajc widelcem po talerzu to, co zostao z
jego niadania. Byem gotw, eby rusza przed siebie.
Po odejciu Garyego Elliot dalej zdobywa zwolennikw w wiecie kryminologii i
psychiatrii. By moe naprawd udao mu si osign co, czego nie osign nikt inny: Przez
pierwszych trzydzieci lat istnienia Oak Ridge nikt, na kim ciy zarzut przestpstwa
zagroonego kar mierci, nie zosta std zwolniony opowiada twrca filmw dokumentalnych
Norm Perry. Jednak teraz pojawia si nadzieja, e tutejsi pacjenci wydostan si z tego
psychicznego wizienia obojtnoci; wizienia, w ktrym w mniejszym lub wikszym stopniu
przebywamy my wszyscy. Leczymy tych, ktrzy zabijali i gwacili w trakcie swojej choroby
psychicznej leczymy ich, aby mogli sta si nie tylko niegronymi, ale take poytecznymi
czonkami spoeczestwa.
Za swoich najlepszych przyjaci Elliot uwaa byych pacjentw Oak Ridge (tak
powiedzia swoim ssiadom). Jego ojciec by agresywnym alkoholikiem, katujcym ca rodzin,
i popeni samobjstwo, kiedy Elliot mia dziesi lat. Zastanawiaem si, czy to wanie dlatego
powici swoje ycie uczeniu psychopatw wraliwoci na innych. Jego pacjentw rzeczywicie
zwalniano z Oak Ridge. Elliot utrzymywa kontakt z wieloma z nich, zaprasza ich do siebie na
farm w Midland, gdzie razem grali w squasha, stawiali poty i siali zboe.
Kiedy wrciem do Londynu i zaczem ukada wszystkie fragmenty tej historii w
cao, byem zachwycony osigniciami Elliota. Byo mi ogromnie przykro z powodu
uwizionego w Broadmoor Tonyego. Tylu psychopatycznych mordercw, ktrzy mieli szczcie
dosta si pod opiek Elliota i Garyego, zostao wyleczonych i uwolnionych Dlaczego w
Broadmoor nie korzystano z pomysw Elliota? Oczywicie, e byy troch przestarzae, ckliwe,
naiwne i by moe zbyt czsto wymagay stosowania halucynogenw, ale na pewno byy lepsze

ni zamykanie kogo w szpitalu na zawsze, bo le wypad w jakim tecie osobowoci.

***
Dowiedziaem si czego, co mnie zafascynowao na pocztku lat dziewidziesitych
dwch badaczy przeprowadzio szczegowe badania wskanikw recydywy na przestrzeni
dugiego okresu u psychopatw, ktrzy brali udzia w programie Elliota i powrcili na ono
spoeczestwa. Publikacja tych bada z pewnoci bya wyjtkow chwil dla Elliota, Garyego i
Kapsuy. W normalnych okolicznociach szedziesit procent kryminalistw zdiagnozowanych
jako psychopaci wraca na drog przestpstwa. A jak byo z psychopatami Elliota i Garyego?
Osiemdziesit procent.
Kapsua sprawiaa, e stawali si jeszcze gorsi.
Cecila Gillesa uznano za wyleczonego i zwolniono ze szpitala po wielu miesicach
intensywnej terapii. Nie mino nawet kilka dni, a zapa przypadkow czternastoletni
dziewczynk, napastowa j seksualnie i zrzuci nieprzytomn z mostu nad strumieniem. Udao
jej si doczoga do najbliszego domu i wej do rodka przez okno. Tamtej nocy znalezion j
lec na kuchennej pododze. Przeya, ale uderzajc gow o dno strumienia odniosa powane
obraenia.
Joseph Fredericks zosta zwolniony z Oak Ridge w 1983 roku. Kilka tygodni pniej
zaatakowa noem nastolatk i zgwaci dziesicioletniego chopca. Rok pniej wypuszczono go
ponownie; zaatakowa wtedy jedenastolatka. Cztery lata po tym zdarzeniu zosta wypuszczony na
wolno po raz trzeci i od razu skierowa swoje kroki do centrum handlowego Shoppers World.
Uprowadzi stamtd, a pniej zgwaci jedenastoletniego Christophera Stephensona. Chopiec
napisa list do swoich rodzicw: Kochana Mamo i kochany Tato, pisz do Was.
Tu list si urywa. Kiedy policja schwytaa Fredericksa, ten pokaza im ciao Christophera
i zapyta: By takim miym chopcem. Dlaczego musia umrze?.
Matt Lamb, ktrego Gary opisa jako gwiazd Elliota, dokona swojego ywota w mniej
niefortunnych okolicznociach. Malujc ogrodzenia na farmie Elliota i rozmylajc o swojej
przyszoci, postanowi, e zostanie onierzem. Izraelska armia odrzucia jego zgoszenie,
poniewa by psychopat (Widzisz? Maj standardy skomentowa Gary). Natomiast armia
rodezyjska przyja go z otwartymi ramionami. Zgin w strzelaninie ze zwolennikami Roberta
Mugabego.
Najbardziej dyskredytujce dla tego programu byo to, co zrobi wielokrotny morderca
dzieci, Peter Woodcock, z ktrym tak siln wi odczuwa Steve Smith. Woodcock latem 1991
roku otrzyma swoj pierwsz trzygodzinn przepustk. Jego psychiatrzy nie wiedzieli, e
dziesi minut z tych trzech godzin (od 15.10 do 15.20) postanowi przeznaczy na zabjstwo
Dennisa Kerra, kumpla ze szpitala, ktry odrzuci jego zaloty. Zwabi go do lasu za szpitalem i
zada mu okoo stu ciosw ostrym narzdziem.
Zrobiem to wyjania podczas procesu eby zobaczy, co z ludzkim ciaem moe
zrobi siekiera. Kerr zmar w wyniku ran siekanych gowy i szyi.
Dziennikarz: Co si dziao wtedy w twojej gowie? To przecie by kto, kogo kochae.
Woodcock: Byem ciekawy. I zy, bo da mi kosza.
Dziennikarz: Dlaczego uwaae, e kto powinien zgin z powodu twojej ciekawoci?
Woodcock: Po prostu chciaem wiedzie, jak to jest kogo zabi.
Dziennikarz: Przecie zabie ju troje ludzi.
Woodcock: Ale to byo lata, lata, lata temu.
Najbardziej przeraajcy w caym wywiadzie by moment, w ktrym Woodcock przyzna,
e program Elliota i Garyego czciowo przyczyni si do tego, co zrobi, poniewa dziki

niemu nauczy si, jak by sprytniejszym psychopat. Wszystkie te pogawdki na temat empatii
byy znakomit instrukcj, jak j udawa.
Nauczyem si sprawniej manipulowa innymi i ukrywa najbardziej niewaciwe
uczucia powiedzia.
Program Oak Ridge zosta zakoczony. Elliot Barker ugi si pod ciarem dowodw,
ktre wiadczyy na niekorzy jego yciowego dorobku zawodowego. Zosta przewodniczcym
Kanadyjskiego Stowarzyszenia na rzecz Przeciwdziaania Przemocy Wobec Dzieci (Canadian
Society for the Prevention of Cruelty to Children) i zaj si udzielaniem pomocy dzieciom
psychopatw.
Zawsze czuem, e Elliot ma serce na waciwym miejscu napisa mi w e-mailu jego
byy kolega, ktry nie chcia by wymieniany z nazwiska i ktry nadal pracuje w szpitalu Oak
Ridge. Sta si przedmiotem ostrej krytyki z powodu goszonych idei i stosowanych metod, by
take pozywany o bdy w leczeniu. Tak, dobrze si Pan domyla: przez psychopatw
szukajcych okazji, eby zarobi. Ale Bob Hare i my zawsze zgadzalimy si co do tego, e
psychopaci rodz si psychopatami. Nie staj si nimi z winy despotycznych matek i sabych
ojcw.
No to mam szczcie odpisaem. Bo ja jestem sabym ojcem, a moja ona jest
despotyczn matk.

Jak rozpozna psychopat

Mieli tam psychopatw biegajcych nago i opowiadajcych o swoich uczuciach!
zamia si Bob Hare. Psychopatw wylegujcych si na poduchach! Psychopatw
odgrywajcych terapeutw dla swoich kumpli!
Pokrci gow nad idealizmem przebijajcym z tych pomysw.
Niewiarygodne doda.
Tego sierpniowego wieczoru umwiem si na drinka z Bobem Hareem w barze hotelu
pooonego w sielskim hrabstwie Pembrokeshire w zachodniej Walii. Hare wyglda troch
dziko, mia siwotawe wosy i przekrwione oczy, jakby cae ycie spdzi na wojnie, walczc z
przeraajcymi siami za psychopatami. To byo ekscytujce w kocu go pozna. Podczas gdy
nazwiska Elliota Barkera i Garyego Maiera niemal zupenie odeszy w niepami, zachowane
jedynie w szczegowych raportach opisujcych niebezpiecznie idealistyczne metody leczenia z
zamierzchej przeszoci, Hare jest wpywowym naukowcem.
Ministerstwa sprawiedliwoci i komisje do spraw zwolnie warunkowych na caym
wiecie uznay za suszn jego opini, e psychopatw nie da si wyleczy i e naley ich usun
ze spoeczestwa, diagnozujc ich najpierw skal obserwacyjn, ktrej opracowaniu powici
swoje ycie. S te inne skale skonnoci psychopatycznych, ale jak dotd t stosuje si
najczciej. To wanie jej uyto do zdiagnozowania Tonyego z Broadmoor, przez co ostatnie
dwanacie lat spdzi w zamkniciu.
Bob Hare uwaa program Oak Ridge za oczywisty dowd na to, e psychopatom nie
mona ufa. Zacznij uczy ich empatii, a perfidnie potraktuj to jak kurs jej symulowania, ktry
potem wykorzystaj dla wasnych nikczemnych celw. Kady, kto zapozna si z programem
Oak Ridge, dochodzi do tego samego wniosku. To znaczy kady z wyjtkiem Garyego Maiera.
Taa przyzna Gary. Chyba niechccy pokazalimy im, jak jeszcze skuteczniej
wpywa na innych ludzi. Zawsze istniao takie niebezpieczestwo. Ale przecie w naszym
programie radzili sobie cakiem dobrze
Oni dobrze sobie radzili, a jego nagle zwolniono.
Wydaje mi si, e kiedy zobaczyli, jak zosta potraktowany ich lider, poczuli si
uprawnieni do dziaania. Pomyleli zapewne: Co to ma by, do cholery?! i spoeczestwo
oberwao rykoszetem skonstatowa Gary.
Gary uwaa, e niektrzy psychopaci wciekli si i zaczli zabija, eby da wadzom
nauczk takie s skutki, kiedy zwalniasz kogo tak wizjonerskiego jak Gary Maier.
Mwi mi to tak, jakby si broni, smutny, a zarazem cakowicie pewny swoich racji.
Nagle zrozumiaem, ile gwatownych uczu pojawia si midzy terapeut a jego pacjentem i jak
dysfunkcyjna moe by czasem ich relacja.
Wczeniej wysaem do Boba Harea e-mail z pytaniem, czy si ze mn spotka. Odpisa
mi, e bdzie prowadzi trzydniowe szkolenie stacjonarne ze stosowania swojej skali dla grupy
psychiatrw, pracownikw opieki spoecznej, psychologw, stranikw wiziennych, profilerw
kryminalnych oraz naukowcw zajmujcych si neuroobrazowaniem i e jeli wpac szeset
funtw opaty rejestracyjnej bd na nim mile widziany. Doda, e opata nie zawiera ceny
trzydziestostronicowej skali obserwacyjnej, ktra kosztuje dodatkowe trzysta szedziesit jeden

funtw i trzydzieci jeden pensw. Wynegocjowaem z jego biurem znik dla pracownikw
mediw, zapaciem czterysta funtw i pozostawao mi ju tylko czeka na spotkanie.
To by poniedziakowy wieczr przed pierwszym dniem kursu i uczestnicy krcili si po
okolicy. Niektrzy, zaszczyceni tym, e znajduj si w tym samym pokoju co Bob Hare,
podchodzili do niego i prosili o autograf. Inni przygldali mu si sceptycznie z dystansu. Jedna z
pracowniczek socjalnych powiedziaa mi wczeniej, e wysa j tu jej pracodawca, ale nie jest z
tego zadowolona. Tumaczya, e to niesprawiedliwe skazywa kogo na ycie ze straszn
diagnoz psychopatii tylko dlatego, e nie wypad dobrze w tecie Harea (To prawdziwe
pitno podsumowaa). Dawniej to byo proste. Jeli kto by agresywnym przestpc,
niepotraficym kontrolowa swoich popdw uznawano go za psychopat. Skala Obserwacyjna
Harea jest duo bardziej podchwytliwa. Stosowanie jej to czytanie midzy wierszami,
interpretowanie doboru sw i konstrukcji zda, bawienie si w detektywa-amatora
powiedziaa.
Opowiedziaem Bobowi o jej sceptycyzmie i dodaem, e do pewnego stopnia sam go
podzielam, prawdopodobnie z powodu duej iloci czasu spdzonego ostatnio ze scjentologami.
Spojrza na mnie ponuro.
Zobaczymy, co powiesz pod koniec tygodnia stwierdzi.
Tak czy inaczej odrzekem jak to wszystko zaczo si w twoim przypadku?
Zmierzy mnie wzrokiem. Wiedziaem, co sobie myli: Jestem zmczony. Opowiadanie
tej historii bdzie mnie kosztowao sporo energii. Czy ten czowiek jest tego warty?.
Westchn. Po czym zacz mwi.
W poowie lat szedziesitych, kiedy Elliot Barker tworzy swoj Kapsu
nieograniczonego kontaktu w Ontario, Bob Hare by psychologiem wiziennym w Vancouver.
Pracowa w British Columbia Penitentiary wizieniu o zaostrzonym rygorze. Obecnie jest to
poczenie baru i restauracji o wiziennym wystroju, gdzie posiki podaj kelnerzy ubrani w
pasiaki, a nazwy da to imiona i nazwiska synnych skazacw. Dawniej panoway tam jednak
trudne warunki, a wizienie miao z reputacj.
Bob, podobnie jak Elliot, uwaa, e psychopaci, ktrymi si zajmowa, ukryli swoje
szalestwo za fasad normalnoci, ale nie by takim jak on idealist. Chcia wykrywa, a nie
leczy. Wielokrotnie zosta oszukany przez przebiegych psychopatw. Na przykad pierwszego
dnia w pracy stranik powiedzia mu, e bdzie potrzebowa munduru i powinien da swoje
wymiary osadzonemu, ktry jest wiziennym krawcem, wic Bob tak zrobi. Z przyjemnoci
obserwowa, jak krawiec starannie bierze z niego miar, powica duo czasu, eby upewni si,
e dobrze wszystko zmierzy: stop, wewntrzn stron nogawki. Ten widok naprawd poruszy
Boba. Nawet w tym strasznym wizieniu by czowiek dumny ze swojej pracy.
Ale kiedy otrzyma swj mundur, okazao si, e jedna nogawka podwija si a do ydki,
a druga wlecze po ziemi. Rkawy marynarki byy krzywo wszyte. To nie mg by zwyky bd.
Byo oczywiste, e czowiek w chcia, eby Bob wyglda jak klaun.
Na kadym kroku psychopaci uprzykrzali mu ycie. Jeden nawet przeci przewody
hamulcowe w samochodzie, ktry Bob odda do wiziennego warsztatu. Bob Hare mg zgin.
Zacz zatem wymyla testy, ktre mogyby odizolowa psychopatw od reszty spoeczestwa.
Rozpuci wici, e szuka ochotnikw psychopatw i niepsychopatw. Byo mnstwo
zgosze. Winiowie ceni kad odmian od nudnej codziennoci. Podpi ich, jednego po
drugim, do elektroencefalografu i rnych maszyn mierzcych potliwo i cinienie krwi oraz do
generatora impulsw elektrycznych, po czym wytumaczy im, e bdzie liczy wstecz,
zaczynajc od dziesiciu, i kiedy dojdzie do jedynki, otrzymaj bardzo bolesny impuls
elektryczny.

Rnica w reakcjach tych dwch grup zaskoczya Boba. Niepsychopatyczni ochotnicy

(sprawcy zbrodni w afekcie lub ci, ktrzy popenili przestpstwo z powodu skrajnego ubstwa
lub dlatego, e kto si nad nimi znca) przygotowywali si na to, co ma nastpi, z poczuciem
winy, jak gdyby poraenie prdem byo pokut, na ktr zasuyli. W trakcie odliczania
urzdzenia monitorujce pokazay, e coraz bardziej si poc. Byli, co Bob zauway i
udokumentowa, przestraszeni.
Co si dziao, kiedy doliczye do jedynki? zapytaem.
Aplikowaem im impuls elektryczny odpowiedzia Bob i umiechn si.
Stosowalimy naprawd bolesne impulsy doda.
A psychopaci?
Nie pocili si. W ogle.
Spojrzaem na Boba.
Oczywicie w momencie, kiedy otrzymywali nieprzyjemny bodziec cign Bob.
Impuls elektryczny? dopytaem.
Tak. Kiedy psychopaci otrzymywali nieprzyjemny bodziec, reagowali na niego
Wrzaskiem? znowu si wtrciem.
Tak Myl, e mona nazwa to wrzaskiem powiedzia Bob. Jednak ich ciao
migdaowate, cz mzgu, ktra powinna antycypowa przykre doznania i wysya niezbdne
sygnay ostrzegawcze do pozostaych czci orodkowego ukadu nerwowego, nie dziaao tak,
jak powinno.
Dla Boba by to ogromny przeom; mia swj pierwszy trop mzgi psychopatw rni
si od mzgw zwykych ludzi. Ale by jeszcze bardziej zdumiony, kiedy powtrzy swoje
badania. Tym razem psychopaci dokadnie wiedzieli, jak bolesny bodziec otrzymaj, kiedy Bob
skoczy odlicza, i wci nic. Nawet kropli potu. Bob dowiedzia si czego, czego Elliot Barker
nie zdoa odkry przez lata swojej pracy: istnieje spore prawdopodobiestwo, e psychopaci
powrc na drog przestpstwa.
Nie pamitaj blu po poraeniu prdem, nawet jeli dowiadczyli go zaledwie chwil
wczeniej powiedzia Bob. Wic jaki jest sens w straszeniu ich powrotem do wizienia? I tak
zami warunki swojego przedterminowego zwolnienia. Taka groba nie ma dla niech adnego
znaczenia.
Przeprowadzi kolejny eksperyment. Tym razem bada odruch przestrachu, pokazujc
psychopatom i niepsychopatom odraajce obrazki, takie jak zdjcia z miejsc zbrodni
przedstawiajce zmasakrowane ludzkie twarze. Kiedy badani najmniej si tego spodziewali,
aplikowano im bardzo gony dwik prosto do ucha. Niepsychopaci a podskakiwali z
przeraenia. Psychopaci zachowywali wzgldny spokj.
Bob wiedzia, e reagujemy gwatowniej, kiedy kto nas przestraszy, jeli ju wczeniej
jestemy czym pobudzeni. Kiedy ogldamy straszny film i kto niespodziewanie narobi haasu,
podskakujemy w panice. Ale jeli jestemy czym pochonici, powiedzmy krzywk, i kto nas
przestraszy, nasza reakcja jest duo sabsza. Bob wywnioskowa z tego, e kiedy psychopaci
ogldaj zdjcia zmasakrowanych twarzy, nie s przeraeni. S zaabsorbowani.
Z eksperymentu Boba mona byo wycign wnioski, e psychopaci postrzegaj
zmasakrowane ludzkie twarze w taki sam sposb, w jaki dziennikarze postrzegaj tajemnicze
paczki wysane poczt lub pacjentw Broadmoor, ktrzy udaj lub nie udaj wariatw jako
fascynujce zagadki do rozwizania.
Podekscytowany swoimi odkryciami Bob wysa artyku do magazynu Science.
Redaktor nie opublikowa artykuu. Odesa mi go. Napisa te list. Nigdy tego nie
zapomn: Szczerze mwic, zapisy fal mzgowych, ktre przedstawi pan w swoim artykule,

wygldaj bardzo dziwnie. Te elektroencefalogramy nie mog pochodzi od prawdziwych osb.

Bob przerwa i zachichota.
Nie mog pochodzi od prawdziwych osb powtrzy.
Przypuszczam, e magazyn Science potraktowa Boba z tak rezerw, poniewa uzna
go za jeszcze jednego z nieszablonowych badaczy psychopatw, ktrzy szaleli w kanadyjskich
szpitalach psychiatrycznych pod koniec lat szedziesitych. Te miejsca stay si wtedy Dzikim
Zachodem bada nad psychopati mnstwo wielkich idei i adnych regulacji. Nieuniknione
byo, e organizacje zajmujce si prawami obywatelskimi wymusz w kocu pewne
ograniczenia, jeli chodzi o eksperymenty. I na nieszczcie Boba Harea, na pocztku lat
siedemdziesitych zakazano raenia badanych prdem.
Zakazano nawet umiarkowanych bodcw blowych powiedzia. Po tylu latach wci
wydawa si poirytowany tymi rozwizaniami prawnymi. Nadal moglimy zaskakiwa ich
gonymi dwikami, ale nie mogy ju by a tak gone.
Bob musia zmieni taktyk. Jak wyapywa psychopatw w mniej inwazyjny sposb?
Czy psychopaci maj jakie charakterystyczne wzorce zachowa? Moe niewiadomie uywaj
jakich znaczcych wyrae, ktrych nie wychwytuj zwykli, niepodejrzewajcy niczego ludzie?
Pochon ksik The Mask of Sanity (Maska normalnoci), opus magnum Herveya
Cleckleya z 1941 roku. Cleckley by mieszkajcym w stanie Georgia psychiatr; jego analizy
zachowania psychopatw, tego, jak ukrywaj swoje zaburzenie pod paszczykiem ujmujcej,
sympatycznej normalnoci, wywary duy wpyw na innych badaczy zajmujcych si tym
tematem. Bob zacz po cichu przypatrywa si swoim psychopatom, szukajc jakich
lingwistycznych wskazwek.
W 1975 roku zorganizowa konferencj na ten temat.
Zaprosiem najwaniejsze osobistoci z caego wiata, ktre miay co do powiedzenia o
psychopatach powiedzia. Skoczyo si na osiemdziesiciu piciu osobach. Wynajlimy
hotel Les Arcs w kurorcie narciarskim w pobliu Sankt Moritz. Zaczo si niefortunnie cign
Bob od pewnego psychiatry, ktry wsta i w teatralny sposb obwieci zgromadzonym, e jego
zdaniem to wanie Bob jest psychopat. Caa sala konferencyjna szumiaa wzburzona.
Bob wsta. Dlaczego pan tak uwaa? zapyta.
Jest pan impulsywny odpowiedzia psychiatra. Nie potrafi pan planowa. Poprosi
mnie pan, ebym wygosi przemwienie na tej konferencji zaledwie miesic temu.
Zaprosiem pana miesic temu, bo uczestnik, na ktrym bardziej mi zaleao, nie mg
przyjecha wyjani Bob.
O, do tego jest pan bezwzgldny i wyrachowany skwitowa psychiatra.
Naprawd tak myla? zapytaem Boba.
Naprawd potwierdzi. By okropny.
Celem konferencji w Les Arcs byo zebranie szczegowych obserwacji zachowania
psychopatw ich werbalnych i niewerbalnych nawykw dokonanych przez zaproszonych
ekspertw. Czy pojawiy si jakie prawidowoci? Czy psychopaci niewiadomie zdradzali si,
uywajc jakich zwrotw? Na podstawie wnioskw sformuowanych podczas konferencji Bob
Hare stworzy swoj synn dwudziestopunktow Skal Obserwacyjn Skonnoci
Psychopatycznych (Psychopath Checklist Revised PCL-R), skadajc si z nastpujcych
pozycji:
Punkt 1. atwo wysawiania si i powierzchowny urok.
Punkt 2. Przesadne poczucie wasnej wartoci.
Punkt 3. Potrzeba stymulacji i skonno do odczuwania nudy.
Punkt 4. Skonno do patologicznego kamstwa.

Punkt 5. Skonno do oszukiwania i manipulacji.

Punkt 6. Brak wyrzutw sumienia lub poczucia winy.
Punkt 7. Spycenie afektu.
Punkt 8. Bezwzgldno i brak empatii.
Punkt 9. Pasoytniczy tryb ycia.
Punkt 10. Sabe kontrolowanie zachowania.
Punkt 11. Rozwizo seksualna.
Punkt 12. Wczesne problemy wychowawcze.
Punkt 13. Brak realistycznych dugoterminowych celw.
Punkt 14. Impulsywno.
Punkt 15. Nieodpowiedzialno.
Punkt 16. Brak poczucia odpowiedzialnoci za wasne czyny.
Punkt 17. Wiele krtkotrwaych zwizkw maeskich.
Punkt 18. Przestpstwa popeniane przed osigniciem penoletnoci.
Punkt 19. Naruszanie warunkw zwolnienia z zakadu karnego.
Punkt 20. Przestpcza wszechstronno.
Pierwsz rzecz, jak mielimy zrobi nastpnego ranka, to nauczy si, jak stosowa t
skal.
Wtorek rano. Uczestnicy kbi si w duym namiocie, ktry mia by naszym miejscem
spotka przez nastpne trzy dni. Niektrzy z nich s fanami Boba.
Kiedy stan z boku i zacz opowiada historie w rodzaju: Nosz przy sobie spluw, bo
wielu psychopatw wini mnie za to, e ich uwiziono, zebralimy si wszyscy, eby go
posucha. Jedwabne zasony w kolorze brzoskwini trzepotay na letnim wietrze. Bob poruszy
kwesti Petera Woodcocka bardzo gon w krgach osb prowadzcych badania nad
psychopatami i powodw, dla ktrych zabi Dennisa Kerra na swojej pierwszej przepustce z
Oak Ridge. Przypomnia wszystkim, e tym powodem bya ch sprawdzenia, jak to jest kogo
zabi, i e kiedy rozmawiajcy z Woodcockiem dziennikarz powiedzia: Przecie zabie ju
troje ludzi, ten odpowiedzia mu: Tak, ale to byo lata, lata, lata temu.
Bob zwrci si do mnie.
Widzisz? powiedzia. Krtka pami. W przypadku eksperymentu z impulsami
elektrycznymi byo tak samo.
***
Cz suchaczy zachichotaa drwico. Ale byli take sceptycy. Psychiatrzy, psycholodzy,
pracownicy opieki spoecznej, profilerzy kryminalni i neurolodzy zazwyczaj nie lubi, kiedy
jaki rzekomy guru mwi im, co maj robi. Wrd zgromadzonych mona byo wyczu
oczekiwanie: Zrb na nas wraenie.
Zajlimy swoje miejsca. Bob wcisn jaki przycisk i na ekranie wywietli si film.
Zobaczylimy ponury pusty pokj rodem z mieszkania komunalnego, pomalowany na tak nijaki
odcie niebieskiego, e nawet trudno to byo nazwa kolorem. Stao tam biurko ze sklejki i
krzeso. Jedynym radosnym akcentem by jasnoczerwony przycisk na cianie. Do pokoju wszed
mczyzna. Przystojny i schludnie ubrany, z byskiem w oku. Przesun krzeso tak, e znalazo
si dokadnie pod czerwonym przyciskiem; sycha byo, jak nogi krzesa szuraj o podog.
Zauwaylicie, co wanie zrobi? zapyta Bob. Postawi swoje krzeso tu obok
przycisku alarmu. Zrobi to, eby zastraszy mojego wsppracownika, ktry sta za kamer.
Pokaza, e kontroluje sytuacj. To poczucie kontroli jest dla niego wane.
Mczyzna zacz mwi.

Nigdy nie dowiedzielimy si, jak mia na imi ani w ktrym wizieniu znajdowa si ten
pokj. Przez cay poranek nazywalimy go przypadkiem H. Mwi z kanadyjskim akcentem.
Rozmowa zacza si do niewinnie. Przypadek H zosta zapytany przez badacza o
swoje szkolne lata.
Lubiem atmosfer szkoy odpowiedzia. Lubiem dowiadcza i uczy si czego
nowego.
Czy zranie kogo w trakcie szkolnej bjki? zapyta badacz.
Nie odpowiedzia. To byy tylko takie szkolne wygupy.
(To pytanie byo kluczowe, jak pniej wytumaczy nam Bob, poniewa dotyczyo
pozycji numer 12 z jego Skali Obserwacyjnej, czyli Wczesne problemy wychowawcze. Niemal
wszyscy psychopaci przejawiaj w dziecistwie niewaciwe zachowania, takie jak zncanie si
nad sabszymi, wandalizm, naduywanie rnych substancji, podpalenia. Bob twierdzi, e
zaczyna si to okoo dziesitego, dwunastego roku ycia).
Przytrafio mi si kilka walk na pici powiedzia przypadek H. Kiedy zamaem
jakiemu dzieciakowi rk. To byo obrzydliwe. Przytrzymywaem go, zbyt mocno nacisnem
na jego rk i co po prostu chrupno. Nie chciaem tego zrobi.
Jak zanotowalimy w naszych arkuszach oceny, jego opis caego zdarzenia by dziwnie
niespjny: zbyt mocno nacisnem na jego rk i co po prostu chrupno. Tak jakby nie
potrafi okreli swojej roli w tym zdarzeniu.
Punkt nr 7. Spycenie afektu osoba nie jest w stanie dowiadcza emocji w caej ich
naturalnej rnorodnoci i intensywnoci.
Punkt nr 8. Bezwzgldno i brak empatii.
Punkt nr 10. Sabe kontrolowanie zachowania.
Przypomniaem sobie moje samopoczucie kilka dni po tym, jak pka mi bona
bbenkowa na pokadzie samolotu; wszystko dookoa wydawao mi si odlege i niewyrane,
czuem si cakowicie odczony. Czy psychopaci w taki wanie zamglony sposb odczuwaj
emocje?
Jeden z moich starych kumpli z FBI przesuchiwa t kobiet, Karl Homolk
opowiada mi wczeniej Bob. Ona i jej m filmowali si w trakcie torturowania, gwacenia i
mordowania modych kobiet. Policja wzia j na wizj lokaln do domu, gdzie wiartowali
ciaa, a Karla powiedziaa: Mojej siostrze spodobaby si ten dywanik. Zabrali j do azienki,
a ona na to: Czy mog was o co zapyta? Gdzie tu bya butelka moich perfum. Bya
cakowicie oderwana od rzeczywistoci. Co niesamowitego.
Zdaniem Boba to zawsze mia niespodzianka, kiedy jaki psychopata otwarcie mwi o
swojej niemonoci odczuwania emocji. Wikszo udaje. Kiedy widz, e my niepsychopaci
paczemy, boimy si lub jestemy poruszeni czyim cierpieniem, wydaje im si to fascynujce.
Uwanie si nam przygldaj i ucz si nas naladowa, jak kosmici prbujcy wtopi si w
otoczenie. Jednak jeli bdziemy mieli oczy szeroko otwarte, dostrzeemy ten fasz.
Co si stao z Karl Homolk? zapytaem.
Jest teraz na wolnoci. Uwierzyli w jej przedstawienie pod tytuem Jestem ma
dziewczynk. Wosy zaplecione w warkoczyki. Sodka i urocza. Bardzo przekonujce. O
wszystko oskarya swojego ma. Posza na ugod. Dostaa dwanacie lat.
Punkt nr 5. Skonno do oszukiwania i manipulacji.
Punkt nr 4. Skonno do patologicznego kamstwa dotyczy osb, dla ktrych kamstwo
jest nieodczn czci ich interakcji z innymi.
Wci ogldalimy film o przypadku H. Mniej wicej w tym samym czasie, kiedy zama
innemu dziecku rk, zamkn te swoj macoch w szafie miaa to by zemsta za to, e

prbowaa zdyscyplinowa jego brata.

Punkt nr 14: Impulsywno.
Spdzia w szafie prawie dwanacie godzin. Potem mj ojciec wrci do domu.
Wypuci j. Szlochaa. To byo aosne.
Pewnego razu, opowiada Bob, jeden z jego wsppracownikw przeprowadza wywiad z
rabusiem bankowym, ktry opowiedzia mu o tym, jak kasjerka wyprnia si ze strachu, kiedy
wycelowa w ni bro. Po prostu si zesraa. To byo aosne podsumowa rabu.
W tumie odszukaem spojrzeniem moich kolegw sceptykw. Teraz nie wygldalimy
ju na tak sceptycznych. Robilimy notatki.
Punkt nr 6, napisaem na swojej kartce. Brak wyrzutw sumienia lub poczucia winy.
Jakie to uczucie zamkn swoj macoch w szafie? zapytaa osoba przeprowadzajca
wywiad z przypadkiem H.
To byo inspirujce. Czuem si dobrze. Miaem wadz. Panowaem nad sytuacj.
Punkt nr 2. Przesadne poczucie wasnej wartoci.
Zaczem pracowa jako nocny portier w lokalnym klubie cign przypadek H.
Jeli jacy ludzie przychodzili pijani, awanturowali si, nie reagowali uprzejmie na moje uwagi,
dochodzio do rkoczynw. Obiem do mocno kilka osb.
Jak si z tym czue?
Nie wzbudzao to we mnie adnych uczu.
Uczestnicy szkolenia zerkali na siebie podekscytowani i gryzmolili notatki. Zaczem
myle o znanych mi osobach, ktre nie byy tak uczuciowe, jak powinny.
Czy zranie kiedy kogo tak, e trafi do szpitala? przypadkowi H zadano kolejne
pytanie.
Nie wiem. Nie obchodzio mnie to. To nie by mj problem. Wygrywaem walk. Nikt
nie interesuje si pokonanymi.
Byem w tym dobry czytanie midzy wierszami, dostrzeganie wskazwek, znajdowanie
igie w stogu siana. Tym si wanie zajmowaem, pracujc przez ostatnie dwadziecia lat jako
dziennikarz.
Mczyzna z filmu przypomina mi lepca, ktrego pozostae zmysy stay si bardziej
wyczulone, eby przyj w sukurs utracie wzroku. Jego wyczulone zmysy, rekompensujce brak
poczucia winy, strachu i wyrzutw sumienia, to midzy innymi umiejtno zrcznego
manipulowania Potrafiem manipulowa ludmi, ktrzy byli blisko mnie, eby zdoby
pienidze lub narkotyki; wykorzystywaem przyjaci, im wicej o nich wiedziaem, tym
pewniejszy byem, ktr strun poruszy (Punkt nr 9. Pasoytniczy tryb ycia) i zdolno do
nieodczuwania negatywnych emocji zwizanych z popenianymi przestpstwami.
To by biznes wzruszy ramionami, opowiadajc o jednym z dokonanych przez siebie
napadw rabunkowych. Mieli ubezpieczenie.
Psychopaci, stwierdzi Bob, zawsze utrzymuj, e ich ofiary nie maj prawa si skary.
Przecie ci ludzie mieli ubezpieczenie. Albo ycie dao im cenn lekcj, kiedy zostali pobici.
Albo sami byli sobie winni. Kiedy Bob rozmawia z mczyzn, ktry w porywie zoci zabi
innego mczyzn z powodu rachunku w barze.
To wycznie jego wina usysza Bob od zabjcy. Kady widzia, e tamtej nocy
byem w paskudnym nastroju.
Punkt nr 16. Brak poczucia odpowiedzialnoci za wasne czyny.
Wszystko to zmierzao do momentu, w ktrym przypadek H wyjawi swoj najgorsz
zbrodni. Na pocztku jego opowie bya do mtna. Nie bardzo rozumiaem, o czym mwi.
By jaki dzieciak, ktrego zna. Chopak nienawidzi swoich rodzicw. Ta nienawi bya jego

sabym punktem. Przypadek H pomyla, e da si to jako wykorzysta. By moe udaoby mu

si sprowokowa dzieciaka do napadu na rodzicw, a potem podzieliliby si pienidzmi. Zacz
go podjudza, mwic mu, e wszystkie jego kopoty to wina rodzicw. Przypadek H dobrze
wiedzia, jakie struny poruszy, eby doprowadzi do wciekoci chopaka, ktry ju wczeniej
mia nerwy napite jak postronki.
Im wicej mwi mi o sobie, tym bardziej mogem na niego naciska i skuteczniej nim
manipulowa opowiada wsppracownikowi Boba. Dolewaem oliwy do ognia. Im wikszy
ogie, tym wikszy zysk dla mnie. Byem wadc marionetek, pocigajcym za sznurki.
W kocu chopak doszed do kresu swojej wytrzymaoci, wzi kij baseballowy,
wskoczy do samochodu razem z przypadkiem H i pojecha do domu swoich rodzicw.
Kiedy dotarlimy na miejsce, popatrzyem na niego kpico opowiada przypadek H.
Poka, co potrafisz zachcaem. I pokaza. Wszed do gwnej sypialni z kijem
baseballowym, nie zwrciem wtedy na to uwagi. Zaczo si bicie. Wydawao mi si, e to trwa
wiecznie. Kiedy chopak wrci na korytarz, wymachiwa zakrwawionym kijem. Podszedem
zobaczy z bliska jedn z ofiar. Facet nie wyglda jak prawdziwy czowiek. Jakby to nie dziao
si naprawd. Patrzy prosto na mnie. Zupenie pusty wyraz twarzy. W domu przebyway trzy
osoby. Jedna zmara. Dwie pozostae odniosy cikie obraenia.
Oto, co si dzieje, kiedy psychopata przejmuje kontrol nad emocjami agresywnego
dziecka z problemami.
Wsppracownik Boba zapyta go, co zmieniby w swoim yciu, gdyby mg cofn czas.
Czsto si nad tym zastanawiaem odrzek przypadek H. Ale wtedy wszystko, czego
si nauczyem, poszoby na marne przerwa na chwil. Im gortszy ogie, w ktrym wykuwa
si stal, tym mocniejszy miecz powiedzia.
Czy chciaby jeszcze co doda?
Nie. To wszystko.
Okej, dzikuj powiedzia wsppracownik Boba.
Film si skoczy. Zrobilimy sobie przerw na lunch.
Miny trzy dni. Mj sceptycyzm cakowicie si ulotni i staem si wyznawc Boba
Harea, zachwyconym jego odkryciami. Myl, e inni sceptycy czuli to samo. Bob by bardzo
przekonujcy. Zdobyem now moc, sekretn bro, z ktrej korzystaj bohaterowie filmw o
byskotliwych profilerach kryminalnych umiejtno rozpoznawania psychopatw na
podstawie czyjego sposobu bycia i tego, jak konstruuje zdania i dobiera sowa. To byem
zupenie nowy ja, nieprzejednany, niewpadajcy w zakopotanie, nietraccy gruntu pod nogami,
tak jak zdarzao mi si to podczas spotka z Tonym i scjentologami w Broadmoor. Gardziem
teraz naiwnymi ludmi, ktrzy pozwalali si zwodzi wyszczekanym psychopatom; gardziem
midzy innymi Normanem Mailerem.
W 1977 roku, wkrtce po opublikowaniu Pieni kata, Mailer zosta ordownikiem Jacka
Abbotta, niebezpiecznego winia ze stanu Utah, rabusia bankowego i mordercy, ktrego
podziwia za talent literacki.
Uwielbiam Jacka Abbota za jego instynkt przetrwania i za to, e nauczy si tak wietnie
pisa stwierdzi Mailer i zacz ubiega si o zwolnienie Abbota w komisji do spraw
wiziennictwa Stanu Utah.
Pan Abbott ma zadatki na wanego i wpywowego amerykaskiego pisarza oznajmi
czonkom komisji, obiecujc im, e jeli wypuszcz Abbotta, bdzie mu paci sto pidziesit
dolarw tygodniowo za wyszukiwanie materiaw. Zaskoczona, a nawet oczarowana komisja
zgodzia si na jego propozycj. Jack Abbot by wolny. I pojecha prosto do Nowego Jorku
miasta literatw.

Dla nikogo nie byo to niespodziank. W Nowym Jorku mieszkali jego mistrzowie. Ale
nawet biorc to pod uwag, powiedzia Bob, trzeba pamita, e psychopatw przycigaj
wiata metropolii. Wielu z nich mona spotka w Nowym Jorku, Londynie i Los Angeles. David
Cooke, psycholog z Centrum Bada nad Przemoc w Glasgow, zosta kiedy zapytany przez
szkockich parlamentarzystw, czy psychopaci powoduj jakie szczeglne problemy w
tamtejszych wizieniach.
Raczej nie odpowiedzia. Wszyscy znajduj si w londyskich wizieniach.
To nie jest stwierdzenie bez pokrycia tumaczy Cooke. Spdzi wiele miesicy,
badajc urodzonych w Szkocji winiw pod ktem psychopatii. Ci z wysokimi wynikami w
testach psychopatii w wikszoci przebywali w Londynie i tam popenili przestpstwa.
Psychopaci szybko si nudz. Potrzebuj dreszczyku emocji. Dlatego migruj do duych miast.
Punkt nr 3. Potrzeba stymulacji i skonno do odczuwania nudy.
Maj take skonno do samooszukiwania si co do swoich perspektyw na przyszo.
Myl, e jeli przeprowadz si do Londynu, Nowego Jorku czy Los Angeles, dokonaj czego
wielkiego, zostan gwiazd filmow albo wybitnym sportowcem. Pewnego razu jeden ze
wsppracownikw Boba zapyta psychopatycznego winia z ogromn nadwag, co chciaby
robi, kiedy odsiedzi wyrok. Ten odpowiedzia mu, e planuje zosta zawodowym
gimnastykiem.
Punkt nr 13. Brak realistycznych dugoterminowych celw.
(Chyba e artowa).
Jack Abbot myla, e bdzie boyszczem literackiego Nowego Jorku. I jak si okazao
by. Razem z Mailerem pojawi si w Good Morning America. Zosta sfotografowany przez Jill
Krementz, znakomit nowojorsk portrecistk, on Kurta Vonneguta. New York Times
podzikowa Mailerowi za pomoc w uwolnieniu Abbotta. Jack podpisa te umow z niezwykle
skutecznym agentem literackim Scottem Meredithem i by honorowym gociem na uroczystej
kolacji w restauracji w Greenwich Village, gdzie Mailer, Meredith, dyrektorzy z wydawnictwa
Random House i inni gocie wznosili szampanem toasty na jego cze.
Sze tygodni po opuszczeniu wizienia, 18 lipca 1981 roku o godzinie 5.30 rano Abbot
zatrzyma si w otwartej przez ca dob restauracji na Manhattanie o nazwie Bini-Bon. Jak
doniosy gazety nastpnego dnia, byy z nim dwie atrakcyjne, dobrze wyksztacone mode
kobiety, ktre pozna na przyjciu.
Punkt nr 11. Rozwizo seksualna.
Chocia, gwoli cisoci, punkt nr 11 mg nie dotyczy tej trjki. Nie wiemy, czy mieli
zamiar uprawia seks. Poniewa wszystko miao si zmieni. Wszystko miao obrci si na
gorsze.
Za lad recepcji w Bini-Bon sta Richard Adan, dwudziestodwuletni pocztkujcy aktor.
Abbott zapyta, czy moe skorzysta z toalety. Adan odpowiedzia, e toaleta jest tylko dla
personelu. Abbott zaproponowa: Wyjdmy na zewntrz i zaatwmy to jak mczyni, tak te
zrobili, a wtedy Abbott wyj n i zadga Adana na mier. Po czym odszed, znikajc w
mroku.
Jak to moliwe? pyta Scott Meredith w rozmowie z New York Timesem. Przy
kadym naszym spotkaniu rozmawialimy o przyszoci. Mia wszystko przed sob.
Jak to byo moliwe, wyjani nam Bob, chocia ju wcale nie musia. Jack Abbott by
psychopat. Nie potrafi znie najmniejszej zniewagi. Jego poczucie wasnej wartoci byo zbyt
wysokie. I zawsze ulega impulsom.
Wiesz, co powiedzia o mczynie, ktrego zadga, kiedy policja w kocu go zapaa?
zapyta mnie Bob. I tak nie odnisby sukcesu jako aktor.

 Ci pierdoleni psycholodzy i psychiatrzy bd teraz donosi wadzom i policji, co masz

zamiar zrobi. Nawet Jezus Chrystus nie potrafi przewidzie, co, do kurwy ndzy, zrobi jego
apostoowie.
Te sowa wypowiedzia kolejny sfilmowany przez Boba przypadek przypadek J.
Zamialimy si ze zrozumieniem, kiedy to usyszelimy, bo teraz ju wiedzielimy.
Zdobylimy tajemn, potn wiedz o tym, jak identyfikowa i rozszyfrowywa psychopatw,
jak przewidywa ich nastpny ruch, nawet kiedy udaj normalnych ludzi. Zdawalimy sobie
spraw, e s pozbawionymi skrupuw potworami i e w mgnieniu oka wrc na drog
przestpstwa.
Kiedy tak siedziaem w namiocie, moje myli odpyny. Zaczem si zastanawia, jak
mgbym wykorzysta moje nowe moce. Mwic szczerze, nie przyszo mi wtedy do gowy, e
mgbym zosta kim, kto walczy ze zbrodni profilerem przestpcw lub psychologiem
kryminalnym w akcie dobroczynnoci podejmujcym wysiki, by czyni wiat
bezpieczniejszym miejscem. Zamiast tego sporzdziem w mylach list ludzi, ktrzy w
minionych latach nadepnli mi na odcisk, i zastanawiaem si, kogo z nich mog zdemaskowa
jako osob posiadajc cechy psychopaty. Na szczycie tej listy znalaz si dziennikarz Sunday
Timesa i Vanity Fair A.A. Gill, ktry zawsze wypowiada si bardzo niepochlebnie na temat
moich filmw dokumentalnych i napisa ostatnio recenzj restauracji, w ktrej przyzna si do
zabicia pawiana podczas safari:
Trafiem go pod pach. Pocisk ze spaszczonym wierzchokiem kaliber .357 wypru mu
puca. Chciaem poczu, jak to jest zabi kogo, kogo nieznajomego. Ogldacie to na filmach:
bro, zwoki, niemal adnej refleksji czy wtpliwoci. Jakie to uczucie zastrzeli kogo albo jego
bliskiego krewnego?
A.A. Gill, Sunday Times,
25 padziernika 2009
Punkt nr 8. Bezwzgldno i brak empatii.
Umiechnem si do siebie i wrciem do rzeczywistoci. Bob wanie mwi, e gdyby
podliczy swoje wyniki na skali psychopatii, wyszoby mu cztery albo pi punktw na
czterdzieci moliwych. Tony z Broadmoor zwierzy mi si, e wypenia ten test trzy razy i
uzyskiwa dwadziecia dziewi lub trzydzieci punktw.
Nasz pobyt w zachodniej Walii zmierza ku kocowi. Ostatniego dnia Bob zaskoczy nas,
niespodziewanie wywietlajc na ekranie fotografi duych rozmiarw zblienie twarzy z ran
postrzaow zadan z bliskiej odlegoci. Wczeniej upi nasz czujno zdjciami parku w
samym rodku lata i kaczek pywajcych po piknym jeziorze. A na tym zdjciu wszdzie byy
krew i chrzstka. Oko mczyzny wypyno z oczodou. Twarz nie miaa nosa.
Boe! pomylaem.
Chwil pniej na ten szokujcy widok zareagowao moje ciao. Skra zacza mnie
swdzie, czuem si sabo, byem cakowicie wytrcony z rwnowagi. Bob wytumaczy nam,
e to doznanie jest rezultatem komunikacji midzy jdrem migdaowatym a pozostaymi
czciami orodkowego ukadu nerwowego, ktre przekazuj sobie nawzajem informacje o
pojawieniu si bodca stresowego. Tak si czujemy, kiedy kto nas przestraszy na przykad
jaka posta wyskoczy nagle z ciemnoci albo kiedy zdamy sobie spraw, e zrobilimy co
strasznego. Strach, poczucie winy, wyrzuty sumienia; wanie w ten sposb rwnie fizycznie
manifestuje si nasze sumienie.
Psychopaci nie s w stanie tego dowiadczy stwierdzi Bob.

Doda, e staje si coraz bardziej oczywiste, e ta dysfunkcja mzgu stanowi klucz do

zrozumienia psychopatii.
Przeprowadzono wiele bada laboratoryjnych na ten temat i ich rezultaty ukadaj si w
logiczn cao powiedzia. Okazao si, e psychopaci nieprawidowo przetwarzaj informacje
o zabarwieniu emocjonalnym. W ich przypadku znaczenie sw jest oddzielone od
emocjonalnych konotacji tych sw. Nie potrafi poczy jednego z drugim. Pewne czci ich
systemu limbicznego po prostu nie s aktywne.
I na tym zakoczylimy kurs rozpoznawania psychopatw. Kiedy ju si spakowalimy i
zmierzalimy w stron naszych samochodw, zagadnem jednego z uczestnikw:
I co, nie al ci przypadkiem tych psychopatw? W kocu nie s niczemu winni. Za
wszystko odpowiedzialne jest ich ciao migdaowate.
A niby dlaczego miaoby nam by przykro z ich powodu? odpowiedzia. My tam ich
gwno obchodzimy.
Zadzwoni do mnie Bob Hare. Bardzo si pieszy. Musia zapa pocig z Cardiff do
Heathrow, eby zdy na lot powrotny do Vancouver. Czy mgbym go podwie?
Bob zauway to pierwszy. Samochd lea przewrcony do gry nogami. Kierowca
wci znajdowa si w fotelu. Siedzia tam odprony, jakby czeka na kogo, kto przyjdzie i
obrci jego samochd we waciw stron, eby on mg kontynuowa swoj podr. Jest taki
spokojny pomylaem, ale potem zdaem sobie spraw, e straci przytomno.
Pasaerka siedziaa na trawie ze skrzyowanymi nogami w bliskiej odlegoci od
samochodu. Wygldaa, jakby zatopia si w mylach. Chwil wczeniej musiaa wypa przez
przedni szyb.
Widziaem t scen zaledwie przez chwil. Inni ludzie ju zaparkowali swoje samochody
i biegli w ich kierunku, wic pojechaem dalej, zadowolony, e nie musz si tym zajmowa.
Potem zaczem si zastanawia, czy ulga, ktr odczuem, pozbywajc si nieprzyjemnej
odpowiedzialnoci, nie bya przejawem Bezwzgldnoci i braku empatii. (Punkt nr 8 dotyczy
osb, ktre przejmuj si wycznie sob).
Jadc przed siebie, zerkaem we wstecznym lusterku na dobrych samarytan, biegncych w
stron przewrconego samochodu.
Jon? powiedzia Bob po chwili.
Mhm?
Uwaaj, jak jedziesz zwrci mi uwag.
A co jest nie tak?
Jedziesz zygzakiem powiedzia Bob.
Wcale nie zaprzeczyem. Jechalimy przez chwil w milczeniu. To szok zwizany z
tym wypadkiem wyjaniem.
Dobrze byo wiedzie, e jednak mnie to poruszyo.
Bob powiedzia, e wanie teraz moje ciao migdaowate i inne czci orodkowego
ukadu nerwowego wysyaj do siebie sygnay ostrzegawcze i informacje o pojawieniu si
bodca stresowego.
O tak, z ca pewnoci pokiwaem gow. Wyranie to czuj. To irytujce i
nieprzyjemne.
Zdajesz sobie spraw, e gdyby jaki psychopata zobaczy ten wypadek, jego jdro
migdaowate ledwo by to odnotowao?
W takim razie jestem przeciwiestwem psychopaty stwierdziem. Moje jdro
migdaowate i inne czci systemu nerwowego wysyaj do siebie stanowczo zbyt wiele
sygnaw.

 Czy mgby si skoncentrowa na drodze? poprosi Bob.

Spotkaem si z tob z powodu faceta o imieniu Tony. Jest pacjentem Broadmoor.
Twierdzi, e lekarze bezpodstawnie zdiagnozowali u niego psychopati, i ma nadziej, e
rozpoczn w mediach jak kampani na rzecz jego zwolnienia. Lubi Tonyego, naprawd go
lubi, ale skd mam wiedzie, czy nie jest psychopat?
Bob wydawa si zupenie mnie nie sucha. Wypadek sprawi, e wpad w refleksyjny
nastrj.
Nie powinienem przeprowadza swoich bada tylko w wizieniach. Powinienem take
spdzi troch czasu na giedzie powiedzia tak, jakby mwi do siebie.
Spojrzaem na Boba.
Doprawdy? zapytaem.
Przytakn.
Z pewnoci giedowi psychopaci s tak samo paskudni jak psychopaci bdcy
seryjnymi mordercami powiedziaem.
Seryjni mordercy niszcz rodziny Bob wzruszy ramionami. Psychopaci
korporacyjni, polityczni i religijni niszcz gospodark. Niszcz spoeczestwo. To wanie
cign Bob stanowi proste rozwizanie najwikszej zagadki wszech czasw: dlaczego wiat
jest taki niesprawiedliwy? Dlaczego mamy t dzik nierwno ekonomiczn, okrutne wojny,
dlaczego w korporacjach jedni pastwi si nad drugimi? Waciwa odpowied psychopaci.
Pewna cz ich mzgu nie funkcjonuje prawidowo. Stoisz na ruchomych schodach i patrzysz
na ludzi jadcych w przeciwnym kierunku. Gdyby mg zajrze do ich mzgw, zobaczyby,
e nie jestemy wszyscy tacy sami. Nie wszyscy jestemy porzdnymi ludmi, prbujcymi
czyni dobro. Niektrzy z nas to psychopaci. To wanie psychopaci s odpowiedzialni za
okruciestwo i deformowanie stosunkw spoecznych. S jak kamienie wrzucone do spokojnego
stawu.
Nie tylko Bob uwaa, e na szczytach wadzy i biznesu spotka mona wyjtkowo wielu
psychopatw. Od dnia, w ktrym Essi Viding po raz pierwszy wspomniaa mi o tej teorii,
rozmawiaem z wieloma psychologami i wszyscy mwili to samo. Jedn z osb, ktre o to
zapytaem, bya Martha Stout z Harwardzkiej Szkoy Medycznej, autorka ksiki The Sociopath
Next Door (Ssiad socjopata). (By moe nurtuje was pytanie, jaka jest rnica midzy
psychopat a socjopat. Odpowied brzmi: tak naprawd adna. Psycholodzy i psychiatrzy na
caym wiecie uywaj tych terminw zamiennie). Oni s wszdzie powiedziaa. W
zatoczonej restauracji, do ktrej chodzisz na lunch, i w twoim biurze.
Generalnie odznaczaj si wikszym urokiem osobistym ni wikszo ludzi
stwierdzia Martha Stout. Nie odczuwaj adnych ciepych emocji, ale uwanie nas
obserwuj. To szefowie i wsppracownicy, ktrzy lubi kogo przestraszy tylko po to, eby
obserwowa czyj strach. To ludzie, ktrzy bior lub, eby nie by spoecznie podejrzanymi, ale
kiedy ju minie pierwsze zauroczenie, nie okazuj swoim partnerom mioci.
Nie wiem, ilu ludzi przeczyta t ksik powiedziaem. Moe sto tysicy? To
oznaczaoby, e mniej wicej tysic spord nich bdzie psychopatami. Cakiem moliwe, e
nawet wicej, jeli psychopaci lubi czyta o psychopatach. Co powinienem im powiedzie?
Ujawnijcie si?
Sympatyczny pomys powiedziaa Martha. Ale trudno si przebi przez ich
arogancj. Pomyleliby sobie: On kamie. Co takiego jak sumienie nie istnieje. Albo Te
bidulek jest ograniczany przez swoje sumienie. Dobrze by mu zrobio, gdyby by taki jak ja.
A jeli przeczyta to ona psychopaty? zapytaem. Co powinna zrobi? Odej?
Tak odpowiedziaa Martha. Chciabym j do tego zachci. Powiedzie: Nie

zranisz uczu kogo, kto ich nie ma. Przerwaa na chwil. Socjopaci kochaj wadz.
Kochaj wygrywa. W ludzkim mzgu niezdolnym do odczuwania yczliwoci nie pojawiaj si
niemal adne uczucia poza pragnieniem zwycistwa.
Co oznacza, e wielu z nich spotkamy na samym szczycie?
Tak. Im wyszy szczebel spoecznej drabiny, tym wicej psychopatw.
Wojny, niesprawiedliwo, wyzysk, wszystko to dzieje si za przyczyn niewielkiej
grupy specyficznie szalonych ludzi, stojcych gdzie nad nami?
Przypominao mi to efekt domina, jaki wywoaa ksika Pettera Nordlunda tyle, e na
olbrzymi skal.
Myl, e wiele z tych rzeczy to wynik ich dziaania odpowiedziaa.
To przeraajcy wniosek o ogromnym znaczeniu powiedziaem. Kilku psychopatw
tam na grze steruje yciem wszystkich pozostaych ludzi, bkajcych si po tym wiecie.
To wany wniosek potwierdzia. Wniosek, ktry nieczsto przychodzi ludziom do
gowy, poniewa wierzymy, e kady czowiek obdarzony jest sumieniem tak zostalimy
wychowani.
Pod koniec naszego spotkania moja rozmwczyni zwrcia si bezporednio do ciebie,
czytelniku. Powiedziaa, e jeli martwisz si, e moesz by psychopat, bo pasuj do ciebie
niektre z wymienionych cech i z tego powodu czujesz narastajcy lk, to znaczy, e nim nie
jeste.
Kada z osb zawodowo zajmujcych si psychopatami postrzegaa ich w taki sam
sposb jako uosobienie nieludzkich, bezwzgldnych si ciemnoci; jako pene zej woli
jednostki, szkodzce spoeczestwu, ktrych nie sposb zidentyfikowa, o ile, tak jak ja, nie
zostao si przeszkolonym w trudnej sztuce ich rozpoznawania. Inny sposb diagnozy moliwy
jest jedynie za pomoc drogich skanerw fMRI. Ma do nich dostp Adam Perkins.
Adam pracuje jako badacz w Instytucie Psychiatrii w poudniowym Londynie,
specjalizuje si w neuronauce klinicznej. Odwiedziem go krtko po moim spotkaniu z Essi,
poniewa jest ekspertem w badaniach nad lkiem i chciaem, eby sprawdzi moj teori, e
odczuwanie lku jest neurologicznym przeciwiestwem psychopatii, jeli chodzi o aktywno
jdra migdaowatego. Wyobraaem sobie, e moje ciao migdaowate wyglda jak Soce w
trakcie burzy solarnej, uwiecznione na zdjciu wykonanym teleskopem Hubblea. W moich
wyobraeniach ciao migdaowate psychopaty przypominao karowat planet na przykad
Plutona. Adam potwierdzi moj teori i eby zademonstrowa mi jej suszno, obwiza mnie
jakimi drutami, wsadzi do skanera fMRI i bez jakiegokolwiek ostrzeenia zaaplikowa mi
bardzo bolesny impuls elektryczny.
Au! wrzasnem. To naprawd bolao. Nie mgby zmniejszy siy bodcw?
Mylaem, e tego ju zakazano. Ktry to by stopie skali?
Trjka odpowiedzia Adam.
A jakie jest maksimum?
semka.
Adam przeprowadzi na mnie rne testy, eby sprawdzi mj poziom lku. W trakcie
wikszoci z nich patrzyem ze zoci na przycisk, za pomoc ktrego aplikowa mi bodce
elektryczne, a od czasu do czasu moim ciaem wstrzsay lekkie spazmy. Kiedy skoczy, na
postawie zapisu EEG stwierdzi, e jestem bardziej lkowy ni wikszo ludzi.
O! pomylaem, nieoczekiwane zadowolony z tego, e co jest ze mn wyranie nie
tak.
To chyba nie jest najlepszy pomys, eby czowiek taki jak ja, cierpicy z powodu
nadmiernego lku, poszukiwa ludzi, u ktrych wystpuje patologiczny deficyt lku?

zapytaem.
Adam przytakn. Powiedzia, e musz by ostrony. Psychopaci s naprawd
niebezpieczni. I czsto s nimi ludzie, po ktrych zupenie si tego nie spodziewasz.
Kiedy byem doktorantem opowiada opracowywaem pewien test osobowoci.
Szukajc ochotnikw do bada wrd studentw, rozwiesiem informacje o moim projekcie na
tablicy ogosze. I wtedy pojawia si dziewczyna. Moda dziewczyna. Bya studentk drugiego
roku, miaa mniej wicej dziewitnacie lat. Zapytaa: Chodzi o test osobowoci, prawda?.
Tak odpowiedziaem. Mam straszn osobowo. Lubi zadawa ludziom bl. Pomylaem,
e mnie nabiera. Odpowiedziaem Okej, w porzdku. Przeprowadziem na niej wszystkie testy.
Kiedy patrzya na zdjcia okaleczonych zwok, czujniki pokazyway, e j to ekscytuje. Orodek
przyjemnoci w jej mzgu struktura odpowiedzialna za doznania seksualne rozpala si na
widok krwi i mierci. To podwiadoma reakcja. Trwa zaledwie milisekundy. Dla niej to byo
przyjemne.
Spojrzaem na Adama. Opisywanie tego zdarzenia byo dla niego w oczywisty sposb
przykre. By lkliwy tak jak ja. To dlatego powici swoje ycie badaniom nad zwizkiem
anatomii i fizjologii mzgu z odczuwaniem lku.
Powiedziaa mi, e prbowaa dosta si do RAF-u, poniewa s to jedyne siy zbrojne,
w ktrych kobiety, za zgod Ministerstwa Obrony, mog obsugiwa systemy uzbrojenia, ale
rozgryli j i odrzucili jej zgoszenie. Wic zacza studiowa histori. Bya psychopatk, ale nie
oszustk skonn do manipulacji. Opowiedziaa mi o swoich morderczych skonnociach minut
po tym, jak mnie poznaa, co pokazuje, e nie potrafia z atwoci zwodzi innych ludzi.
Rdzeniem psychopatii jest brak moralnych hamulcw. Jeli kto nie ma hamulcw moralnych i
do tego ekscytuje go przemoc, skoczy jako niebezpieczny seryjny morderca, ktry pragnie
zabija i nie ma z tego powodu moralnego kaca. Musz istnie te ludzie, ktrych podnieca
zabijanie, ale ktrzy maj hamulce moralne powstrzymujce ich przed zrealizowaniem takich
fantazji, dopki si nie upij, nie bd zmczeni i tak dalej. Myl, e ona zaliczaa si do tej
kategorii i wanie dlatego prbowaa wstpi do RAF; szukaa okazji zaspokojenia swoich
morderczych pragnie w spoecznie akceptowalny sposb.
I co z ni zrobie? zapytaem. Zadzwonie na policj?
Byem w trudnym pooeniu. Nie popenia adnego przestpstwa. Miaem zwizane
rce. Nie istniej obecnie adne skuteczne mechanizmy, ktre mogyby j powstrzyma.
Adam, Bob i Martha wydawali si przekonani, e w wypadku psychopatw chaos to rzecz
z gry przesdzona. Adam powiedzia mi, e ta dziewczyna, ktrej nie pozwolono zabija w
spoecznie akceptowalny sposb, prawdopodobnie skoczy jako kolejna pielgniarka
okrzyknita anioem mierci. Kto, kto po prostu musi zabija.
Zaczem si zastanawia, czy Adam i Bob pomyleli kiedy, e logicznym rozwizaniem
problemu psychopatw byoby zamykanie ich jeszcze zanim zrobi co zego nawet jeli po
wysuniciu takiej propozycji zostaliby uznani za czarne charaktery rodem z powieci Orwella,
czego zapewne nie planowali, rozpoczynajc swoj karier zawodow.
Co si teraz dzieje z t kobiet? zapytaem Adama. Moe mgbym si z ni
spotka, eby zdoby materia do mojej ksiki? Najlepiej w jakiej zatoczonej kafejce.
Nie mogem w aden sposb ledzi jej dalszych losw odpowiedzia. Uczestnicy
moich bada nie s rejestrowani pod swoim nazwiskiem; dostaj tylko numer. Umilk na
chwil. Straciem j z oczu.
Zdaniem Adama, byem teraz zawodowcem zajmujcym si rozpoznawaniem
psychopatw i powinienem by niezwykle czujny. To ryzykowna gra. Nie mogem nikomu ufa.
Kiedy ci ludzie s w pobliu, robi si niebezpiecznie. Czasami psychopatk moe okaza si

dziewitnastoletnia dziewczyna studiujca histori na londyskim uniwersytecie.

Psychopat moe by kady, kogo spotkasz powiedzia Adam.
W chwili, kiedy Bob Hare i ja zblialimy si do Cardiff, zastanawiaem si nad jego
teori o psychopatycznych politykach i prezesach zarzdu. Przypomnia mi si punkt nr 18 i
punkt nr 12 z jego skali Przestpstwa popeniane przed osigniciem penoletnioci i Wczesne
problemy wychowawcze (u badanej osoby w przeszoci pojawiy si niebezpieczne zachowania
antyspoeczne).
Jeli jaki polityk lub lider biznesu w dziecistwie by psychopatycznym chuliganem,
czy nie wyszoby to na jaw i nie zrujnowaoby mu kariery? zapytaem.
Maj swoje sposoby na zatarcie ladw odpowiedzia Bob. W kadym razie
wczesne problemy wychowawcze nie oznaczaj od razu, e kto lduje w poprawczaku. Mog
polega, na przykad, na potajemnym torturowaniu zwierzt. Przerwa na chwil. Ale
skontaktowanie si z takimi ludmi moe by trudne. Z winiami nie ma problemw. Lubi
spotyka si z badaczami. Ich dzie nie jest wtedy tak monotonny. Ale prezesi, politycy Bob
spojrza na mnie. To jest naprawd duy temat powiedzia. Moe na zawsze zmieni
sposb, w jaki ludzie patrz na wiat
Nagle sprawa Tonyego z Broadmoor zesza na dalszy plan. Bob mia racj. Wpywowi
psychopaci to naprawd moe by duy temat. Moje pragnienie wydobycia go na wiato
dzienne wzio gr nad wszystkimi kbicymi si we mnie lkami. Uzbrojony w nowe
umiejtnoci rozpoznawania psychopatw ruszyem w podr na szczyty wadzy.

Toto

W pnocnej czci stanu Nowy Jork, pord paskich, rozlegych pustkowi, ktre
rozcigaj si midzy Woodstock a Albany, stoi ponury wiktoriaski budynek, a pusty teren
wok niego oplataj macki z betonu i drutu kolczastego. Nazwa tego miejsca to Zakad Karny
Coxsackie.
Chocia by rodek maja, z nieba lay si strugi lodowatego deszczu, a ja szwendaem si
przy ogrodzeniu i nie miaem zielonego pojcia, co robi dalej.
Kiedy wybieraem si do Broadmoor, ju na kilka tygodni przed wizyt otrzymaem
pisemne potwierdzenie jej terminu, a take informacj o godzinach odwiedzin i szczegowy
regulamin. W przypadku Coxsackie nie byo nic z tych rzeczy. adnych tablic informacyjnych,
adnych stranikw. We wczeniejszej rozmowie telefonicznej chrypicy gos w suchawce
oznajmi mi jedynie, e taaaakmonaprzyjechaobojtniekiedy. Tutejsze procedury dotyczce
odwiedzin przypominay Dziki Zachd. Wszystko byo niejasne, niezorganizowane i dziaao mi
na nerwy.
W okolicy dostrzegem tylko jednego czowieka: mod kobiet dygoczc pod szklan
wiat; podszedem do niej i stanem obok.
Zimno zagadnem.
Tu zawsze jest zimno odpara.
W kocu usyszelimy szczknicie metalu. Brama otworzya si automatycznie i
weszlimy do zewntrznego blaszanego korytarza, nad ktrym rozpociera si baldachim z drutu
kolczastego. Korytarz zaprowadzi nas do ciemnego holu penego wiziennych stranikw.
Cze przywitaem si z nimi pogodnym tonem.
Hej, spjrzcie tylko, kogo tu przynioso! zawoa jeden z nich. Przecie to Harry
Potter!
Klawisze zebrali si wok mnie.
Witamy, panie Radosny-jak-skowronek! rzuci ktry.
Och, artownisie! skwitowaem.
Wspaniale, po prostu wspaniale stwierdzili stranicy. Kogo przyjecha pan
odwiedzi?
Emmanuela Constanta odparem, a oni przestali si mia.
To masowy morderca stwierdzi klawisz, na ktrym moja odpowied wywara
najwyraniej spore wraenie.
Jad kolacj z samym Billem Clintonem doda inny. Spotka go pan ju kiedy?
Rok 1997. Emmanuel Toto Constant stoi na chodniku dugiej, brzydkiej osiedlowej
ulicy w nowojorskiej dzielnicy Queens i wypatruje mnie, rozgldajc si dookoa. W oddali,
przez zason spalin i rozedrganego od upau powietrza, mona dostrzec panoram Manhattanu z
poyskujcym w socu wieowcem Chrysler Building oraz Bliniaczymi Wieami; jednak na
tamtej ulicy nie ma drapaczy chmur ani rdmiejskich barw z tumami wyrafinowanych goci, a
jedynie pudekowate, parterowe wypoyczalnie DVD oraz fast foody.
Toto Constant, w przeciwiestwie do swoich ssiadw ubranych w T-shirty, szorty i
baseballowe czapeczki, mia na sobie nienagannie skrojony jasny garnitur z jedwabn poszetk w

brustaszy. By wymuskany i elegancki (bardzo podobn elegancj dostrzegem kilka lat pniej u
Tonyego, kiedy spotkaem go po raz pierwszy w Broadmoor).
Zatrzymaem si i zaparkowaem samochd.
Witam w Queens powiedzia Toto Constant przepraszajcym tonem.
Na pocztku lat dziewidziesitych Toto Constant by wacicielem wielkiej rezydencji
w stylu art dco, z basenem i fontannami, pooonej w Port-au-Prince na Haiti. W tamtych
czasach Constant by szczupym, przystojnym i charyzmatycznym mczyzn, paradujcym po
miecie z uzi albo rewolwerem .357 magnum. Ze swojej rezydencji kierowa skrajnie prawicow
bojwk FRAPH utworzon po to, by terroryzowa sympatykw lewicowego, demokratycznego
prezydenta Jeana-Bertranda Aristidea, ktrego niedugo przedtem wypdzono z kraju. Wwczas
nie byo jeszcze wiadomo, kto stoi za Constantem i kto finansuje jego dziaania.
Wedug organizacji ochrony praw czowieka, takich jak Center for Constitutional Rights
oraz Human Rights Watch, zdarzao si, e pojmanym przez FRAPH zwolennikom Aristidea
odcinano twarze. A kiedy w grudniu 1993 roku grupa sympatykw obalonego prezydenta
schronia si w dzielnicy slumsw zwanej Cit Soleil, ludzie Constanta pojawili si tam z
benzyn i pucili cae to miejsce z dymem. Wyapywali przy tym dzieci, ktrym udao si uciec z
poaru, i zmuszali je, by wracay do swoich poncych domostw. Tamtego dnia zamordowano
pidziesit osb; bya to jedna z wielu masakr, do jakich doszo w czasie rzdw terroru
Constanta. W kwietniu 1994 roku bojwkarze z FRAPH najechali inny bastion poparcia dla
Aristidea nadmorskie miasteczko Raboteau. Kady, kto wpad w rce napastnikw, by
zatrzymywany i bity; strzelali do mieszkacw i wrzucali ich do otwartych kanaw ciekowych.
Zarekwirowali te odzie rybackie i ostrzeliwali z nich usiujcych ucieka na otwarte morze.
Ulubion metod dziaania FRAPH byo przeprowadzanie wsplnie z czonkami
Haitaskich Si Zbrojnych nocnych rajdw na najbiedniejsze dzielnice Port-au-Prince, Gonaves i
innych haitaskich miast. Podczas takich atakw napastnicy wdzierali si do domw w
poszukiwaniu dowodw prodemokratycznej dziaalnoci, takich jak na przykad zdjcia
Aristidea. Mczyzn bdcych gowami rodzin uprowadzano i poddawano torturom; wielu z
nich zgino w ulicznych egzekucjach. Kobiety byy zbiorowo gwacone, czsto na oczach
swoich bliskich. Rozpito wieku ofiar udokumentowanych gwatw wynosia od 10 do 80 lat.
Wedug relacji wiadkw zdarzao si, e matki byy gwacone przez wasnych synw,
zmuszanych do tego grob uycia broni.
Centrum Sprawiedliwoci i Odpowiedzialnoci
(Centre for Justice and Accountability)
W padzierniku 1994 roku Aristide odzyska wadz, a Toto Constant zbieg do Ameryki;
na cianach swojej kwatery gwnej w Port-au-Prince pozostawi zdjcia okaleczonych cia ofiar
FRAPH. W Nowym Jorku zosta aresztowany, a amerykaskie wadze zapowiedziay, e
zamierzaj deportowa go na Haiti, gdzie zostanie postawiony przed sdem i odpowie za
zbrodnie przeciwko ludzkoci. Na Haiti informacja o planowanej deportacji wywoaa fal
entuzjazmu. Podczas przygotowa do majcego si odby procesu trzy kobiety opowiedziay
ledczym o tym, jak ludzie Constanta zgwacili je, a nastpnie zostawili na pewn mier.
Wygldao na to, e los Toto Constanta jest przypiecztowany.
Ale Toto mia w rkawie jeszcze jedn kart. Siedzc w wiziennej celi, udzieli wywiadu
programowi 60 Minutes telewizji CBS i owiadczy, e jest gotowy ujawni nazwiska swoich
mocodawcw tajemniczych ludzi, ktrzy wspierali utworzenie FRAPH i sponsorowali jego
dziaalno. Ludzie ci byli agentami CIA oraz amerykaskiej Agencji Wywiadu Obronnego

(DIA).
Jeli jestem winny zbrodni, o ktre si mnie oskara wyzna swojemu rozmwcy,
dziennikarzowi Edowi Bradleyowi to winna jest ich rwnie CIA.
Nieatwo zrozumie powody, dla ktrych CIA mogaby chcie wspiera zbrodnicze,
antydemokratyczne szwadrony mierci. Aristide, eksksidz o lewicowych pogldach, by
charyzmatyczn postaci. By moe w CIA obawiano si, e w przyszoci zostanie drugim
Castro i bdzie stanowi zagroenie dla wsplnych interesw Haiti i Stanw Zjednoczonych.
Jeli kto powtpiewa w prawdziwo sw Constanta, to musia szybko zmieni zdanie.
Toto da do zrozumienia, e w razie kontynuowania procedury ekstradycyjnej ujawni szokujce
tajemnice dotyczce amerykaskiej polityki zagranicznej wobec Haiti. Niemal natychmiast po tej
zapowiedzi 14 czerwca 1996 roku amerykaskie wadze zwolniy go z wizienia i przyznay
mu zielon kart, umoliwiajc podjcie pracy w Stanach Zjednoczonych. Ale decyzja ta
obwarowana bya pewnymi warunkami; spisano je w piciostronicowym dokumencie,
sporzdzonym przez Departament Sprawiedliwoci, a nastpnie przefaksowanym do wizienia i
wrczonym Constantowi przy wyjciu. Zabroniono mu prowadzenia jakichkolwiek rozmw z
przedstawicielami mediw. Ponadto musia zamieszka w Queens z matk i nigdy, pod adnym
pozorem, nie wolno mu byo opuszcza tej dzielnicy jedynym wyjtkiem bya godzinna
wyprawa na Manhattan do biura INS (Urzdu ds. Imigracji i Naturalizacji), w ktrym mia si
meldowa co tydzie. A kiedy ju to zrobi, musia wsi do samochodu i wrci prosto do
Queens.
Ta dzielnica miaa sta si jego wizieniem.
Kiedy pod koniec lat dziewidziesitych poznaem t histori, postanowiem
skontaktowa si z Constantem w sprawie przeprowadzenia z nim wywiadu. W przeszoci
czowiek ten dziery w swoich rkach wielk, przeraajc wadz chciaem si dowiedzie,
jak kto taki poradzi sobie z przystosowaniem si do ycia z matk na przedmieciach. Czy
teraz, po twardym ldowaniu w zwyczajnym wiecie, przeladuj go wspomnienia popenionych
niegdy zbrodni, niczym Raskolnikowa z powieci Dostojewskiego? Na dodatek w Queens ya
spora spoeczno haitaska, co oznaczao, e wrd ssiadw Constanta z pewnoci nie
brakowao jego dawnych ofiar. Napisaem do niego, chocia tak naprawd spodziewaem si
odmowy. Rozmowa ze mn oznaczaa przecie pogwacenie warunkw jego zwolnienia. Gdyby
dowiedziay si o tym wadze, Constantowi grozioby aresztowanie, deportacja na Haiti i
egzekucja. Zdarzao si przecie, e moi potencjalni rozmwcy odmawiali mi wywiadu z
bardziej bahych przyczyn. Wielu ludzi nie chce ze mn rozmawia tylko dlatego, e wedug nich
mgbym ich przedstawi jako osoby cokolwiek szalone. Tymczasem Constant ochoczo zgodzi
si na spotkanie. Nie pytaem dlaczego, byem po prostu zadowolony, e przeprowadz swj
wywiad, a poza tym jeli mam by szczery nie obchodzio mnie, jakie czekaj go
konsekwencje. Przypuszczam, e taka postawa podpada pod Punkt nr 6. Brak wyrzutw sumienia
lub poczucia winy, Punkt nr 7. Spycenie afektu, a take Punkt nr 8. Bezwzgldno i brak
empatii. Kto by si tym jednak przejmowa chodzio w kocu o przywdc szwadronw
mierci.
Spdziem w Queens dziwny dzie, ktry mocno zapad mi w pami. Elegancko ubrani
mczyni przychodzili i wychodzili. Czasem zbierali si gdzie w kcie i rozmawiali, ale
chocia staraem si nadstawia uszu, nie dosyszaem, jaki by temat tych dyskusji. By moe
planowali zbrojny zamach stanu.
Zapytaem Constanta, jak idzie mu przystosowywanie si do codziennego ycia. Jak
spdza czas? Czy ma jakie hobby?
Umiechn si lekko.

 Poka ci powiedzia.
Wyszlimy z domu jego matki, po czym Constant poprowadzi mnie jedn, a potem drug
alejk, a wreszcie doszlimy do kompleksu blokw mieszkalnych.
Jestemy ju prawie na miejscu zapewni. Nie martw si!
Kiedy wspinalimy si po schodach, obejrzaem si niespokojnie za siebie. Wreszcie
stanlimy przed jakimi drzwiami. Constant otworzy je i wszedem do rodka.
Wewntrz wszystkie stoy oraz inne paskie powierzchnie zastawione byy malekimi
plastikowymi figurkami, jakie doczane si do zestaww promocyjnych w McDonaldzie i
Burger Kingu: byy tam soniki Dumbo, psy Goofy, Muppety z kosmosu i Pezaki, a take
miniaturowe wersje Batmana, Atomwek, Facetw w czerni, Barta i Homera Simpsonw, Freda
Flinstonea, Jackie Chana, Buzza Astrala i wielu, wielu innych.
Constant i ja popatrzylimy po sobie.
Najwiksze wraenie robi na mnie kunszt, z jakim je wykonano wyzna.
Ustawiasz je w bataliony? zapytaem.
Nie.
Zapado milczenie.
Wracamy? wymamrota wreszcie.
Odniosem wraenie, e auje decyzji o pokazaniu mi swojej armii plastikowych figurek.
Kilka minut pniej, kiedy znalelimy si ponownie w domu matki Constanta,
usiedlimy obaj przy kuchennym stole; jego powczca nogami matka to wychodzia z kuchni,
to znowu do niej wracaa. Constant powiedzia mi, e kiedy Haitaczycy ponownie wezw go
do kraju, by stan na ich czele. Ludzie na Haiti mnie uwielbiaj stwierdzi, a kiedy ten dzie
nadejdzie, on wypeni swj obowizek wobec narodu.
Zapytaem go o Cit Soleil, Raboteau oraz inne zarzuty, jakie mu stawiano.
Nie ma w nich ani sowa prawdy odpar. Ani sowa!
I to wszystko? pomylaem sobie. Nie masz w tej sprawie nic wicej do powiedzenia?
Kamstwa, jakie o mnie opowiadaj, ami mi serce doda Constant.
I wtedy usyszaem dziwny dwik, jaki wyda z siebie mj rozmwca. Jego ciao zaczo
dygota. To, co syszaem, przypominao szloch, a jednak nim nie byo. Byo czym zblionym
do szlochania. Twarz Constanta wykrzywia si tak, jakby paka, ale w tym grymasie byo co
dziwnego przypomina gr kiepskiego aktora. Oto miaem przed sob dorosego mczyzn w
eleganckim garniturze, ktry udawa, e pacze. Byoby wystarczajco niezrcznie, gdyby
Constant naprawd paka tego rodzaju otwarte okazywanie emocji zawsze wprawia mnie w
zakopotanie jednak ten czowiek ewidentnie symulowa pacz, przez co caa ta sytuacja bya
jednoczenie niezrczna, surrealistyczna i wzbudzajca niepokj.
Niedugo nasze spotkanie dobiego koca. Constant odprowadzi mnie do drzwi,
zachowujc si przy tym jak ucielenienie dobrych manier mia si, ucisn serdecznie moj
rk i owiadczy, e powinnimy wkrtce spotka si ponownie. Podszedem do samochodu, po
czym odwrciem si, by raz jeszcze pomacha Constantowi na poegnanie. Kiedy na niego
spojrzaem, przeszed mnie dreszcz zupenie jakby moje ciao migdaowate wysao sygna
ostrzegawczy do innych czci mojego ukadu nerwowego. Twarz Constanta wygldaa teraz
zupenie inaczej, bya chodna i podejrzliwa, a jego oczy wpatryway si we mnie intensywnie.
Gdy tylko podchwyci moje spojrzenie, natychmiast przybra poprzedni, serdeczny wyraz twarzy.
Umiechn si szeroko i pomacha do mnie rk. Odmachaem mu, wsiadem do samochodu i
odjechaem.
Ostatecznie mj wywiad z Toto Constantem nigdy nie zosta przeze mnie spisany. Czego
mi w Constancie brakowao i brak ten budzi mj niepokj. Nie wiedziaem, jak go rozgry. Ale

podczas mojego pobytu w zachodniej Walii wci przypominay mi si sceny z dnia spdzonego
w jego towarzystwie. Jego udawany pacz dobrze pasowa do punktu nr 7, ktry mwi o
spyceniu afektu Emocje danej osoby s pytkie i krtkotrwae, a przy tym wyraane w
teatralny sposb, przez co jej zachowanie przypomina gr aktorsk a take do punktu nr 16,
czyli braku poczucia odpowiedzialnoci za swoje czyny. Z kolei jego stwierdzenie, e mieszkacy
Haiti go uwielbiaj, przywodzio na myl punkt nr 2, to znaczy przesadne poczucie wasnej
wartoci Osoba taka twierdzi, e inni ludzie j szanuj, boj si jej, zazdroszcz jej, odnosz
si do niej z niechci i tak dalej. Natomiast jego wiara w to, e ktrego dnia powrci na Haiti
w charakterze przywdcy, wydawaa si mie sporo wsplnego z punktem nr 13, czyli brakiem
realistycznych dugoterminowych celw. Niewykluczone, e na licie Boba znajdowaa si take
odpowied na pytanie o to, dlaczego Constant zgodzi si w ogle ze mn spotka. Moliwe, e
miao to zwizek z punktem nr 3, to znaczy potrzeb stymulacji i skonnoci do odczuwania
nudy, a take z punktem nr 14, czyli impulsywnoci Takie osoby powicaj niewiele czasu
na rozwaanie moliwych konsekwencji swoich czynw oraz z punktem nr 2 przesadnym
poczuciem wasnej wartoci.
By moe wikszo osb, z ktrymi przeprowadzam wywiady, zgadza si ze mn
spotka wanie ze wzgldu na punkty nr 3, 14 oraz 2.
Nie potrafiem wprawdzie dopasowa do tego schematu kolekcjonowania figurek z
Burger Kinga, ale nie ma chyba powodu, dla ktrego psychopaci nie mogliby mie hobby
niezwizanego ze swoj przypadoci.
Zastanawiaem si, co teraz dzieje si z Constantem. Po powrocie z Walii postanowiem
go odszuka. Ku mojemu zaskoczeniu okazao si, e skazany za oszustwa hipoteczne Toto
rezyduje w Zakadzie Karnym Coxsackie i zdy ju odsiedzie dwa lata ze swojego
trzydziestosiedmioletniego wyroku z prawem do ubiegania si o wczeniejsze zwolnienie po
dwunastu latach.
Punkt nr 20. Przestpcza wszechstronno.
Napisaem do niego list. Przypomniaem mu nasze ostatnie spotkanie, a take opisaem
pokrtce objawy dysfunkcji ciaa migdaowatego i zapytaem, czy jego zdaniem taki opis do
niego pasuje. W odpowiedzi Constant napisa mi, ebym go odwiedzi. Zarezerwowaem bilet na
samolot, ale akurat wtedy wybuch wulkan w Islandii. Kupiem wic bilet na nastpny tydzie i
tak oto znalazem si w niemal pustej sali odwiedzin, przy stole oznaczonym jako rzd 2, stolik 6.
W Coxsackie swoje wyroki odsiaduje tysic winiw. Tego dnia tylko czterech z nich
miao goci. W sali przebywaa para modych ludzi pochonitych gr w karty; starszy wizie
otoczony przez dzieci i wnuki; spotkana przeze mnie pod wiat kobieta, ciskajca teraz rk
jednego z osadzonych, przebiegajca palcami po jego doni, gaszczca kady palec z osobna i
dotykajca jego twarzy; wreszcie siedzcy naprzeciwko mnie Toto Constant.
Przyprowadzono go na sal zaledwie pi minut wczeniej; ju po tak krtkim czasie
uderzyo mnie, jak sympatycznym by towarzyszem. Constant zachowywa si tak, jak
oczekiwaem zapewnia o swojej niewinnoci w sprawie oszustw hipotecznych i utrzymywa,
e jego wina polega wycznie na tym, e zaufa niewaciwym ludziom. Oburza si te na
dugo swojego wyroku, poniewa oszustw hipotecznych skazywano zwykle jedynie na pi
lat.
Pi lat powiedzia. W porzdku. Nie ma sprawy. Ale trzydzieci siedem?
To prawda, e dugo jego wyroku wydawaa si w pewnym sensie niesprawiedliwa.
Troch mu nawet wspczuem. Czuem lekki niepokj, informujc Constanta, e jeli jego mzg
cechuje dysfunkcja, o ktrej wspomniaem w moim licie, to naleaoby uzna go za psychopat.
C, z pewnoci nim nie jestem owiadczy.

 A czy mimo to zgodziby si, ebymy wsplnie przyjrzeli si tej kwestii?

Jasne powiedzia. miao.
Doszedem do wniosku, e to spotkanie moe nam przynie oboplne korzyci. Constant
by dla mnie kim w rodzaju krlika dowiadczalnego mogem przewiczy na nim moje
umiejtnoci rozpoznawania psychopatw, natomiast on mg spdzi troch czasu poza cel i
oderwa si od wiziennej monotonii, jedzc hamburgery, ktre kupowaem mu w automacie
stojcym w kcie sali odwiedzin.
Co waciwie chciaem osign? Nurtowao mnie, czy zdoam dostrzec w Toto co, co
czyoby go z Tonym liczyem, e uda mi si wykorzysta wiedz zdobyt na kursie
prowadzonym przez Boba i by moe rozpoznam u Toto jakie wsplne dla wszystkich
psychopatw cechy osobowoci. Ale przywieca mi te inny, waniejszy cel. W imieniu
Constanta popeniono na Haiti rne okropne czyny. Przez trzy lata Toto wywiera ogromny
wpyw na haitaskie spoeczestwo, popychajc je w szalecz spiral za, zabijajc tysice ludzi
i odciskajc zowrogie pitno na yciu setek tysicy innych. Czy teoria Boba Harea i Marthy
Stout bya suszna? Czy do tego wszystkiego doszo z powodu wadliwego poczenia midzy
jego ciaem migdaowatym a innymi czciami orodkowego ukadu nerwowego? Gdyby
faktycznie tak byo, to mielibymy do czynienia z doprawdy wpywow dysfunkcj mzgu.
Dlaczego nie spotkae si ze mn w zeszy wtorek? zapyta.
W Islandii wybuch wulkan i wszystkie loty zostay odwoane wyjaniem.
Aha powiedzia i pokiwa gow. W porzdku. Rozumiem. Kiedy dostaem twj list,
byem taki podekscytowany!
Naprawd?
Wszyscy winiowie mwili: Facet, ktry napisa Czowieka, ktry gapi si na kozy,
przyjeda, eby si z tob spotka? A niech to!. Ha, ha! Kady tutaj sysza o tym filmie!
Co podobnego!
Tak. Co sobot mamy tu wieczorek filmowy. Tydzie temu ogldalimy Avatara. Ten
film naprawd mnie poruszy. Byem nim poruszony. Wielki nard napada na maleki nard. Ci
niebiescy wydali mi si pikni. Dostrzegem w nich pikno.
Jeste uczuciowym czowiekiem?
Tak, jestem uczuciowy Toto skin gow. W kadym razie, kilka miesicy temu
pucili nam Czowieka, ktry gapi si na kozy. Wikszo winiw nie miaa pojcia, o co w
tym wszystkim chodzio. Co to ma by? pytali. Ale ja mwiem: Nie, nie. Spotkaem kiedy
gocia, ktry napisa t ksik. Po prostu nie rozumiecie, co on mia na myli!. A potem
przysae mi list i napisae, e chcesz ponownie si ze mn spotka. Wszyscy strasznie mi
zazdrocili.
O! To mie.
Kiedy si dowiedziaem, e zamierzasz przyjecha w zeszy czwartek, byem okropnie
zaronity. Ale do fryzjera obowizuje lista. I wtedy jeden z winiw zaproponowa: Zajmij
moje miejsce. Zamienilimy si miejscami w kolejce do strzyenia! A kto inny da mi swoj
nowiutk zielon koszul!
Mj Boe! zawoaem.
Toto machn rk, jakby chcia powiedzie: Tak, wiem, to gupie.
Odwiedziny to jedyne, co nam tutaj zostao wyjani. To jedyna drobna
przyjemno, na jak moemy tu liczy.
Umilk na chwil.
Kiedy jadaem w najlepszych restauracjach na wiecie. A teraz siedz w celi. I przez
cay czas chodz ubrany na zielono.

I kto tu jest nieczuy? pomylaem sobie. Przyjechaem tu tylko po to, eby

doskonali swoje umiejtnoci identyfikowania psychopatw, a ten biedak poyczy na t okazj
wyjtkow koszul.
Niektrzy z chopakw nie przyjmuj goci ze wzgldu na to, co nas czeka po kadych
odwiedzinach powiedzia Toto.
A co was czeka?
Rewizja osobista odpar.
O Boe!
Toto wzdrygn si na sam myl.
To okropnie poniajce wyzna.
Kiedy podniosem wzrok, zauwayem, e w sali odwiedzin co si zmienio. Winiowie
i ich bliscy wydawali si podenerwowani i niespokojni; najwyraniej zauwayli co, co umkno
mojej uwadze.
To popieprzone wyszepta Toto.
Co takiego?
Tamten kole.
Nie odrywajc ode mnie oczu, Toto wskaza na wiziennego stranika mczyzn w
biaej koszuli ktry przechadza si po sali.
To sadysta powiedzia. Kiedy tylko si pojawia, na wszystkich pada strach. Nikt z
nas nie chce kopotw. Chcemy po prostu wrci do naszych domw.
Czy on wanie co zrobi?
Niezupenie. Po prostu powiedzia tej kobiecie, e jej T-shirt jest zbyt wyzywajcy. To
wszystko.
Rzuciem okiem w tamtym kierunku. Chodzio o t dziewczyn, ktr spotkaem
wczeniej pod wiat. Wygldaa na zdenerwowan.
Chodzi o to, e ludzie po prostu si go boj powiedzia Toto.
Przed laty, kiedy ci poznaem, co si wydarzyo powiedziaem. To byo pod sam
koniec tamtego dnia. Szedem ju do samochodu, ale w pewnym momencie odwrciem si i
zobaczyem, e mnie obserwujesz. Przygldae mi si naprawd intensywnie. Kiedy dzisiaj
wchodzie do tej sali, zauwayem, e robisz dokadnie to samo. Dokadnie zlustrowae cae
pomieszczenie; wszystkiemu si przyjrzae.
To prawda. Obserwowanie ludzi to jeden z moich najwikszych atutw przyzna. Ja
zawsze obserwuj.
Dlaczego? zapytaem. Co waciwie prbujesz wypatrzy?
Przez chwil panowao milczenie.
Chc si przekona, czy ludzie mnie lubi odpar w kocu agodnie.
Czy ludzie ci lubi? powtrzyem.
Chc, eby ludzie uwaali mnie za gentlemana. eby mnie lubili. Cierpi, jeli jest
inaczej. Bycie lubianym to dla mnie co wanego. Jestem wraliwy na to, jak ludzie mnie
postrzegaj. Obserwuj ich, eby si upewni, czy naprawd mnie lubi.
O rety powiedziaem. Nigdy bym nie przypuszcza, e a tak ci zaley na byciu
lubianym.
Zaley mi.
Naprawd mnie zaskoczye.
Zmarszczyem w duchu brwi. Przejechaem taki szmat drogi tylko po to, by si
przekona, e Constant nie ma w sobie nic z psychopaty. By skromny, uczuciowy i peen
dystansu do siebie; wydawa si te zaskakujco drobny jak na tak wielkiego mczyzn. To

prawda, e kilka chwil wczeniej przyzna si do zachowa podpadajcych pod punkt nr 11, czyli
rozwizo seksualn, ale punkt ten i tak wydawa mi si zbdnym, purytaskim dodatkiem do
listy.
Jestem kobieciarzem wyzna Toto. Zawsze miaem wiele kobiet. Widocznie dobrze
si czuj w moim towarzystwie.
To powiedziawszy, wzruszy skromnie ramionami.
Ile masz dzieci?
Siedmioro.
Z iloma kobietami?
Mniej wicej wanie z tyloma rozemia si.
Dlaczego miae a tak wiele kobiet?
Nie wiem przyzna. Wyglda na autentycznie skonsternowanego. Zawsze chciaem
mie duo kobiet. Nie mam pojcia dlaczego.
Dlaczego nie zwizae si z tylko jedn kobiet?
Sam nie wiem. Moe ma to co wsplnego z tym, e naprawd chc by lubiany.
Dlatego ucz si dogadza ludziom. Zawsze si ze wszystkimi zgadzam. Robi wszystko, eby
ludzie dobrze si czuli; dziki temu mnie lubi.
Czy to nie jest rodzaj saboci? zapytaem wreszcie. Mam na myli to desperackie
pragnienie bycia lubianym. Czy to nie sabo?
Ale skd! Toto rozemia si. Z oywieniem pokiwa palcem. To w adnym
wypadku nie jest sabo.
Dlaczego?
Powiem ci dlaczego! Umiechn si i mrugn do mnie porozumiewawczo, po czym
doda: Kiedy ludzie ci lubi, moesz nimi manipulowa, sprawia, eby robili to, co chcesz.
Zamrugaem.
Wic tak naprawd wcale nie zaley ci na tym, eby ludzie ci lubili? spytaem.
Nie wzruszy ramionami. Zwierzam ci si teraz z moich najgbszych sekretw,
Jon!
A kiedy mwisz: Cierpi, kiedy nie jestem lubiany, to wcale nie masz na myli
swoich uczu. Chodzi ci o to, e cierpi wtedy twj status?
Wanie.
Jak to dziaa? zapytaem. W jaki sposb sprawiasz, eby ludzie ci lubili?
Ach, no dobrze powiedzia. Popatrz na to
Odwrci si w stron starszego winia, ktrego dzieci i wnuki wanie opuciy sal.
Masz cudown rodzin! zawoa do niego Toto.
Twarz mczyzny rozcigna si w szerokim, penym wdzicznoci umiechu.
Dziki! odkrzykn.
Toto posa mi ukradkowy umieszek.
A co z empati? spytaem. Odczuwasz empati? Przypuszczam, e w pewnych
sytuacjach empati te mona poczyta za sabo.
Nie odrzek Toto. Nie czuj empatii potrzsn gow niczym ko odpdzajcy
much, ktra usiada mu na nosie. Nie czuj niczego takiego. To nie jest uczucie, ktrego
dowiadczam. Wspczucie dla ludzi?
Tak.
Nie wspczuj im. Nie.
A emocje? podsunem. Mwie wczeniej, e jeste uczuciowy. Odczuwanie
emocji mona uzna za, hm, rodzaj saboci.

 Och, zawsze przecie moesz wybiera emocje, ktre chcesz odczuwa odpar.
Widzisz? Dziel si z tob moimi najskrytszymi tajemnicami, Jon.
A co powiesz o tych trzech kobietach, ktre zeznaway przeciwko tobie przed sdem?
zapytaem. Odczuwasz w stosunku do nich jakie emocje?
Toto sapn ze zoci.
Te trzy paniusie twierdziy, e zamaskowani, niezidentyfikowani mczyni torturowali
je, gwacili, zostawili na pewn mier, bla, bla, bla. Zmarszczy gniewnie brwi. Zaoyy, e
zrobili to czonkowie FRAPH, tylko dlatego, e nosili mundury mojej organizacji. Twierdz, e
gwaciem po to, by umocni swoj wadz.
Co ich zdaniem je spotkao?
Och odpar beztroskim tonem jedna z nich twierdzi, e zostaa pobita, zgwacona i
porzucona na pewn mier. Lekarz kiedy Toto wypowiada to sowo, wykona palcami gest
naladujcy cudzysw zezna, e jeden z napastnikw j zapodni.
Toto utrzymywa, e adne, ale to adne z wysuwanych pod jego adresem oskare nie
jest zgodne z prawd, a jeli chc dowiedzie si czego wicej na temat tych kamstw,
powinienem poczeka i przeczyta kiedy jego na wp ukoczone wspomnienia, zatytuowane
Echa mojego milczenia.
Zapytany przeze mnie, czy lubi swoich wspwiniw, Toto odpar, e nie za bardzo. Z
pewnoci nie tych, ktrzy jcz i si uskaraj. Nie lubi te zodziei. Mog nazywa mnie
morderc czy zabjc, ale nigdy zodziejem. Poza tym nie lubi ludzi leniwych. Ani sabych. A
kamcw wrcz nienawidz.
Toto pochwali si, e bez wzgldu na okolicznoci potrafi doskonale nad sob panowa.
Czsto odczuwa pokus, by znokautowa ktrego ze wspwiniw, ale nigdy si do tego nie
posun. Taka sytuacja przydarzya mu si poprzedniego dnia na stowce. Jeden z winiw
siorba gono zup (Siorb, siorb, siorb. Mj Boe, Jon, ale to dziaao mi na nerwy. Miaem
ochot mu przywali, ale wtedy pomylaem sobie: Nie, Emmanuelu. Przeczekaj. Za chwil to
si skoczy. I faktycznie si skoczyo). Toto spojrza na mnie.
Trac tu moje ycie, Jon. Ta wiadomo jest najgorsza. Trac tu ycie.
Nasze trzygodzinne spotkanie dobiego koca. Odprowadzajc mnie do wyjcia, stranicy
zapytali, po co waciwie odwiedziem Toto Constanta.
Chciaem si przekona, czy jest psychopat odparem.
E, nie. To nie psychopata orzekli jednogonie.
Hej zagadn jeden ze stranikw a wie pan, e on jad kiedy kolacj z Billem
Clintonem?
Nie wydaje mi si, eby tak byo powiedziaem. Jeli on sam was o tym zapewnia,
to raczej bym w to nie wierzy.
Stranicy nic na to nie powiedzieli.
W drodze powrotnej do Nowego Jorku pogratulowaem sobie w myli, e w tak
byskotliwy sposb nakoniem Constanta do tego, by si przede mn otworzy. Kluczem okazao
si sowo sabo. Za kadym razem, gdy go uywaem, Toto odczuwa potrzeb pokazania mi,
jaki jest twardy.
Byem zaskoczony, z jak atwoci poddaem si wczeniej jego urokowi. Wystarczyo,
e wykaza si odrobin skromnoci, a ja momentalnie uznaem, e nie jest psychopat. Na
pocztku dostrzegem w nim co krzepico znajomego. Wydawa si drobny, zdystansowany do
siebie, fajtapowaty wszystkie te cechy charakteryzuj mnie samego. Czy mg mnie
naladowa i pozwala mi przeglda si w nim niczym w lustrze? Czy to wanie dziki temu
psychopatom udaje si czasem pozostawa w niezwykle udanych zwizkach z innymi ludmi?

Bob Hare twierdzi, e psychopaci to uzdolnieni naladowcy. Opowiedzia kiedy

pewnemu dziennikarzowi o tym, jak poproszono go, by zosta konsultantem Nicole Kidman,
ktra miaa zagra w filmie Penia za. Aktorka chciaa przygotowa si do roli psychopatki. Bob
poradzi jej, co nastpuje: Oto scena, jak moesz wykorzysta. Idziesz ulic, na ktrej wydarzy
si wypadek. Dziecko zostao potrcone przez samochd. Wok miejsca wypadku gromadzi si
tum ludzi. Podchodzisz bliej i widzisz lece na ziemi dziecko; wok jest peno krwi.
Odrobina krwi plami twoje buty, a ty spogldasz na nie i mwisz: Cholera jasna!. Patrzysz z
pewnym zainteresowaniem na dziecko, ale ten widok nie budzi w tobie odrazy ani przeraenia.
Jeste po prostu zaintrygowana. Potem przenosisz wzrok na matk i jeste autentycznie
zafascynowana tym, jak targana emocjami kobieta krzyczy i robi inne tego rodzaju rzeczy. Po
kilku minutach odwracasz si i idziesz z powrotem do domu. W azience naladujesz przed
lustrem wyraz twarzy matki tamtego dziecka. To wanie jest psychopata: kto, kto nie rozumie
emocji, ale ma wiadomo, e wydarzyo si co wanego.
Jednak Toto Constant by rwnie intrygujco tajemniczy tajemniczo to cecha, ktra
uwydatnia si zawsze, gdy mamy do czynienia z pewnym brakiem. Osoby, ktre co ukrywaj,
budz nasz fascynacj tak wanie jest w przypadku psychopatw, ktrzy nigdy nie pokazuj
nam caej prawdy o sobie. S niewtpliwie najbardziej tajemniczy ze wszystkich ludzi
cierpicych na zaburzenia psychiczne.
Droga z Coxsackie do Nowego Jorku biegnie przez Sagerties, New Platz i Poughkeepsie;
tamtejszy krajobraz jest tak smtny i nijaki, e przypomina obc planet z ktrego odcinka Star
Treka. W czasie jazdy zacza mczy mnie paranoiczna myl, e Toto moe zwrci si
przeciwko mnie i nasa na mnie jednego ze swoich braci lub stryjw. Fale niepokoju uderzay
we mnie niczym nieg z deszczem, ktry smaga mj samochd. Skrciem gwatownie i
zjechaem z szosy do przydronego Starbucksa.
Wycignem notatki nagryzmolone w hotelowym notatniku owkiem otrzymanym w
wizieniu i odczytaem fragment, w ktrym Toto opowiada mi, e jest na wiecie sam jak
palec, opuszczony przez rodzin i wszystkich, ktrzy kiedy go kochali.
Och, zatem wszystko w porzdku pomylaem. Skoro jego bracia i stryjowie porzucili
go, to jest mao prawdopodobne, by mieli mnie tropi i mci si na mnie. Ta wiadomo
sprawia, e poczuem si znacznie spokojniejszy.
Przyszo mi do gowy, e taka postawa moe podpada pod Punkt nr 8. Bezwzgldno i
brak empatii. Ale biorc pod uwag okolicznoci, nic mnie to nie obchodzio.
Zamwiem americano na wynos, wskoczyem z powrotem do samochodu i ruszyem w
dalsz drog.
Fakt, e dowdca szwadronw mierci uzyska wysoki wynik na skali psychopatii Boba
Harea, nie powinien nikogo dziwi. Bardziej interesowaa mnie teoria Boba dotyczca
psychopatw w wiecie korporacji. Bob obwinia psychopatw o okruciestwo systemu
kapitalistycznego; twierdzi, e kapitalizm w swojej najbardziej bezdusznej postaci stanowi
manifestacj nieprawidowoci w funkcjonowaniu ciaa migdaowatego u pewnej garstki osb.
Powici temu ksik zatytuowan We w garniturach. Gdy psychopaci id do pracy,
napisan wsplnie z psychologiem Paulem Babiakiem. W magazynach HR ukazay si jej
entuzjastyczne recenzje.
T ksik powinni przeczyta wszyscy managerowie i ludzie zajmujcy si HR
gosia jedna z typowych recenzji, opublikowana w Health Service Journal, wewntrznym
magazynie National Health Service, czyli publicznej suby zdrowia w Wielkiej Brytanii. Czy
waszym wsppracownikiem nie jest przypadkiem wspinajcy si po szczeblach kariery w?
Takich ludzi mona znale wrd odnoszcych najwiksze sukcesy, a zarazem najbardziej

bezwzgldnych osb, ktre po trupach d do celu, jaki stanowi dla nich objcie najwyszych
stanowisk.
Caa ta gadanina o wach przybierajcych ludzk posta przypomniaa mi o moim
artykule o Davidzie Ickeu. By to twrca teorii spiskowej, zgodnie z ktr wiatem rzdz
olbrzymie, ywice si krwi i skadajce ofiary z dzieci jaszczury, ktre potrafi przybiera
ludzk posta, dziki czemu mog spokojnie realizowa swoje nikczemne plany w stosunku do
niczego niepodejrzewajcej ludzkoci. Zdaem sobie nagle spraw, jak podobne s obie te
historie jedyna rnica polegaa na tym, e osoby mwice o wach w garniturach byy
wybitnymi i cakowicie zdrowymi na umyle psychologami, cieszcymi si powszechnym
powaaniem. Czy ta spiskowa teoria moga okaza si prawdziwa?
W miar jak zbliaem si do Nowego Jorku, drapacze chmur dzielnicy finansowej rosy
w oczach, a ja zadawaem sobie pytanie: czy jest jaki sposb, by dowie susznoci owej teorii?

6
Noc ywych trupw

Shubuta w stanie Missisipi to miasto umierajce. Dom Pikna Sary (salon piknoci),
sklep misno-spoywczy braci Jones, Bank Shubuty wszystkie te miejsca zabito deskami,
podobnie jak wiele innych okolicznych witryn, ktrych szyldy zdyy ju wyblakn na tyle, e
teraz nie sposb si zorientowa, co si tam kiedy miecio. Czasem tylko pozostawiony w
zakurzonym oknie wystawowym pluszowy mi albo nadmuchiwany wity Mikoaj stanowi
wskazwk, czym handlowano w danym miejscu. Nawet siedziba miejscowej loy masoskiej
jest dzi zaronit ruin. Tyle zostao z ich wadzy, ktr jak im si zdawao posiadali Nie
zdoaa ich ocali.
Zlikwidowano rwnie areszt ostay si po nim tylko przerdzewiae, rozpadajce si
kraty w celach w kamiennym budynku nieopodal Main Street, obok zniszczonego boiska do
koszykwki.
Kiedy widzisz zamknite wizienie, to wiedz, e znalaze si w miejscu, ktre dopad
kryzys powiedziaem.
Kryzys to dobre okrelenie zgodzi si Brad, jeden z miejscowych, ktry oprowadza
mnie po miasteczku.
Ze cian opuszczonych domw sterczay zbutwiae kawaki drewna; widok ten skojarzy
mi si z chrzstkami i krwi wypywajc spod resztek skry na zmasakrowanej twarzy, ktrej
fotografi pokaza nam w namiocie w zachodniej Walii Bob Hare.
Shubuta nie bya jednak zupenie wyludniona. Po miasteczku nadal krcia si garstka
mieszkacw. Niektrzy z nich byli pijani. Inni bardzo starzy.
***
Kiedy Shubuta przeywaa czas swojego rozkwitu.
Po prostu ttnia yciem! opowiada Brad. Kadego dnia! To a nie do uwierzenia.
Zawsze co si tutaj dziao. Wspaniale si tu dorastao! No i przestpczo bya na niskim
poziomie.
Jedzilimy na rowerach, gdziekolwiek si nam spodobao dodaa przyjacika Brada,
Libby. Szalelimy na wrotkach. Nasze matki nigdy nie musiay si o nas martwi.
Wszyscy pracowali wtedy w Sunbeam doda Brad.
W Sunbeam, miejscowej fabryce, produkowano tostery liczne urzdzenia w stylu art
dco.
Brad i ja sforsowalimy stert gruzu i weszlimy do dugiego budynku dokadnie w
poowie Main Street. Drzwi ledwo trzymay si w zawiasach. Na pododze walaa si pokryta
kurzem tabliczka z napisem: Wyjcie. Oberwane strzpy tkaniny, w przeszoci bdcej
zapewne czerwonymi, aksamitnymi zasonami, zwisay smtnie z murarskich gwodzi
przypominao to sceneri rzeni.
Co to za miejsce? zapytaem Brada.
Kiedy byo tu kino odpar. Pamitam, jak je otwierali. Wszyscy bylimy naprawd
podekscytowani. Bdziemy mieli kino! Wywietlili jeden film i na tym si skoczyo. Kino
zostao zamknite.

 Co to by za film?
Noc ywych trupw.
Zapada cisza.
Cakiem adekwatny tytu powiedziaem wreszcie.
Brad lustrowa wzrokiem to, co pozostao z Main Street.
Al Dunlap nie zdaje sobie sprawy, ilu ludzi skrzywdzi, zamykajc t fabryk
powiedzia. Dla takiego maego miasta to by prawdziwy cios. Jego twarz zaczerwienia si
ze zoci. Spjrz na to miejsce doda.

Tostery Sunbeam.
Fot. Time & Life Pictures Getty Images Frank Scherschel
Fabryka Sunbeam znajdowaa si ptora kilometra za miastem. Bya dua wielkoci
dorwnywaa piciu boiskom pikarskim. W jednej hali trzysta osb pracowao przy produkcji
tosterw, a w hali obok kolejne trzysta osb pakowao te tostery do pudeek. Przypuszczaem, e
obecnie budynek stoi opuszczony, ale okazao si, e wprowadzi si do nowy biznes. Nowa
firma nie zatrudniaa jednak szeciuset pracownikw. Dawaa prac piciu. Pi osb, zbitych w
gromadk porodku ogromnej, pustej hali, produkowao tam abaury.
Ich szef to Stewart. Wczeniej pracowa tu a do czasu, gdy dyrektorem generalnym
Sunbeam zosta Al Dunlap, ktry podj decyzj o zamkniciu zakadu.
Mio jest si przekona, e w tej hali wci trwa produkcja powiedziaem.
Hm mrukn Stewart.
Sprawia wraenie, jakby obawia si, e owa produkcja moe nie potrwa zbyt dugo.
Stewart oraz jego przyjaciel, Bill, a take przyjacika Brada, Libby, oprowadzili mnie po
opustoszaej fabryce. Chcieli pokaza przybyszowi z zewntrz, do czego dochodzi, kiedy
szalecy przejmuj stery wspaniaej niegdy firmy.
Macie na myli Ala Dunlapa? upewniem si.
W Sunbeam mielimy do czynienia z ca parad szalecw stwierdzi Stewart.
(Poniewa jest to ksika traktujca o faktycznym szalestwie, warto zaznaczy, e Stewart i Bill
s w tej kwestii laikami i uywaj sowa szaleniec w jego potocznym znaczeniu). Nie
chodzio wycznie o Dunlapa. Kto by pierwszym szalecem, Bill? Czy przypadkiem nie
Buckley?
Tak, Buckley przytakn Bill.
Buckley mia kurduplowatego ochroniarza, ktry azi za nim wszdzie z karabinem
maszynowym powiedzia Stewart. Mia te flot odrzutowcw i rolls-roycew, a do tego
lodowe rzeby po dziesi tysicy dolarw za sztuk. Ci ludzie szastali fors na prawo i lewo,
podczas gdy firma nie przynosia zbyt wysokich dochodw.
(Przeczytaem pniej, e w 1986 roku Robert J. Buckley zosta zwolniony ze stanowiska

dyrektora generalnego Sunbeam na skutek skarg udziaowcw; narzekali oni, e pomimo

kiepskiej kondycji spki Buckley utrzymywa flot piciu odrzutowcw dla siebie i czonkw
swojej rodziny, ulokowa te swojego syna w apartamencie za milion dolarw oraz wyda sto
tysicy dolarw na wino wszystko na koszt firmy).
Kto nasta po Buckleyu?
Paul Kazarian odpar Bill. Uwaam, e to by kapitalny go. Bystry. Bardzo
pracowity. Tyle tylko, e
Bill umilk na chwil.
Mgbym ci co o nim opowiedzie, ale to nie jest historia, ktrej powinny sucha
kobiety.
Wszyscy trzej spojrzelimy na Libby.
Och, jasne powiedziaa, po czym wybraa si na spacer po pustej hali, przechadzajc
si wrd pajczyn i powybijanych szyb, a take wielkich metalowych pojemnikw, w ktrych
obecnie zbiera si wycznie kurz.
Kiedy znalaza si poza zasigiem gosu, Bill opowiedzia mi t histori:
Ktrego razu nie mogem sfinalizowa umowy sprzeday z klientem i Kazarian zacz
na mnie wrzeszcze: Moesz nawet obcign temu sukinsynowi chuja, tylko mu to sprzedaj!.
Krzycza tak w sali penej ludzi. Dlaczego zachowywa si w taki sposb? C za ordynarny
Bill poczerwienia. Trzs si na samo wspomnienie tamtego zdarzenia.
Wedug Johna Byrnea, ktry szczegowo opisa losy Sunbeam Corporation w ksice
zatytuowanej Chainsaw, zdarzao si, e Paul Kazarian rzuca butelkami soku pomaraczowego
w dyrektora finansowego, a na posiedzeniach zarzdu strzela z wiatrwki do foteli nieobecnych
czonkw kierownictwa firmy. Z drugiej strony, Kazarian znany by z dbaoci o bezpieczne
warunki pracy i z respektowania praw pracownikw. Chcia, eby firma odniosa sukces bez
zamykania fabryk. Przenis produkcj z Azji z powrotem do Ameryki i wdroy program
kursw edukacyjnych dla zatrudnionych w firmie.
Dalimy Libby znak, e moe do nas wrci. Wrcia.
A co byo potem? zapytaem.
Potem przyszed Al Dunlap odpowiedzia Stewart.
Jutro mam si z nim spotka poinformowaem go. Specjalnie po to jad do Ocala na
Florydzie.
Co takiego? w gosie Stewarta sycha byo zaskoczenie, a jego twarz spochmurniaa.
To on nie siedzi w wizieniu?
Wrcz przeciwnie odparem. Mieszka w wielkiej rezydencji.
Przez krtki moment mogem obserwowa, jak na szyi Stewarta nabrzmiewaj yy.
Wrcilimy do biura, w ktrym urzdowa Stewart.
Posuchaj zagadnem ostatnio spotkaem si z pewnym psychologiem, Bobem
Hare. Jego zdaniem wystarczy zada szefowi firmy pewne szczeglne pytanie, eby sporo si o
nim dowiedzie.
Okej odpar.
Gdyby zobaczy fotografi z miejsca zbrodni, co naprawd przeraajcego, na
przykad zblienie na rozerwan na strzpy twarz, to jak by zareagowa? zapytaem.
Cofnbym si odpar Stewart. Przerazioby mnie to. I na pewno by mi si nie
spodobao. Byoby mi al osoby na zdjciu i obawiabym si o siebie.
Po chwili zapyta:
No wic, co to o mnie mwi?
Zerknem przez okno w biurze Stewarta na widoczn w dole hal fabryczn. By to

dziwny widok gromadka piciu wytwrcw abaurw na rodku tej ogromnej, ponurej
przestrzeni. Powiedziaem wczeniej Stewartowi, jak przyjemnie byo si przekona, e biznes w
tym miejscu kwitnie, ale prawda bya oczywista: sprawy nie wyglday najlepiej.
Co to o mnie mwi? powtrzy Stewart.
Same dobre rzeczy! zapewniem go.
W poowie lat dziewidziesitych Sunbeam byo w opakanym stanie. Utracjusze na
stanowisku dyrektora generalnego, tacy jak Robert Buckley, zostawili firm w tarapatach. Zarzd
spki musia znale kogo gotowego do bezlitosnego cicia kosztw i dlatego zaoferowa
posad dyrektora generalnego osobie wyjtkowej czowiekowi, ktry w przeciwiestwie do
wikszoci zdawa si czerpa autentyczn przyjemno ze zwalniania pracownikw. Nazywa
si Al Dunlap, a na swoj reputacj zasuy sobie, zamykajc fabryki Scotta, najstarszej
amerykaskiej firmy produkujcej papier toaletowy. Kryy niezliczone historie o tym, jak
jedzi od jednego zakadu do drugiego, zwalniajc ludzi czasem w dowcipny, a czasem upiorny
sposb. W fabryce w Mobile w stanie Alabama zapyta jednego z zatrudnionych, jak dugo ju
tam pracuje.
Trzydzieci lat odpowiedzia z dum zapytany.
Dlaczego kto chciaby tkwi w jednej firmie przez trzydzieci lat? Dunlap wyglda
na szczerze zdumionego. Kilka tygodni pniej podj decyzj o zamkniciu fabryki w Mobile i
wyrzuceniu wszystkich zatrudnionych tam ludzi na bruk.
W autobiografii Dunlapa, zatytuowanej Mean Business (Pody biznes), znale mona
mnstwo anegdot dotyczcych zwalniania ludzi. Oto jedna z nich:
Scott zatrudnia specjalistk do spraw morale, cakiem sympatyczn osbk z
nieprzyzwoicie wysok pensj; jej gwnym zadaniem byo dbanie o to, by midzy czonkami
zarzdu panowaa harmonia. Do diaba z harmoni. Ci ludzie powinni wyrywa sobie nawzajem
kaki. Powiedziaem [dyrektorowi finansowemu Scotta, Basilowi] Andersonowi, eby pozby si
tej dziewczyny () Pniej tego samego tygodnia jeden z zatrudnionych w firmie prawnikw
zasn w czasie zebrania zarzdu. To bya ostatnia drzemka, jak uci sobie za nasze pienidze.
Kilka dni pniej facet by ju tylko wspomnieniem.
I tak dalej. Dunlap zwalnia ludzi z tak wyran satysfakcj, e magazyn ekonomiczny
Fast Company wymieni go w artykule o potencjalnie psychopatycznych szefach. Wszyscy inni
wspomniani w artykule dyrektorzy albo nie yli, albo siedzieli w wizieniach, wic redakcja nie
musiaa si obawia, e zostanie przez nich pozwana do sdu; w wypadku Dunlapa dziennikarze
postanowili zaryzykowa i opisali jego trudnoci z kontrolowaniem wasnych zachowa (jego
pierwsza ona w pozwie rozwodowym oskarya go, e grozi jej noem, mamroczc przy tym,
e zawsze chcia sprawdzi, jak smakuje ludzkie miso) oraz brak empatii (chocia cigle
opowiada dziennikarzom o swoich mdrych i wspierajcych go rodzicach, to nie pojawi si na
pogrzebie adnego z nich).
W lipcu 1996 roku, w dniu, w ktrym zarzd Sunbeam ogosi nazwisko nowego
dyrektora generalnego, cena akcji spki poszybowaa z 12 dolarw i 50 centw do 18 dolarw i
60 centw. Wedug Johna Byrnea, najwaniejszego nieoficjalnego biografa Dunlapa, by to
najwikszy wzrost w historii nowojorskiej giedy papierw wartociowych. Kiedy kilka miesicy
pniej Dunlap poinformowa, e poowa z dwunastu tysicy pracownikw Sunbeam zostanie
zwolniona (zdaniem New York Timesa bya to najwiksza pod wzgldem procentowym tego
rodzaju redukcja zatrudnienia), kurs akcji Sunbeam ponownie wystrzeli w gr, osigajc
poziom 28 dolarw. Tak naprawd w cigu tych wszystkich upojnych miesicy cena akcji spada
tylko jeden jedyny raz stao si to 2 grudnia 1996 roku, gdy Business Week ujawni, e
Dunlap nie by obecny na pogrzebach swoich rodzicw, a jego pierwsza ona zarzucia mu, e

grozi jej noem. Tamtego dnia kurs akcji spad o ptora procenta.
Skojarzyo mi si to ze scen z filmu Badlands, w ktrej pitnastoletnia Holly, grana
przez Sissy Spacek, uwiadamia sobie, e jej przystojny chopak Kit przekroczy granic
oddzielajc twardziela od szaleca. Pocztkowo cofa si zaniepokojona, ale potem oznajmia zza
kadru swoim beznamitnym, monotonnym gosem: Mogam wymkn si tylnym wyjciem
albo ukry w kotowni, ale poczuam, e odtd moje przeznaczenie zwizane jest z Kitem, na
dobre i na ze.
Podobnie jak w przypadku bohaterw Badlands, stosunki Ala Dunlapa z udziaowcami
Sunbeam szybko wrciy do normy po tym, co wydarzyo si 2 grudnia; wkrtce wyruszyli
wsplnie w roczne, szalecze tourne po amerykaskiej prowincji, zamykajc po drodze fabryki
w Shubucie, Bay Springs oraz Laurel w stanie Missisipi; w Cookeville w stanie Tennessee; w
Paragould w Arkansas; w Coushatcie w Luizjanie, a take wiele innych. Dunlap zamienia
lokalne spoecznoci na amerykaskim poudniu w wymare miasta. Z kad kolejn
zlikwidowan fabryk cena akcji Sunbeam rosa, a wreszcie wiosn 1998 roku osigna
zawrotny poziom 51 dolarw.
Zbiegiem okolicznoci Bob Hare w swojej wanej ksice o psychopatii Psychopaci s
wrd nas rwnie nawizuje do filmu Badlands:
Jeli Kit jest filmowym wyobraeniem psychopaty, to Holly jest autentyczn mwic
mask, ktra po prostu markuje rzeczywiste uczucia. Jej wypowiadane monotonnym gosem
komentarze ozdobione s zwrotami przeniesionymi ywcem z ilustrowanych magazynw, ktre
podpowiadaj nastolatkom, co powinny czu. Posta grana przez Spacek to najlepszy przykad
znajomoci sw bez znajomoci melodii.
Dla Dunlapa wszystko skoczyo si wiosn 1998 roku, kiedy to amerykaska Komisja
Papierw Wartociowych i Gied (SEC) wszcza dochodzenie w sprawie olbrzymiego oszustwa
ksigowego, ktrego Dunlap mia si dopuci w Sunbeam. Zarzucano mu, e z rekordowej
kwoty stu osiemdziesiciu dziewiciu milionw dolarw zysku, jaki spka osigna w roku
1997, a szedziesit milionw stanowio rezultat stosowania oszukaczej rachunkowoci.
Dunlap zaprzeczy tym oskareniom. Zada od Sunbeam ogromnej odprawy, ktra ostatecznie
zostaa mu wypacona; ju wczeniej na jego koncie znalazo si sto milionw dolarw, jakie
zarobi w czasie dwudziestu miesicy przepracowanych w Scotcie.
Wwczas, jeszcze przed afer Enronu, nie byo jeszcze takiej presji na pociganie do
odpowiedzialnoci karnej osb oskaronych w sprawach tak skomplikowanych jak afera z
Dunlapem w roli gwnej. Jego kopoty z prawem skoczyy si po tym, jak w 2002 roku zgodzi
si zapaci w sumie 18,5 miliona dolarw w ramach ugody w rnych wytoczonych mu
procesach. Porozumienie, jakie zawar z SEC, przewidywao, e ju nigdy nie bdzie mg peni
funkcji dyrektora ani czonka zarzdu adnej publicznej spki.
A dziecistwo Dunlapa? zapytaem jego biografa, Johna Byrnea, jeszcze zanim
wybraem si do Shubuty. Wiesz co moe o jakim jego dziwnym zachowaniu? Kopotach z
policj? Moe znca si nad zwierztami?
Odwiedziem jego liceum, ale nie wydaje mi si, ebym rozmawia z ktrym z jego
kolegw odpar. Nie przypominam sobie tego.
Aha.
Wiem tylko, e w dziecistwie by zapalonym bokserem.
Tak?
Par razy wspomina o tym, jak wielk przyjemno sprawiao mu bicie ludzi.
Naprawd?
A jego siostra powiedziaa kiedy, e rzuca w jej lalki strzakami do gry w rzutki.

 Serio?
Zapisaem w notatniku: Rzuca strzakami w lalki siostry. Lubi bi innych.
Jakie wywar na tobie wraenie, kiedy go poznae? spytaem.
Nigdy go nie poznaem odpowiedzia. Nie zgodzi si na spotkanie.
Przez chwil panowao milczenie.
Ja mam si z nim spotka powiedziaem w kocu.
Co ty powiesz? Byrne wyglda na zaskoczonego; odniosem wraenie, e troch mi
zazdroci.
Tak. Wanie tak.
Wielk florydzk posiado Ala Dunlapa z imponujcymi wypielgnowanymi
trawnikami dzielio od Shubuty dziesi godzin jazdy samochodem. Pierwsz rzecz, jaka
rzucaa si tam w oczy, bya niezwyka liczba rzeb drapienikw. Kamienne lwy i pantery z
obnaonymi zbami, pikujce ku ziemi ory, sokoy trzymajce w szponach ryby i wiele, wiele
innych rzeby stay wszdzie, rozsiane po caej posesji, wok jeziora i w kompleksie
basenowo-sportowym. Wewntrz rezydencji, poza lwami z krysztau, lwami z onyksu i lwami z
elaza, elaznymi panterami i obrazami lww, mona si byo natkn take na rzebione ludzkie
czaszki.
Przypomina to armi plastikowych figurek z Burger Kinga, ktre kolekcjonowa Toto
Constant, tyle e ta kolekcja jest ogromna, przeraajca i kosztowna zapisaem w moim
reporterskim notatniku.
Tam s lwy powiedzia Al Dunlap, oprowadzajc mnie po posesji. Mia na sobie
sportow marynark i garniturowe spodnie; opalenizna nadawaa mu zdrowy wygld, a jego zby
byy nieskazitelnie biae. Lwy. A tam jaguary. I znowu lwy. Same drapieniki. Drapieniki.
Drapieniki. Wycznie drapieniki. Ceni je i mam do nich wielki szacunek. Tak jak one,
zawsze robiem to, co musiaem.
Punkt nr 5. Skonno do oszukiwania i manipulacji zanotowaem. Wypowiedzi
takiej osoby mog zdradza przekonanie, e wiat skada si z drapienikw i ofiar albo e
gupot jest nie wykorzystywa saboci innych.
No i zoto dodaem. Sporo tutaj zota.
Byem na to przygotowany, poniewa ju wczeniej widziaem portret Dunlapa ze zotym
krawatem, siedzcego w zotym fotelu na tle stojcej przy drzwiach zotej zbroi oraz zotego
krucyfiksu na kominku.
C odpar Al zoto dodaje blasku. Tam mamy rekiny.
Wskaza na rzeb czterech rekinw wijcych si wok planety.
Wierz w drapieniki wyzna. Ich duch pozwala osign sukces. Tam s sokoy. A
to aligatory. Aligatory. Kolejne aligatory. I tygrysy.
To wyglda tak, jakby Midas spotka si z Bia Czarownic z Narni zauwayem.
Zupenie jakby Biaa Czarownica przeleciaa nad zoo penym gronych zwierzt, zamienia je
wszystkie w kamie, a potem przeniosa tutaj.
Co powiedziae?
Nic takiego.
Nie. Co przed chwil powiedziae?
Stalowe spojrzenie jego bkitnych oczu wydao mi si paraliujce.
Takie tam gadanie bez adu i skadu zaczem si tumaczy. Chciaem powiedzie
co zabawnego, ale sam si w tym pogubiem.
Aha. Oprowadz ci po posiadoci powiedzia Al. Wolisz si przej czy pojecha
wzkiem golfowym?

 Myl, e moemy si przej odparem.

Minlimy kilka dziwacznych olejnych obrazw, na ktrych widniay niemieckie
owczarki Dunlapa. W poowie 1990 roku miao miejsce pamitne wydarzenie w cigu siedmiu
tygodni Al zwolni 11 200 pracownikw Scotta. Zada wwczas od firmy wynajcia dwch
apartamentw w filadelfijskim hotelu Four Seasons jednego dla siebie i swojej ony Judy,
drugiego dla swoich dwch owczarkw.
Al mia syna z pierwszego maestwa, Troya, ale nigdzie nie zauwayem jego
podobizny; byo tam za to mnstwo psich portretw oraz oprawionych w zocone ramy olejnych
obrazw, przedstawiajcych naturalnej wielkoci Ala oraz Judy oboje wygldali na nich
powanie i szlachetnie.
Idc po trawie, spostrzegem Judy, ktra staa obok grujcej nad jeziorem kamiennej
rzeby uroczego dziecka o zmierzwionych wosach. Judy miaa jasne wosy, tak jak Al. Ubrana
bya w dres brzoskwiniowego koloru i staa niemal bez ruchu, wpatrujc si w jezioro.
Kiedy odwiedzie fabryk zagadnem Ala i zapytae pewnego faceta, jak dugo
tam pracuje. Trzydzieci lat, powiedzia. A ty na to: Dlaczego kto chciaby tkwi w jednej
firmie przez trzydzieci lat?. Dla niego by to powd do dumy, a tymczasem dla ciebie byo to
co zego.
Tak, uwaam, e to le potwierdzi. Ju ci mwi, dlaczego. Jeli pozostajesz tak
dugo w jednym miejscu, zmieniasz si w kustosza, dozorc. ycie powinno przypomina grsk
kolejk, a nie karuzel.
Zanotowaem: brak empatii, po czym przewrciem kartk.
Napijemy si mroonej herbaty? zaproponowa Al.
W drodze do kuchni zauwayem na biurku Ala oprawiony w ramk, fantazyjnie
wykaligrafowany wiersz. Zdyem przeczyta kilka wersw:
Zrobi, co trzeba byo,
Cho musia si natrudzi.
A jak chcesz by lubiany,
Spraw sobie dwa brytany.
To prezent od Seana na moje urodziny wyjani Al.
Sean Thornton by jego dugoletnim osobistym ochroniarzem.
Jeli chcesz mie przyjaciela, spraw sobie psa doda. My zawsze mielimy dwa.
Przezorny zawsze ubezpieczony.
Rozemiaem si, chocia wiedziaem, e uy tej frazy nie po raz pierwszy. Znalaza si
na stronie xii jego autobiografii Mean Business: Jeli chcesz mie przyjaciela, spraw sobie psa.
Ja nie zamierzam ryzykowa mam dwa psy.
John Byrne, autor jego nieoficjalnej biografii Chainsaw, opisuje w swojej ksice pewne
zdarzenie, ktre miao miejsce w 1997 roku. Al zaprosi wwczas do domu niechtnego mu
analityka finansowego, Andrew Shorea.
Tak bardzo kocham psy powiedzia Dunlap, wrczajc Shoreowi zdjcia [swoich
owczarkw niemieckich]. Co ci powiem: jeli chcesz mie przyjaciela, spraw sobie psa. Ja
mam dwa, tak na wszelki wypadek.
Shore rwnie spotka si ju wczeniej z tym komentarzem, w jednym z wielu artykuw
na temat Dunlopa. Ale i tak si rozemia.
atwo wysawiania si, powierzchowny urok zapisaem w notatniku.
Osoba taka zawsze ma przygotowan szybk i celn ripost, ale w rzeczywistoci
przekazuje rozmwcy bardzo niewiele uytecznych dla niego informacji.
(Michael Douglas wygasza podobn kwesti w filmie Wall Street z 1987 roku. Mwi:

Jeli chcesz mie przyjaciela, kup sobie psa. Tutaj trwa wojna pozycyjna, chopcze.
Zastanawiaem si, czy scenarzyci zapoyczyli t kwesti od Ala Dunlapa, ale pniej
odkryem, e nie by on jedyn grub ryb, ktra zwyka tak mwi. Chcesz mie przyjaciela w
Waszyngtonie? Kup sobie psa powiedzia podobno w czasie swojej prezydentury Harry S.
Truman, przynajmniej wedug biograficznego filmu Giveem Hell, Harry! (Daj im popali,
Harry!). Dziaajc w tej brany, nauczysz si, e jeli chcesz mie przyjaciela, musisz sprawi
sobie psa stwierdzi w poowie lat osiemdziesitych Carl Icahn, inwestor znany z wrogich
przej oraz szef firm farmaceutycznych. Jeli chcesz by lubiany, kup sobie psa poradzia na
pocztku lat dziewidziesitych gospodyni Deborah Norville, prowadzca program Inside
Edition w telewizji CBS. Ludzie, z ktrymi pracujesz, nie s twoimi przyjacimi.)
Zebralimy si w kuchni ja, Judy, Al oraz Sean, jego ochroniarz.
Odchrzknem.
Pamitasz, co napisaem w swoim mailu? e twoje ciao migdaowate moe nie
wysya odpowiednich sygnaw do reszty centralnego ukadu nerwowego i by moe to wanie
dlatego odnosie takie sukcesy i dlatego fascynuje ci duch drapiecy.
Pamitam potwierdzi. Fascynujca teoria. Przypomina mi to Star Treka. Wkraczasz
tam, gdzie nie dotar jeszcze aden czowiek. Dlaczego niektrzy ludzie odnosz tak
oszaamiajce sukcesy, a innym nic si nie udaje? Dzieciaki, z ktrymi chodziem do szkoy, byy
znacznie lepiej sytuowane ode mnie, a jednak nie zaszy daleko. Dlaczego? Na czym polega
rnica? Bo co musi nas rni! To jedno z tych pyta, ktre ludzie zadaj sobie od wielu
pokole! I dlatego, kiedy wspominae o tym migdaowatym czym, pomylaem sobie: Hm.
Interesujce. Pogadam z tym gociem.
Musz ci o czym powiedzie. Wedug niektrych psychologw, jeli ta cz twojego
mzgu nie dziaa prawidowo, to sprawia, e jeste
Tak?
Niebezpieczny wymamrotaem ledwie syszalnie.
Poczuem si okropnie zdenerwowany. Pytaem ju dwie osoby Tonyego i Toto czy
s psychopatami, powinienem by wic ju si do tego przyzwyczai. Ale w tym wypadku byo
inaczej. Nie znajdowaem si w wizieniu o zaostrzonym rygorze ani w szpitalu
psychiatrycznym, lecz w prywatnej rezydencji tego oto czowieka.
Prosz? zapyta. Nie dosyszaem, co powiedziae.
Niebezpieczny powtrzyem.
Na chwil zalego guche milczenie.
W jakim sensie? zapyta wreszcie cicho.
To moe sprawia, e jeste wziem gboki oddech psychopat.
Al, Judy i Sean przygldali mi si uwanie. Przez dug chwil. Czuem, e wpadem jak
liwka w kompot. Co ja sobie waciwie mylaem? Przecie nie jestem dyplomowanym
lekarzem ani naukowcem. Jeli mam by szczery, to aden te ze mnie detektyw.
W duchu winiem Boba Harea. Co prawda nie kaza mi tego robi, ale gdybym go nie
pozna, nigdy bym si sam na to nie porwa. Jego skala psychopatii daa mi faszyw pewno, e
jestem w stanie samodzielnie porusza si w krainie psychopatw. Powinienem by posucha
ostrzee Adama Perkinsa. Nie jestem ani detektywem, ani psychologiem; nie wypadem dobrze
nawet wtedy, kiedy diagnozowaem sam siebie na podstawie kryteriw DSM-IV.
Patrzyli na mnie, jednoczenie rozgniewani, oszoomieni i rozczarowani. Al zaprosi mnie
do swojego domu, a ja nie mogem si oprze, by nie zapyta go, czy jest psychopat. Bycie
psychopat nie jest nielegalne, ale jeli nim jeste, to takie pytanie musi ci si pewnie wydawa
nadzwyczaj obraliwe.

 Mam przy sobie list cech osobowociowych, ktra definiuje psychopati

powiedziaem, wskazujc na swoj kiesze.
A kto, do cholery, sporzdzi t list? zapyta Al. Co to za jedni? Zao si, e
nigdy o nich nie syszaem.
I wtedy do mnie dotaro, e mog odwrci kota ogonem i ca odpowiedzialno za t
przykro zrzuci na nieobecnego tu Boba.
Bob Hare odparem. Wymwiem jego nazwisko bardzo wyranie: Bob Hare.
Nigdy o nim nie syszaem oznajmi Al z triumfalnym byskiem w oku.
Ani ja! zgodzia si Judy.
To psycholog powiedziaem i sapnem znaczco, eby da Alowi do zrozumienia, e
mam na temat psychologw takie samo zdanie jak on.
Al wskaza na zot serwantk w swoim gabinecie, w ktrej stay jego zdjcia z Henrym
Kissingerem, Donaldem Trumpem, ksiciem Karolem, Ronaldem Reaganem, Kerrym Packerem,
lordem Rotschildem, Rushem Limbaugh i Jebem Bushem; zupenie jakby chcia przez to
powiedzie: Oto s ludzie, o ktrych syszaem!.
A wracajc do tej twojej listy Al nagle wyda si zaintrygowany. Dalej. Zrbmy
to.
Dobrze powiedziaem, wycigajc list z kieszeni. Jeste tego pewien?
Tak, zrbmy to.
W porzdku. Punkt nr 1. Powierzchowny urok.
Jestem absolutnie uroczy stwierdzi. Absolutnie uroczy!
Rozemia si, a wraz z nim uczynili to take Judy i Sean. Napicie zostao rozadowane.
Przesadne poczucie wasnej wartoci cignem.
Trudno byoby mu temu zaprzeczy, zwaszcza e sta akurat pod cian, na ktrej wisia
jego gigantyczny portret.
Punkt nr 2. Przesadne poczucie wasnej wartoci zapisaem wczeniej w notatniku.
Fakty z jego ycia pokazuj, e mamy do czynienia z przerostem ego i zbyt wysok samoocen.
Jadc do Ala, nadoyem drogi i zahaczyem o Uniwersytet Stanowy Florydy w
Tallahassee, eby obejrze tamtejsze Studenckie Centrum Sukcesu Dunlapa. Ufundowane przez
Ala, ktry przekaza na jego budow dziesi milionw dolarw, stanowio ostentacyjny pomnik
Dunlapw oraz ich owczarkw. Na cianie w holu wisia wielki obraz, przedstawiajcy Ala w
zotym krawacie, Judy w bluzce w lamparcie ctki oraz ich psy. Twarze Ala i Judy zostay te
wyryte w tablicy z brzu; pod nimi znajdowa si przycisk po jego wciniciu mona byo
wysucha kazania Ala na temat przywdztwa (jego tre sprowadzaa si do tego, e obecnie nie
ma ju prawdziwych przywdcw, i jeli Ameryka chce przetrwa, to musi szybko stworzy
nowych rzutkich liderw).
Poprosiem Kelly, jedn z osb zarzdzajcych Centrum, eby mnie oprowadzia.
Jestemy zachwyceni, e pastwo Dunlapowie postanowili przekaza pienidze na
rozwj postaw obywatelskich oraz cech przywdczych, a take pomc w przyszej karierze
studentom naszego uniwersytetu powiedziaa.
Al nie by dotd znany ze szczeglnej hojnoci zauwayem. Nie zastanawiao was,
skd ta zmiana?
Mog jedynie powiedzie, jak wiele dobrego moemy zrobi w miejscu, ktre powstao
za spraw datku przekazanego przez pana Dunlapa odpara.
Syszaem, e Al kolekcjonuje rzeby drapienych zwierzt powiedziaem. Ory,
aligatory, rekiny, niedwiedzie. W zasadzie wszystko, co robi grrr!. Wydaje mi si, e to do
osobliwe hobby. Czy kiedykolwiek rozmawia z tob na ten temat?

 Nie mielimy okazji o tym rozmawia. Kelly spojrzaa na mnie tak, jakby miaa
ochot mnie zabi. Rozmawialimy za to o moliwociach wsppracy, jakie stwarza nam to
miejsce, i o tym, jak studenci naszego uniwersytetu bd mogli poszerza tu swoj wiedz.
Al twierdzi, e w yciu chodzi wycznie o zwycistwo. A co ty o tym sdzisz?
Sdz, e jestem niezwykle podekscytowana faktem, e pan Dunlap zdecydowa si
wspomc finansowo Uniwersytet Stanowy Florydy; myl te, e ten budynek to miejsce, w
ktrym moemy wykonywa wspania prac, a to wszystko dziki temu, e pan Dunlap da nam
tak szans, za co jestemy mu niesychanie wdziczni powiedziaa.
Dzikuj ci bardzo.
To ja dzikuj! rzucia na odchodne.
Przesadne poczucie wasnej wartoci? zapytaem Ala.
Bez wtpienia odpowiedzia. Jeli sam w siebie nie uwierzysz, nikt inny nie zrobi
tego za ciebie. Musisz w siebie wierzy.
Czy jest jaka inna lista z dobrymi rzeczami? wtrcia do ostrym tonem Judy.
C powiedziaem i na moment wszyscy umilklimy.
A co z potrzeb stymulacji i skonnoci do odczuwania nudy? podjem po chwili.
Owszem potwierdzi Al. Bardzo szybko si nudz. Musz znale sobie co do
zrobienia. Tak. To uczciwie powiedziane. Nie jestem najbardziej zrelaksowanym czowiekiem na
wiecie. Mj umys nie przestaje pracowa nawet w nocy.
Manipulowanie ludmi?
Nazwabym to raczej umiejtnociami przywdczymi stwierdzi. Inspirowaniem
innych! Moim zdaniem na tym wanie polega przywdztwo.
Zgadzasz si, ebym czyta list dalej?
Tak, jasne. Czemu nie?
***
Tamtego poranka Al przedefiniowa wiele cech psychopatycznych, czynic z nich
pozytywne cechy przywdcy. Impulsywno to po prostu inne okrelenie umiejtnoci szybkiej
analizy. Niektrzy ludzie spdzaj tydzie na rozwaaniu rnych za i przeciw. Mnie wystarczy
na to dziesi minut. A gdy okae si, e zalety przewaaj nad wadami? Wtedy dziaaj!.
Pytko uczu chroni przed odczuwaniem rnych bezsensownych emocji. Brak wyrzutw
sumienia pozwala ruszy naprzd i osiga kolejne wspaniae rzeczy. Jaki sens ma pogranie si
w alu?
Na koniec dnia musisz podda si wasnemu osdowi powiedzia. Odpowiedzie
sobie na pytanie: czy czujesz do siebie szacunek? Jeli tak, to w porzdku. wietnie si spisae.
A ty? Czujesz si dobrze z samym sob?
Tak! zapewni. Oczywicie! Kiedy spogldam wstecz na swoje ycie, czuj si tak,
jakbym wybra si na film o osobie, ktra to wszystko osigna. Kurcz! To ja naprawd tego
dokonaem? Co wicej, przez cay ten czas robiem wszystko po swojemu.
A co z tym, jak potraktowae swoj pierwsz on?
Ja Al zmarszczy brwi, po czym spojrza na mnie. Ukoczyem West Point. A
potem musiaem porzuci tamto cudowne ycie i sta si twarz Ala wykrzywia si w grymasie
modym, onatym porucznikiem, rzuconym do bazy na drugim kocu wiata. W modym
wieku takie zmiany przeywa si niezwykle ciko
Urwa i zamilk.
Czyli postrzegae on jako balast?
Al wzruszy ramionami i przez moment wpatrywa si w podog.

 Stacjonowaem w bazie rakiet atomowych powiedzia. Miaem do czynienia z

broni jdrow, a wiat pogry si wanie w kryzysie kubaskim. To bya naprawd powana i
odpowiedzialna praca. Jako onierz masz zadanie do wykonania. Jeli tego nie zrobisz, wielu
ludzi moe powanie ucierpie. Czy taka odpowiedzialno koliduje z prowadzeniem ycia
rodzinnego? Oczywicie e tak
Al mia na myli wydarzenia podczas kubaskiego kryzysu rakietowego, kiedy to
zostawi bdc w pitym miesicu ciy on sam w domu, bez jedzenia i pienidzy.
Zdesperowana musiaa prosi o pomoc swoj matk i siostr.
Aha! Jeszcze jedno przypominaem sobie. Wyobra sobie, e widzisz fotografi z
miejsca zbrodni; co naprawd szokujcego, na przykad zdjcie zmasakrowanej twarzy.
Reagujesz na to przeraeniem?
Al pokrci przeczco gow.
Nie. Raczej staram si nad tym zastanowi.
Naprawd? Odczuwasz ciekawo? Intryguje ci to? Jak zagadka, ktra wymaga
rozwizania?
Tak, to ciekawo potwierdzi ruchem gowy. Przeciwiestwo reakcji w rodzaju: O
Boe, ale mnie to wystraszyo!. Nie siedziabym bezczynnie w kcie. Zamiast tego
zastanowibym si: Co tu si wydarzyo? Dlaczego do tego doszo?.
Widok takiego zdjcia ci nie szokuje? Nie czujesz, jak w nastpstwie szoku twoje ciao
ogarnia parali? dopytywaem.
Ponownie pokrci gow.
Pochyliem si i przyjrzaem mu si uwanie znad okularw. Al szybko wyjani:
W takiej sytuacji przychodzi mi do gowy pytanie, co si dokadnie stao i co mona
zrobi, eby ju nigdy si to nie zdarzyo.
Co mona zrobi, eby ju nigdy si to nie zdarzyo? powtrzyem.
Nie moesz jednoczenie by przywdc i odwraca si od tego, co ze i niegodziwe
wyjani. Musisz si z tym zmierzy. Zrobi krtk pauz. Jaka jest najprostsza definicja
przywdcy? To osoba, ktra wyrasta ponad tum i sprawia, e to, co trzeba, zostaje zrobione.
Zgadza si?
***
Zanim wyszedem, zjedlimy jeszcze wsplny lunch. Al tryska humorem zaskakujco
dobrym jak na kogo, kto dopiero co by sprawdzany pod ktem posiadania psychopatycznych
cech charakteru. W klap marynarki mia wpit malutk zot siekier. Podczas jedzenia
opowiada mi zabawne historyjki o zwalnianiu ludzi. Zasadniczo wszystkie byy jednakowe
kto okazywa si leniem i Al go zwalnia, rzucajc przy tym jak dowcipn uwag. Na przykad
pewien leniwy pracownik na stanowisku kierowniczym w Sunbeam pochwali si Alowi, e kupi
sobie wspaniay sportowy samochd.
Moe i masz niezy sportowy wz odpar na to Al ale powiem ci, czego nie masz:
pracy!
Judy po kadej takiej anegdotce wybuchaa miechem, chocia z pewnoci syszaa je
ju wczeniej wiele razy; ja za zdaem sobie spraw, jakim darem niebios musi by dla
korporacji czowiek, ktry czerpie rado ze zwalniania innych.
Po lunchu Dunlapowie zaprowadzili mnie do pokoju telewizyjnego i pokazali film z
przemwieniem na temat przywdztwa wygoszonym kiedy przez Ala na Uniwersytecie
Stanowym Florydy. Kiedy nagranie dobiego koca, Judy nagrodzia ma oklaskami. Nie
ulegao wtpliwoci, e darzy go uwielbieniem, podobnie jak jego bezporednie podejcie do

ycia, a take ludowe mdroci o wyranie darwinistycznych konotacjach. Zastanawiaem si,

jaka kobieta moe pokocha takiego mczyzn.
Opowiedz mi o okresie, ktry spdzie w Sunbeam zaczem, jednak Al zaraz mi
przerwa.
Sunbeam nie wypali stwierdzi, wzruszajc ramionami. Ale to zaledwie przypis na
marginesie mojej kariery. To nie bya szczeglnie dua korporacja. Do tego dziaaa w do
kaprynej brany. Sprzt gospodarstwa domowego. Nie spdza mi to snu z powiek. W oglnym
rozrachunku to nieistotne.
I to byo wszystko, co Al Dunlap mia do powiedzenia na temat Sunbeam.
Rozmawialimy o braku empatii. Al stwierdzi, e czuje j w stosunku do osb, ktre same chc
co osign; niestety, do tej kategorii ludzi nie zalicza si ani jego syn Troy, ani jego siostra
Denise.
Denise zerwaa stosunki z Alem w styczniu 1994 roku, po tym, jak zadzwonia do brata,
eby poinformowa go, e u jej crki Carolyn, wieo upieczonej studentki, zdiagnozowano
biaaczk.
Czy mog mie pewno, e w razie potrzeby bd moga na ciebie liczy? zapytaa
wwczas Denise.
Jak wspomina, w odpowiedzi usyszaa tylko lapidarne: Nie.
John A. Byrne, Business Week, 2 grudnia 1996
Od wielu lat nie rozmawiam z moj siostr powiedzia mi Al. W liceum byem
jednym z prymusw. Do tego sportowcem. Potem poszedem na West Point. A ona miaa mi to
za ze! Wedug mnie to zupenie bez sensu. Gdybym to ja mia starszego brata lub siostr,
bybym z nich dumny. Mylabym sobie: Rany, chc by taki jak mj brat!. Tymczasem jej
stosunek do mnie by dokadnie odwrotny. Zobaczcie, czego to on nie ma. Miaem to, na co
sobie zapracowaem!
Relacje czce Ala z Troyem byy rwnie chodne.
Wielokrotnie prbowaem mu pomc wzruszy ramionami Al. Naprawd,
prbowaem. Po prostu nic z tego nie wyszo. A potem udzieli tych wypowiedzi dla prasy
Troy Dunlap zachichota, kiedy dotara do niego wiadomo o tym, e jego ojca
zwolniono [z Sunbeam].
Waciwie to ryczaem ze miechu wspomina. Ciesz si, e powina mu si noga i
potuk sobie tyek.
Denise, jedyna siostra Dunlapa, dowiedziaa si o jego zwolnieniu od przyjaciki z New
Jersey. Pomylaa wtedy tylko: Dosta to, na co sobie zasuy.
Business Week, 1998
Zapisaem w notatniku: Brak wyrzutw sumienia to bogosawiestwo, kiedy nie zostao
ci nic poza wspomnieniami. Potem przewrciem kartk, eby Dunlapowie nie mogli podpatrze
moich notatek.
To wszystko jest konsekwencj ludzkiej zazdroci o sukcesy! zawoa Al Dunlap z
drugiej strony pokoju. Kady chce dokopa najlepszemu! Ty te osigne sukces i jestem
pewien, e take o tobie ludzie opowiadaj rne paskudne rzeczy. Mylisz sobie wtedy:
Chwileczk. Nikt si mn nie interesowa, dopki nie osignem tego, co mam obecnie. Jest
tak, mam racj?
Masz racj powiedziaem.
Pieprzy ich rzuci Al. S zwyczajnie zazdroni. A my powinnimy robi to, co do

nas naley. Rozumiesz, prawda?

Spojrzaem na wiszcy nad nim obraz olejny.
Napisz co o Narcyzie zanotowaem na czystej stronie. Wspomnij te o tym, jak
bardzo jaowe moralnie jest snucie si po posiadoci o wiele za duej dla dwojga ludzi;
posiadoci wypenionej gigantycznymi odbiciami samego siebie.
Umiechnem si pod nosem, zadowolony z wasnej pomysowoci.
Rozumiesz to, prawda? dopytywa Dunlap. Sam osigne pewien sukces. Jeste
taki jak ja. Kiedy zdobywasz pewn pozycj, zazdronicy bior ci na celownik. Mam racj?
Opowiadaj na twj temat rne kamstwa. Prbuj utrze ci nosa. Tymczasem ty po prostu
zrobie to, co musiae, eby znale si w miejscu, w ktrym jeste dzisiaj. Obaj jestemy tacy
sami.
Wspomnij te co o Biaej Czarownicy z Narni dopisaem.
I tak oto w latach dziewidziesitych akcjonariusze oraz czonkowie zarzdw w wiecie
producentw tosterw szybko dostrzegli krtkoterminowe korzyci pynce z zatrudnienia
dyrektora generalnego o cechach charakteru, ktre jak si okazao uplasoway go wysoko na
skali psychopatii Boba Harea.
Bob Hare, ktry nocowa akurat w Hiltonie przy lotnisku Heathrow, wysa do mnie
e-mail z pytaniem, jak mi poszo z Alem Dunlapem. Odpisaem, e chciabym opowiedzie mu o
tym osobicie.
Spotkalimy si w hotelowym barze. Bob pochwali si, e jest teraz rozchwytywany
bardziej ni kiedykolwiek wczeniej; miao to zwizek z badaniami, ktrych by wspautorem i
ktrych wyniki zostay niedawno opublikowane w artykule zatytuowanym Corporate
Psychopathy. Badaniom z zastosowaniem opracowanej przez Boba skali poddano dwustu trzech
specjalistw zatrudnionych w korporacjach Bob wyjani, e w tym gronie znaleli si
zarwno dyrektorzy generalni, jak i kierownicy wyszego oraz niszego szczebla. Rezultaty
bada pokazay, e cho olbrzymia wikszo psychopatami nie bya, to jednak 3,9 procenta
badanych uzyskao wynik na poziomie trzydziestu lub wicej punktw. Taki odsetek naleaoby
uzna za bardzo wysoki nawet w przypadku populacji wiziennej; zarazem jest on od czterech do
piciu razy wyszy od redniej dla caej populacji.
Bob wyjani, e nie dysponujemy wystarczajc liczb danych empirycznych, by mc
dokadnie stwierdzi, jak wielu psychopatw wystpuje w caej populacji; szacuje si jednak, e
stanowi oni nieco mniej ni jeden procent. Przeprowadzone przez Boba badania wykazay, e
prawdopodobiestwo spotkania psychopaty z wysokim wynikiem na skali Harea wrd
korporacyjnych grubych ryb staje si od czterech do piciu razy wysze ni prawdopodobiestwo
natknicia si na psychopat wrd szeregowych pracownikw.
Przy kieliszku wina zrelacjonowaem Bobowi przebieg wizyty, jak zoyem Alowi
Dunlapowi. Opowiedziaem mu, e Al przyzna si do posiadania bardzo wielu cech
psychopatycznych, chocia on sam uznawa je za zalety w wiecie biznesu.
Bob kiwa gow i nie wyglda na zaskoczonego.
Psychopaci czsto mwi o drapienikach i ofiarach powiedzia Bob. A kiedy o nich
mwi, traktuj to powanie.
To zabawne, e wspomniae o drapienikach powiedziaem. Zgadnij, czym by
wypeniony jego dom.
Orami odpowiedzia Bob. Niedwiedziami
Tak! wykrzyknem. Panterami, tygrysami. Ca menaeri. To nie byy wypchane
zwierzta, tylko rzeby. Skd wiedziae?
Intuicja, ktra siedzi tutaj wskaza palcem na swoj gow. Jestem badaczem, ale

mam te kliniczn intuicj.

Zmarszczyem brwi.
Ale przecie Al powiedzia mi, e paka, kiedy umar jego pies.
Tak? podj Bob.
Tak. Rozmawialimy o spyconym afekcie. Powiedzia, e nie pozwala sobie na
bezsensowne emocje. Ale kiedy podziwiaem obraz olejny przedstawiajcy jego psa Brita,
przyzna si, e wypakiwa sobie oczy, kiedy jego pupil zdech. Powiedzia, e paka i nie mg
przesta. Jego zadaniem to dowd na to, e nie moe by psychopat.
Zdaem sobie spraw, e mwiem o tym niemal przepraszajcym tonem, jakby w pewien
sposb bya to moja wina jakbym by osob odpowiedzialn za casting i zatrudni
niepasujcego do roli aktora.
To zdarza si do czsto oznajmi Bob.
Naprawd? zapytaem z oywieniem.
Pies jest twoj wasnoci. Psy, o ile tylko masz odpowiedniego psa, s niesamowicie
lojalne. Jak niewolnicy. Zrobi wszystko, co im kaesz. Wic owszem, wypakiwa sobie oczy,
kiedy zdech mu pies. Czy pakaby tak samo, gdyby to by kot?
Zmruyem oczy.
On chyba nie ma kota powiedziaem, powoli kiwajc gow.
Prawdopodobnie pakaby rwnie, gdyby znalaz wgniecenie na karoserii swojego
samochodu. Jeli ma ferrari albo porsche, a pewnie ma, i kto by je zarysowa lub poczstowa
kopniakiem, prawdopodobnie kompletnie by mu odbio i miaby ochot zabi winowajc. Wic
owszem, psychopata moe paka, kiedy umiera jego pies; co ci wtedy nie pasuje, bo wiesz, e
nie pacze, kiedy umiera jego crka.
Ju miaem powiedzie, e Al Dunlap nie ma crki, ale Bob kontynuowa swj wywd.
Kiedy moja crka umieraa na stwardnienie rozsiane, czuem, e zabija mnie to od
rodka. Tyle razy prbowaem wczu si w jej pooenie i dowiadczy tego, przez co
przechodzia. Wiele razy mwiem do ony: Boe, jak dobrze byoby by psychopat.
Psychopata spojrzaby na swoj crk i powiedzia: A to pech. A potem poszedby do kasyna
i
Bob urwa i zamilk. Zamwilimy kaw.
Postrzeganie korporacyjnych psychopatw jako ludzi cierpicych na zaburzenia
neurologiczne jest bdem zauway Bob. Duo lepiej spojrze na to z perspektywy teorii
Darwina. Z ewolucyjnego punktu widzenia wszystko si zgadza. Strategia polega na przekazaniu
swojej puli genowej nastpnemu pokoleniu. Oczywicie oni nie s tego wiadomi. Nie myl
sobie: A teraz przejd si po miecie i zapodni tyle kobiet, ile zdoam, ale przecie wanie na
tym polega genetyczny imperatyw, ktry odczuwaj. Co zatem robi? Musz przyciga kobiety
do siebie. Bardzo je lubi. Chcc je zdoby, musz wprowadzi je w bd co do swoich zasobw.
Musz manipulowa, kantowa i oszukiwa; musz by gotowi do natychmiastowej ucieczki,
jeli prawda o nich wyjdzie na jaw.
O znowu zmarszczyem brwi. W wypadku Ala Dunlapa to si nie zgadza. Jest
onaty od czterdziestu jeden lat. Nie ma adnych ladw jego romansw. adnych. Jest wiernym
mem. Tylu dziennikarzy ju wszyo i
To nie ma znaczenia przerwa mi Bob. Mwimy o oglnych prawidowociach.
Istnieje wiele wyjtkw. Poza tym, czy wiesz, co si dzieje poza jego maestwem? Masz o tym
jakiekolwiek pojcie?
Hm mruknem.
A jego ona wie? Wielu seryjnych mordercw pozostaje w zwizku z t sam osob

przez trzydzieci lat. A ony nie maj pojcia, co robi ich mowie.
Znajdowaem si w Nowym Jorku, w sterylnym, minimalistycznie urzdzonym biurze
bajecznie wrcz bogatego finansisty, ktry zgodzi si ze mn porozmawia pod warunkiem, e
nie ujawni jego nazwiska. Siedziaem na krzele niczym uczniak, wetknwszy donie pod uda, i
patrzyem, jak gospodarz przeglda moj stron internetow, czytajc opisy ludzi, z ktrymi
przeprowadzaem wywiady. Byli wrd nich onierze si specjalnych z mojej ksiki Czowiek,
ktry gapi si na kozy, uwaajcy, e potrafi przechodzi przez ciany i zabija kozy samym
spojrzeniem. Byli tam take zwolennicy teorii spiskowych z ksiki Them. Adventures with
Extremists (Oni. Przygody z ekstremistami); oni z kolei wierzyli, e wiatem rzdz
gigantyczne, odywiajce si krwi jaszczury o pedofilskich skonnociach, przybye z innego
wymiaru i przybierajce ludzk posta.
O rany powiedzia, krcc gow z niedowierzaniem. Chyba nie jestem
odpowiednim kandydatem do rozmowy z tob. Kurcz, bd najnudniejsz osob, z jak
kiedykolwiek zdarzy ci si przeprowadzi wywiad.
Wskaza swoje biuro, w ktrym faktycznie nie byo ani ladu szalestwa. Waciwie to
nie byo tam niczego. Z wyjtkiem biurek i krzese, wyprofilowanych w taki sposb, by mona
si byo domyli, e kosztoway mas pienidzy.
Czowiek, u ktrego gociem i ktrego bd nazywa Jack mia okazj obserwowa z
bliska spraw Ala Dunlapa. By zwizany z firm Sunbeam, kiedy jej wspwaciciel, finansista
i filantrop Michael Price ktry z majtkiem wartym 1,4 miliarda dolarw plasuje si na 566.
miejscu na licie najbogatszych ludzi wiata naciska na zatrudnienie Dunlapa na stanowisku
dyrektora generalnego; reputacja Ala bya powszechnie znana, wic wszyscy wiedzieli, czego
mona si spodziewa po tej decyzji.
Nie zgadzaem si z redukcj zatrudnienia powiedzia Jack. Owiadczyem im
wtedy: Nie zrzucajcie winy na ludzi i na liczb pracownikw. Widziae kiedy, co si dzieje z
lokalnymi spoecznociami po zamkniciu zakadu?
Byem w Shubucie.
Ja te jedziem do tych miasteczek powiedzia Jack. Nocowaem w maych
motelach. Odwiedzaem tamtejsze szkoy. Bywaem w orodkach szkoleniowych i parkach
technologicznych. Sama rado. Odwiedzanie tych miejsc naprawd sprawiao mi przyjemno.
A potem patrzyem, jak niszczy si je przy aplauzie Wall Street Jack umilk na moment.
Wystarczy zajrze do dowolnego raportu inwestycyjnego z tamtego czasu; dla kadego, kto
orientuje si w tych sprawach, wszystko momentalnie stanie si jasne
Co rozumiesz przez raport inwestycyjny? zapytaem.
Takie raporty wyjani Jack sporzdzane s przez fundusze hedgingowe, fundusze
emerytalne i banki inwestycyjne, doradzajce swoim klientom, w ktre firmy warto
zainwestowa. Wall Street, a waciwie jej mroczna strona, ta, ktra pisze podobne raporty,
wychwalaa pod niebiosa redukcj zatrudnienia w takich miejscach jak Shubuta cign Jack.
Gdyby mg si przekona, jak gorco kibicowali tym redukcjom Gdyby dosta w swoje rce
ich raporty z tamtych lat, byby zdumiony, co w nich wypisywali.
Na przykad?
Zdumiaby ci ten bezduszny entuzjazm, z jakim ci ludzie odnosili si do dziaa
Dunlapa. Prawdopodobnie zaczby si zastanawia, czy nasze spoeczestwo nie oszalao.
Domylam si, e po tych raportach ju dawno zagin lad?
By moe udaoby si jeszcze zdoby niektre z nich powiedzia. To wszystko
przypominao Koloseum. Cay tum zagrzewa Dunlapa do dziaania. Wic kto tu tak naprawd
jest zoczyc? Ten, kto przeprowadza redukcje? Analitycy, ktrzy go za to chwal? Fundusze

emerytalne i powiernicze, ktre kupuj takie firmy?

Oczywicie wszystko to dziao si dwanacie lat temu stwierdziem. Czy co si od
tamtej pory zmienio?
Zupenie nic odpar Jack. Zero. I to nie tylko w Stanach Zjednoczonych. Wszdzie
jest tak samo. Na caym wiecie.
Mino kilka tygodni i Jack zgodnie z obietnic wygrzeba skd jeden z raportw
inwestycyjnych. Wyrazi przekonanie, e zgodz si z nim, i to wyjtkowo bezwzgldny i
bezczelny dokument. Raport z dat 19 wrzenia 1996 roku przygotowany zosta przez bank
inwestycyjny Goldman Sachs. Oto, co zawiera:
Potwierdzamy rekomendacj kupna akcji SOC (Sunbeam) z uwagi na fakt, e firma jest w
trakcie zmian/restrukturyzacji, a ca operacj kieruje dyrektor generalny Al Dunlap.
Jack podkreli podwjn lini nastpn cz tekstu, eby zwrci moj uwag na to, jak
bardzo jest szokujca:
Nasze wskaniki EPS (Earings Per Sharing wskaniki zysku na akcj) nie
odzwierciedlaj odbywajcej si w SOC restrukturyzacji i pozostaj niezmienione, wynoszc 25
centw na akcj w 1996 r. i 90 centw w 1997 r.
I wreszcie fragment podkrelony, zakrelony i opatrzony wykrzyknikiem:
P/E on Nxt FY: 27.5X
Zdaniem Jacka, P/E on Nxt FY: 27.5X to najokrutniejszy wers w caym tym
dokumencie. Dla mnie by kompletnie niezrozumiay. Kiedy widz co takiego, mj mzg
zapada si w sobie. Wiedziaem jednak, e jest to wzr na okruciestwo, rwnanie, ktre
doprowadzio do mierci Shubuty. Poprosiem wic ekspertw od finansw o wyjanienie.
P/E to redni kurs akcji podzielony przez zyski, jakie przewiduje si na nastpny rok
napisa mi w mailu Paul J. Zak z Centrum Studiw Neuroekonomicznych w Claremont w
Kalifornii. Wzrost P/E oznacza, e kurs akcji ronie szybciej ni zyski. A to oznacza, e dom
inwestycyjny spodziewa si, e drakoskie cicia w firmie przynios wzrost zyskw w kolejnych
latach oraz e przyszoroczna cena akcji bdzie odzwierciedla te wysze zyski przewidywane na
kolejne lata.
Dla firmy tworzcej tani sprzt to bardzo wysokie P/E zauway John A. Byrne z
Business Week. Analityk zakada, e jeli Dunlap potrafi ci koszty oglne i wydatki,
zyski poszybuj w gr i inwestorzy, ktrzy pierwsi kupili akcje, zarobi kup szmalu.
Chodzio o bilans napisa Paul J. Zak. Dom inwestycyjny zaoy, e wikszo
inwestorw bdzie zadowolona z masowych zwolnie w Sunbeam. To bezduszne potraktowanie
ludzi, ktrzy trac swoje miejsca pracy. Jedyn pozytywn stron tej sytuacji jest to, e kady,
kto posucha rady analitykw z domu inwestycyjnego, rok pniej musia by na nich mocno
wkurwiony, bo na giedzie zapanowaa bessa.
Kiedy rzuciem okiem na styl tego raportu inwestycyjnego nudny i niezrozumiay dla
laikw takich jak ja pomylaem: Jeli chcesz zosta zoczyc, to pierwsz rzecz, ktrej
powiniene si nauczy, to jak sta si nieprzeniknionym. Nie bd jak Blofeld nie no
monokla i nie zachowuj si ostentacyjnie. My, dziennikarze, uwielbiamy pisa o ekscentrykach.
Nienawidzimy za to pisa o nieprzeniknionych, nudnych ludziach. Szkodzi to naszemu
wizerunkowi. Im nudniejszy jest czowiek, z ktrym prowadzimy wywiad, tym nudniejszy bdzie
nasz tekst. Jeli nie chcesz, eby kto przeszkadza ci w twoich zowrogich machinacjach, bd
nudziarzem.

Waciwy rodzaj szalestwa

Tydzie po powrocie z Florydy siedziaem w barze w pnocnym Londynie z moim

przyjacielem Adamem Curtisem twrc filmw dokumentalnych i z oywieniem
opowiadaem mu o dziwacznej kolekcji rzeb drapienikw nalecej do Ala Dunlapa i jego
portretach olejnych gigantycznych rozmiarw.
Jak Elaine reaguje na twoje nowe hobby? zapyta Adam. (Elaine to moja ona).
Podoba jej si to powiedziaem. Jak wiesz, zazwyczaj uwaa moje nowe obsesje za
do denerwujce, ale nie tym razem. Nauczyem j, jak uywa skali psychopatii Boba Harea i
ju zidentyfikowaa mnstwo psychopatw wrd naszych znajomych. Ja z kolei uwaam, e
artyku A.A. Gilla o zabijaniu pawianw przerwaem na chwil i dokoczyem ponurym
tonem ujawnia jego psychopatyczne cechy.
Wymieniem jednego czy dwch naszych wsplnych znajomych, ktrych posdzalimy z
on o psychopati. Adam wyglda, jakby ogarna go rozpacz.
Ile zaja ci podr do domu Ala Dunlapa? zapyta.
Wzruszyem ramionami.
Dziesi godzin samolotem. Do tego podr samochodem do Shubuty w stanie
Missisippi, ktra trwaa kolejne pitnacie czy szesnacie godzin.
Przemierzye tysice kilometrw po to, eby opisa szalon osobowo Ala Dunlapa
powiedzia Adam.
Zapada cisza.
Tak przyznaem. Przyjrzaem si badawczo Adamowi. Tak wanie zrobiem
dorzuciem wyzywajco.
Jeste jak redniowieczny mnich tkajcy gobelin z ludzkiego szalestwa. Bierzesz
odrobin szalestwa std i odrobin szalestwa stamtd, po czym splatasz je razem.
Znowu nastaa cisza.
Nieprawda powiedziaem.
Dlaczego Adam krytykowa mj styl uprawiania dziennikarstwa? Dlaczego kwestionowa
cay projekt?
Adam wszystko robi na opak pomylaem. Zawsze ma odmienne zdanie. Skoro
podwaa moje zaoenia, a ja woyem ju tyle pracy w pisanie tej fantastycznej historii, nie
mam zamiaru go sucha, bo on zawsze jest przeciw. Tak. Nie bd go sucha.
(Punkt nr 16. Brak poczucia odpowiedzialnoci za wasne czyny dana osoba bardzo
czsto usprawiedliwia swoje zachowanie, racjonalizujc i obarczajc win innych).
Wszyscy to robimy cign Adam. Tworzymy opowieci z urywkw. Podrujemy
po caym wiecie, wci czym gnani przed siebie, odwiedzamy domy innych, z notatnikami w
doniach szukamy jakich pereek. A te pereki okazuj si zawsze ludzkim szalestwem
irracjonaln zoci, lkiem, paranoj, narcyzmem tym, co DSM diagnozuje jako zaburzenia
psychiczne. Temu powicilimy ycie. Wiemy, e to dziwaczne, ale nikomu o tym nie mwimy.
Zapomnij o psychopatycznych prezesach. Lepiej zajmij si pytaniem, co to wszystko mwi o
naszym zdrowiu psychicznym?
Spojrzaem na niego i zmarszczyem brwi. Gboko w rodku wiedziaem chocia

bardzo nie chciaem tego przyzna e Adam ma racj. Wewntrzny przymus, nakazujcy mi
tropi przejawy szalestwa, sprawi, e spdziem rok lub nawet wicej na podrach do
Gteborga, Broadmoor, pnocnej czci stanu Nowy Jork, na Floryd i do stanu Missisipi.
Przypomniaem sobie spotkanie z Alem Dunlapem i lekkie rozczarowanie, ktre pojawiao si za
kadym razem, kiedy mwi co rozsdnego. Zanim zjedlimy lunch, by na przykad taki
moment, gdy zapytaem go o punkty nr 12 i 18 Wczesne problemy wychowawcze i Przestpstwa
popeniane przed osigniciem penoletnioci.
Wielu odnoszcych sukcesy buntowao si przeciwko rodzicom i nauczycielom
podsunem mu. Nie ma w tym nic zego.
Nie odpowiedzia. Byem powanym dzieckiem, skupionym na swoich celach.
Dobrym dzieciakiem. Bardzo zdeterminowanym. Zawsze staraem si mie jakie szkolne
osignicia. Ciko pracowaem. To pochania ca twoj energi, nie ma ju czasu na sprawianie
kopotw.
Nigdy nie miae problemw z wadzami?
Nie. I pamitam, e przyjli mnie do West Point. Ta caa psychopatia to jaka bzdura.
Nie odniesiesz sukcesu, jeli nie potrafisz tu wskaza na swoj gow sprawowa kontroli. To
niemoliwe. Jak skoczysz szko? Jak poradzisz sobie na pierwszej i drugiej posadzie, kiedy
pracujesz na to, kim si staniesz?
By to bardzo przekonujcy argument i poczuem si rozczarowany, kiedy go przedstawi.
Nie przyznawa si take do bycia kamc. (Jeli uwaam kogo za idiot, powiem mu to
wprost) i pasoytniczego stylu ycia (Pac swoje rachunki). By przeciwko nonsensownym
emocjom, ale odczuwa te waciwe. Co wicej, jego darowizna na rzecz Uniwersytetu Stanu
Floryda w wysokoci dziesiciu milionw dolarw moe wydawa si nieco narcystyczna, ale to
niewtpliwie miy gest. I od czterdziestu jeden lat mia lojaln on. Nie byo adnych plotek o
jego romansach, wic punkty nr 17 i 11 (Wiele krtkotrwaych zwizkw maeskich i
Rozwizo seksualna) nie podwyszay jego wynikw na skali psychopatii.
Oczywicie nawet psychopaci z najwyszymi wynikami na skali Boba w przypadku
niektrych pozycji z kwestionariusza mogli otrzyma zero punktw. Uderzajce wydao mi si
moje dziwne pragnienie, eby postrzega Ala Dunlapa w cakowicie jednoznaczny sposb.
Przemylaem sowa Adama: Wszyscy to robimy. Szukamy jakich pereek. A te pereki
okazuj si zawsze ludzkim szalestwem. Obydwaj zaoylimy, e dziennikarze robi to
instynktownie. Wiemy, co jest mocnym punktem w kadym wywiadzie, a kwestia, czy jest to
rwnie przejaw jakiego sklasyfikowanego zaburzenia psychicznego, nie zaprzta ju naszych
myli.
Nagle co przyszo mi do gowy. A jeli niektrzy z nas dziennikarzy podchodz do
tego z innej strony? Jeli niektrzy z nas dostrzegli, e osoby cierpice na pewne zaburzenia
psychiczne udzielaj elektryzujcych wywiadw i w zwizku z tym opracowali byskotliwe,
dyskretne metody ich rozpoznawania, podobne do metod stosowanych przez Boba Harea?
W nastpnych dniach rozpoczem poszukiwania. Przepytywaem redaktorw,
producentw telewizyjnych i guest-bookerw1.
I w ten sposb usyszaem o Charlotte Scott.
Charlotte mieszka w Kent w starej, uroczej chacie z belkami stropowymi pod sufitem.
Jej niespena trzymiesiczne dziecko posapywao cicho w kcie pokoju. Powiedziaa mi,
e jest teraz na urlopie macierzyskim, ale nie zamierza zajmowa si duej produkowaniem
programw telewizyjnych. Odchodzi z brany i ju nigdy do niej nie wrci.
Wyznaa mi, e kiedy bya idealistk. Chciaa by niezalen dziennikark, ale
skoczya jako asystentka producenta brytyjskiego kanau zakupowego bid-up.tv. Byskotliwa

kariera westchna. W kocu trafia do mediw gwnego nurtu. Zostaa guest-bookerk

wyszukiwaa uczestnikw programw, w ktrych czonkowie wielopokoleniowych rodzin
dotknitych tragediami i dramatycznymi wydarzeniami wrzeszczeli na siebie na oczach
publicznoci zgromadzonej w studio. Dawnych przyjaci, ktrzy kpili z jej kariery, uwaaa za
snobw. Uprawiaa dziennikarstwo dla ludzi. Przecie kadego dnia w programie omawiane byy
wane kwestie spoeczne. Narkotyki. Kazirodztwo. Zdrady. Transwestytyzm. Tego typu sprawy.
Zacza czciej spotyka si ze znajomymi guest-bookerami ni z przyjacimi z czasw
studiw.
Jakie byy twoje obowizki? zapytaem j.
Mielimy gorc lini. Dzwoniy na ni rodziny w kryzysie, ktre chciay wystpi w
telewizji. Moja praca polegaa na oddzwanianiu do nich, czsto po kilka razy, nawet jeli si
rozmylili i nie chcieli ju bra udziau w programie; trwao to tygodniami. Najwaniejszy by
program. Interes musia si krci.
Rzecz jasna w wielu rnych zawodach trzeba nka ludzi telefonami. Jest to miertelnie
nudne (Szczerze? powiedziaa Charlotte. To co strasznego. Kurcz, przecie byam po
uniwersytecie), ale zdarza si do czsto.
Na pocztku wszystkie te dramatyczne historie, ktrych musiaa wysuchiwa przez
telefon, przygnbiay j. Ale musiaa by twarda i skupiona, eby dobrze wykonywa swoj
prac, wic wymylia, w jaki sposb moe odci si od dramatw potencjalnych uczestnikw
programu.
Zaczlimy si mia z tych ludzi wyjania. Cay dzie. Tylko w taki sposb
moglimy sobie z tym poradzi. Wieczorem szlimy do baru, krzyczelimy i mialimy si
jeszcze goniej.
Jak sobie z nich artowalicie?
Na przykad byo cudownie, jeli mieli wad wymowy. Wczalimy tryb
gonomwicy, zbieralimy si wok i mialimy do rozpuku.
Wkrtce, co atwo przewidzie, Charlotte zacza odczuwa dystans do osoby po drugiej
stronie suchawki.
Owszem, wiele osb dehumanizuje innych ucz si wyzbywa empatii i wyrzutw
sumienia eby mc lepiej wykonywa swoj prac. Prawdopodobnie dlatego studenci
medycyny dla artu rzucaj w siebie fragmentami zwok.
Tym, co odrniao Charlotte od reszty wsppracownikw, by niezwyky pomys, na
ktry wpada. Ju wczeniej zawitao jej w gowie, e najlepsi uczestnicy programu to ci, ktrzy
s szaleni w pewien specyficzny sposb. Pewnego dnia zdaa sobie spraw, e istnieje cudownie
prosty sposb na ich odszukanie. Ta metoda bya mniej skomplikowana ni skala psychopatii
Boba Harea, ale cakowicie wystarczajca na jej potrzeby. Wygldao to tak: Pytaam ich, jakie
leki bior. Dawali mi list. Potem w internecie sprawdzaam, na co si je stosuje, i oceniaam, czy
s w sam raz szaleni, eby wystpi w programie, czy moe raczej zbyt szaleni.
W sam raz szaleni? zapytaem.
W sam raz szaleni powtrzya Charlotte.
A na czym polega bycie zbyt szalonym?
Schizofrenia odpowiedziaa. Schizofrenia bya wykluczona. Podobnie epizody
psychotyczne. Jeli brali z powodu jakiej psychozy lit, wiedziaam, e prawdopodobnie nie bd
si nadawa. Nie chcielimy, eby jednego dnia kto przyszed do programu, a drugiego si zabi.
Charlotte przerwaa na chwil. Cho jeli historia bya naprawd niesamowita przez
niesamowit histori rozumiem wielk rodzinna ktni, dziki ktrej moglimy zrobi peen
napicia program musieliby by naprawd mocno szurnici, ebymy ich odrzucili.

 W takim razie na czym polega bycie w sam raz szalonym?

Prozac odpowiedziaa Charlotte. Prozac jest idealny. Tacy ludzie s smutni. Pytam:
Dlaczego jeste smutna?. I sysz Jestem smutna, bo mj m mnie zdradza. Wic poszam do
lekarza i przepisa mi prozac. Idealnie! Wiem, e nie ma a takiej depresji, ale jest
wystarczajco przygnbiona, eby pj do lekarza; prawdopodobnie jest wcieka i smutna.
Bya rozczarowana, jeli okazywao si, e nie bior adnych lekw? zapytaem.
To chyba oznaczao, e nie s wystarczajco szaleni, eby wystpi w programie?
Wanie! Lepiej, jeli brali co takiego jak prozac. Jeli nie brali niczego, oznaczao to,
e prawdopodobnie nie s szaleni w wystarczajcym stopniu.

Fot. Dittrick Medical History Center, Case Western Reserve University

Na tym wanie polegaa sekretna sztuczka Charlotte. Powiedziaa mi, e nie przestaa si
zastanawia, dlaczego niektre rodzaje szalestwa byy lepsze ni inne: Mam wrodzony talent
do rozpoznawania, kto nada si do telewizji. Wszyscy go mamy. Big Brother. The X Factor.
American Idol. Zamiana on. Zamiana on jest po tym wzgldem szczeglnym programem,
poniewa manipuluje si w nim czonkami czyjej rodziny, czyimi dziemi. Obca osoba
wrzeszczy na nie swoje dzieci. Producenci spdzaj z uczestnikami trzy tygodnie, wybieraj
fragmenty nagra prezentujce wystarczajcy poziom szalestwa, ignoruj te nie do szalone i
wyjedaj.
Oczywicie kade reality show usiane jest trupami tych, ktrzy okazali si szaleni w
niewaciwy sposb. Szczeglnie smutna jest historia Kelli McGee z Teksasu. Jej siostra Deleese
miaa zosta uczestniczk programu telewizji ABC Extreme Makeover. Deleese nie jest
atrakcyjn kobiet: ma spor wad zgryzu, lekko zdeformowan uchw i inne mankamenty
urody. Ale miaa te taktown i delikatn rodzin; otaczali ja ludzie, ktrzy tak jak jej siostra
Kelli zawsze mwili jej, e jest liczna.
Jednak Deleese w gbi duszy wiedziaa, e to nieprawda. Zgosia si do Extreme
Makeover, marzc o obiecywanej metamorfozie z Kopciuszka w ksiniczk w programie,
ktry kadego tygodnia odmienia ycie i przeznaczenie kolejnego brzydkiego kacztka. Ku
swojej radoci Deleese zostaa zaproszona do programu i caa rodzina poleciaa do Los Angeles,
gdzie miaa zosta przeprowadzona operacja i gdzie odbyway si nagrania.
Czci kadego odcinka programu jest fragment, w ktrym rodzina brzydkiego kacztka,
jeszcze przed jego przemian, opowiada telewidzom, jak brzydkie jest owe kacztko. Dziki
temu, kiedy uczestniczka wraca odmieniona po operacji, budz si intensywniejsze emocje, a
sama przemiana wydaje si jeszcze bardziej imponujca. Mona wtedy oglda zachwyt i rado
w oczach czonkw rodziny, ktrzy jeszcze niedawno zawstydzeni brzydot bliskiej osoby, teraz
podziwiali jej pikno. Wszyscy wracali do domu pokrzepieni na duchu.
Jednak z rodzin Deleese by pewien problem. Przez cay czas chronili jej uczucia, a

niemie sowa nie przechodziy im przez gardo. Ekipa programu musiaa ich tego nauczy. W
kocu przyznali, e owszem, Deleese jest brzydka. Nigdy nie przypuszczaam, e mj syn oeni
si z tak brzydk kobiet zgodzia si powiedzie teciowa Deleese. Kelli pouczono, e ma
opowiedzie o tym, jak zawstydzona bya, dorastajc z tak brzydk siostr; jak chopcy miali si
z Deleese i drwili z niej. I tak dalej.
Deleese siedziaa w pokoju obok i ogldaa to wszystko na ekranie. Wygldaa na
zszokowan. Ale przecie wszystko bdzie dobrze! Z Kopciuszka zmieni si w ksiniczk.
Bdzie pikna.
Kilka godzin pniej tu przed operacj Deleese pojawi si producent i oznajmi jej,
e wykluczono j z programu. Manager produkcji podliczy cyferki raz jeszcze i zda sobie
spraw, e jej okres rekonwalescencji bdzie zbyt dugi w stosunku do moliwoci budetowych
programu.
Deleese zalaa si zami. Przecie nie mog wrci do domu tak samo brzydka jak
byam! pakaa. Miaam wrci pikna!
Producent przepraszajco wzruszy ramionami.
Caa rodzina wrcia do Teksasu, gdzie wszystko potoczyo si byskawicznie.
Powiedziano zbyt wiele rzeczy, ktre nie powinny zosta powiedziane. Deleese wpada w
depresj. Moja rodzina, ktra wczeniej nic o tym nie wspominaa, powiedziaa co, co
uwiadomio mi, e miaam racj kady uwaa, e wygldam jak dziwado wyjania w
swoim pozwie przeciwko telewizji ABC. Koniec kocw, Kelli, ktra cierpiaa na
dwubiegunow chorob afektywn i czua si winna z powodu swojego udziau w tym caym
baaganie, pokna gar tabletek, popia je alkoholem i zmara.
***
By moe wydaje wam si, e Charlotte z jej rzekomo niezawodn sztuczk
podpytywania o zaywane leki nigdy nie zaprosi przez nieuwag do programu kogo, kto jest
szalony w niewaciwy sposb. Jeli tak, to le si wam wydaje.
Nagrywalimy kiedy odcinek Mj chopak jest zbyt prny. Naciskaam na pewnego
faceta, eby szczegowo opowiedzia o swojej prnoci. Naciskaam, naciskaam i naciskaam.
Wci popija napoje dla kulturystw. Przerobi cay program Charlesa Atlasa. Widzowie
rozmawiali z nim na wizji. Kady si z niego mia. Kilka dni pniej zadzwoni do mnie i
podczas rozmowy podci sobie yy. Cierpia na dysmorfofobi2. Musiaam rozmawia z nim
przez telefon, kiedy czekalimy na przyjazd karetki. Charlotte wzdrygna si. To byo
okropne dokoczya.
Tego popoudnia, kiedy po poegnaniu si z Charlotte wracaem ju do Londynu,
pomylaem: Przynajmniej nigdy nie zrobiem czego tak zego jak to, do czego doprowadzia
Charlotte.
1 guest-booker (z ang.) osoba zajmujca si wyszukiwaniem uczestnikw programw
telewizyjnych i radiowych
2 Dysmorfofobia zaburzenie psychiczne charakteryzujce si wystpowaniem lku
zwizanego z przekonaniem o swoim nieestetycznym wygldzie.

Obd Davida Shaylera

Pewnego lipcowego poranka 2005 roku pracujca w brany reklamowej Rachel North
wsiada do wagonu metra linii Piccadilly na stacji Finsbury Park w pnocnym Londynie. Jak mi
pniej powiedziaa, by to najbardziej zatoczony wagon, w jakim przyszo jej podrowa.
Do rodka wciskao si coraz wicej ludzi opowiadaa a ja staam wewntrz i
mylaam sobie: To jaki absurd. Wreszcie pocig zacz si toczy. Jecha przez okoo
czterdzieci pi sekund i nagle Rachel zrobia krtk pauz nastpia eksplozja.
Znajdowaam si dwa, moe dwa i p metra od miejsca, w ktrym doszo do wybuchu. Potna
sia cisna mn o podog. Zapada cakowita ciemno. Sycha byo stukot k i pisk
hamulcw. Przypominao to jazd grsk kolejk, ktra wymkna si spod kontroli tyle e w
ciemnoci. Zrobio si gorco. Nie mogam oddycha. Powietrze zgstniao od dymu. Poczuam,
e caa jestem mokra. Leaam na pododze, przygnieciona przez innych. Po chwili rozlegy si
krzyki.
Trzy lata wczeniej, w 2002 roku, Rachel zostaa brutalnie zaatakowana we wasnym
domu przez nieznajomego mczyzn. Napisaa o tym artyku do Marie Claire. Kiedy w
metrze wybucha bomba, Rachel staa w zatoczonym wagonie i czytaa swj dopiero co
opublikowany artyku. Chwil pniej, lec na pododze, pomylaa: Tylko nie znowu.
Pasaerowie zostali ewakuowani. Rachel bya jedn z ostatnich osb, ktre opuciy
pocig.
Kiedy wydostaam si z wagonu do tunelu, obejrzaam si szybko za siebie i
zobaczyam, co si stao. Tak, tamto wspomnienie zostao ze mn do dzisiaj, bo wci
zastanawiam si, czy nie powinnam bya zosta i pomc. Ale tam panowaa taka straszna
ciemno Widziaam powyginany metal. Ciaa lece na pododze. I jeszcze Nie, nie
powiem, co wtedy zobaczyam.
Ile osb zgino w twoim wagonie? zapytaem Rachel.
Dwadziecia sze.
Rachel bya ranna, ale nie wymagaa hospitalizacji. W jej nadgarstku odamek metalu
utkwi na tyle gboko, e moga zobaczy ko, ale na tym koczya si lista jej obrae. Wagon
by tak ciasno wypeniony ludmi, e osoby stojce najbliej zamachowca przyjy na siebie
gwn si wybuchu. Oczywicie tamtego dnia powstay tysice blogw powiconych atakom z
7 lipca (zdetonowano wwczas cztery bomby: trzy w metrze i jedn w autobusie; zgino
pidziesit sze osb, w tym czterech zamachowcw-samobjcw), ale blog Rachel by
wyjtkowy. aden inny bloger nie znalaz si w centrum wydarze, tak blisko miejsca wybuchu,
w tym samym wagonie; poza tym, wpisy Rachel byy bezporednie, przejmujce i sugestywne.
Nic wic dziwnego, e jej strona zacza zdobywa fanw.
Czwartek, 7 lipca 2005
Zapanowaa kompletna ciemno i wagon wypeniy kby duszcego dymu.
Pomylaam, e olepam. Byo tak ciemno, e nic nie byo wida. Pomylaam, e za chwil
zgin, a moe ju jestem martwa. Krztusiam si dymem i miaam wraenie, e ton
Sobota, 9 lipca 2005
Nie mogam oderwa si od wiadomoci telewizyjnych. Kiedy usyszaam, e bomba

wybucha W MOIM WAGONIE, a mn zatrzso. W jednej chwili ogarnia mnie gniew, czuam
uderzenia adrenaliny i przeywaam krtkie reminiscencje tamtych wydarze, a chwil pniej
dopadao mnie obezwadniajce zmczenie. Wypiam kilka szklaneczek whisky
Pisanie o tym byo jak oczyszczanie rany wyznaa Rachel. Wyrzucaam z mojej
gowy cay ten brud i dym.
Na jej blog trafili inni ludzie, ktrym udao si przey atak. Zaczli wzajemnie si na
nim pociesza. W kocu kto zauway, e co prawda rozmawiaj ze sob, ale kade z nich siedzi
w tym czasie samotnie we wasnych czterech cianach. Internet dawa im iluzj wsplnoty, ale w
rzeczywistoci bya to tylko jej marna namiastka. Stawali si wyobcowani i zgorzkniali.
Dlaczego nie mieliby spotka si w prawdziwym wiecie, twarz w twarz? Zaczli wic si
spotyka, pocztkowo raz na miesic w pubie na Kings Cross.
Niektrzy z nas nie potrafili cieszy si yciem wspominaa Rachel. Za kadym
razem, gdy kadlimy si spa, drczyy nas koszmary. nio nam si, e omoczemy piciami w
okna wagonu, walimy w nie z caej siy, prbujc wyrwa si z wypenionego dymem pocigu.
Musisz pamita, e wszyscy wtedy mylelimy, e umrzemy w tej wypenionej dymem trumnie.
adne z nas nie spodziewao si, e co takiego moe si wydarzy Rachel umilka na
moment, po czym dodaa: Po prostu jechalimy do pracy.
Po pewnym czasie uznali, e chc zrobi co wicej ni tylko spotyka si raz w miesicu
na drinku. Postanowili stworzy grup nacisku. Chcieli si dowiedzie, czy atakom mona byo
zapobiec; czy wywiad nie sfuszerowa swojej roboty. Swoje stowarzyszenie nazwali Kings
Cross United. Rachel w dalszym cigu pisaa swj blog.
To wtedy sprawy zaczy przybiera dziwny obrt. Nieznane jej osoby zaczy
zamieszcza na jej stronie zagadkowe komentarze, ktrych nie potrafia zrozumie.
Mona zainstalowa program, ktry rejestruje, z jakich witryn przychodz uytkownicy
odwiedzajcy twoj stron wyjania Rachel. Po kilku tygodniach od jego zainstalowania
zauwayam strasznie duo wej z jednej konkretnej strony. Postanowiam na ni zajrze.
Rachel potrzebowaa dobrej chwili, eby zorientowa si, z czym ma do czynienia. Kto
zacytowa pewne frazy, ktrych uya na swoim blogu (kompletna ciemno, byo tak ciemno,
e nic nie byo wida) i na ich podstawie zasugerowa, e Rachel wcale nie opisywaa wybuchu
bomby (eksplodujca bomba wznieciaby ogie, ktry owietliby wntrze wagonu), ale rodzaj
elektrycznego przepicia. Autor tekstu gratulowa jej odwagi, ktrej potrzebowaa, by
ujawni prawdziw histori o przepiciu.
Rachel czytaa dalej. Ci ludzie najwyraniej wierzyli, e tamtego poranka w sieci
energetycznej londyskiego metra doszo do przepicia, a brytyjski rzd, by ukry prawd o
zawinionym przez firm miertelnym wypadku, obarczy win islamskich zamachowcw.
Zwolennicy tej spiskowej teorii byli czci znacznie wikszej grupy Ruchu na Rzecz Prawdy
o 11 Wrzenia ktra szybko przycigaa kolejnych czonkw. Przed 11 wrzenia 2001 roku
wyznawcy teorii spiskowych stanowili margines spoeczestwa. Dzisiaj waciwie kady zna
kogo, kto jest przekonany, e zamachy z 11 wrzenia byy wewntrzn robot amerykaskich
wadz. Zwolennicy tego rodzaju teorii przypominaj kanapowe wersje detektyww z powieci
Agathy Christie: spotykaj si na forach, l sobie linki do filmw z YouTube i utwierdzaj si
wzajemnie w przekonaniu, e racja jest po ich stronie. Ale spord nich tylko ci z najsilniejsz
tendencj do mylenia magicznego s jednoczenie zwolennikami spiskowej teorii w odniesieniu
do wydarze z 7 lipca o ile bowiem 11 wrzenia ewidentnie nie by wewntrzn robot, o tyle 7
lipca nie by ni w sposb absolutnie ewidentny. A teraz ci ludzie wmieszali w to wszystko
prowadzony przez Rachel blog.
Czytajc tamt stron, Rachel zacza si zastanawia, w jaki sposb zwolennicy tej teorii

wyjani zamach bombowy na autobus, do ktrego doszo na Tavistock Square. Kiedy o godzinie
9.47 Hasib Hussein wysadzi si w pitrowym autobusie linii 30 kursujcej z Marble Arch do
Hackney Wick, eksplozja zerwaa dach z grnego pitra pojazdu. Oprcz zamachowca zgino
trzynacie osb, ktre stay wraz z nim w tylnej czci autobusu. W mediach ukazay si zdjcia
krwi i szcztkw cia, ktre obryzgay ciany pobliskiej siedziby Brytyjskiego Towarzystwa
Medycznego. Jak wyznawcy teorii spiskowych mogliby wytumaczy co takiego?
I wtedy Rachel natrafia na wyjanienie wyznawcw spisku: w rzeczywistoci autobus
wcale nie eksplodowa. Byo to co w rodzaju kaskaderskiego pokazu, zrealizowanego przy
pomocy materiaw pirotechnicznych, kaskaderw, aktorw i sztucznej krwi.
To oczywiste, co Rachel w tej sytuacji powinna bya zrobi: nic. To, e ludzie w
internecie si myl, nikomu nie powinno wyda si specjalnie zaskakujce. Ale Rachel dopiero
co przeya atak terrorystyczny; by moe spdzaa te zbyt wiele czasu, przesiadujc samotnie
w swoim pokoju przed komputerem w kadym razie, bez wzgldu na powody, nie mylaa w
sposb racjonalny. Nie zamierzaa postpi rozsdnie.
Zdyam ju pozna ludzi, ktrzy w tamtym autobusie stracili swoich najbliszych
powiedziaa Rachel. Uznaam, e nazywanie aktorami i kaskaderami osb, ktre tam zginy,
jest ohydne. Przeczytaam wic to wszystko, a potem wyszam zaczerpn wieego powietrza i
pomylaam: Oni po prostu nie wiedz, o czym mwi. Jeli tylko bd mieli szans
porozmawia z kim, kto naprawd tam by, zdadz sobie spraw, e uwierzyli w kup bzdur, i
dadz sobie z tym spokj. Autor tamtej strony zachca do pozostawiania komentarzy.
Napisaam wic pena gniewu: Jak miesz cytowa moje sowa w tak opaczny sposb!
Przepicia nie urywaj ng!. Odpisa: Nawet nie wiedziaa, e bomba bya w twoim wagonie!
Cigle zmieniasz swoj wersj!.
Rachel bya wcieka. Poczua, e ma obowizek doprowadzi do tego, by ci ludzie
zrozumieli, e si myl.
Wtedy nie miaam jednak pojcia, jacy oni s przyznaa Rachel. Raz po raz
wychodzi na jaw ich cakowity brak empatii. Kopiuj i wklejaj na swoje strony najbardziej
wstrzsajce relacje ratownikw, ktrzy po wejciu do wagonw widzieli powyginane ciany
spywajce krwi i fragmentami cia, musieli przestpowa nad poodrywanymi ludzkimi
czonkami i omija dziur w pododze, wyrwan przez eksplodujc bomb. Zamieszczaj te
wszystkie rzeczy na forum, a ty, czytajc je, masz ochot si rozpaka; oni tymczasem kwituj:
O prosz! Widzicie? Wyglda na to, e dziura bya po prawej stronie. I to cay ich komentarz.
Interesowa ich wycznie ten lej po eksplozji? zapytaem.
To takie dziwne stwierdzia Rachel.
Punkt nr 8. Bezwzgldno i brak empatii to podejrzenie nasuno mi si samo, chocia
moje podejcie do stworzonej przez Boba skali psychopatii zdyo si ju zmieni. Czuem, e
jego skala jest potn broni, wadanie ktr upaja i ktra moe wyrzdzi potworne szkody,
jeli trafi w niewaciwe rce. Zaczem te podejrzewa, e rwnie i moje rce mog by dla
niej niewaciwe. Ale mimo to... Punkt nr 8. Bezwzgldno i brak empatii. Jakakolwiek prba
zrozumienia blu odczuwanego przez innych ma charakter czysto abstrakcyjny.
Rachel zbyt pno odkrya, e cierajc si z wyznawcami teorii spiskowej, sama staa si
czci spisku.
Wszyscy zaczli ze mn polemizowa opowiadaa. Tworzyli na mj temat
najdziwaczniejsze teorie. Uznali, e zaoyam bloga i zorganizowaam grup ocalaych po to,
eby podsuwa im oficjaln wersj wydarze i e w jaki sposb ich kontroluj. Twierdzili, e
jestem tub propagandow rzdu i moim zadaniem jest szerzenie dezinformacji. Stali si w
stosunku do mnie bardzo podejrzliwi. W kocu stworzyli teori, zgodnie z ktr miaam by

profesjonaln agentk kontrwywiadu albo oficerem operacyjnym sub bezpieczestwa

dziaajcym pod przykryciem. Cz z nich uwaaa nawet, e w ogle nie istniej. Sdzili, e za
moim nazwiskiem kryje si cay zesp ludzi, ktrzy otrzymali zadanie stworzenia postaci Rachel
North i wykorzystania jej w ramach tego, co nazywali psy-ops, czyli operacjami
psychologicznymi, majcymi kontrolowa Brytyjczykw.
Teoria pod tytuem Rachel North nie istnieje pojawia si po tym, jak niektrzy ze
zwolennikw teorii spiskowej policzyli wpisy i wiadomoci, ktre zostawiaa w internecie, i na
podstawie oblicze doszli do wniosku, e ich autorem nie mg by jeden czowiek. Rachel
North musiaa by caym zespoem ludzi.
Rachel usiowaa im tumaczy, e s fantastami i e bycie postaci wystpujc w
cudzych paranoicznych urojeniach to nic przyjemnego, zwaszcza jeli kto dopiero co prbowa
wysadzi ci w metrze. Wszystko na nic. Im gorliwiej staraa si przekona adwersarzy o swoim
istnieniu, tym wikszego nabierali przekonania, e nie istnieje.
Nie pracuj dla rzdu napisaa im. Jestem normalnym czowiekiem, mam normaln
prac w normalnym biurze i uprzejmie was prosz, ebycie przestali oskara mnie o rzeczy,
ktre nie maj nic wsplnego z prawd. Przestacie, prosz.
Rachel posuguje si taktykami dezinformacyjnymi i jest oczywiste, e wspdziaa z
zakamanymi mediami i policj, ktra zorganizowaa cay ten przekrt brzmiaa czyja
odpowied.
Zao si, e to nawet nie jest kobieta przytakn kto inny.
Napicie roso. Rachel zaczto grozi mierci. Przecie niedawno omal nie zgina do
tego prowadzia grup wsparcia dla osb, ktre podobnie jak ona otary si o mier a teraz
otrzymuje takie pogrki. Rodzicom Rachel przesano materiay ujawniajce prawd o ich
crce i o wydarzeniach z 7 lipca. Ojciec Rachel, wiejski pastor, by tymi listami zdezorientowany
i podenerwowany.
Rachel zdecydowaa si stan z tymi ludmi twarz w twarz. Chciaa im pokaza, jak
wyglda. Pojawi si przed nimi jako czowiek z krwi i koci. Wyczytaa gdzie, e planuj
spotkanie w sali na pitrze pewnego pubu pojechaa tam ze swoj koleank. Kiedy wchodzia
po schodach, z niepokojem mylaa o tym, kim oka si jej zajadli internetowi przeciwnicy.
Wyobraaa ich sobie jako gronie wygldajce indywidua. Ale kiedy dotara na szczyt schodw
i otworzya drzwi, ujrzaa pomieszczenie pene cichych, drobnych mczyzn o nerdowatym
wygldzie. Niektrzy wpatrywali si z zakopotaniem w swoje szklanki z piwem. Inni rzucali
Rachel i jej koleance ukradkowe spojrzenia, zaintrygowani, a zarazem zachwyceni, e
najwyraniej do ich ruchu postanowiy przystpi dwie cakiem atrakcyjne kobiety.
Dziewczyny usiady przy stoliku nieopodal ciany. Przez chwil nie dziao si nic. Ale
wkrtce otworzyy si drzwi i do sali wszed jeszcze jeden mczyzna. Sprawia wraenie
dominujcego i charyzmatycznego. Rachel natychmiast go rozpoznaa. Bya zdumiona.
Miaa przed sob Davida Shaylera.
David Shayler agent kontrwywiadu MI5 o kryptonimie G9A/1. W 1997 roku zbieg po
przekazaniu tajnych informacji wywiadowczych gazecie Mail on Sunday. Wedug niej Shayler
uczestniczy w spotkaniu przedstawicieli rnych tajnych sub, podczas ktrego oficer wywiadu
MI6 o kryptonimie PT16B ujawni plan skrytobjczego zlikwidowania przywdcy Libii
pukownika al-Kaddafiego. Jak oznajmi PT16B, potencjalni zabjcy naleeli do organizacji
Libijska Islamska Grupa Bojowa i byli gotowi do dziaa. Planowali umieci bomb pod
nawierzchni drogi, ktr, wedug ich informacji, mia przejeda Kaddafi. Potrzebowali jednak
pienidzy na skonstruowanie bomby, logistyk i tym podobne, wic nawizali kontakt z MI6.
PT16B (jak wyszo potem na jaw pod kryptonimem tym ukrywa si David Watson)

zdecydowa si wprowadzi agenta G9A/1 (czyli Davida Shaylera) do grupy wtajemniczonych

z jednego prostego powodu: MI6 nie chciao, by MI5 cigao zabjcw w razie natknicia si na
nich w jakich innych okolicznociach. David Watson uprzedzi Shaylera, e brytyjski rzd o
niczym si nie dowie. To miaa by cile tajna operacja.
Shayler doszed do wniosku, e to tylko czcza gadanina; wzi Davida Watsona za
fantast, ktremu marzy si kariera Jamesa Bonda, i uzna, e nic z tego nie wyjdzie. Ale kilka
tygodni pniej pod kolumn samochodw, z ktrych jeden przewozi Kaddafiego, rzeczywicie
zdetonowano bomb. Zamachowcy namierzyli jednak niewaciwy samochd. Zgino wwczas
wielu ochroniarzy Kadafiego, ale sam pukownik wyszed z zamachu bez szwanku.
Shayler by wcieky. Nie chcia nalee do agencji, ktre angaoway si w potajemne
zabjstwa; postanowi si temu sprzeciwi. Zadzwoni do przyjaciela, ktry skontaktowa go z
dziennikarzem pracujcym dla Mail on Sunday. Shayler opowiedzia mu o wszystkim,
zainkasowa za to dwadziecia tysicy funtw i w sobotni noc poprzedzajc ukazanie si
artykuu ulotni si z kraju wraz ze swoj dziewczyn, Annie Machon.
Zbiegli najpierw do Holandii, a nastpnie do Francji, gdzie zamieszkali w wiejskim domu
na zupenym odludziu. Nie mieli tam telewizji ani nawet samochodu. Ukrywali si przez dziesi
miesicy, yjc za pienidze od redakcji Mail on Sunday. Shayler zajmowa si w tym czasie
pisaniem powieci. Ktrego dnia postanowili wybra si na weekend do Parya; gdy tylko
weszli do hotelowego holu, Shayler zosta otoczony przez szeciu mczyzn agentw
francuskich tajnych sub.
Shayler spdzi cztery miesice we francuskim wizieniu o zaostrzonym rygorze i kolejny
miesic w wizieniu w Wielkiej Brytanii, zanim w kocu zosta zwolniony. Wyszed na wolno
w glorii bohatera, jakim sta si dla caej rzeszy ludzi, ktrzy uwaali, e wykaza si wielk
odwag, sprzeciwiajc si niezgodnym z prawem, potajemnym dziaaniom sub i pacc za to
utrat wolnoci. Rachel North podziwiaa go z daleka. Ja zreszt te.
***
I oto teraz, pi lat pniej, ku olbrzymiemu zaskoczeniu Rachel, David Shayler wkroczy
do sali na pitrze tamtego obskurnego pubu. Co on tam robi, w otoczeniu wyznawcw
spiskowych teorii?
Po chwili wszystko si wyjanio by jednym z nich.
Tamtego wieczoru jego wystpienie byo gwnym punktem programu. Jego kompetencje
byego agenta MI5 sprawiay, e cieszy si powaaniem. Zebrani w sali suchali go z uwag.
Shayler twierdzi, e rzekome zamachy z 7 lipca w ogle nie miay miejsca. Byy kamstwem.
Suchacze gorliwie kiwali gowami z aprobat. wiat zosta wystrychnity na dudka tym
byskotliwym kamstwem. Rachel nie wytrzymaa. Wstaa z krzesa.
Ja byam w tamtym wagonie! krzykna.
Mniej wicej w tym samym czasie, w innej czci Londynu, szukaem w Google
informacji na swj temat; natknem si na dug, oywion dyskusj, prowadzon w wtku
zatytuowanym: Jon Ronson: marionetka czy gupiec?. Dyskusja ta wywizaa si z jednego
powodu kiedy napisaem, e nie wierz w to, by zamachy z 11 wrzenia byy wewntrzn
robot. Dyskutanci byli podzieleni. Jedni uwaali, e jestem marionetk (pachokiem na odzie
tajemniczych elit), zdaniem innych byem po prostu gupcem. Poirytowany napisaem, e nie
jestem ani jednym, ani drugim. Niemal natychmiast pojawio si kilka komentarzy, ktrych
autorzy ostrzegali przede mn pozostaych, poniewa najwyraniej byem kolejn Rachel
North.
Kim jest Rachel North? zadaem sobie pytanie.

Wpisaem jej nazwisko do wyszukiwarki. W ten wanie sposb doszo do naszego

spotkania.
Spdziem w jej domu popoudnie. By to zwyczajny dom, pooony niedaleko mojego.
Rachel opowiedziaa mi swoj histori, zaczynajc od dnia zamachw, a do chwili, kiedy
wszyscy zebrani w pubie ludzie zaczli na siebie krzycze. Owiadczya mi, e odtd caa ta
sprawa jest dla niej zamknita. Nie bdzie ju duej walczy z tymi ludmi. Nie chce by na
celowniku szalecw. Zamierza zamkn blog i przesta okrela si jako ofiara.
Wiem, e istniej popatrzya na mnie. Wiedz o tym wszyscy, ktrych spotkaam w
tamtym pocigu. Wyszam z wagonu caa we krwi, przesiknita dymem, z kawakami szka we
wosach i z metalowym odamkiem sterczcym z nadgarstka. Robiono mi zdjcia. Skadaam
zeznania na policji. W szpitalu zaoono mi szwy. Mog przedstawi dziesitki wiadkw, ktrzy
potwierdz, e tam byam i e istniej. I e jestem osob, za ktr si podaj.
Tamtego popoudnia bya to ostatnia rzecz, jak usyszaem od Rachel przed moim
wyjciem. Po tych sowach zapada krtka cisza.
Nie ulega wtpliwoci, e istniejesz zapewniem.
Przez chwil Rachel wygldaa, jakby poczua ulg.
Wysaem e-mail do Davida Shaylera. Zapytaem, czy zechciaby si ze mn spotka i
porozmawia o Rachel North.
Jasne odpisa.
Spotkalimy si kilka dni pniej, w kawiarni niedaleko Edgware Road w zachodniej
czci Londynu. Mia zmczony, niezdrowy wygld i nadwag, ale najbardziej uderzajce byo
to, jak szybko mwi. Zupenie jakby nie potrafi powstrzyma potoku sw, ktre z jakiego
powodu musiay zosta wypowiedziane. Wyrzuca je z siebie z tak sam gwatownoci, z jak
zostaje katapultowany czowiek, ktry po raz pierwszy wsiad na motocykl i zbyt raptownie
doda gazu.
Na pocztku naszej rozmowy nie mwi jednak tak szybko. Zapytaem go wtedy o stare
czasy o to, jak dosta si do MI5 a on umiechn si, odpry i opowiedzia mi fascynujc
histori:
Rozgldaem si akurat za jak prac i w The Independent w rubryce powiconej
mediom natrafiem na ogoszenie z nagwkiem: Godot nie przyjdzie wspomina.
Zwrciem na niego uwag, bo studiowaem t sztuk po angielsku i po francusku. Czytaem
zatem dalej. Wygldao mi to na ogoszenie w sprawie pracy w brany dziennikarskiej, wysaem
wic swoje CV.
Jego CV byo dobre, ale nie zachwycajce studiowa na uniwersytecie w Dundee, gdzie
redagowa gazetk studenck; nastpnie prowadzi niewielk firm wydawnicz, ktra koniec
kocw splajtowaa Mimo to zaproszono go na rozmow do firmy zajmujcej si rekrutacj.
Spotkanie z konsultantem przebiego cakiem zwyczajnie.
Ale druga rozmowa nie bya ju taka zwyczajna.
Odbya si w Londynie, w nieoznakowanym budynku na Tottenham Court Road
powiedzia. Budynek ten by zupenie pusty. Nie byo tam nikogo z wyjtkiem jednego faceta
w recepcji i drugiego, ktry przeprowadza ze mn rozmow. Wyglda jak aktor grajcy oficera
wywiadu przysany prosto z planu filmowego: ubrany w prkowany garnitur, wysoki,
arystokratyczny, z siwymi, zaczesanymi do tyu wosami. Wyobra sobie, e siedzisz w tym
dziwnym budynku i ten kole zasypuje ci pytaniami.
David, podobnie jak ja, przemierza wczeniej Tottenham Court Road jaki milion razy.
To ulica, na ktrej mieszcz si wielkie sklepy ze sprztem elektronicznym i redakcja magazynu
Time Out. Ostatni rzecz, jakiej mona by si tam spodziewa, to rwnolegy szpiegowski

wiat, kryjcy si tu za nieoznakowanymi drzwiami.

Jakie to byy pytania?
Chcieli wiedzie, czy miaem jakie przekonania religijne w wieku dwunastu lat; jak
ksztatoway si moje pogldy polityczne, kiedy byem nastolatkiem; jakie kamienie milowe
minem na swojej drodze yciowej; czy zdarzay si w moim yciu chwile, kiedy czuem, e
zrobiem co poytecznego. Tamta rozmowa toczya si na znacznie wyszym poziomie ni
zwyka rozmowa kwalifikacyjna. Pyta mnie te o etyczne aspekty dziaalnoci wywiadu. I w
kko zadawa mi jedno i to samo pytanie: Jak ci si wydaje, dlaczego tu jeste?. Nie chciaem
powiedzie tego gono. Nie chciaem zrobi z siebie idioty. Ale on wci dopytywa si o to
samo. Wreszcie odwayem si odpowiedzie: Czy chodzi o MI5?, a on odpar: Oczywicie
e tak.
Na pocztku David zareagowa na to paranoicznie. Czy to wszystko nie byo przypadkiem
jak skomplikowan fars, majc na celu go zniszczy?
Wyobraaem sobie, e facet lada moment powie: Wyczulimy ci na kilometr, a teraz
moesz spieprza! zamia si David. Zrujnujemy ci ycie!.
Ja take si rozemiaem.
Czasem myl sobie dokadnie to samo! przyznaem. Naprawd! Miewam takie
same myli jak ty. Potrafi by do natrtne.
(Wzmianki o mylach natrtnych przewijaj si w caej klasyfikacji DSM-IV, gdzie s
uznawane za symptom zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego, uoglnionego zaburzenia lkowego
i rnych innych zaburze, zwizanych z nadczynnoci ciaa migdaowatego. W przeszoci
postrzegaem je jako co pozytywnego: dziennikarze powinni przecie by optani lekk obsesj
i nieco paranoiczni, nieprawda? Ale odkd przeczytaem o mylach natrtnych w DSM-IV,
zaczy mi si one wydawa troch przeraajce, tak jakby byy czym powanym. Nawiasem
mwic, nie towarzysz mi one przez cay czas. Nie chciabym, ebycie tak myleli. Pojawiaj
si czasami. Mniej wicej raz na tydzie. Albo i rzadziej).
MI5 zaproponowao Davidowi prac. Jaki czas pniej zapyta, ile osb poza nim
zostao zatrudnionych z ogoszenia Godot nie przyjdzie. Dowiedzia si, e nikt wicej.
Wycznie on.
Ju pierwszego dnia w nowej pracy zorientowa si, e bdzie szpiegiem pracujcym za
biurkiem, w nieciekawym pokoju; nie miao to wiele wsplnego z wyobraeniami na temat ycia
wewntrz tajemniczych organizacji w rodzaju MI5 wizjami przyszych kolegw Davida
pasjonujcych si teoriami spiskowymi (on sam wwczas nie by jeszcze wyznawc teorii
spiskowych; sta si nim pniej, kiedy opuci ukryty w cieniu wiat elit i powrci do
normalnego ycia).
To byo najzwyklejsze biuro na wiecie powiedzia. Masz tam jeden koszyk na
dokumenty przychodzce i drugi na te, ktre odsyasz dalej. Przetwarzasz informacje. Rnica
polega na tym, e jeli nie zrobisz tego waciwie, umieraj ludzie. Byem szczliwy, e mog
uczyni wiat bezpieczniejszym, powstrzymywa ludzi przed dokonywaniem aktw przemocy.
To bya dobra praca.
Ale miaa te swoje dziwaczne strony.
MI5 zakadao kartoteki najrniejszym osobom, na przykad Johnowi Lennonowi czy
Ronniemu Scottowi, a take wikszoci z tych, ktrzy jaki czas pniej zostali ministrami w
rzdzie laburzystowskim. Z najgupszych powodw oskarano ludzi o komunizm. Swoj
kartotek mia tam dwunastoletni dzieciak, ktry napisa list do partii komunistycznej z prob o
przysanie materiaw potrzebnych mu do napisania szkolnego wypracowania. MI5 uznao go za
podejrzanego o prokomunistyczne sympatie.

 Czy ten dzieciak dowiedzia si kiedykolwiek, e MI5 zaoya mu teczk? zapytaem.

Nie. Oczywicie e nie.
Czasem wysyano go w teren, cho nie zdarzao si to zbyt czsto.
Pewnego razu poszedem na demonstracj przebrany za anarchist. Jaki go wetkn
mi do rki ulotk i zapyta: Co wiesz na temat Sojuszu Antywyborczego?. W MI5 zajmowaem
si akurat tym tematem. Miaem ochot powiedzie mu: Znacznie wicej ni ty, kolego.
Rozmawialimy te o jego synnym ju, potajemnym spotkaniu z PT16B, o spisku w celu
zgadzenia Kaddafiego, a take o jego ucieczce na kontynent, miesicach spdzonych w ukryciu,
aresztowaniu i uwizieniu; wreszcie rozmowa zesza na Rachel North. David stwierdzi, e wci
jest przekonany, e taka osoba nie istnieje.
Mwmy o Rachel North jako o fikcyjnej tosamoci stworzonej przez MI5
powiedzia. To jedna z tych rzeczy, jakie robi tajne suby.
Ale przecie sam j spotkae zaoponowaem.
Tak, wiem, e j spotkaem David podnis gos i zacz mwi szybciej. Moe
istnie jako osoba fizyczna, ale to wcale nie wyklucza, e za jej plecami ukrywa si piciu ludzi,
ktrzy pod jej nazwiskiem publikuj posty w sieci.
Och, daj spokj.
Powiniene zapozna si z dowodami w sprawie liczby jej postw. Przyjrzyj si
dowodom na to, jak wiele z tych postw zamiecia jednoczenie.
Rachel duo pisaa zgodziem si. Co do tego nie ma wtpliwoci.
Ludzie z naszego ruchu doszli do wniosku, e tych postw byo zbyt duo, by ich
autorem moga by jedna osoba.
Sam wiesz, jacy s blogerzy powiedziaem. Pisz i pisz, i pisz. Sam nie wiem po
co, skoro nikt im za to nie paci.
Mocno podejrzany jest te fakt, e ona nie chce usi i bez emocji podyskutowa o
tym, co wydarzyo si 7 lipca stwierdzi David. Dlaczego nie chce pozwoli, eby kto
spokojnie opowiedzia jej o dowodach?
Bo to ona bya w tamtym wagonie! wykrzyknem. Bya w tamtym wagonie!
Naprawd oczekujesz, e bdzie wysuchiwa kogo, kto tamtego dnia siedzia sobie w
internecie, a teraz chce jej tumaczy, e w pocigu nie byo adnej bomby?
Spojrzelimy na siebie gniewnym wzrokiem. T rund wygraem ja.
Ale po chwili David umiechn si tak, jakby mia w zanadrzu co lepszego. Jego
umiech mwi, e nadesza pora wytoczy cikie dziaa.
Kiedy Rachel zjawia si na naszym spotkaniu w pubie powiedzia pomylaem
sobie, e jej zachowanie zdradza oznaki w tym miejscu zrobi pauz choroby
psychicznej.
Uwaasz, e Rachel North jest psychicznie chora? zapytaem. To by cios poniej
pasa.
Chodzi o sposb, w jaki mnie zaatakowaa wyjani David. Zerwaa si, podbiega
do mnie i zacza si wydziera. Byo w tym co szalonego
To dlatego prbowaem wej mu w sowo e uwaaa za nonsens to, co.
Ona nie chce nawet spojrze na dowody David nie pozwoli sobie przerwa.
Podobne nastawienie wyczuwam u ciebie, Jon. A opinia wyrobiona bez dowodw to zwyke
uprzedzenie. Twierdzenie, e zamachy z 7 lipca zorganizowali muzumanie, e zrobili to ci trzej
gocie z Leeds i jeden z Aylesbury, jest rasistowskie. To rasizm, Jon. To jest rasizm. Jeli
pomimo wszystkich dowodw uwaasz, e to muzumanie przeprowadzili tamten atak, to jeste
rasist.

Zapado krtkie milczenie.

Odpieprz si rzuciem wreszcie.
Tamtego wieczoru zatelefonowaem do Rachel, eby opowiedzie jej o popoudniu
spdzonym w towarzystwie Davida Shaylera.
Co powiedzia? zapytaa.
e albo nie istniejesz, albo jeste psychicznie chora odparem.
To z powodu tamtego durnego spotkania stwierdzia. Oni prbuj przedstawi to
tak, jakbym wstaa, wmaszerowaa na scen i zacza swoje przemwienie. A to wcale tak nie
wygldao. Caa sala trzsa si od wrzaskw. Wszyscy zaczli si przekrzykiwa. Zgadza si,
podniosam gos, eby przebi si przez te wrzaski. Ale oni rwnie krzyczeli. I ja krzyczaam
Mj wywiad z Davidem Shaylerem cznie z owym odpieprz si zosta
wyemitowany kilka tygodni pniej w wieczornym pamie BBC Radio 4. Na kilka godzin przed
planowan emisj zacza ogarnia mnie panika. Przypuszczam, e moje ciao migdaowate
zaczo pracowa na najwyszych obrotach. Czy radzc Davidowi Shaylerowi, eby si
odpieprzy, nie otworzyem przypadkiem puszki Pandory? Czy nie cignie to na mnie gniewu
Ruchu na Rzecz Prawdy o 7 Lipca? Czy nie zaczn mnie teraz przeladowa tak, jak starali si
zrujnowa ycie Rachel? Nic ju jednak nie mogem na to poradzi. Sprawie zosta nadany bieg.
Tama z nagranym wywiadem leaa gdzie w budynku BBC, gotowa do odtworzenia na antenie.
Nastpnego dnia rano przez kilka pierwszych godzin byem zbyt zdenerwowany, by
sprawdzi poczt elektroniczn. W kocu jednak to zrobiem. Z zadowoleniem odkryem, e
skrzynka pocztowa pena jest gratulacji od suchaczy. Wszyscy byli zgodni, e wystpiem w
obronie racjonalnego mylenia. Byo to przyjemne uczucie: zawsze mio jest by chwalonym za
to, e myli si w sposb racjonalny. Rozmowa z Davidem Shaylerem staa si jednym z moich
najgoniejszych wywiadw. Przycigna uwag opinii publicznej. A jeli chodzi o Ruch na
Rzecz Prawdy o 7 Lipca, to w ogle si nie odezwa. Aktywno mojego ciaa migdaowatego
wrcia do normy. ycie toczyo si dalej.
***
Mino kilka miesicy. I nagle okazao si, e Davida Shaylera wszdzie jest peno.
Pojawi si w Jeremy Vine Show w BBC Radio 2; w programie Stephena Nolana w radiu BBC
Five; w dwustronicowym artykule w New Statesman. Powodem tego nagego zainteresowania
Davidem bya jego nowa, zaskakujca teoria:
Pytam Shaylera, czy to prawda, e doczy do grona osb przekonanych, e do
przeprowadzenia zamachw z 11 wrzenia nie wykorzystano adnych samolotw. [Jego
dziewczyna Annie] Machon wyglda na zakopotan. Pieprzy to, po prostu to powiem
zwraca si do niej Shayler. Tak, uwaam, e 11 wrzenia nie uyto samolotw. Ale przecie
wszyscy na wasne oczy widzielimy, jak dwa samoloty uderzaj w wiee WTC. Jedyne
wyjanienie jest takie, e byy to rakiety otoczone przez hologramy, ktre wyglday jak
samoloty odpowiada. Obejrzyjcie materia filmowy klatka po klatce, a sami zobaczycie, jak w
World Trade Center uderza rakieta w ksztacie cygara Shayler zauwaa, e opada mi szczka.
Wiem, e brzmi to dziwnie, ale tak wanie sdz.
Brendan ONeill, New Statesman
11 wrzenia 2006
Kiedy David Shayler doczy do nielicznego i skrajnego odamu Ruchu na Rzecz Prawdy
o 11 Wrzenia do tzw. bezsamolotowcw dziennikarze, ktrym ten ruch wydawa si dotd

zbyt mao ciekawy, by powica mu uwag, nagle z zachwytem zajli si tematem.

Zadzwoniem do niego.
Z wyjtkiem wtpliwych zezna garstki wiadkw, nie ma adnych dowodw na uycie
samolotw owiadczy.
No i?
Kto w oczywisty sposb spreparowa nagrania dokoczy David.
Ale przecie relacja filmowa bya nadawana na ywo zauwayem.
Nie! zaprzeczy David. Materia emitowano z pewnym opnieniem.
Czy przez te twierdzenia narobie sobie kopotw z dziewczyn i bardziej
konserwatywnymi czonkami Ruchu na Rzecz Prawdy?
Usyszaem w suchawce smutnie westchnienie.
Owszem przyzna. Prosili, ebym zachowa teori o hologramach dla siebie.
David milcza przez chwil. Teraz najwyraniej zamierzaj odci si ode mnie na dorocznym
spotkaniu Ruchu.
Czuem, e go to ubodo, ale on sam twierdzi, e wcale si tym nie przejmuje.
Audycje Jeremyego Vinea i Stephena Nolana to prestiowa sprawa; suchaj ich
miliony ludzi powiedzia.
Jeremy Vine i Stephen Nolan zapraszaj ci tylko dlatego, e twoja teoria brzmi
wariacko wyjaniem mu.
David odpar, e jego teoria wcale nie jest wariacka; co wicej, opisuje ona zaledwie
pierwszy krok w wykorzystaniu hologramw. Jego zdaniem istniay plany przeprowadzenia
zakrojonej na olbrzymi skal operacji pod obc flag, ktra miaa polega na uyciu
hologramw do wywoania wraenia, e obcy dokonuj inwazji na Ziemi.
Po co kto miaby robi co takiego? zapytaem.
Po to, eby na caej planecie wprowadzi stan wojenny i pozbawi nas naszych praw
odpar.
W rzeczywistoci pomys, e rzd mgby pewnego dnia wykorzysta hologramy do
wprowadzenia spoeczestwa w bd, wcale nie jest a tak nacigany, jak mogoby si wydawa.
Kilka lat wczeniej natknem si na pewien raport, ktry wyciek z Akademii Si Powietrznych
Stanw Zjednoczonych. Dokument ten nosi tytu Niemiercionona bro: warunki i zalenoci.
Wymieniono w nim najrozmaitsze rodzaje egzotycznego uzbrojenia, opracowywane w
Departamencie Obrony; niektre byy dopiero na etapie propozycji, inne ju w fazie rozwojowej.
Jedna z czci dokumentu opatrzona bya nagwkiem Hologramy:
Hologram mier
Hologram wykorzystywany w celu wywoania miertelnego przeraenia u danej
jednostki. Przykad: baron narkotykowy o sabym sercu widzi przy ku ducha martwego
konkurenta i umiera ze strachu.
Hologram Prorok
Projekcja wizerunku staroytnego bstwa nad siedzib wadz wrogiego kraju, przy
jednoczesnym przejciu publicznych sieci cznoci i wykorzystaniu ich do przeprowadzenia
operacji psychologicznej na wielk skal.
Hologram Siy wojskowe
Projekcja obrazw przedstawiajcych nasze siy wojskowe, ktre skoni przeciwnika do
przeszacowania liczebnoci rzeczywistych si; przekonaj go, e nasze wojska zgromadzone s w
rejonie, w ktrym faktycznie ich nie ma; obrazy te bd stanowi faszywe cele dla jego broni.
Moe wic David nie jest a tak stuknity, jak si wydaje pomylaem.
Min rok. Po tym czasie przyszed do mnie e-mail o nastpujcej treci:

5 wrzenia 2007
Szanowni Pastwo,
Prosz potraktowa te sowa z cakowit powag. Nie przegapcie najwaniejszej historii
w dziejach: oto Jezus powraca, aby w tych mrocznych czasach ocali ludzko. Konferencja
prasowa odbdzie si w ogrodach midzy budynkami Parlamentu a Tamiz o godzinie 14.00 w
czwartek 6 wrzenia.
Z Mioci i wiatem
David Shayler
Doczona do e-maila informacja dla prasy wyjaniaa, e David zamierza ogosi, i jest
Mesjaszem:
Dziennikarze proszeni s o przybycie z otwartymi umysami, poniewa idzie tu o prawd,
ktrej nie mog sami ustali, a take o ich szanse na ycie wieczne, ktre mog sami przekreli.
Dla kogo, kto jeszcze trzy lata temu by ateistycznym technokrat, jest to do
kopotliwa sytuacja. A nazbyt dobrze zdaj te sobie spraw, jak szalone musi si to wszystko
wydawa. Istnieje jednak staroytny dowd na to, e Mesjasz w wymowie fonetycznej to David
Shayler. Jeli dodamy do tego niedawne znaki, ktre pojawiy si niezalenie ode mnie wrd
nich Mesjaski Krzy, utworzony na niebie przez Saturna, Merkurego, Wenus oraz Soce w
dniu 07.07.07, czyli w tym samym dniu, w ktrym zostaem ogoszony Mesjaszem nieodparcie
nasuwa si wniosek, e to sia wysza wskazuje na mnie jako na pomazaca czy te wybraca,
ktry przyby, aby ocali ludzko.
Inne inkarnacje Mesjasza to Tutenchamon, krl Artur, Marek Antoniusz, Leonardo da
Vinci, Lawrence z Arabii oraz Astronges, ydowski pasterz i rewolucyjny przywdca,
ukrzyowany w Palestynie w 1 roku przed Chrystusem.
David Michael Shayler
Frekwencja okazaa si zaskakujco niska. David, ubrany w powczyst bia szat,
siedzia w rodku krgu; wyglda szczupo i zdrowo. Na spotkanie przybyo tylko dwch
dziennikarzy kto ze Sky News i ja. Wszyscy pozostali wygldali na starych znajomych Davida
z Ruchu na rzecz Prawdy. Sprawiali wraenie zaenowanych.
Facet ze Sky News powiedzia mi, e przyjecha przeprowadzi wywiad z Davidem, ale
jego stacja nie ma zamiaru go emitowa. Planowali odoy go na pk, na wypadek, gdyby w
przyszoci co si wydarzyo.
Nie byo wtpliwoci, e mwic co, mia na myli co naprawd okropnego.
David tumaczy grupie suchaczy, e znaki pojawiay si od samego pocztku.
Pamitacie, jak odpowiedziaem na tamto ogoszenie w Independencie? Godot nie
przyjdzie? Wierz, e zostao dopasowane specjalnie do mnie. Jego nagwek zawiera nawet
sowo God: Godot nie przyjdzie.
Dlaczego MI5 miaoby dopasowywa swoje ogoszenie rekrutacyjne do ciebie?
zapytaem.
Wierz, e zadaniem MI5 jest ochrona inkarnacji Mesjasza oznajmi. Wiem, jak
dziaa MI5. Chc si z tob skontaktowa. Podsuchuj twoje rozmowy telefoniczne i wiedz, e
szukasz pracy, a take jak czytujesz gazet. Kieruj wic swoje ogoszenie specjalnie do ciebie.
To ciekawe, e na podstawie tamtego ogoszenia nie zatrudniono nikogo poza mn.
Wdaem si w pogawdk z siedzc obok mnie kobiet. Miaa na imi Belinda i bya

wacicielk mieszkania, ktre kiedy wynajmowa David. W czasie jego kazania Belinda
zwierzya mi si szeptem, e nie moe ju duej siedzie i tego sucha. To wszystko byo zbyt
smutne. Musiaa co powiedzie.
Hm, Davidzie, czy mogabym zacza.
Jak miesz przerywa Mesjaszowi? zapyta.
W porzdku. Belinda westchna. Mw dalej.
Jestem zbawicielem powiedzia do niej rozdraniony i wanie prbuj wyjani
ludziom, jak mog osign ycie wieczne
Ju dobrze, przepraszam wymamrotaa Belinda.
a ludzie, ktrym zaley na yciu wiecznym, prawdopodobnie chcieliby usysze, co
mam im do powiedzenia bez takich przerw dokoczy David. Na koniec odpowiem na
pytania, Belindo. Ale w tej chwili staram si opowiedzie wam pewn wan histori.
Myl, e ta historia jest raczej smutna, Davidzie powiedziaa Belinda. Wedug
mnie popeniasz kilka bdw. Po pierwsze, nie dae sobie do czasu, by naprawd
pomedytowa nad swoj misj. Wystpujesz publicznie o wiele za wczenie. Po drugie, nie
gromadzisz wok siebie wyznawcw. Po trzecie, oznajmiasz to wszystko sam, a przecie to inni
powinni powiedzie: To on jest Mesjaszem i pa przed tob na kolana albo co w tym rodzaju.
Tymczasem wychodzisz i obwieszczasz to wszystkim dookoa. Chodzi mi o to, e zachowujesz
si niezbyt po mesjasku.
David odparowa, e poniewa jest Mesjaszem, to kade jego zachowanie powinno by
uznane za waciwe dla Mesjasza.
A w ogle to od kiedy staa si tak ekspertk od mesjaszy? warkn.
Mam przed sob kogo, kto ma wiele talentw i wybitny umys powiedziaa Belinda
kogo, kto wietnie sobie radzi na obranej ciece, ale nagle postanowi to wszystko zrujnowa,
wyruszajc na jak ezoteryczn wycieczk. Wyrzucasz z siebie te wszystkie rzeczy, na ktre
ludzie nie s w stanie zareagowa inaczej ni kpinami. To okropnie przykre.
David popatrzy na ni spokojnie.
Ja wiem, e jestem Mesjaszem powiedzia. To ty musisz odpowiedzie sobie na
pytanie, dlaczego nie jeste w stanie tego zaakceptowa.
Podczas swojej konferencji prasowej David dugo mwi o pilnej potrzebie goszenia
swojego przesania, jednak przez kolejne tygodnie niewiele si wydarzyo. Udzieli jednego czy
dwch wywiadw, ale byo to nic w porwnaniu z liczb wywiadw udzielonych wtedy, kiedy
mwi o hologramach. Zaczem dostrzega, jak zainteresowanie mediw szalestwem Davida
Shaylera zatacza uk na wykresie:

Sposb, w jaki szalestwo Davida Shaylera czy si z zainteresowaniem mediw.

Najwyraniej istniaa pewna milczca zgoda co do tego, e w przypadku Davida
twierdzenie, e 7 lipca nigdy si nie wydarzy byo troch zbyt nudne, by mona je byo uzna
za odpowiedni rodzaj szalestwa; jego teoria na temat hologramw/samolotw bya pod tym
wzgldem idealna, natomiast ogoszenie si Mesjaszem uznane zostao za szalestwo
niewaciwego rodzaju. Ale dlaczego? Co sprawiao, e jedno szalestwo byo odpowiednie, a
inne ju nie? Wikszo dziennikarzy zapewne nie przyzna si do winy i stwierdzi, e teoria o
hologramach wydawaa si jedynie niewinnym kaszelkiem w porwnaniu z pniejszym
oczywistym rakiem puc, jakim byo podanie si za Mesjasza i oczywicie byoby w tym troch
racji nie byem jednak przekonany, czy aby na pewno jest to a takie proste. Obie teorie
wydaway si ewidentnymi przejawami szalestwa, a jednak tylko jedna z nich okazaa si
przepustk na fale eteru.
Na kolejne dwa lata David cakowicie znikn z publicznego widoku. Jedyny wyjtek
mia miejsce w sierpniu 2009 roku, kiedy policja przeprowadzia nalot na squat zaoony na
farmie nalecej do National Trust, brytyjskiej organizacji zajmujcej si ochron przyrody.
Nieostry film nakrcony telefonem komrkowym w trakcie tej przymusowej eksmisji trafi do

internetu. W wikszoci pokazywa on policjantw, ktrzy wywlekali z ek squatersw,

wrzeszczcych, e to amanie ich praw obywatelskich. W zamieszaniu kamera telefonu zostaa
na chwil skierowana na bok i wanie wtedy uchwycia pewnego efektownie ubranego
transwestyt. Osoba ta przedstawia si pniej reporterowi Daily Mail jako Delores, ale mimo
peruki i makijau mona byo pozna, e jest to David Shayler.

David Shayler jako Delores.

Fot. Teri Pengilley 2009
Tak si skada, e transwestytyzm czy te fetyszyzm transwestytyczny to zaburzenie
psychiczne, o czym, ku wasnemu zaskoczeniu, dowiedziaem si podczas kartkowania
klasyfikacji DSM-IV:
Mczyzna cierpicy na fetyszyzm transwestytyczny posiada zazwyczaj kolekcj
damskich ubra, ktrych uywa do przebierania si za kobiet () W wielu lub nawet w
wikszo przypadkw wywouje to podniecenie seksualne () [aczkolwiek] motywacja do
przebierania si moe z czasem ulec zmianie, a towarzyszce mu podniecenie seksualne moe
ulec osabieniu albo zupenie zanikn. W takich wypadkach przebieranie si za kobiet staje si
antidotum na niepokj lub depresj i przyczynia si do osignicia stanu spokoju i wyciszenia.
Min rok, w czasie ktrego rozwizaem zagadk Bytu czy nicoci, spotkaem si ze
scjentologami i z przebywajcym w Broadmoor Tonym, staraem si potwierdzi (z rnym
skutkiem) suszno teorii Boba Harea o tym, e psychopaci rzdz wiatem, a take staem si
bolenie wiadomy faktu, e obserwujc psychopatw, zachysnem si troch swoj wadz,
pozwalajc mi ich rozpoznawa. Tak naprawd dopiero teraz zdaem sobie teraz spraw, e
przez dwadziecia lat byem w pewnym sensie tropicielem szalestwa. Tym wanie zajmujemy
si my, dziennikarze. To dlatego przystpiem do wykrywania psychopatw z tak pewnoci
siebie. Byem dobry w wynajdywaniu lnicych diamentw szalestwa w mroku normalnoci,
poniewa to wanie na tym polegaa moja praca przez ostatnie dwadziecia lat. Dziennikarstwo
moe mie w sobie co psychopatycznego, tak samo jak psychologia czy sztuka wykrywania
oznak szalestwa. Po spotkaniu z Charlotte Scott pocieszaem si myl, e takie rzeczy dziej
si tylko w krgach nastawionej na rozrywk telewizji reality, a ja jestem ponad tym; jednak
historia Davida Shaylera dowioda, e nie miaem racji. Dziennikarstwo polityczne nie jest
adnym wyjtkiem. W trakcie pisania ksiki o wiecie obdu zaczo do mnie dociera, e sam
jestem jego czci.
Moje myli uparcie powracay do zagadki, dlaczego teoria hologramw Davida Shaylera
okazaa si takim medialnym przebojem, podczas gdy jego twierdzenia o byciu Mesjaszem
zostay w gruncie rzeczy zignorowane. Dlaczego jedno byo waciwym, a drugie niewaciwym
rodzajem szalestwa? Jaka zasada tu obowizywaa? I co ta zasada mwi o nas, dziennikarzach,
oraz o czytelnikach, widzach i suchaczach?

Napisaem do Shaylera e-mail z pytaniem, czy mgbym zoy mu jeszcze jedn,

ostatni wizyt. Odpowied nadesza natychmiast:
Jon,
Dostaem twj e-mail. Jasne.
Mj telefon w tej chwili nie dziaa. A ja jestem w Devon. Wpadnij si ze mn zobaczy i
pytaj, o co tylko chcesz.
David
Naprawd wygldao na to, e David spad na cztery apy. Mieszka w uroczym domku w
malekiej wiosce. Na tyach budynku znajdowaa si weranda z jacuzzi, z ktrej rozciga si
widok na Dartmoor. Dom wyposaony by w kino domowe i saun. David ubrany po msku, w
biay sweter i skrzane spodnie wyglda na zdrowego i szczliwego.
yj zupenie bez pienidzy opowiada, robic mi kaw. Ale mam dobre ycie. Bg
si o mnie troszczy.
Wkrtce jednak stao si dla mnie jasne, e wcale nie udao mu si spa na cztery apy.
Zatrzyma si w tym domku tylko na par miesicy. Prawda bya taka, e David by ndzarzem.
Kiedy dopisao mu szczcie, spdza noc pod brezentow plandek w ekologicznej wiosce w
Kew, w zachodniej czci Londynu. Kiedy mia pecha, nocowa pod goym niebem w miejskich
parkach, w Guildford i innych miastach.
Najbardziej stabilny okres przeywa mniej wicej rok wczeniej, kiedy przez krtki czas
spotyka si z pewn dziewczyn pierwsz, jak mia, odkd porzucia go Annie Machon.
Ktrego dnia wygaszaem pogadank w pewnym schronisku; podesza tam do mnie
kobieta, ktra powiedziaa, e jest Oblubienic Chrystusa. Skonsultowaem si z Bogiem i
okazao si, e ta kobieta jest inkarnacj jednego z bstw. Zaczem si z ni spotyka. David
milcza przez chwil. Nasz zwizek okaza si do specyficzny.
Zaskakujesz mnie powiedziaem.
Wszystko skoczyo si spektakularn ktni opowiada dalej. Ona skupia wok
siebie grup ludzi, ktrzy otaczali j kultem. Poprosiem ich o pozwolenie, ebym mg si
ubiera jako Delores. Powiedzieli, e nie ma sprawy, ale kiedy to zrobiem, wszyscy zwrcili si
przeciwko mnie. Zaczli na mnie powarkiwa, oskarali mnie o najrniejsze rzeczy, o to, e
jestem dziwk, dziwadem, zboczecem, e nie okazuj mojej dziewczynie szacunku. Nie dawali
mi y. A w kocu mnie wypdzili.
Poszlimy na poddasze, do pokoju, w ktrym przez kilka ostatnich tygodni David sypia
pod kodr z nadrukiem lokomotywy z animowanego serialu Tomek i przyjaciele. Obok
komputera pitrzy si stos filmw DVD wyprodukowanych przez Obywatelsk Komisj do
spraw Praw Czowieka (CCHR), czyli antypsychiatryczn ga Kocioa scjentologicznego,
ktrej czonkiem by Brian. Filmy nosiy tytuy w rodzaju Making the Killing: The Untold Story
of Psychotropic Drugging (Jak zarobi kup szmalu. Nieznana historia lekw
psychotropowych). David podejrzewa, e scjentolodzy s wirami, ale te filmy naprawd
otworzyy mu oczy.
Na widok lokomotywy Tomka przez moment ogarn mnie dojmujcy smutek;
pomylaem, e dziecistwo to cudowny, beztroski czas, zanim niektrych z nas ogarnie
szalestwo. Ale w rzeczywistoci liczba zdiagnozowanych przypadkw zaburze psychicznych u
dzieci szybko ronie, a w ostatnim czasie zjawisko to przybiera zdumiewajce wrcz rozmiary.
Przykad: kiedy sam byem dzieckiem, autyzm diagnozowano rednio u mniej ni jednego na
dwa tysice dzieci. Obecnie choroba ta stwierdzana jest u wicej ni jednego dziecka na sto.
Kiedy jechaem do Zakadu Karnego Coxsackie na spotkanie z Toto Constantem, minem po

drodze billboard z informacj: Co 20 sekund u kolejnego dziecka diagnozowany jest autyzm.

Podobnie wyglda sytuacja w przypadku dziecicego zaburzenia dwubiegunowego. Kiedy
choroby tej nie stwierdzano w ogle. Dzi w Ameryce mamy do czynienia z prawdziw
epidemi.
***
Zapytaem Davida, czy zaskoczy go gwatowny spadek zainteresowania ze strony
mediw. Skin potakujco gow.
Wedug Biblii powiedzia miaem spdzi w piekle trzy dni po moim ukrzyowaniu.
C, zostaem ukrzyowany we wrzeniu 2007
Wtedy, kiedy ujawnie, e jeste Jezusem?
Zgadza si potwierdzi David. Ale biblijne jednostki znane s z niedokadnoci i
dlatego wydaje mi si, e kiedy Biblia mwi o trzech dniach w piekle, to tak naprawd chodzi o
trzy lata.
Opowiedz mi o tych trzech latach w piekle poprosiem.
Wci w nim jestem powiedzia.
Co rozumiesz przez pieko?
Pieko to bycie nauczycielem odpar. Masz wiadomo, ktr chcesz przekaza, ale
nikt nie zwraca na ciebie uwagi, bo mwisz, e jeste Jezusem Chrystusem, a mwisz tak
dlatego, e Bg kae ci to robi. David zrobi krtk pauz. Bg poddaje mnie prbie. On
wie, e potrafi poradzi sobie na scenie, w radiu i telewizji. Czci mojej prby jest to, e nie
pozwala mi robi tego, co potrafibym zrobi dobrze. Wszystko po to, eby nauczy mnie pokory
i tak dalej. Pokiwa gow. Tak, Bg poddaje mnie prbie. Chce si przekona, czy zdoam
zachowa wiar w to, e jestem Chrystusem, kiedy mam przeciwko sobie sze miliardw ludzi.
Kiedy ostatnio rozmawiae z Bogiem? spytaem.
Ucilimy sobie krtk pogawdk tu przed twoim przyjazdem. Bg kaza mi
otworzy t ksik w poszukiwaniu inspiracji powiedzia. Na stole leaa jaka hebrajska
ksika. Trafiem na stron o wypowiadaniu waciwych sw.
Wziem ksik do rki i otworzyem w wybranym losowo miejscu. Zobaczyem dwie
strony zapenione maymi ramkami, z ktrych kada zawieraa kilka liter hebrajskiego alfabetu.
To tabela z siedemdziesicioma dwoma imionami Boga powiedzia David. Popatrz
tylko
Wskaza na chybi trafi kilka liter.
To imi tumaczy si jako David Shayler Ryba powiedzia.
Wskaza na inn ramk.
A to w tumaczeniu oznacza David Shayler Szlachetny Dresiarz.
David Shayler Szlachetny Dresiarz? upewniem si.
Bg rycza ze miechu, kiedy mi to pokaza powiedzia David. To by pierwszy raz,
kiedy Bg i ja wsplnie si z czego mialimy.
Spojrzaem na tabel z siedemdziesicioma dwoma polami.
Jestem pewien, e doszukujesz si prawidowoci tam, gdzie tak naprawd ich nie ma
powiedziaem.
Praca wywiadu polega na znajdywaniu prawidowoci! odburkn. Na tym samym
polega praca badaczy. Na tym samym polega praca dziennikarzy. Na znajdywaniu
prawidowoci. Nie dostrzegasz tego? Przecie ty robisz to samo!
Nasza rozmowa ponownie zesza na niezadowolenie Davida z faktu, e nie jest ju
popularnym gociem programw telewizyjnych. Wyzna, e uwaa to za niewytumaczalne i

naprawd smutne.
Dzi wiele osb obawia si, e popada w obd powiedzia i dodaje im otuchy, kiedy
mog usysze w radiu kogo takiego jak ja; kogo, kto na temat 11 wrzenia czy 7 lipca ma takie
same obkane pogldy jak oni, ale wcale nie wydaje si przy tym szalony, tylko szczliwy.
Rzucam wyzwanie kademu: niech spotka si ze mn i sprawdzi, czy na odchodnym bdzie
uwaa mnie za wariata.
W drodze powrotnej z Devon do Londynu dotaro do mnie, e David mia racj. Wielu
ludzi rzeczywicie obawia si, e popada w obd. Przyznaj si do tego pnym wieczorem, po
kilku drinkach. Mam te jednego czy dwch znajomych gotowych przysic, e nie mieliby nic
przeciwko temu. Pewna moja znajoma twierdzi, e w skrytoci ducha pragnie przej zaamanie
nerwowe i trafi do szpitala psychiatrycznego, z dala od napi wspczesnego wiata; mogaby
tam do woli wylegiwa si na ku, przebywajc pod opiek pielgniarek.
Jednak wikszo moich znajomych twierdzi, e si tego obawia. S przeraeni
perspektyw popadnicia w obd. Chc by po prostu normalni. Ja jestem jedn z takich osb
za kadym razem, gdy nie mog dodzwoni si do mojej ony, ogrania mnie nieznone
przekonanie, e ona nie yje; kiedy znajduj si w klaustrofobicznych samolotach Ryanaira,
wydaj z siebie mimowolne wrzaski; drczy mnie paraliujcy niepokj, e jaki psychopata
mgby zechcie pozbawi mnie ycia. Wszyscy spdzamy te wieczory na ogldaniu Zamiany
on, Zapraszam do stou, Superniani, wczesnych odcinkw X Factora i Big Brothera. Dzisiejsza
telewizja to szydzenie z ludzi nkanych problemami.
Krcenie wielu filmw zaczyna si dzisiaj od tego, e filmowcy wybieraj si na osiedle
domw komunalnych, gdzie dziewidziesit procent mieszkacw dobrze sobie radzi posyaj
dzieci do szkoy, pracuj, pac podatki. Pozostae dziesi procent to rodziny dysfunkcyjne. I
filmowcy mwi: To o nich zrobimy nasz film.
Eddie Marsan, aktor
wywiad przeprowadzony
przez Jonathana Romneya
Independent, niedziela, 2 maja 2010
Praktycznie kady program nadawany w godzinach najwikszej ogldalnoci peen jest
ludzi, ktrych cechuje odpowiedni rodzaj szalestwa; a ja zrozumiaem wreszcie, wedug jakiej
zasady si ich dobiera. Po czym pozna ludzi odpowiednio szalonych? Po pierwsze, s odrobin
bardziej szaleni, ni my boimy si, e moglibymy si sta. Po drugie, ich szalestwo wida na
pierwszy rzut oka. Moe drczy nas niepokj, ale nie jestemy a tak niespokojni jak oni.
Moemy by paranoikami, ale nie jestemy a tak paranoiczni jak oni. Tacy ludzie dostarczaj
nam rozrywki i pociechy pyncej z faktu, e jestemy mniej szaleni od nich.
Tragedia Davida Shaylera polegaa na tym, e jego szalestwo rozwino si szybko w
co zbyt dziwacznego, zbyt odbiegajcego od dopuszczalnych granic i w konsekwencji stao si
bezuyteczne. Nie chcemy oglda ludzi wykorzystywanych w sposb oczywisty. Chcemy by
wiadkami zawoalowanego wykorzystywania.
Ale dziennikarstwo to nie tylko wiat szalestwa; to take wiat konformizmu.
Przypomniaem sobie Mary Barnes, kobiet z piwnicy w prowadzonym przez R.D. Lainga
orodku Kingsley Hall, ktra rozsmarowywaa po swoim ciele wasne odchody. W kocu
zamienia to na rozsmarowywanie farb po ptnie i w ten sposb staa si synn artystk.
Londyska socjeta z lat szedziesitych i siedemdziesitych podziwiaa jej obrazy za ich gboki
wgld w umys dotknity szalestwem. Jednak Charlotte Scott i inni dziennikarze cznie ze

mn przeczesuj planet w poszukiwaniu odpowiedniego rodzaju szalecw i cigaj ich

przed kamery nie po to, eby ich podziwia. Prezentujc ludziom szalecw, pokazujemy im,
jacy by nie powinni. Wszyscy z caych si staramy si by normalni by moe wanie przez to
tak bardzo obawiamy si, e popadniemy w obd.
Kilka dni po powrocie z Devon odebraem telefon od Boba Harea.

Mierzc za wysoko

Bob spdza sobotni noc na Heathrow (by to jego przystanek midzy Szwecj a
Vancouver; cae ycie przemierza planet, uczc ludzi, jak uywa jego skali psychopatii) i
zadzwoni do mnie z pytaniem, czy nie miabym ochoty spotka si z nim w hotelu na drinka.
Kiedy dotarem na miejsce, we foyer nie byo ani ladu Boba. Przed recepcj staa duga
kolejka zmczonych, niezadowolonych biznesmenw, ktrzy mimo pnej pory chcieli si
jeszcze zameldowa. Nigdzie nie dostrzegem aparatu telefonicznego dla odwiedzajcych. Nagle
mnie olnio. Concierge gdzie sobie poszed, ale na jego biurku sta telefon. Mgbym wybra
zero, poczy si z recepcj (dzwonicy do recepcji zawsze mieli pierwszestwo przed
czekajcymi w kolejce; to oglna prawidowo jestemy bardziej zainteresowani tajemniczymi
osobami, ktre wanie do nas dzwoni, ni ludmi, ktrzy stoj przed nami) i poprosi, eby
poczono mnie z pokojem Boba.
Ledwo zdyem wzi suchawk, kiedy zobaczyem conciergea maszerujcego
popiesznie w moim kierunku.
Prosz odoy ten telefon! warkn.
To zajmie tylko chwil powiedziaem pogodnie.
Concierge wyrwa mi suchawk z doni i rzuci j na wideki.
Wtedy zjawi si Bob. Odegraem przed conciergem cae przedstawienie powitalne.
Bob! wykrzyknem.
Bylimy dwoma uprzejmymi biznesmenami w podry, spotykajcymi si w wanym
celu pnym wieczorem w hotelu. Upewniem si, e concierge to zobaczy.
Pjdziemy do baru dla VIP-w na trzecim pitrze? zapyta Bob.
Tak odparem, rzucajc spojrzenie w stron conciergea. Bar dla VIP-w.
Przeszlimy przez korytarz.
Nie uwierzysz, co si wanie wydarzyo wyszeptaem przestraszony.
Co takiego?
Concierge mnie sponiewiera.
To znaczy?
Podniosem suchawk, bo chciaem do ciebie zadzwoni, a on wyrwa mi j z rki i
trzasn ni o aparat opowiadaem. To byo do szokujce i zupenie nie na miejscu.
Dlaczego zrobi co takiego?
C, to jeden z nich zawyrokowa Bob.
Spojrzaem na Boba.
Psychopata? zapytaem.
Zmruyem oczy i zerknem na conciergea.
Pomaga wanie komu z bagaami przy windzie.
Doprawdy?
Wielu psychopatw zostaje portierami, conciergeami, ochroniarzami; to zawody, w
ktrych mog zachowywa si jak pan na wociach powiedzia Bob.
Rzeczywicie wydawao mi si, e brakuje mu empatii stwierdziem. No i nie
kontrolowa swojego zachowania.

 Powiniene napisa o tym w ksice zasugerowa Bob.

Tak zrobi zapewniem.
Po chwili ponownie spojrzaem badawczo na Boba.
Czy to nie by zbyt pochopny osd? pomylaem. By moe ten facet po prostu mia
dugi, zy dzie. Moe szef kaza mu pilnowa, eby gocie nie uywali tego telefonu.
Dlaczego ani ja, ani Bob nie wzilimy tego pod uwag?
Pojechalimy wind na pitro dla VIP-w.
Dochodzia pnoc. Pilimy whisky z lodem. Inni biznesmeni w podry ci z kartami
wstpu do baru dla VIP-w gorczkowo stukali w klawiatury swoich laptopw i wpatrywali si
w noc za oknami. Byem odrobin pijany.
Udzielasz ludziom pewnego rodzaju wadzy powiedziaem. Wadzy rozpoznawania
psychopatw. Bob wzruszy ramionami. A jeli tym sposobem stworzye armi ludzi
odurzonych t wadz? Takich, ktrzy widz psychopatw nawet tam, gdzie ich nie ma? Ktrzy z
diagnozowania psychopatii czyni polowanie na czarownice?
Zapada cisza.
Rzeczywicie martwi si, e skala psychopatii bywa nieprawidowo uywana
powiedzia Bob. Westchn i zamiesza lodem w szklance.
Kto jej nieprawidowo uywa?
Tu, w Wielkiej Brytanii, macie na przykad program dotyczcy cikich i
niebezpiecznych zaburze osobowoci.
To wanie tym programem jest objty Tony, mj znajomy powiedziaem. Przebywa
na oddziale cikich i niebezpiecznych zaburze osobowoci w Broadmoor.
Poziomem kwalifikacji jest trzydzieci punktw, ale kto te punkty przyznaje?
powiedzia Bob. Kto posuguje si t skal? Przynajmniej w Wielkiej Brytanii podchodzi si do
tego z du starannoci. Ale w USA mamy Obywatelsk Komisj ds. Szczeglnie
Niebezpiecznych Przestpcw Seksualnych. Moe ona wnosi o poddanie przestpcy
seksualnego przymusowemu leczeniu zamknitemu. Nawet do koca ycia
Bob mia na myli szpitale psychiatryczne takie jak Coalinga. Bya to adna
130-hektarowa posiado w pobliu Monterey Beach w Kalifornii. Ogromny szpital (przeszo
sto tysicy metrw kwadratowych) z siowni, pracowniami plastycznymi i muzycznymi,
boiskiem do baseballu oraz wypielgnowanymi trawnikami. W komfortowych warunkach
mieszka tam tysic piciuset ze stu tysicy kalifornijskich pedofilw i niemal na pewno
pozostan tam a do mierci (od otworzenia orodka w 2005 roku zostao ze zwolnionych tylko
trzynacie osb). W dniu, w ktrym opuszczali dotychczasowe wizienia, oznajmiano im, e
zostali uznani za potencjalnych recydywistw i zamiast wyj na wolno, trafi do Coalingi.
Skala psychopatii odgrywa w tym pewn rol powiedzia Bob. Prbowaem
przeszkoli ludzi, ktrzy posuguj si tym narzdziem. Siedzieli wok mnie, krcili mynka
palcami, przewracali oczami, bazgrali po kartkach, obcinali sobie paznokcie; to wanie byli
ludzie, ktrzy mieli zamiar uywa mojego testu.
Michael Freer, psychiatra ze szpitala Coalinga, w rozmowie z Los Angeles Times w
2007 roku powiedzia, e przeszo jedna trzecia jednostek (tak nazywaj tam pacjentw)
zostaa nieprawidowo zdiagnozowana jako szczeglnie niebezpieczni przestpcy i w
rzeczywistoci nie stanowi zagroenia dla spoeczestwa po wypuszczeniu na wolno.
Odsiedzieli swoje i nagle znowu s wysyani do stanowego szpitala na bliej
nieokrelony czas powiedzia Freer gazecie. eby dosta zwolnienie, musz dowie, e nie
s ju groni, co moe by bardzo trudne. Wic owszem, maj powody, eby by podminowani.
Bob kontynuowa swoj opowie w barze dla VIP-w. Opowiedzia mi o alarmujcym

zjawisku przemierzajcych cay glob ekspertach, psychologach sdowych i profilerach

kryminalnych, uzbrojonych jedynie w certyfikat uczestnictwa w jego kursie, taki sam jak mj. Ci
ludzie odgrywali wan rol m.in. w przesuchaniach dotyczcych zwolnie warunkowych i kary
mierci oraz w dziaalnoci centrw koordynacyjnych, zajmujcych si seryjnymi mordercami.
Myl, e postrzega swoj skal jako co nieskazitelnego rwnie niewinnego jak sama nauka
uywanego jednak przez istoty ludzkie o dziwnych uprzedzeniach i szalonych skonnociach.
Kiedy tamtej nocy rozstaem si z Bobem, zdecydowaem, e odszukam czowieka
odpowiedzialnego za najbardziej niefortunne polowanie na psychopat w ostatnich czasach.
Nazywa si Paul Britton. Chocia swego czasu by synnym profilem kryminalnym, odkd zosta
uwikany w t gon spraw, stara si pozostawa w cieniu; mona nawet powiedzie, e zosta
samotnikiem.
Nastpne dni spdziem, prbujc si z nim jako skontaktowa, chocia nie robiem
sobie zbyt duych nadziei. I wreszcie, pnym wieczorem, mj telefon zadzwoni. Na komrce
wywietli si komunikat: Nieznany numer.
Przepraszam powiedzia. Nazywam si Paul Britton. Wiem, e prbowa pan
przepraszam jego gos by niemiay i peen wahania.
Czy porozmawiaby pan ze mn o czasach, kiedy zajmowa si pan profilowaniem
kryminalnym? zapytaem.
Westchn na wspomnienie dawnych dni.
Rozmowa o yciu spdzonym na grzebaniu dosownie grzebaniu we wntrznociach
rnych zmasakrowanych biedakw, to kiepski pomys na spdzanie czasu stwierdzi.
(W rzeczywistoci Paul Britton rzadko, jeli w ogle, grzeba w ludzkich wntrznociach;
profilerzy kryminalni nie odwiedzaj miejsca zbrodni. Z wntrznociami mia kontakt jedynie za
porednictwem policyjnych fotografii i w swojej wyobrani, kiedy wizualizowa sobie jakiego
psychopatycznego morderc, ktrego profil akurat sporzdza).
Czy mimo to porozmawia pan ze mn? zapytaem ponownie.
Koo dworca kolejowego w Leicester stoi nowy hotel Premier Inn powiedzia. Mog
si tam spotka z panem we wtorek o jedenastej przed poudniem.
Paul Britton pojawi si w Premier Inn ubrany w dugi czarny paszcz, przypominajcy
nieco teatralny ubir Fitza fikcyjnego byskotliwego profilera z serialu Cracker. Ale to
skojarzenie nasuno mi si pewnie dlatego, e wedug powszechnej opinii Britton by
pierwowzorem tej postaci. Zamwilimy kaw i usiedlimy przy stoliku.
Zaczem ostronie od pytania o skal psychopatii Boba Harea.
Odwali kawa dobrej roboty oceni. To naprawd wartociowe narzdzie
Britton zamilk, zacz wierci si na krzele i wreszcie doda: Czy mam panu opowiedzie, jak
to si wszystko zaczo w moim wypadku? Tak? Prosz mnie powstrzyma, jeli zaczn brn w
niepotrzebne szczegy. Nie bd ani troch uraony. Czy mog?
Tak, bardzo prosz zachciem go.
Wszystko zaczo si w 1984 roku, kiedy David Baker, jeden z najlepszych
detektyww, przyszed do mojego biura
Rok 1984. Na ulicy w pobliu szpitala NHS, gdzie Paul Britton pracowa jako psycholog
kliniczny, znaleziono zwoki modej kobiety. Zostaa pchnita noem w trakcie spaceru ze
swoimi psami. Nie byo adnych wiadkw. W Wielkiej Brytanii profilowanie kryminalne
znajdowao si wtedy w powijakach, ale instynkt skoni oficera ledczego Davida Bakera do
zasignicia opinii Brittona.
Tak naprawd David jest ojcem profilowania psychologicznego w tym kraju
powiedzia Britton poniewa przyszed do mnie i zada mi to pytanie. Rozumie pan? Gdyby

David tego nie zrobi, nie miabym adnych powodw, eby angaowa si w t spraw.
Spojrza na mnie. Byo jasne, e chce, ebym powiedzia: Tak? Ale to przecie pan jest
ojcem profilowania psychologicznego w Wielkiej Brytanii.
Myl, e chcia podkreli, e jego kariera to co wicej ni tylko tamta okropna sprawa,
ktra odsuna go na boczny tor.
Tak? Ale to przecie pan jest ojcem profilowania psychologicznego w Wielkiej
Brytanii powiedziaem posusznie.
David Baker obserwowa, jak Britton niemal niewiadomie zacz zadawa sobie
pytania (o czym napisa pniej w swoich bestsellerowych wspomnieniach zatytuowanych The
Jigsaw Man, Czowiek zagadka). Kiedy j zwiza? Jak dugo bya przytomna? Jak szybko
umara?
W kocu obwieci Bakerowi, e zabjca to psychopata kierowany motywami
seksualnymi. Jest samotnym i seksualnie niedojrzaym mczyzn w wieku nastoletnim lub tu
po dwudziestce. Prawdopodobnie mieszka z rodzicami, jest pracownikiem fizycznym,
potraficym sprawnie posugiwa si noami. Posiada pokan kolekcj magazynw i filmw
pornograficznych, zawierajcych elementy przemocy.
Jak si okazao, wszystkie przewidywania byy trafne i szybko znaleziono winnego
powiedzia Britton. Z tego, co pamitam, by nim mczyzna o nazwisku Bostock.
Paul Bostock, ktry rzeczywicie pasowa do stworzonego przez Brittona profilu,
przyzna si do morderstwa, a Britton zosta gwiazd mediw. W gazetach pojawiy si
entuzjastyczne artykuy na jego temat. Ministerstwo Spraw Wewntrznych cigno go, eby
nada ostateczny szlif dopiero co utworzonej Jednostce Bada nad Profilowaniem Przestpcw;
poprosio go rwnie, eby pojawi si w serialu stacji ITV pod tytuem Murder in Mind
(Zabjczy umys). Britton twierdzi, e nie chcia zosta telewizyjnym celebryt i zgodzi si
tylko dlatego, e kolegom z jednostki zaleao na opinii najlepszej ekipy od profilowania
psychologicznego, a w jego wypadku, jak mu powiedzieli, wszystko, za co si zabra, koczyo
si sukcesem.
W cigu nastpnych miesicy Britton stworzy trafne profile wielu psychopatycznych
mordercw dziaajcych z pobudek seksualnych; niemal wszyscy z nich byli modymi
mczyznami, nastolatkami lub dwudziestolatkami, mieszkajcymi samotnie lub z rodzicami,
posiadajcymi ogromn kolekcj pornografii z elementami przemocy.
Pojawiy si krytyczne gosy zaczem.
Jakie krytyczne gosy? warkn niespodziewanie Britton.
Do tej chwili zachowywa si skromnie, wrcz potulnie, i ta naga zmiana tonu cakowicie
mnie zaskoczya.
Chodzi o to, e paskie profile opisyway niemal identyczny typ osobowoci w
kadym z przypadkw.
No tak, ale to byo wiadomo dopiero post factum wzruszy ramionami.
Prawd mwic, Britton wedug jego ksiki Jigsaw Man stworzy take trafne
profile, ktre nie wpisyway si w ten schemat. Na przykad, tak jak przewidzia, szantaysta,
ktry wkada yletki do produktw dla dzieci marki Heinz, okaza si byym policjantem.
To by najlepszy okres w jego karierze. Ale zaczy si pojawia dziwne,
niepotwierdzone plotki o przypadkach, w ktrych si pomyli. Mwiono na przykad o nastolatce,
ktra w 1989 roku miaa przyj na posterunek policji w Leeds i stwierdzi, e bya klacz
rozpodow dla miejscowych notabli, m.in. komendanta gwnego policji i prokuratora
generalnego (czonka Izby Lordw). Klacz rozpodow? Co chcesz przez to powiedzie?
zapyta zbity z tropu policjant. Wyjania, e bya regularnie zabierana do pewnego domu w

studenckiej dzielnicy Leeds. Tam, w piwnicy, na pododze z wyrysowanym pentagramem,

zostaa zapodniona przez satanistycznych masonw, czyli komisarza i jego koleg. Pniej mieli
oni wyrwa pd z jej brzucha i ofiarowa go na otarzu Lucyferowi.
Policjant nie wiedzia, co zrobi. Wymylia to sobie czy naprawd tak byo? Jego szef to
satanist czy ofiara pomwienia? Poprosi zatem Brittona, eby oceni wiarygodno jej zezna.
Ten stwierdzi, e mwi prawd; policja wszcza kosztowne ledztwo i nic nie znalaza.
adnego otarza, adnego sabatu, adnych ladw po zapadnianiu klaczy rozpodowych. Spraw
po cichu umorzono.
Klacz rozpodowa? Britton zmarszczy brwi, kiedy zapytaem go o te pogoski.
Czy o czym to panu przypomina? zapytaem. Dziewczyna opowiadaa, e wysocy
rang oficerowie policji byli wyznawcami szatana; e zapodnili j, wyrwali pd z jej brzucha i
zoyli go w ofierze Lucyferowi.
W wielu sprawach, ktrymi zajmowaem si przez te wszystkie lata, pojawia si wtek
satanistyczny odpowiedzia Britton. Nie jest to niczym rzadkim. Ale tej sprawy nie pamitam.
Nawet jeli ledztwo w sprawie klaczy rozpodowej faktycznie miao miejsce, to mona
wybaczy Brittonowi, e go nie pamita. Pod koniec lat osiemdziesitych i na pocztku
dziewidziesitych wiele si dziao w jego yciu. Czsto wystpowa w mediach, a policjanci
ustawiali si do niego w kolejce po rad w sprawie nierozwizanych morderstw na tle
seksualnym. Wdrapa si na wysokiego konia. A potem z niego spad.
15 lipca 1992 roku na boniach Wimbledonu znaleziono ciao dwudziestotrzyletniej
Rachel Nickell. Zostaa pchnita noem czterdzieci dziewi razy na oczach swojego
trzyletniego syna, Alexa. Policja tradycyjnie poprosia Brittona o sporzdzenie profilu sprawcy.
Tarem oczy tak mocno, e a widziaem gwiazdy na suficie napisa pniej w The
Jigsaw Man. Byem tak bardzo skoncentrowany, e trudno mi byo skupi si na czymkolwiek
innym. Nastpnie oznajmi, e zabjca to dziaajcy z pobudek seksualnych mczyzna o
cechach psychopatycznych, niepozostajcy z nikim w zwizku. Jest pracownikiem fizycznym,
mieszka samotnie w kawalerce lub w domu z rodzicami w odlegoci spaceru od bo
Wimbledonu i posiada kolekcj pornografii z elementami przemocy.
Z perspektywy czasu wydaje si zrozumiae, dlaczego mylnie uznano, e to Colin Stagg
jest morderc. Okrutnym zrzdzeniem losu jego wygld odpowiada portretom pamiciowym
sporzdzonym na podstawie zezna wiadkw, ktrzy widzieli jakiego mczyzn uciekajcego
z miejsca zbrodni. Z kolei podobizna na portretach bardzo przypominaa faktycznego morderc
Roberta Nappera. Dodatkowo Colin pasowa do profilu Brittona jak do do rkawiczki, duo
bardziej ni sam sprawca (co okazao si, kiedy w kocu ujto Nappera). Na przykad Colin
mieszka w kawalerce nieopodal bo, podczas gdy Napper zamieszkiwa w Plumstead, dzielnicy
Londynu znajdujcej si prawie trzydzieci kilometrw dalej. (Obecnie Robert Napper przebywa
w Broadmoor, mieszka trzy pitra niej ni Tony. Tony powiedzia mi, e nikt go nie lubi, bo jest
dziwny i podstpny).
Stagg dosta wczeniej pouczenie od policji za opalanie si nago na boniach Wimbledonu
i napisanie nieprzyzwoitego listu do kobiety o imieniu Julie, ktr pozna przez ogoszenia
towarzyskie w magazynie Loot. Tabliczka na frontowych drzwiach jego mieszkania gosia:
Chrzecijanom wstp wzbroniony. Tu mieszkaj poganie. Wewntrz za znaleziono zbir
magazynw pornograficznych i ksiek na temat okultyzmu.
Nie byo jednak adnych dowodw, e Stagg jest seksualnym dewiantem. Jak napisa w
swoich wspomnieniach Who Really Killed Rachel? (Kto naprawd zabi Rachel?): Uwaaem
si za zupenie normaln osob normalnego penokrwistego mczyzn, ktry pragnie
towarzystwa kobiet Tym, czego naprawd podaem, by silny, trway zwizek, ktrego

celem jest maestwo i posiadanie dzieci.

Stagg zezna policji, e w dniu, kiedy zamordowano Rachel, jak zwykle poszed z psem
na spacer.
Policjanci, przekonani, e maj ju swojego zabjc, zwrcili si do Brittona z prob,
eby wymyli sposb na uzyskanie od Stagga przyznania si do winy. I wtedy Britton wpad na
genialny pomys.
Zaproponowa, eby policjantka w cywilu nawizaa kontakt ze Staggiem i zaprzyjania
si z nim. Odpowiednio poinstruowana funkcjonariuszka, uywajc pseudonimu Lizzie James,
wysaa do Stagga list. Napisaa w nim, e jest przyjacik Julie, samotnej kobiety, ktra szukaa
swojej drugiej powki w magazynie Loot.
Jednak w przeciwiestwie do pruderyjnej Julie, Lizzie bya pod wraeniem erotycznego
listu Colina. eby jej aluzje byy wyraniejsze, dodaa: Mam nietypowy gust muzyczny. Mj
ulubiony kawaek to Walk On The Wild Side Lou Reeda.
Colin, najwyraniej zachwycony tym cudownie nieoczekiwanym obrotem sprawy,
odpisa natychmiast.
Jestem potwornie samotny skary si.
Pyta rwnie, czy Lizzie miaaby co przeciwko, gdyby wysa jej opis swoich
seksualnych fantazji.
Lizzie odpowiedziaa, e bdzie to dla niej sama przyjemno: Jestem pewna, e nic nie
ogranicza twoich fantazji i e podobnie jak ja nie masz adnych zahamowa, a twj umys
jest otwarty.
Tak wic Colin szczegowo opisa jej, jak ich dwoje uprawia peen czuoci seks w
parku w jaki soneczny dzie. Jak szepcz: Kocham ci. Tak bardzo ci kocham. A na koniec
Colin delikatnie ciera zy pynce po policzkach Lizzy.
Policjanci byli podekscytowani. Colin wspomnia o parku.
Jednak Paul Britton doradza ostrono. Byoby lepiej, gdyby fantazje Colina byy mniej
emocjonalne, a bardziej, no c, bestialskie. Wic w nastpnych listach Lizzie podbia stawk.
Napisaa Colinowi, e nie moe si w aden sposb ogranicza, poniewa moje fantazje nie
znaj adnych granic, a moja wyobrania szaleje. Czasami to mnie martwi, byoby mio, gdyby
ty rwnie mia te same niezwyke marzenia Chc czu twoj moc i si. Chc by twoja,
bezbronna i upokorzona.
Potrzebujesz prawdziwego faceta, ktry ci porzdnie wygrzmoci zdoby si na
odwag Colin. Bdziesz krzycze w agonii. Ju ja si o to postaram. Natychmiast wyjani, e
tak naprawd nie jest agresywn osob. Napisa to, poniewa pomyla, e wanie o tak fantazj
seksualn jej chodzio. Jeli ci obraziem, to nawet nie wiem, jak ci przeprasza. Doda, e
byoby cudownie, gdyby wpada do jego mieszkania. Mgby jej przyrzdzi swoj specjalno
ry w sosie bolognese i mus malinowy domowej roboty na deser.
Mimo tego Paul Britton dostrzeg w licie Colina wyrane przejawy sadyzmu.
Sytuacja si rozwijaa. Lizzie wysaa do Colina seri listw, w ktrych wyranie dawaa
do zrozumienia, e uwaa go za bardzo pocigajcego. Colin nie dowierza wasnemu szczciu.
To z pewnoci najwspanialsza rzecz, jaka kiedykolwiek mu si przytrafia! Jedyn chmurk na
niebie by fakt, e ilekro chcia przej na nastpny poziom znajomoci na przykad spotka
si i faktycznie uprawia seks tylekro Lizzy wycofywaa si i przestawaa pisa. By
zdziwiony, ale skada to na karb tajemniczej kobiecej natury.
Postpujc zgodnie ze wskazwkami Brittona, Lizzie zacza napomyka, e ma
mroczny sekret, e w przeszoci zrobia co zego, ale kapitalnego i cudownego, co
wzbudzio w niej gwatowne emocje. Colin odpisa, e jest bardzo ciekawy, co to za tajemnica,

i e on te ma swj sekret: policja mylnie uwaa go za morderc Rachel Nickell, poniewa jest
samotnikiem i kultywuje prastare rdzenne wierzenia.
Lizzie odpowiedziaa, e wolaby, eby by morderc: To byoby dla mnie atwiejsze, bo
jest co, co musz ci powiedzie. Chodzio o jej mroczny sekret. Zapytaa, czy nie miaby
ochoty na piknik w Hyde Parku, gdzie mogaby mu si zwierzy. Colin odpisa, e jest
zachwycony tym pomysem, ale eby wyjani sytuacj, owiadczy, e nie ma nic wsplnego z
morderstwem Rachel Nickell. Jednak wci mogli uprawia seks doda w niezbyt elegancki
sposb i mgby odgina jej gow za pomoc paska, kiedy bdzie w ni wchodzi od tyu, co
pi minut zaspokajajc swoje cielesne dze.
Mrocznym sekretem Lizzie (o ktrym w kocu opowiedziaa mu w Hyde Parku, gdzie
tum funkcjonariuszy w cywilu monitorowa kady ich ruch) okaza si fakt, e jako nastolatka
zwizaa si z grup niezwykych ludzi satanistw. Uczestniczya razem z nimi w
morderstwie dziecka, ktremu podcito gardo. Nastpnie jego krew wlano do pucharu,
czstowano si ni, a atmosfera bya elektryzujca. Po wypiciu krwi dziecka zabili jego matk.
Leaa naga, pewien mczyzna wycign noe, wrczy mi jeden z nich i poprosi, ebym
przecia jej gardo. Zrobiam to. Potem bya orgia. Robiam to z tym facetem; to by najlepszy
facet, jakiego miaam.
Lizzie spojrzaa na Colina i powiedziaa, e mogaby szczerze pokocha tylko mczyzn,
ktry zrobi w swoim yciu co podobnego.
Colin odpowiedzia jej: Myl, e mierzysz troch za wysoko.
W kolejnych tygodniach Lizzie nie ustawaa w wysikach: Mylenie o tym [mordercy]
jest takie ekscytujce. Podnieca mnie, kiedy przypomn sobie, co zrobi ten mczyzna. Chc
faceta, ktry robi takie rzeczy. Chc faceta Gdyby to ty zrobi to wtedy na boniach
Wimbledonu, gdyby to ty j zabi, byoby cudownie.
Strasznie mi przykro powiedzia smutno Colin ale to nie ja.
Wci sumiennie przysya jej fantazje seksualne z coraz wiksz iloci przemocy,
pojawiay si w nich noe, krew i tego typu rzeczy. Kiedy Lizzie wrczya te listy Paulowi
Brittonowi, on uwanie je przestudiowa i z powag poinformowa policj: Przygldacie si
komu o dewiacyjnych zachowaniach seksualnych, ktre wyjtkowo rzadko wystpuj w
populacji statystycznej mczyzn. Szanse, e dwch takich osobnikw znajdowao si na
boniach Wimbledonu, kiedy zamordowano Rachel, s bardzo mae.
Lizzie po raz ostatni sprbowaa wydoby z niego przyznanie si do winy. Spotkali si w
Hyde Parku. Prbuj go sobie wyobrazi powiedziaa tsknie, kiedy zajadali kanapki nad
stawem Serpentine. Na sam myl o nim jestem podekscytowana. By moe ty jeste tym
mczyzn. Chc, eby zrobi mi to, co on zrobi jej.
Colin (jak pniej napisa) zacz si zastanawia, czy Lizzie nie ma przypadkiem
zaburze psychicznych.
Moe powinnimy przesta si spotyka powiedzia z rozpacz w gosie.
A wtedy ona wstaa, westchna i odesza, mijajc po drodze t furgonetk, w ktrej
roio si od policjantw.
Kilka dni pniej Colin zosta aresztowany i oskarony o morderstwo Rachel Nickell; w
areszcie spdzi czternacie miesicy. W tym czasie prawdziwy morderca, Robert Napper, zabi
Samanth Bisset i jej czteroletni crk Jasmine w okolicy swojego domu w Plumstead we
wschodnim Londynie.
Ciao Samanthy byo straszliwie okaleczone opowiada mi Paul Britton w Premier
Inn. Wysany na miejsce zbrodni policyjny fotograf rozwin kodr, w ktr Napper okrci
zwoki, zrobi zdjcie Britton przerwa na chwil. Zamiesza kaw. Rzuci mi ponure

spojrzenie. I ju nigdy wicej nie wrci do pracy.

Spojrzenie Brittona mwio, e tak wanie wyglda wiat, w ktrym y on i jemu
podobni; wiat peen grozy, ktrego zwykli, niewinni ludzie tacy jak ja nigdy naprawd nie
zrozumiej.
W kocu sprawa Colina Stagga trafia na wokand sdu Old Bailey. Sdzia tylko spojrza
na materia dowodowy i wyrzuci go do kosza. Powiedzia, e puapka zastawiona na Colina to
oszustwo najgorszego rodzaju i e traktowanie profilu psychologicznego jako dowodu w
trakcie ustalania tosamoci sprawcy jest obarczone wysokim ryzkiem.
Reputacja Brittona i reputacja jego profesji zostay zrujnowane.
Nikt nie wyszed dobrze na tej historii. O policjantce, ktra odgrywaa Lizzie James,
ostatni raz usyszano w kwietniu 2001 roku, kiedy telewizja BBC poinformowaa, e otrzymaa
odszkodowanie w wysokoci stu dwudziestu piciu tysicy funtw za doznany stres i urazy
psychiczne. W 2008 roku Colin Stagg otrzyma odszkodowanie w wysokoci siedmiuset szeciu
tysicy funtw. Jednak wczeniej przez szesnacie lat zmaga si z bezrobociem nie przyjto go
do adnej pracy z powodu plotek, e jest morderc, ktry unikn kary. Brytyjskie Towarzystwo
Psychologiczne zoyo pozew przeciwko Paulowi Brittonowi, ale sd spraw odrzuci,
przyjmujc argumenty adwokata Brittona, e z powodu dugiego czasu, jaki zdy upyn od
tamtych wydarze, jego klient nie miaby szans na sprawiedliwy proces. Paul Britton sta si
pariasem w wiecie profilerw kryminalnych.
Teraz, siedzc z nim w Premier Inn, powiedziaem, e chciabym porozmawia na temat
Colina Stagga.
Britton podnis palec do gry i nic nie mwic, pogrzeba w torbie i wrczy mi kartk
papieru. Zajo mi chwil, zanim zrozumiaem, co czytam. Wreszcie pojem: byo to
owiadczenie przygotowane przez niego na wypadek, gdyby kto kiedykolwiek chcia mu zada
to pytanie.
Ju na samym pocztku ledztwa w sprawie Rachel Nickell napisano w owiadczeniu
powiedzia policji metropolitalnej, e winnym tego morderstwa jest gwaciciel z Plumstead
(ktrym okaza si w kocu Robert Napper). Ale nie chcieli go sucha.
Spojrzaem na niego znad kartki.
Naprawd im pan tak powiedzia? zapytaem.
Britton przytakn.
Powiedziaem: Przygldacie si temu samemu przestpcy. Zetknem si z nim w
przypadku sprawy z Plumstead i w przypadku sprawy Rachel Nickell. Odpowiedzieli mi: W
naszych analizach to jest jasne. Te sprawy nie s poczone. Pomylaem: W porzdku. W
kocu s policjantami. Znaj si na rzeczy. Nie jestem wszechwiedzcy. To byoby aroganckie,
gdybym uwaa, e moje analizy s lepsze od tych sporzdzanych przez nich. Mieli racj. To z
pewnoci byoby bardzo aroganckie. Musiaem si tego nauczy. Musiaem to zaakceptowa.
Uzna to za nauczk. Wanie w ten sposb doszo do tej sytuacji. Przykro mi.
Czy ma pan na to dowd? zapytaem. Czy istnieje kto, kto przyznaby:
Zdecydowanie tak, to szczera prawda.?
Wiele osb mogyby to potwierdzi. Ale adna z nich tego nie zrobi.
Z powodu ich wasnych interesw?
Z powodu ich sytuacji i ich interesw; chc dotrwa do emerytury. Ale zadzwoniy do
mnie dwie osoby. To, co od nich usyszaem, brzmiao mniej wicej tak: Byem tam. Wiem, co
si wydarzyo. Miae racj. Wybacz mi moje milczenie. Moe powiem co, kiedy przejd na
emerytur.
Jak przypuszczam, adna z tych osb nie przesza jeszcze na emerytur?

 Ludzie troszcz si o swoje sprawy. Nie mona ich za to wini. ycie nie pieci.
Tak bknem.
Spojrza na mnie.
Niech mi pan pozwoli pomc sobie w tej sprawie powiedzia.
Przez nastpne p godziny Britton cierpliwie rozbiera na czynniki pierwsze wszystkie
zdarzenia zwizane z zastawianiem puapki na Stagga, eby pokaza mi, e nie popeni adnego
bdu. Twierdzi, e cay czas towarzyszya mu taka oto zasada: to podejrzany musi by osob,
ktra wprowadza do interakcji kady nowy element. Mona potem ponownie taki element
wykorzysta. Ale nie wolno go wprowadza samemu. Jeli si to zrobi, ziszcz si jedynie
wasne nadzieje.
Otworzyem usta ze zdziwienia. Nie wiedziaem, od czego zacz.
A co z rytualnymi morderstwami, w ktrych braa udzia Lizzie? zapytaem.
Jak? Przepraszam Co ma pan na myli? odrzek agodnym tonem Britton i rzuci
mi wrogie spojrzenie.
Powiedziaa Colinowi, e mogaby pokocha jedynie kogo, kto zrobi co podobnego
wyjaniem.
Gdyby kto, z kim si pan spotyka, powiedzia panu co takiego, co by pan zrobi?
zrobi pauz i powtrzy: Co by pan zrobi?
Ale on rozpaczliwie pragn straci z ni swoje dziewictwo.
Nie wiem, co na to odpowiedzie odpar.
Byo zdumiewajce, e Britton naprawd wydawa si niezdolny oceni, jak nietrafiony
by jego pomys z puapk, ale rwnie zaskakujca bya dla mnie myl, e w jego postawie
manifestuje si ekstremalna odmiana pragnienia, ktre dobrze rozumiej dziennikarze i
producenci programw telewizyjnych oraz, by moe, psycholodzy, policjanci i prawnicy.
Britton i policjanci stworzyli zupenie nowego zwichrowanego i szalonego Colina Stagga,
zlepiajc w jedn cao najbardziej nieprawidowe cechy jego osobowoci. Wrd dziennikarzy
tylko zupeny wariat posunby si tak daleko jak oni, ale kady z nas robi czasem co troch
podobnego.
Britton spojrza na mnie. Powtrzy, jakie jest jego stanowisko. W adnym momencie
tamtej operacji nie posun si za daleko.
Nawet wtedy, kiedy powiedzia pan, e szanse na to, eby na boniach Wimbledonu
pojawio si dwch mczyzn o takich dewiacyjnych zachowaniach seksualnych, s bardzo
mae? zapytaem.
C, prosz sobie przypomnie odpowiedzia to Robert Napper tam by, a nie Colin
Stagg.
Colin Stagg te by na boniach tamtego ranka zauwayem.
Ale nie o tym samym czasie! wykrzykn Britton.
Spojrza na mnie zwycisko.
Uwaa pan, e Colin Stagg jest dewiantem seksualnym? zapytaem.
Nie znam Colina Stagga.
Siedzielimy przez chwil w lodowatej ciszy.
Czy to ju wszystkie pytania, ktre chcia mi pan zada? zapyta Britton.
Poprosilimy o rachunek.

10
Moliwa do uniknicia mier Rebeki Riley

Pewnego ciepego kwietniowego wieczoru udaem si do starej posiadoci Rona L.

Hubbarda w East Grinsted na bardzo elegancki bankiet scjentologw. Pilimy szampana na
tarasie, spogldalimy na rozcigajce si przed nami hektary angielskiej wsi, po czym
zaprowadzono nas do Wielkiej Sali, gdzie przydzielono mi miejsce przy stole dla
najwaniejszych goci, obok Tonyego Caldera, byego managera Rolling Stonesw.
Noc zacza si od dziwnej ceremonii.
Scjentolodzy, ktrzy przekazali na rzecz swojego Kocioa darowizny w wysokoci
powyej trzydziestu tysicy funtw, zostali zaproszeni na scen, gdzie wrczono im krysztaowe
statuetki. Stali naprzeciwko malarskiej panoramy przedstawiajcej niebiaskie chmury i
promienieli; piciusetosobowa publiczno oklaskiwaa ich na stojco, a opary suchego lodu
spowijay ich tajemnicz mgiek.
Lady Margaret McNair, przewodniczca brytyjskiego oddziau Obywatelskiej Komisji
Praw Czowieka, czyli scjentologicznej organizacji antypsychiatrycznej, wygosia dug, do
zdumiewajc przemow, opisujc szczegowo nowe zaburzenia psychiczne, ktre miay
pojawi si w najnowszej edycji DSM DSM-5.
Czy kiedykolwiek zatrbilicie klaksonem w zoci? zapytaa. W takim razie
cierpicie na okresowe zaburzenie eksplozywne!
Tak! zakrzykna publiczno. Gratulacje!
W rzeczywistoci okresowe zaburzenie eksplozywne jest opisywane jako zaburzenie
zachowania polegajce na wyjtkowo silnej ekspresji gniewu, czsto przejawiajce si nawet
niepohamowan wciekoci; reakcja osoby jest niewspmierna do sytuacji, ktra t reakcj
wywoaa.
Jest te uzalenienie od internetu kontynuowaa.
Publiczno miaa si i gwizdaa.
W rzeczywistoci eksperci pracujcy nad DSM-5 odrzucili tak kategori diagnostyczn.
Ordownikiem wprowadzenia do DSM nowej kategorii by Jerald Block, psychiatra z
Portland w stanie Oregon. Uzalenienie od internetu to czste zaburzenie, ktre spenia warunki
wczenia do DSM-5 napisa w marcu 2008 roku na amach American Journal Psychiatry.
Negatywne skutki tego zaburzenia to wdawanie si w sprzeczki, posugiwanie si kamstwem,
sabe wyniki w szkole lub w pracy, spoeczna izolacja i odczuwanie zmczenia fizycznego.
Eksperci nie zgodzili si z jego stanowiskiem. Uznali, e spdzanie zbyt duej iloci
czasu w internecie moe by objawem depresji, ale nie oddzielnym zaburzeniem. Zgodzili si,
eby wspomnie o tym jako o potencjalnej kategorii w dodatku do DSM-5, ale powszechnie
wiadomo, e dodatek ten to cmentarz kategorii diagnostycznych.
(Nie przyznaem si do tego scjentologom, ale jestem cichym zwolennikiem
zaklasyfikowania uzalenienia od internetu jako zaburzenia, poniewa mgbym wtedy uzna
tych, ktrzy w sieci debatuj, czy jestem marionetk, czy moe raczej gupcem, za chorych
psychicznie).
Lady Margaret wci wymieniaa kolejne oburzajce propozycje zaburze psychicznych.
Posprzeczalicie si kiedy ze wspmaonkiem? To zaburzenie zwizku

partnerskiego!
Buuu zabuczaa publiczno.
Jestecie troch leniwi? Zdiagnozuj u was wolne tempo poznawcze (SCT, Sluggish
Cognitive Tempo Disorder).
Potem byo jeszcze napadowe objadanie si, osobowo bierno-agresywna i zesp
zgorzknienia pourazowego.
Wrd publicznoci znalazo si wielu miejscowych biznesmanw liderw swojej
spoecznoci. Miaem wraenie, e naprawd cenili sobie moliwo ktni z on czy trbienia
klaksonem w trakcie napadu zoci.
Nie wiedziaem, co o tym myle. Wielu chorych ma dziwne objawy. Niestosowne
wydawao mi si lekcewaenie ich przez lady Margaret oraz przez wszystkich antypsychiatrw,
scjentologw czy te przez kogokolwiek innego i uznawanie tych ludzi za zdrowych
psychicznie tylko dlatego, e jest to zgodne z czyj ideologi. W ktrym momencie
kwestionowanie kryteriw diagnostycznych zamienia si w drwin z nietypowych objaww u
ludzi, ktrzy naprawd cierpi? Obywatelska Komisja Praw Czowieka wysaa kiedy do prasy
owiadczenie, w ktrym zgania rodzicw podajcych leki swoim dzieciom jedynie dlatego, e
dzieci dubi w nosie.
Psychiatrzy wszystkiemu przyczepiaj etykietk choroby psychicznej, od dubania w
nosie (rhinotillexomania), przez altruizm i gr w totolotka, po zabaw figurkami postaci z
kreskwek. Promuj faszyw ide, e mwienie o wymienionych w DSM zaburzeniach, takich
jak zaburzenia pisania i liczenia czy odstawienie kofeiny, jest rwnie uprawnione co mwienie o
chorobie nowotworowej czy cukrzycy.
Jan Eastgate
przewodniczcy Midzynarodowego Oddziau
Obywatelskiej Komisji Praw Czowieka
18 czerwca 2002
Rzecz w tym, e rodzice nie podawali dzieciom lekw dlatego, e dubay w nosie.
Podawali im leki, bo dubay w nosie tak mocno, e dochodzio do odsonicia koci twarzy.
W miar jak lady McNair kontynuowaa swoj wyliczank, trudno byo si nie
zastanawia, dlaczego sprawy przybray taki obrt. Wydawao si, e naprawd wpada na
waciwy trop e coraz czciej skomplikowane ludzkie zachowania dostaj etykiet choroby
psychicznej. Jak do tego doszo? Czy to naprawd byo takie wane? Czy zjawisko to miao
jakie konsekwencje?
Odpowied na pierwsze pytanie okazaa si zdumiewajco prosta. Wszystko to wydarzyo
si z powodu dziaalnoci jednego czowieka w latach siedemdziesitych. Tym czowiekiem by
Robert Spitzer.
Odkd pamitam, bawio mnie kategoryzowanie ludzi.
W przestronnym, widnym domu na zielonych przedmieciach Princeton w stanie New
Jersey, Robert Spitzer teraz osiemdziesicioparoletni i chory na Parkinsona, wci jednak
sprawny umysowo i obdarzony prawdziw charyzm siedzc ze mn i ze swoj gosposi,
wspomina wycieczki po stanie Nowy Jork, ktre odby jako dziecko.
Siedziaem w namiocie, wygldaem na zewntrz i robiem notatki na temat
obozowiczek zwierza si. Co myl o kadej z nich. O ich wygldzie. Ktra z nich

najbardziej mi si podoba. Umiechn si. Zawsze uwielbiaem wszystko klasyfikowa.

Wci lubi.
Te biwaki byy wytchnieniem od napitej atmosfery w domu, ktrej przyczyn bya
przewleka choroba psychiczna matki leczona ambulatoryjnie. Matka Spitzera bya bardzo
nieszczliw kobiet. Ju od jakiego czasu poddawaa si psychoanalizie. Chodzia od jednego
psychoanalityka do drugiego.
I nigdy si jej nie polepszyo. ya nieszczliwa i taka umara. Spitzer by tego
wiadkiem. Psychoanalitycy okazali si bezuyteczni, ich specjalnoci byo bicie piany. Nie
potrafili jej pomc.
Kiedy Spitzer dors, zosta psychiatr i rozpocz karier naukow na Uniwersytecie
Columbia; jego niech do psychoanalizy bya cigle ywa. I wtedy, w 1973 roku, pojawia si
przed nim szansa, dziki ktrej mg wszystko zmieni.
David Rosenhan naucza psychologii na Swarthmore College w Pensylwanii i na
Uniwersytecie Princeton. Podobnie jak Spitzer mia ju do pseudonaukowego, zamknitego w
wiey z koci soniowej wiata psychoanalitykw. Chcc pokaza, e psychoanalitycy s rwnie
bezuyteczni, co wychwalani, postanowi przeprowadzi eksperyment. Do eksperymentu
dokooptowa siedmiu znajomych, z ktrych aden nigdy nie mia problemw natury psychicznej.
Wymylili sobie pseudonimy i historyjki na temat swojego ycia zawodowego. Potem wszyscy
naraz wyruszyli w podr po Ameryce, kady do innego szpitala psychiatrycznego. Rosenhan
napisa pniej:
Kady szpital znajdowa si w innym stanie na wschodnim lub zachodnim wybrzeu.
Niektre byy stare i zaniedbane, inne zupenie nowe. W jednych liczba pracownikw
przypadajca na liczb pacjentw bya odpowiednia, w innych personelu byo za mao. Tylko
jeden szpital by cakowicie prywatny. Wszystkie pozostae korzystay ze stanowych lub
federalnych funduszy albo w jednym wypadku z funduszy uniwersytetu.
W ustalonym terminie kady z nich powiedzia dyurnemu psychiatrze, e syszy gosy w
swojej gowie, posugujc si sowami pusty, guchy, omot. Wolno im byo skama tylko
ten jeden raz. Przez reszt czasu mieli si zachowywa zupenie normalnie.
Wszyscy zostali natychmiast zdiagnozowani jako chorzy psychicznie i przyjci do
szpitala. U siedmiu osb stwierdzono schizofreni, u jednej psychoz maniakalno-depresyjn.
Rosenhan spodziewa si, e eksperyment potrwa przynajmniej kilka dni. Swojej rodzinie
powiedzia, eby si nie martwili i e zobacz si po tym czasie. Wypuszczono go dopiero po
dwch miesicach.
Co wicej, pomimo tego, e kady z uczestnikw zachowywa si zupenie normalnie od
momentu przyjcia do szpitala, lekarze nie wypisali od razu adnego z nich; redni czas pobytu
symulanta na oddziale wynosi dziewitnacie dni. Kiedy personel pyta, jak si czuj,
odpowiadali, e dobrze. Dostawali silne leki antypsychotyczne.
Kademu uczestnikowi z gry zapowiedziano, e w szpitalu bdzie zdany wycznie na
siebie aby si z niego wydosta, musia sam przekona personel, e jest zdrowy.
Okazao si, e nie wystarczy zapewni czonkw szpitalnego personelu, e jest si osob
poczytaln.
Etykietka schizofrenika nadana pseudopacjentowi okazaa si wyjtkowo trwaa.
David Rosenhan
On Being Sane In Insane Places
(O byciu normalnym w szalonych miejscach), 1973

By tylko jeden sposb na odzyskanie wolnoci. Musieli zgodzi si z psychiatrami, e s

chorzy psychicznie, i udawa, e si im polepszyo.
Kiedy Rosenhan ogosi wyniki swojego eksperymentu, rozptao si istne pandemonium.
Zosta oskarony o oszustwo. On i jego znajomi udawali, e s chorzy psychicznie! Nie mona
wini psychiatry, ktry postawi nietrafn diagnoz komu, kto opowiada o faszywych
objawach! Wadze jednego ze szpitali psychiatrycznych rzuciy Rosenhanowi wyzwanie,
zapewniajc, e jeli wyle do nich kolejnych symulantw, rozpoznaj kadego z nich. Rosenhan
zgodzi si na t propozycj. Po miesicu szpital dumnie obwieci, e rozpoznano tam
czterdzieci jeden osb z faszywymi objawami. Wtedy Rosenhan ujawni, e nikogo do tego
szpitala nie wysya.
Eksperyment Rosenhana okaza si dla amerykaskiej psychiatrii prawdziw katastrof.
Ucieszyo to Roberta Spitzera.
To byo bardzo zawstydzajce opowiada mi teraz. W wyniku tego eksperymentu
psychiatria nie miaa ju o sobie tak dobrego mniemania. Nigdy nie uwaano jej za penoprawn
dziedzin medycyny z powodu diagnoz, na ktrych nie mona polega. Eksperyment Rosenhana
jedynie to potwierdzi.
Spitzer darzy natomiast szacunkiem psychologw takich jak Bob Hare, ktry wyrzek si
psychoanalizy dla czego bardziej naukowego dla tworzenia skal, czyli beznamitnych
katalogw dobrze widocznych zachowa. Marzy o wprowadzeniu podobnej dyscypliny do
psychiatrii.
Potem dowiedzia si, e jest praca dla kogo, kto chciaby zaj si redakcj nowego
wydania DSM wygldajcej jak koonotatnik broszury, o ktrej nikt wczeniej nie sysza.
Pierwsze wydanie DSM miao szedziesit pi stron! zamia si Spitzer. Byo
wykorzystywane gwnie w szpitalach stanowych do pisania sprawozda statystycznych.
Badacze w ogle si tym nie interesowali.
Tak si zoyo, e zna kilka osb pracujcych nad t klasyfikacj. Kiedy gejowscy
aktywici lobbowali za usuniciem homoseksualizmu ze spisu zaburze, Spitzer by po ich
stronie i wynegocjowa porozumienie, zgodnie z ktrym homoseksualizm przesta by
przejawem szalestwa. Dziki swojej interwencji zyska powszechny szacunek, wic kiedy
wyrazi zainteresowanie redagowaniem DSM-III, byo z gry przesdzone, e zostanie
zatrudniony.
Tak czy inaczej powiedzia nie miaem adnych rywali. Ta praca nie bya
postrzegana jako szczeglnie prestiowa.
Nikt wiedzia, e Spitzer ma swj plan jak najskuteczniej oczyci psychiatri z
ludzkiego osdu.
Przez nastpnych sze lat, od 1974 do 1980 roku, uczestniczy w serii zebra redakcji
DSM-III w maej sali konferencyjnej na Uniwersytecie Columbia. Na spotkaniach panowa
chaos. Jak opisywa to pniej Alex Spiegel z New Yorkera, zaproszeni przez Spitzera
psychiatrzy przekrzykiwali si nawzajem. Osoba o najmocniejszym gosie zazwyczaj bya
traktowana z najwiksz uwag. Nikt niczego nie protokoowa.
Oczywicie, e nie sporzdzalimy protokou powiedzia mi Spitzer. Sprzt, ktry
mielimy, trudno nawet nazwa maszyn do pisania.
Kto wykrzykiwa nazw nowego potencjalnego zaburzenia psychicznego i wymienia
jego objawy, po czy rozbrzmiewaa wrzawa gosw aprobaty lub sprzeciwu i jeli Spitzer zgadza
si z mwc, co zazwyczaj czyni, wystukiwa propozycj na starej maszynie do pisania,
wpisujc j na karty historii.

Wydawao si, e plan jest bezbdny. Spitzer chcia wykorzeni z psychiatrii prostackie
grzebanie w podwiadomoci. Nie bdzie ju idiotycznych polemik. Czyje widzimisi nie
pomogo jego matce. Psychiatria wreszcie stanie si prawdziw nauk. Kady psychiatra bdzie
mg wzi podrcznik, ktry opracowuj DSM-III i jeli widoczne u pacjenta objawy bd
pokrywa si z list objaww z podrcznika, diagnoza bdzie gotowa.
Niemal kade zaburzenie, o ktrym syszelicie albo ktre u was zdiagnozowano, zostao
zdefiniowane w tym penym chaosu pokoju konferencyjnym, pod kierownictwem Roberta
Spitzera, ktry inspirowa si takimi pionierami kategoryzowania objaww jak Bob Hare.
Prosz poda jakie przykady poprosiem go.
Och machn rk, eby pokaza mi, e jest ich a tak duo. Zaburzenie stresowe
pourazowe, zaburzenie osobowoci typu borderline, zaburzenia z deficytem uwagi
Potem wymieni autyzm, anoreksj, bulimi, zaburzenie paniczne Kade z nich to
zupenie nowe zaburzenie z odrbn list objaww.
Oto fragment listy kryteriw diagnostycznych z DSM-IV dla zaburzenia
dwubiegunowego:
Epizod maniakalny
Odrbny okres nieprawidowo i trwale wzmoonego ekspansywnego lub draliwego
nastroju, trwajcy co najmniej tydzie ().
()
przesadna samoocena lub postawa wielkociowa;
zmniejszona potrzeba snu (np. osoba jest wypoczta po tylko 3 godzinach snu);
rozmowno wiksza ni zwykle lub konieczno cigego mwienia;
()
nadmierne zainteresowanie aktywnociami sprawiajcymi przyjemno, o duym
potencjale bolesnych nastpstw (np. niepohamowane zakupy, niedyskrecje seksualne lub
nierozsdne inwestycje biznesowe).
Z cechami melancholicznymi
()
brak odczucia przyjemnoci podczas wszystkich lub prawie wszystkich aktywnoci;
brak reaktywnoci wobec bodcw zwykle sprawiajcych przyjemno (nie czuje si
wcale lepiej, nawet chwilowo, gdy wydarzy si co dobrego;
nadmierne lub nieadekwatne poczucie winy;
pojawiaj si takie problemy jak wagarowanie, problemy szkolne, problemy zawodowe,
rozwd lub epizodyczne zachowania antyspoeczne.
Czy byy jakie propozycje zaburze psychicznych, ktre pan odrzuci? zapytaem
Spitzera.
Zastanawia si przez chwil.
Tak odpowiedzia w kocu. Pamitam jedn tak propozycj. Zesp atypowego
dziecka.
Zapada cisza.
Zesp atypowego dziecka? powtrzyem.
Problem pojawi si, kiedy prbowalimy okreli, na czym miaoby polega to
zaburzenie. Zapytaem: Jakie s objawy?. Mczyzna, ktry zgosi t propozycj, powiedzia
Trudno powiedzie, poniewa dzieci s bardzo atypowe. Przerwa na chwil. Mielimy te
zamiar wczy do klasyfikacji masochistyczne zaburzenie osobowoci, ale mnstwo feministek
gwatownie si temu sprzeciwiao.
Dlaczego?

 Uwaay, e bdzie to stygmatyzowao ofiary przemocy domowej.

I co si stao z t propozycj?
Zmienilimy nazw na autodestrukcyjne zaburzenie osobowoci i umiecilimy j w
dodatku do DSM.
Zawsze zastanawiao mnie, dlaczego w DSM nie wspomniano o psychopatach. Spitzer mi
to wyjani: okazao si, e faktycznie istnia pewien zakulisowy rozam; chodzio o konflikt
midzy Bobem Hareem a socjolok Lee Robins. Uwaaa ona, e klinicyci nie potrafi w
sposb wiarygodny mierzy takich cech osobowoci jak empatia. Proponowaa porzucenie tego
typu kryteriw na rzecz moliwych do zaobserwowania symptomw. Bob ostro si sprzeciwi,
komitet zajmujcy si opracowywaniem DSM opowiedzia si po stronie Lee Robins i termin
psychopatia zosta zastpiony terminem antyspoeczne zaburzenie osobowoci.
Pewnie Bob Hare jest troch na nas wkurzony powiedzia Spitzer.
Tak myl odpowiedziaem. Chyba uwaa, e przywaszczylicie sobie stworzone
przez niego kryteria, nie uznajc przy tym jego wkadu.
(Pniej usyszaem, e Bob moe jednak doczeka si nalenych mu honorw. David
Shaffer, czonek komitetu kierujcego pracami nad DSM-5, zdradzi mi, e rozwaaj zmian
nazwy antyspoeczne zaburzenie osobowoci na tak, ktra nie brzmi tak potpiajco, i kto
zaproponowa, eby nazwa to zaburzenie zespoem Harea. Zastanawiaj si teraz nad tym.)
***
W 1980 roku, po szeciu latach pracy na Uniwersytecie Columbia, Spitzer stwierdzi, e
materia, ktry zgromadzi, nadaje si do publikacji. Ale najpierw chcia przetestowa nowe
kryteria diagnostyczne. A byo ich sporo. DSM-I mia szedziesit pi stron, DSM-II nie a tak
duo wicej, bo sto trzydzieci cztery strony. DSM Spitzera, czyli DSM-III, liczy ju czterysta
dziewidziesit cztery strony. Na podstawie kryteriw diagnostycznych Spitzer stworzy
kwestionariusze wywiadu i wysa badaczy w rne miejsca Ameryki, eby zapytali dziesitki
tysicy przypadkowych ludzi, jak si czuj.
Jak si okazao, niemal wszyscy czuli si okropnie. Wedug nowych kryteriw wicej ni
pidziesit procent przebadanych osb cierpiao na jakie zaburzenie psychiczne.
DSM-III okaza si sensacj. Razem z wersj poprawion sprzedano ponad milion
egzemplarzy tej ksiki. Popyt wrd zwykych ludzi znacznie przewyszy popyt wrd tych,
ktrzy potrzebowali podrcznika do celw zawodowych. Istniao wicej egzemplarzy DSM-III
ni psychiatrw. W caym zachodnim wiecie ludzie zaczli korzysta z przedstawionych tam list
objaww, eby diagnozowa samych siebie. Dla wielu z nich by to dar niebios. Co byo z nimi
stanowczo nie tak i w kocu ich cierpienie zyskao nazw. DSM-III zrewolucjonizowa
psychiatri. To za jego spraw w firmach farmaceutycznych zapanowaa gorczka zota; nagle
pojawiy si setki nowych zaburze, na ktre mona byo wynale nowe leki, pojawiy si
miliony pacjentw wymagajcych leczenia.
Koncerny farmaceutyczne byy uszczliwione tym podrcznikiem powiedzia mi
Spitzer i ta konstatacja z kolei uszczliwiaa jego. Uwielbiam, kiedy bliscy pacjentw mwi
mi: Dopki nie podalimy mu lekw, nie mona byo z nim wytrzyma. Jego wczeniejszy i
obecny stan to niebo a ziemia. To dobra wiadomo, dla kogo, kto pracowa nad DSM.
Ale potem co zaczo i nie tak.
Gary Maier psychiatra ze szpitala Oak Ridge, ktry wprowadzi tam w ycie takie
pomysy jak warsztaty z interpretacji marze sennych oraz rytualne mantrowanie, a w kocu
zosta zwolniony za podanie LSD dwudziestu szeciu psychopatom rwnoczenie zosta
ostatnio zaproszony na lunch przez przedstawicieli pewnej firmy farmaceutycznej. Maier jest

obecnie zatrudniony w dwch wizieniach o zaostrzonym rygorze w Madison, w stanie

Wisconsin, a jego przeoeni podjli niedawno decyzj, e nie chc mie nic wsplnego z
firmami farmaceutycznymi. Tak wic kilku przedstawicieli tych firm zaprosio go na lunch, eby
dowiedzie si, co jest powodem tej decyzji.
To byy dwie pikne kobiety i jeden miy go opowiada mi Gary.
Co ci powiedzieli? zapytaem.
Jeli poszukasz informacji o mnie w internecie, znajdziesz mj artyku o
kopcach-podobiznach1 wznoszonych przez Indian odpowiedzia. To moje hobby. Wic te
dwie atrakcyjne kobiety przez wiksz cz naszego spotkania pytay mnie wanie o to.
Nakoniy mnie nawet do narysowania ksztatw tych kopcw na serwetkach.
I co potem?
Przeszli do sedna odpar. Dlaczego nie uywam ich produktw?. Odpowiedziaem
im: Jestecie naszym wrogiem. Przejlicie ten zawd. Jestecie zainteresowani jedynie
sprzedawaniem swoich produktw, a nie leczeniem pacjentw. Rzucili si mnie przekonywa.
Nie zmieniem zdania. Potem kelner przynis rachunek. Bylimy ju gotowi do wyjcia. I wtedy
ta adniejsza z nich dwch powiedziaa: A moe chciaby pan prbk viagry?. Gary umilk na
chwil, a potem rzuci z furi: Zupenie jak dilerzy narkotykw!
Gary powiedzia, e nie ma nic przeciwko skalom diagnostycznym: Dobra skala
diagnostyczna jest uyteczna. Ale teraz wszdzie peno jest rnych skal. Moesz je znale w
byle gazetce.
Nadmiar kryteriw diagnostycznych i pozbawione skrupuw firmy farmaceutyczne to
zabjcze poczenie stwierdzi Gary.
Jest taka ksika z obrazkami dla dzieci zatytuowana Brandon and the Bipolar Bear
(Brandon i bipolarny mi). Jej autork jest Tracy Anglada. Opowiada ona o maym Brandonie,
ktry czasem wpada we wcieko z najbardziej bahych powodw. Innym razem staje si
niemdry i roztrzepany. Mama zabiera go razem z jego misiem do pana doktora, ktry mwi, e
Brandon ma zaburzenie afektywne dwubiegunowe (inaczej bipolarne). Chopiec pyta, czy kiedy
bdzie czu si lepiej. Pan doktor mwi, e tak, e s teraz bardzo dobre lekarstwa, ktre
pomagaj dziewczynkom i chopcom z zaburzeniem bipolarnym i e Brandon ju moe zacz je
zaywa. Na koniec pan doktor prosi Brandona, eby mu co obieca ma zawsze bra swoje
lekarstwo, jeli tak kae mu mama.
Gdyby Brandon by prawdziwym chopcem, postawiona mu diagnoza niemal na pewno
okazaaby si bdna.
W USA niesusznie diagnozuje si wiele rzeczy i zaburzenie dwubiegunowe u dzieci
zajmuje ostatnie miejsce na tej licie, ale akurat ta diagnoza jest prawdopodobnie najbardziej
szkodliwa w skutkach.
Ian Goodyer jest profesorem psychiatrii dzieci i modziey na Uniwersytecie Cambridge.
Nie wierzy jak prawie kady neurolog i psychiatra dziecicy spoza Stanw Zjednoczonych i jak
wielu przedstawicieli tych profesji mieszkajcych w Stanach w istnienie zaburzenia
dwubiegunowego u dzieci.
Badania epidemiologiczne nigdy nie wykazay, e istniej dzieci, ktre na to choruj;
tezy zwolennikw teorii o zaburzeniu dwubiegunowym u dzieci nie zostay potwierdzone. Ta
choroba pojawia si pod koniec okresu dojrzewania. To bardzo, bardzo nieprawdopodobne, e
spotkasz dziecko, ktre na to cierpi powiedzia.
To dziwne, biorc pod uwag liczb amerykaskich dzieci poniej sidmego roku ycia,
ktrym postawiono tak diagnoz.
Te dzieci mog by chore, niektre z nich nawet bardzo chore, ale to nie jest zaburzenie

dwubiegunowe powiedzia mi Goodyer.

Kiedy Robert Spitzer ustpi z funkcji redaktora DSM-III, jego miejsce zaj psychiatra
Allen Frances. Kontynuowa zapocztkowan przez Spitzera tradycj akceptowania jak
najwikszej liczby zaburze psychicznych razem z odpowiadajcymi im listami kryteriw
diagnostycznych. DSM-IV mia ju osiemset osiemdziesit sze stron.
W trakcie swojej podry z Nowego Jorku na Floryd doktor Frances powiedzia mi
przez telefon, e obawia si, e popenili kilka okropnych bdw.
W psychiatrii bardzo atwo wywoa faszyw epidemi powiedzia. Nieumylnie
przyczynilimy si do trzech, ktre teraz szalej.
Co ma pan na myli? zapytaem.
Autyzm, deficyt uwagi i zaburzenie dwubiegunowe u dzieci odpowiedzia.
Jak to si stao?
W wypadku autyzmu chodzi o dodanie do spektrum tej choroby zespou Aspergera,
ktry zosta zdefiniowany jako znacznie agodniejsza forma autyzmu. Kiedy zaburzenia
autystyczne rozpoznawano u mniej ni jednego dziecka na dwa tysice zdrowych dzieci, teraz
jest to wicej ni jedno dziecko na sto. Wielu dzieciakom, o ktrych powiedzielibymy kiedy, e
s inne ni rwienicy czy ekscentryczne, przyklejono teraz etykietk autystyka.
Przypomniaem sobie, jak w trakcie mojej podry do Zakadu Karnego Coxsackie,
niedaleko Albany minem billboard informujcy, e co dwadziecia sekund u jakiego dziecka
diagnozowany jest autyzm.
Niektrzy rodzice doszli do mylnego przekonania, e ten nagy wzrost zachorowa
zwizany jest z podawaniem dzieciom trjskadnikowej szczepionki przeciw odrze, wince i
ryczce (MMR). Ten pogld wspierali niektrzy lekarze (na przykad Andrew Wakefield) i
celebryci (Jenny McCarthy i Jim Carrey). W rezultacie niektrzy rodzice nie zaszczepili swoich
dzieci. Niektre z nich zachoroway na odr i zmary.
Cay ten zamt to jeszcze nic w porwnaniu z zaburzeniem dwubiegunowym u dzieci
powiedzia mi Allen Frances.
Nie zalecalimy stawiania diagnozy w taki sposb, jak robi si to w Ameryce. U dzieci
bardzo draliwych, o zmiennych nastrojach, dostajcych napadw histerii stwierdza si
zaburzenie dwubiegunowe. Firmy farmaceutyczne i grupy interesu maj swj ogromny udzia w
rozprzestrzenianiu si tej epidemii.
Tak si skada, e Tracy Anglada, autorka ksiki Brandon and the Bipolar Bear, jest
przewodniczc grupy interesu o nazwie BP Children wspierajcej diagnozowanie zaburze
dwubiegunowych u dzieci. Dostaem od niej e-mail, w ktrym yczy mi powodzenia z moj
ksik, ale nie zgadza si na wywiad. Dodaa, e jeli jednak chciabym wysa jej maszynopis
ksiki, z chci rozway napisanie recenzji.
***
Wci skraca si dystans midzy chorob psychiczn a normalnoci powiedzia
Allen Frances. Bardzo wielu ludzi znajduje si na granicy normalnoci i szalestwa.
Dlaczego tak si dzieje? zapytaem.
Istnieje duy spoeczny nacisk na dopasowanie si do innych ludzi pod kadym
moliwym wzgldem powiedzia. Tolerancja dla odmiennoci jest mniejsza. By moe
dlatego niektrzy ludzie wol mie psychiatryczn etykietk. Daje im to nadziej i wyznacza
jaki kierunek dziaa. Wczeniej byem wymiewany, przeladowany i nikt mnie nie lubi,
teraz nie jestem ju samotny, bo mog porozmawia w internecie z osobami, ktre rwnie
cierpi na dwubiegunow chorob afektywn. Przerwa na chwil. Dawniej niektre z takich

osb mogyby dosta bardziej stygmatyzujc etykietk, na przykad zaburzenie zachowania,

zaburzenie osobowoci, zaburzenie opozycyjno-buntownicze. Rozpoznanie zaburzenia
dwubiegunowego u dzieci zdejmuje z rodzicw poczucie winy, e by moe sami wychowali
sobie maego buntownika.
Wic by moe nie ma w tym niczego zego powiedziaem. Moe zdiagnozowanie u
dziecka zaburzenia dwubiegunowego to dla niego dobra rzecz.
Nie! odpowiedzia. To zdecydowanie nie jest dobra rzecz. I zaraz powiem ci
dlaczego.
Mieszkajca setki kilometrw od Roberta Spitzera Bryna Herbert z Barrington w stanie
Rhode Island bya dzieckiem o niesamowitej energii. Czy dostaabym teraz jak etykietk?
Pewnie tak. Cay czas robiam co szalonego, na przykad fikoki na schodach
Ale jej dziecistwo przypado na czasy, kiedy jeszcze nie opublikowano DSM-III;
uwaano, e po prostu zachowuje si jak dziecko.
W przypadku jej dzieci byo ju inaczej.
Siedziaem wanie z nimi w jej przestronnym, typowym dla klasy redniej domu.
Czternastoletni Matt wczy si z kta w kt grajc na gitarze Smoke on the Water. Hannah
martwia si, czy przypadkiem resztki jedzenia, ktre wanie zjada, nie byy ju niewiee.
Jessica jeszcze nie wrcia ze szkoy. Jak dla mnie, wszystko to wygldao normalnie i mio. Z
drugiej jednak strony Matt zaywa leki. Zoyem Byrnie wizyt, poniewa tak jak jej
przyjacika Tracy Anglada napisaa ksik dla dzieci o zaburzeniu dwubiegunowym
zatytuowan My Bipolar, Roller Coaster, Feelings Book (Rollercoaster. Ksiga skrajnych
uczu).
Zawsze miay mnstwo energii opowiadaa Byrna. Byy trudnymi dziemi. Miay
kolki. Cigle musiay si rusza. Raczkoway w wieku szeciu miesicy. Chodziy, kiedy miay
roczek. Odbieraam je kiedy ze szkoy i nauczycielka powiedziaa: Hannah zjada dzi ry ze
stou do integracji sensorycznej. Napenia sobie ryem ca buzi!.
Bryna zarumienia si i parskna miechem. Ona te wci miaa mnstwo energii
bardzo szybko mwia; myli i sowa pyny z niej ciurkiem.
Przymocowywalimy im pieluchy tam klejc, bo zdejmoway je sobie w nocy. Byy
zupenie niemoliwe. Matt! We prosz swoje lekarstwa.
Leay na kuchennym stole. Zay je natychmiast.
Kiedy Matt by may, nazywali go Panem Maniakalno-Depresyjnym.
Jego nastrj zmienia si tak szybko Siedzia na swoim wysokim krzeseku spokojny i
zadowolony, a dwie sekundy pniej rzuca przedmiotami po pokoju. By wcieky, paka i nikt
nie wiedzia dlaczego. Kiedy skoczy trzy lata, sta si jeszcze wikszym wyzwaniem. Dzieci
lubiy go, ale zaczy si go ba, bo nie potrafiy przewiedzie, co zrobi. Uderza kogo i nie byo
mu przykro z tego powodu. Mia obsesj na punkcie wampirw. Wyci sobie z papieru
wampirze ky, przyklei do wasnych zbw i biega po okolicy. Sycza na ludzi. Chodzi po
ulicy, zaczepiajc przechodniw. To byo troch dziwne.
Niepokoio ci to?
Tak odpowiedziaa Byrna. Wsiadalimy do samochodu, a on mwi, e chciaby
zobaczy budynki w centrum miasta. Ale to byo pidziesit kilometrw dalej! Kiedy odgrywa
Krla Lwa, naprawd by Simb. Zachowywa si maniakalnie. Rzadko by przygnbiony. Od
czasu do czasu. Powiedzia kiedy, e nie zasuguje, eby y, ale nie mia skonnoci
samobjczych. I mia napady zoci, ktre trway tak dugo Pewnego razu chcia dosta
precelki przed lunchem, a poniewa wanie przygotowywaam jedzenie, powiedziaam mu:
Nie. Powiedziaam, e nie moe dosta precelkw. Zapa za kuchenny n i grozi mi nim.

Wrzasnam na niego: Od to!.

Ile mia wtedy lat?
Cztery.
Odoy n?
Tak.
Co takiego zdarzyo si tylko raz?
To bya jedyna sytuacja, kiedy zrobi co tak ekstremalnego powiedziaa Byrna. A,
kiedy jeszcze uderzy Jessic w gow i kopn j w brzuch.
To ona uderzya mnie w gow! zawoa Matt z drugiego koca pokoju.
Byrna wygldaa na wciek. Po chwili jako si uspokoia.
Powiedziaa mi, e po incydencie z noem zabrali go na badania.
Tak si zoyo, e oddziaem pediatrycznym w lokalnym szpitalu (Massachusetts
General) kierowa doktor Joseph Biederman, ktry jako jeden z pierwszych zainteresowa si
zaburzeniem dwubiegunowym u dzieci.
Wiedza o lekach psychiatrycznych dla dzieci jest tak maa, a autorytet Biedermana tak
duy, e kiedy ledwie wspomni o jakim leku w trakcie swojej prezentacji, dziesitki tysicy
dzieci w wieku od roku do dwch lat zaczynaj zaywa tene lek lub kombinacj lekw. Dzieje
si tak z powodu braku jakichkolwiek bada klinicznych. Zamiast opiera si na badaniach,
siedem tysicy psychiatrw dziecicych w Ameryce podejmuje decyzje terapeutyczne, wierzc
komu na sowo.
San Francisco Chronicle, 13 lipca 2008
W listopadzie 2008 roku Biedermanowi postawiono zarzut moliwego konfliktu
interesw, kiedy wyszo na jaw, e jego odzia otrzymywa rodki finansowe od firmy Johnson &
Johnson, producenta antypsychotycznego leku Risperdal, czsto podawanego dzieciom. Chocia
szpital zaprzeczy doniesieniom, e na oddziale zachcano pacjentw do stosowania produktw
Johnson & Johnson, New York Times opublikowa fragmenty wewntrznych dokumentw, w
ktrych Biederman deklaruje, e bdzie prbowa osign zakadane przez firm J&J cele
komercyjne.
Biederman twierdzi, e zaburzenie dwubiegunowe moe zacz si z chwil, kiedy
dziecko po raz pierwszy otworzy oczy.
Zaprzeczy zarzutom, ktre mu stawiano.
Matt, kiedy by badany, najpierw wczy system nagonienia, potem go wyczy.
Zapali wiata, a nastpnie je zgasi. Siedzia pod stoem i na stole. Sprawdzano po kolei
wszystkie kryteria diagnostyczne. Opowiedzia, e mia kiedy sen, w ktrym ogromny ptak ze
migem zbudowanym z ostrzy odci gow jego siostrze. Innym razem nio mu si, e zosta
poknity przez ducha. Kiedy o tym usyszeli, potraktowali to naprawd powanie.
Po chwili jeden z kolegw doktora Biedermana powiedzia: Uwaamy, e Matt spenia
kryteria diagnostyczne zaburzenia dwubiegunowego wymienione w DSM.
To byo dziesi lat temu. Od tego czasu Matt cay czas zaywa leki. Tak samo jak jego
siostra Jessica, u ktrej doktor Biederman rwnie zdiagnozowa zaburzenie dwubiegunowe.
Wyprbowalimy ju milion rnych lekw powiedziaa Byrna. Po pierwszym czu
si znacznie lepiej, ale przyty cztery i p kilograma w cigu jednego miesica. Tak wic
przyrost wagi. Tiki. Draliwo. Ospao. Leki dziaaj przez kilka lat, a potem przestaj
dziaa. Matt!
Matt gra Smoke on the Water tu obok nas.
Matt powiedziaa. Czy moesz tego tutaj nie robi? Skarbie, znajd sobie jakie

zajcie. Id gdzie indziej.

Byrna jest przekonana, e jej dzieci cierpi na zaburzenie dwubiegunowe, a ja nie
zamierzaem wpada na kilka popoudniowych godzin do domu obcych ludzi i mwi im, e ich
dzieci s jednak normalne. To byoby wyjtkowo protekcjonalne i obraliwe. Dodatkowo David
Schaffer powszechnie szanowany psychiatra dziecicy, jedna z pierwszych osb pracujcych
nad DSM i m redaktorki Vogue Anny Wintour (obecnie pozostaj w separacji) powiedzia
mi, kiedy spotkaem go w Nowym Jorku pniej tego wieczora, co takiego: Dzieci, u ktrych
mylnie rozpoznaje si zaburzenie dwubiegunowe, potrafi by bardzo buntownicze i bardzo
zaburzone. To nie s normalne dzieci. Bardzo trudno je kontrolowa; terroryzuj i niszcz swoj
rodzin. To dzieciaki, ktre potrafi zdoby wadz nad innymi i mog na lata pozbawi ci
normalnego, szczliwego ycia. Ale nie choruj na zaburzenie dwubiegunowe.
Wic co im dolega? zapytaem.
To moe by zaburzenie zwizane z deficytem uwagi [ADD Attention Deficit
Disorder] powiedzia. Czsto, kiedy jeste z dzieciakiem, ktry to ma, mylisz sobie: Mj
Boe, to dziecko jest jak dorosy w trakcie epizodu maniakalnego. Dzieci z tym zaburzeniem s
bardzo pobudliwe. Czsto zachowuj si jak w manii. Ale kiedy dorosn, to mija. (Doroli,
ktrzy przeywaj epizody maniakalne, nie mieli deficytw uwagi w dziecistwie.) Ale u tych
dzieci zostaje zdiagnozowane zaburzenie dwubiegunowe. To etykietka, ktrej nie pozbd si do
koca ycia. Dziewczynki z tak diagnoz bior leki, ktre mog powodowa wiele problemw z
jajnikami, poniewa te substancje w znaczcy sposb zmieniaj metabolizm organizmu. To, e
wszyscy mwi im o genetycznym obcieniu, ktre sprawi, e bd osobami
nieodpowiedzialnymi, nieprzewidywalnymi, o skonnociach depresyjnych i samobjczych, te
ma swoje skutki
Byrna pracuje jako przedszkolanka.
Ostatnio przyjlimy dziecko z rodziny zastpczej opowiadaa. Chopiec zosta
zabrany z domu, w ktrym przebywa z powodu zaniedba i przemocy ze strony opiekunw.
Poniewa dostrzeono u niego seksualizacj zachowa i mia zmienne nastroje, kto stwierdzi,
e cierpi na zaburzenie dwubiegunowe i posuy si skal diagnostyczn dla tego zaburzenia.
Dano mu do silne leki. Spowolnio go to, sta si gruby i wci si lini. A oni stwierdzili, e
leki zadziaay tak, jak trzeba. W kocu stao si jasne, e nie ma zaburzenia dwubiegunowego
cigna Byrna. By humorzasty i pojawia si u niego seksualizacja zachowa, poniewa by
wykorzystywany seksualnie. Ale lekarze byli zniewoleni skalami diagnostycznymi. Jego objawy
pokryway si z kolejnymi pozycjami skali diagnostycznej. To jedno przypadkowo wybrane
dziecko w jednym przypadkowo wybranym orodku opieki. W cigu ostatnich kilku lat
zaburzenie dwubiegunowe zdiagnozowano u miliona dzieci w Ameryce.
Czy kiedy sprawdzano, czy dzieci z zaburzeniem dwubiegunowym otrzymuj t sam
diagnoz jako doroli?
Tak odpowiedziaa. Niektre wci na to choruj. Inne z tego wyrastaj.
Wyrastaj? powtrzyem. Czy na zaburzenie dwubiegunowe nie cierpi si
przypadkiem przez cae ycie? Czy to nie oznacza, e tamte dzieci nigdy na t chorob nie
cierpiay?
Byrna rzucia mi ostre spojrzenie.
Mj m wyrs z astmy i alergii pokarmowej powiedziaa.
Kiedy zapytaem Roberta Spitzera, czy nie uwaa, e niechccy stworzy wiat, w ktrym
zwyke zachowania zostay zaszufladkowane jako zaburzenia psychiczne, mj rozmwca umilk.
Czekaem na jego odpowied. Cisza trwaa ju trzy minuty. W kocu powiedzia: Nie wiem.
Myla pan kiedy o tym?

 Wydaje mi si, e raczej nie odpowiedzia. Moe powinienem. Ale nie lubi
spekulowania na temat, jak wiele kategorii DSM-III opisuje normalne zachowania.
A dlaczego pan tego nie lubi? zapytaem.
Bo oznacza to roztrzsanie, jak wiele z tych kategorii nie powinno si tam znale.
Przez dusz chwil znw siedzielimy w milczeniu.
Niektrych chyba faktycznie nie powinno tam by powiedzia.
W nocy 13 grudnia 2006 roku w Bostonie w stanie Massachusetts Rebecca Riley nie
moga zasn z powodu przezibienia. Zawoaa swoj matk, ktra zabraa j do siebie, daa jej
lekarstwo na przezibienie, a take lekarstwo na zaburzenie dwubiegunowe i powiedziaa, e
moe spa na pododze obok ka. Kiedy nastpnego ranka matka prbowa obudzi swoj
crk, odkrya, e Rebecca nie yje.
Sekcja zwok ujawnia, e rodzice podawali Rebecce zawyone dawki lekw
antypsychotycznych, ktre przepisano jej z powodu zdiagnozowanego zaburzenia
dwubiegunowego; aden z tych lekw nie by przeznaczony dla dzieci. Rodzice mieli w
zwyczaju faszerowa swoj crk pigukami, eby uspokaja j, kiedy ich denerwowaa. Oboje
zostali uznani za winnych popenienia morderstwa.
Odpowiedzialnym za zdiagnozowanie u Rebeki zaburzenia dwubiegunowego i
przepisanie jej lekw (w dawce dziesi piguek dziennie) by doktor Kayoko Kifuji, psychiatra
pracujcy w Tufts Medical Center, wielki zwolennik prowadzonych przez doktora Josepha
Biedermana bada nad zaburzeniem dwubiegunowym u dzieci. Rebecca uzyskaa wysoki wynik
na skali diagnostycznej DSM, chocia miaa zaledwie trzy lata i jak kade trzyletnie dziecko
ledwie potrafia skleci dwa zdania.
Tu przed ogoszeniem wyroku matka Rebeki Carolyn udzielia wywiadu dziennikarce
stacji CBS Katie Couric.
Katie Couric: Czy uwaa pani, e Rebecca rzeczywicie cierpiaa na zaburzenie
dwubiegunowe?
Carolyn Riley: Raczej nie.
Katie Couric: Jak pani teraz myli, co jej dolegao?
Carolyn Riley: Nie wiem. Chyba bya troch nadpobudliwa jak na swj wiek.
1 ang. effigy mounds kopce w ksztacie ludzi, zwierzt lub symboli wznoszone w latach
3501300 przez rdzennych Indian

11

Powodzenia!

Miny dwa lata, odkd w Costa Coffee Deborah Talmi przesuna po blacie stolika swj
egzemplarz dziwnej, tajemniczej, cienkiej ksiki.
Zadzwoni do mnie Tony ze szpitala Broadmoor. Od miesicy nie miaem od niego
adnych wieci.
Jon! Tony sprawia wraenie podekscytowanego. Jego rozemocjonowany gos
wydawa si odbija echem w jakim dugim, pustym korytarzu.
Telefon od Tonyego niewtpliwie mnie ucieszy, chocia nie byem do koca pewien,
jak bardzo wypadao mi si cieszy. Kim bowiem by Tony? Drugim Toto Constantem, ktry
zrobi na mnie wraenie klasycznego psychopaty, czarujcego i niebezpiecznego, z niezwyk,
upiorn wrcz dokadnoci pasujcego do kadego punktu na licie Harea? A moe Tony by
raczej drugim Alem Dunlapem, ktrego jak oceniaem z perspektywy czasu umieciem na
skali Harea troch na si, nawet jeli sam przyzna mi si do wielu cech z listy, uwaajc je za
przejaw amerykaskiego marzenia oraz ducha przedsibiorczoci? A moe by kolejnym
Davidem Shaylerem, ewidentnie obkanym, cho niegronym dla innych, bdcym zabawk w
rkach ludzi z przemysu szalestwa? Moe wreszcie Tony to kto w rodzaju Rebeki Riley albo
Colina Stagga, mylnie uznanych za szalecw tylko dlatego, e nie byli tacy, jak yczyli sobie
tego ludzie z ich otoczenia? Zbyt trudni, nie do normalni.
Niedugo odbdzie si posiedzenie komisji oznajmi Tony. Chciabym, eby na nie
przyszed. Jako mj go.
O! powiedziaem w taki sposb, eby poczu, e ciesz si wraz z nim.
Brian, scjentolog z CCHR, ju wczeniej opowiada mi o przernych komisjach
Tonyego. Od samego pocztku swojego pobytu na Oddziale Cikich i Niebezpiecznych
Zaburze osobowoci (DSPD) szpitala Broadmoor, Tony co roku stara si doprowadzi do
zwoywania kolejnych komisji. Jego optymizm by niestrudzony. Prbowa pozyska dla swojej
sprawy kogo tylko si dao: psychiatrw, scjentologw, mnie po prostu kadego. Ale rezultat
by zawsze taki sam. Jego wysiki spezay na niczym.
Gdzie odbdzie si to posiedzenie?
Tutaj odpowiedzia Tony. Kilka sal dalej.
Dziennikarzom niezwykle rzadko udawao si dosta na teren oddziau DSPD moje
spotkania z Tonym odbyway si zawsze w gwnej kantynie w szpitalnym Wellness Centre a
ja byem ciekawy, jak jest w rodku. Zdaniem tamtejszego naczelnego klinicysty, profesora
Madena, gdyby nie skala psychopatii Harea, oddzia w ogle by nie istnia. Tony przebywa tam,
poniewa na skali Harea uzyska wysoki wynik; to samo dotyczyo pozostaych trzystu
pacjentw przebywajcych na oddziale, wrd ktrych byy takie sawy jak Robert Napper, czyli
zabjca Rachel Nickell z Wimbledon Common, Peter Sutcliffe, czyli Rozpruwacz z Yorkshire, i
inni. W Wielkiej Brytanii istnieje pi oddziaw typu DPSD cztery dla mczyzn i jeden dla
kobiet. Ten ostatni nosi nazw Primrose (Pierwiosnek); ten, w ktrym przebywa Tony, nazywa
si Paddock (Padok).
Wedug oficjalnych informacji s to miejsca, w ktrych psychopatw leczy si (za
pomoc kognitywnej terapii behawioralnej oraz lekw obniajcych popd seksualny, czyli

chemicznej kastracji, stosowanej w przypadku psychopatw seksualnych), a take uczy, jak maj
radzi sobie ze swoj przypadoci teoretycznie wszystko z myl o tym, by pewnego dnia
umoliwi im powrt do spoeczestwa jako bezpiecznym i poytecznym jednostkom. Popularna
teoria gosi jednak, e oddziay te s po prostu rodzajem systemowego rozwizania,
umoliwiajcym trzymanie psychopatw pod kluczem do koca ich ycia.
To zwyczajny kant oceni Brian, kiedy mniej wicej dwa lata wczeniej po raz
pierwszy spotkaem si z nim na lunchu. Zaserwuj winiom, o przepraszam, pacjentom, nieco
kognitywnej terapii behawioralnej. Nazwij terapi zwyczajn rozmow przy obiedzie midzy
pacjentem a pielgniarzem. Jeli zagadnity pacjent odpowiada, to znaczy, e angauje si w
terapi. Jest wic leczony. Tym sposobem kady, kto uzyska wysoki wynik na skali Harea, moe
zosta zamknity do koca ycia.
Historia oddziaw DSPD zacza si w pewien letni dzie 1996 roku. Lin Russel i jej
dwie crki, Megan i Josie, spaceroway wiejsk drog ze swoim psem Lucy; w pewnej chwili
zwrciy uwag na przygldajcego im si mczyzn w samochodzie. Mczyzna wysiad i
poprosi o pienidze. W doni trzyma motek.
Nie mam przy sobie pienidzy powiedziaa Lin. Czy mam pj po nie do domu?
Nie odpar mczyzna, po czym brutalnie je pobi. Przeya jedynie Josie.
Morderca nazywa si Michael Stone i by znanym policji psychopat. Mia ju na swoim
koncie wyroki skazujce. Ale zgodnie z wczesnym prawem, jeli skazaniec z zaburzeniami
psychicznymi odsiedzia wyrok wizienia, to dalsze przetrzymywanie go i poddanie
przymusowemu leczeniu moliwe byo wycznie wtedy, gdy istniay szanse na jego wyleczenie.
Psychopatw uwaano za nieuleczalnie chorych, dlatego Michaela Stonea po kadej odsiadce
trzeba byo wypuszcza na wolno.
Po skazaniu go za morderstwo na Russellach wadze podjy decyzj o utworzeniu sieci
centrw leczenia mwic leczenia, Brian zrobi palcami gest naladujcy cudzysw dla
psychopatw. Wkrtce potem powstay oddziay DSPD. I rzeczywicie, w cigu nastpnych
dziesiciu lat niemal nikt nie zosta z takiego oddziau zwolniony. Wygldao na to, e pacjentem
DSPD zostawao si raz na zawsze.
A przy okazji powiedzia Tony w czasie naszej rozmowy telefonicznej jest co, o co
chciabym ci poprosi. Pewna przysuga.
Tak?
W swojej ksice pisz o mnie, uywajc mojego nazwiska. Mojego prawdziwego
nazwiska, a nie tego gupiego pseudonimu Tony. Uyj mojego prawdziwego nazwiska.
Centrum Paddock byo steryln, pozbawion wyrazu, nowoczesn fortec w
uspokajajcym kolorze sosnowego drewna, strzeon jednostk w obrbie wikszej strzeonej
jednostki. Wewntrz zainstalowano olepiajco jasne owietlenie celowy zabieg, majcy
wyeliminowa wszelki cie. ciany pomalowano pastelowot farb ten odcie by tak
delikatny, e waciwie nie istnia. Jedyne ywe akcenty stanowiy liczne intensywnie czerwone
przyciski alarmowe, ktre rozmieszczono na cianach w regularnych odstpach. Odgosy
wydawane przez system centralnego ogrzewania przypominay przecige, gone westchnienia.
Stranik posadzi mnie na plastikowym krzele w nijakim korytarzu (przypomina mi
troch nowiutki korytarz hotelu sieci Travel Inn), tu pod przyciskiem alarmowym.
Prosz si nie martwi powiedzia niepytany aden z pacjentw nie ma dostpu do
tej czci budynku.
To gdzie oni s?
Stranik ruchem gowy wskaza na koniec korytarza. Znajdowao si tam co w rodzaju
pokoju obserwacyjnego. Dalej, za tafl grubego szka, widoczne byy dwie sale: due, otwarte

przestrzenie, puste i nijakie. Krcio si po nich kilku mczyzn psychopatw, ktrzy pogryzali
czekoladki i spogldali na widoczne za oknami faliste wzgrza. Gdzie niedaleko std lea
przysypany niegiem zamek Windsor, tor wycigw konnych Ascot i brytyjski Legoland.
Leniwie mina godzina.
Pielgniarze i stranicy podchodzili do mnie, eby si przywita i zapyta, kim jestem.
Odpowiadaem, e jestem przyjacielem Tonyego.
A, Tony powiedzia jeden z pielgniarzy. Znam go.
I co pan o nim myli?
Mam o nim wyrobione zdanie odpar. Ale rozmawianie na ten temat z panem
byoby niewaciwe.
A czy to wyrobione zdanie jest pozytywne czy negatywne?
Spojrza na mnie tak, jakby chcia mi da do zrozumienia: Nic ci nie powiem.
Upyno jeszcze troch czasu. W korytarzu przebyway teraz cztery osoby: ja,
pielgniarz i dwch stranikw. Nikt nic nie mwi.
To dla mnie przywilej, e mogem znale si w tym budynku odezwaem si
wreszcie, przerywajc milczenie.
Naprawd? zapytaa chrem caa trjka i posaa mi zdumione spojrzenia.
C, to tajemnicze miejsce powiedziaem i zrobiem krtk pauz. Postronne osoby
nie maj okazji zobaczy go od rodka.
Jeli jest pan zainteresowany, to mamy kilka wolnych ek powiedzia pielgniarz.
Nagle zapanowao jakie poruszenie. Na korytarzu co chwil pojawiali si rni ludzie
prawnicy, pielgniarze, psychiatrzy, czonkowie komisji, stranicy wszyscy zdali dokd w
wielkim popiechu; czasem zbijali si w grupki i dyskutowali o czym dyskretnie, czasem
odchodzili na bok, by wykona gorczkowe telefony, to znowu znikali wsplnie za drzwiami
prywatnych gabinetw.
Zawsze macie tu taki ruch? spytaem stranika.
Nie zaprzeczy. Siedzia sztywno wyprostowany na krzele i sprawia wraenie
zaskoczonego. To nie jest normalne. Co si dzieje.
Czy to ma jaki zwizek z Tonym?
Nie mam pojcia odpar. Rzuca szybkie spojrzenia na prawo i lewo, przypominajc
mi swoim zachowaniem surykatk. Jednak niezalenie od tego, na co si zanosio, nikt nie
wzywa go do pomocy, wic stranik ponownie rozpar si wygodnie na krzele.
Jeden z przechodzcych korytarzem mczyzn zatrzyma si, eby si ze mn przywita.
Jestem Anthony Maden owiadczy.
O, dzie dobry! powiedziaem. Chocia od dwch lat wymieniaem z nim e-maile,
dopiero teraz nadarzya si okazja, by osobicie spotka czowieka, ktry by lekarzem Tonyego
oraz gwnym klinicyst na oddziale DSPD. Wyglda na modszego, ni go sobie wyobraaem;
sprawia te sympatyczniejsze i odrobin bardziej nieporzdne wraenie, ni przypuszczaem.
Mamy tu dzi prawdziwe urwanie gowy powiedzia.
Z powodu Tonyego? zapytaem.
Moliwe, e jeszcze dzi przed poudniem wszystko si wyjani. Albo pozostanie
rwnie niejasne jak dotd rzuci i szybkim krokiem ruszy w swoj stron.
Tony chce, ebym poda w ksice jego nazwisko! zawoaem za nim. Jego
prawdziwe nazwisko!
O! Anthony Maden przystan.
Co jednak bdzie, jeli on kiedy wreszcie opuci szpital mwiem dalej i okae si,
e jego potencjalny pracodawca przeczyta moj ksik? Jakie to bdzie miao dla niego

konsekwencje? Czy wyjdzie mu na dobre, jeli wiat dowie si, e spdzi poow ycia w
Broadmoor, na oddziale cikich i niebezpiecznych zaburze osobowoci?
Niespecjalnie przyzna Maden.
Poza tym dodaem ciszonym gosem troch mnie martwi, e powd, dla
ktrego Tony chce zobaczy w ksice swoje nazwisko, to drugi punkt na licie Harea.
Przesadne poczucie wasnej wartoci.
Twarz Anthonyego Madena rozjania si, tak jakby chcia powiedzie: Wic jednak
rozumiesz, o co w tym chodzi.
Ot to powiedzia.
Obok mnie przystan sympatyczny starszy mczyzna w tweedowym garniturze i
muszce.
A pan to kto? zagadn.
Jestem dziennikarzem odparem. Pisz o Tonym.
O, bardzo interesujcy z niego przypadek stwierdzi. Jestem czonkiem komisji.
Mnie take wydaje si interesujcy zgodziem si. Profesora Madena zawsze
zdumiewao, e chc pisa o Tonym, a nie na przykad o Dusicielu ze Stockwell albo kim w tym
rodzaju. Ale Tony jest interesujcy, prawda? Przerwaem na chwil. Jest taki
niejednoznaczny!
Starszy pan spojrza na mnie, a jego twarz nagle spochmurniaa.
Nie jest pan czasem scjentologiem, co? zapyta.
Czonkowie CCHR czsto pojawiali si na posiedzeniach komisji takich jak ta.
Nie! zaprzeczyem. Nie, nie, nie! Nie. W adnym wypadku. Absolutnie nie. Ale to
scjentologowie pierwsi zwrcili moj uwag na Broadmoor. I jeden z nich chyba si tu dzisiaj
wybiera. Niejaki Brian.
Scjentologowie to zabawne towarzystwo.
To prawda przytaknem ale pomagali mi i nie domagali si ode mnie niczego, no
wie pan, dziwnego. Byli po prostu mili i pomocni, nie chcc przy tym nic w zamian. Wiem, mnie
te to zdziwio. Ale co mog powiedzie? wzruszyem ramionami. Taka jest prawda.
(W rzeczywistoci ostatnio poprosili mnie o co w zamian. BBC planowaa emisj filmu
dokumentalnego atakujcego scjentologw. Scjentolodzy postanowili nakrci filmow ripost i
w zwizku z tym wysali do mnie e-mail z pytaniem, czy zgodzibym si wystpi w ich filmie i
opowiedzie, jak bardzo pomocni okazali si w czasie dwch lat naszej znajomoci. Odmwiem.
Szybko odpowiedzieli, e nic nie szkodzi).
W kocu zjawi si Brian; by zdenerwowany i zdyszany.
Co mnie omino? zapyta.
Tylko jakie tajemnicze zamieszanie odpowiedziaem. Co si dzieje, ale nikt nic
chce powiedzie co.
Hm mrukn Brian, rozgldajc si dookoa i mruc oczy.
I wtedy ukazaa si kolorowa plama; zobaczylimy bordow koszul i usyszelimy
postukiwanie. Stuk, stuk, stuk.
Hej, hej! zawoa stranik. Oto i on!
Tony wyglda inaczej. Kiedy spotkaem si z nim po raz pierwszy, mia krtko przycite
wosy; teraz byy dugie i wyglday do mizernie. Poza tym przybra nieco na wadze. Kutyka
po korytarzu, wsparty na metalowych kulach inwalidzkich.
Co ci si stao w nog? zapyta Brian.
Zostaem kalek powiedzia Tony. Rozejrza si dookoa, po czym z bagaln min
wyszepta popiesznie do mnie i Briana: Pobili mnie stranicy.

 Co takiego? szepnem z przestrachem.

Na twarzy Briana pojawi si wyraz susznego gniewu. Zacz szuka wzrokiem kogo, z
kim mgby natychmiast poruszy t spraw.
artuj! Tony wyszczerzy zby w umiechu. Zamaem nog podczas gry w pik.
Nadesza waciwa pora. Weszlimy do sali, w ktrej miaa obradowa komisja.
Posiedzenie trwao raptem pi minut, z czego jedn czonkowie komisji powicili na pouczenie
mnie, e jeli ujawni przebieg posiedzenia i zdradz, kto co powiedzia, to czeka mnie
wizienie. Nie zrobi wic tego. Ogranicz si do wyniku obrad: Tony mia odzyska wolno.
Tony wyglda tak, jakby wanie potrci go autobus. Kiedy znalelimy si z powrotem
na korytarzu, jego adwokat, Brian, a take niezaleni psychiatrzy, ktrych wsparcie uzyska,
popieszyli z gratulacjami. Cay proces mia potrwa jeszcze trzy miesice trzeba byo ustali,
czy Tonyego ma czeka jeszcze okres przejciowy na oddziale o zagodzonym rygorze, czy te
zostanie wypuszczony od razu na gbok wod ale nie byo wtpliwoci, e ostatecznie
wyjdzie na wolno. Tony umiechn si i pokutyka do mnie, by wrczy mi plik papierw.
Byy to niezalene raporty, napisane przez rozmaitych psychiatrw, ktrych komisja
poprosia o ocen stanu Tonyego. Dowiedziaem si z nich rzeczy, o ktrych wczeniej nie
miaem pojcia: e matka Tonyego bya alkoholiczk i notorycznie go bia i wyrzucaa z domu;
e za kadym razem, zanim zgodzia si przyj go z powrotem, Tony by przez kilka dni
bezdomny; e wikszo partnerw jego matki stanowili narkomani i kryminalici; e zosta
wydalony ze szkoy za groenie noem bufetowej; e wysyano go do szk z internatem i
specjalnych orodkw szkolno-wychowawczych, z ktrych ucieka, bo tskni za domem i matk.
Zaczem si zastanawia, czy rnica pomidzy psychopatami z Broadmoor a
psychopatami z Wall Street nie polega przypadkiem na tym, e ci drudzy mieli szczcie urodzi
si w stabilnych, bogatych rodzinach.
Tony uda si do jednego z pokojw, eby w obecnoci swojego adwokata podpisa
jakie dokumenty, a ja w tym czasie dalej przegldaem otrzymane papiery.
Wybrane fragmenty notatek w Sprawie Broadmoor
27 wrzenia 2009
Pacjent w dobrej formie.
25 wrzenia 2009
Pacjent w pogodnym nastroju.
17 wrzenia 2009
Nastrj i zachowanie stabilne. Pacjent spdzi cae popoudnie, wchodzc w interakcje z
personelem i innymi pacjentami.
5 wrzenia 2009
Pacjent pokaza personelowi posta, ktr stworzy na Xboksie. Bya to czarnoskra
kobieta, ktrej umylnie nadano nieatrakcyjny wygld rysy twarzy upodabniay j do zombie.
Pacjent stwierdzi, e stworzona przez niego posta przedstawia jedn z czonki personelu
szpitala. Inny czonek personelu wyrazi opini, e to zoliwe i niestosowne zachowanie, a take
kilkakrotnie poleci pacjentowi zmieni imi postaci. Pacjent odmwi, uzasadniajc, e
zainteresowana powinna wykaza si poczuciem humoru. Stworzenie wspomnianej postaci nie
sprawiao wraenia artu, lecz wyrazu niechci i braku szacunku dla czonka personelu.
25 sierpnia 2009
Gra w siatkwk. Potem odpowiednie interakcje z innymi pacjentami i czonkami
personelu.
Nastpnie pojawiay si wnioski.
Opinia

Chodzi wycznie o ryzyko. Pacjent nie jest nieinteligentny. Przez cay pobyt w szpitalu
zachowywa si bez zarzutu. Jeli opuci szpital i popeni kolejne przestpstwo, otrzyma IPP
(bezterminow kar pozbawienia wolnoci ze wzgldu na interes spoeczny) z bardzo dugim
okresem, po ktrym mgby si ubiega o zwolnienie warunkowe co do tego nie ma
wtpliwoci i pacjent powinien zosta o tym uprzedzony (co zapomniaem uczyni).
Rekomenduj bezwarunkowe zwolnienie. Na podstawie zebranych dowodw uwaam, e
ani natura, ani stopie zaburze psychicznych pacjenta nie uzasadniaj potrzeby duszego
leczenia w szpitalu psychiatrycznym. Nie sdz, by istniaa konieczno pobytu pacjenta w
zamknitym orodku uzasadniana jego zdrowiem i bezpieczestwem lub ochron innych
czonkw spoeczestwa. Nie uwaam pacjenta za niebezpiecznego.
Rzecz w tym, Jon powiedzia Tony, kiedy zerknem na niego znad kartek e kady
jest w pewnym stopniu psychopatyczny. Ty. Ja. Po krtkiej chwili doda: C, jeli chodzi o
mnie, to akurat oczywiste.
Co zamierzasz teraz robi? zapytaem.
Moe przeprowadz si do Belgii odpar. Mieszka tam pewna kobieta, ktra mi si
podoba. Ale jest matk. Bd musia nakoni j do rozwodu.
No c, wiesz, co mwi si o psychopatach.
Jestemy manipulatorami! powiedzia Tony.
Podszed do mnie pielgniarz ten sam, ktry wczeniej zagadkowo napomkn o swoim
wyrobionym zdaniu na temat Tonyego.
No i co? zagadnem go.
To suszna decyzja stwierdzi. Wszyscy s zdania, e Tony powinien wyj. To
przyzwoity go. Zrobi co okropnego i susznie postpiono, zamykajc go na dugi czas. Ale w
Broadmoor straci ju zbyt wiele lat swojego ycia; nie powinno tak by.
Czy wszyscy tak uwaaj? zapytaem. Nawet profesor Maden?
Zerknem na Madena. Spodziewaem si, e moe by rozczarowany albo nawet
zmartwiony, ale prawd powiedziawszy, wyglda na zachwyconego. Podszedem do niego.
Odkd zaliczyem kurs Boba Harea, byem przekonany, e psychopaci to potwory;
uznaem, e s po prostu psychopatami, e to ich definiuje i w caoci okrela, kim s
przyznaem i zrobiem krtk pauz. Ale czy Tony nie jest przypadkiem kim w rodzaju
ppsychopaty? Czy nie pozostaje w swego rodzaju szarej strefie? Czy jego historia nie dowodzi,
e ludzi znajdujcych si gdzie porodku niekoniecznie powinno si definiowa przez
najbardziej szalone elementy ich osobowoci?
Myl, e ma pan racj odpar Maden. Mnie osobicie nie podoba si, kiedy Bob
Hare mwi o psychopatach niemal tak, jakby byli jakimi odrbnym gatunkiem.
Tony sta teraz samotnie, wpatrzony w cian.
W jego wypadku niektre z psychopatycznych cech ujawniaj si bardzo wyranie
stwierdzi Maden. Nigdy nie bierze na siebie odpowiedzialnoci; z jego perspektywy wszystko
jest win kogo innego, chocia nie obwinia konkretnych osb. Nie jest gronym, drapienym
przestpc. W sprzyjajcych okolicznociach moe wyj z niego tyran, ale nie wyrzdza innym
powanej krzywdy dla osignicia wasnych korzyci. Jestem zdania, e adnej osoby nie
powinno si redukowa do diagnostycznej etykietki. Tony ma wiele ujmujcych zalet; eby je
dostrzec, wystarczy nie patrze na niego przez pryzmat takiej wanie etykietki.
Spojrzaem na Tonyego. Przez moment zdawao mi si, e pacze. Nie paka jednak; po
prostu tam sta.
Nawet jeli nie podziela si tych krytycznych uwag odnonie dorobku Boba Harea
mwi dalej Maden wystarczy przyjrze si jego skali i stanie si oczywiste, e do uzyskania na

niej wysokiego wyniku wystarczy zachowywa si impulsywnie, nieodpowiedzialnie albo po

prostu chodno planowa swoje poczynania. Skutek jest taki, e bardzo rni ludzie uzyskuj na
skali Harea identyczne wyniki. Maden milcza przez chwil, po czym doda: Trzeba by
jednak ostronym w stosunku do tych ujmujcych zalet Tonyego; wielu ludzi o zwichrowanej
osobowoci posiada charyzm albo inne cechy charakteru, ktre wydaj si nam pocigajce.
Jak pan sdzi, co z nim bdzie? zapytaem.
Maden wzruszy ramionami.
Jego los jest w jego wasnych rkach.
Okazao si, e los Tonyego wcale nie by w jego rkach. 1 kwietnia 2010 roku
zwolniono go co prawda z Broadmoor, ale kiedy zadzwoni do mnie w czerwcu, powiedzia, e
wpad z deszczu pod rynn.
Wysali mnie do Bethlem, Jon. Do miejsca, ktre kady zna jako Bedlam1. I wyglda
na to, e wcale im si nie pieszy, eby mnie std wypuci.
Bedlam instytucja, ktrej historia bya tak potworna, e jej nazwa staa si synonimem
chaosu i pandemonium.
Kiedy wspominaem o deszczu i rynnie, mwiem powanie cign Tony. Ktrej
nocy kto prbowa podpali nasz oddzia.
Jak spdzasz tam czas?
Na siedzeniu i pieprzonym nicnierobieniu odpar. Tyj od zamawianego na telefon
arcia.
A twoi nowi ssiedzi? spytaem. Przecie nie mog by a tak przeraajcy, jak
Dusiciel ze Stockwell czy Tulipanowy Gwaciciel, prawda?
S sto razy gorsi. Siedzi tu kilku naprawd niezych psycholi.
Na przykad kto?
Tony Ferrera. Sprawd sobie, co to za jeden. Facet mieszka w narkotykowej melinie;
pewnego razu wyszed i zobaczy jak kobiet. Zgwaci j, zadga, a potem podpali. Jest tu te
Mark Gingell. Podwjny gwaciciel i Bg jeden wie co poza tym
Czy jest tam kto, z kim da si spdza czas?
Nie.
Boisz si?
Oczywicie. Jeli nie boisz si tych ludzi, to znaczy, e co musi by z tob nie tak.
Skoro ju o tym mowa powiedziaem to chciaem ci opowiedzie o moim spotkaniu
z Toto Constantem. W przeszoci dowodzi szwadronem mierci na Haiti. Teraz siedzi w
wizieniu za oszustwa hipoteczne. Kiedy z nim rozmawiaem, cigle powtarza, e naprawd
zaleao mu na tym, eby ludzie go lubili. By bardzo wraliwy na to, co ludzie o nim myl.
Pomylaem sobie: Niezbyt to psychopatyczne.
Racja przyzna Tony. To po prostu smutne.
No wic w kocu mwi do niego: Czy to nie sabo, e tak bardzo zaley ci na byciu
lubianym przez innych?. A on na to: Wcale nie! Jeli potrafisz skoni ludzi, eby ci polubili,
to moesz nimi manipulowa, eby robili to, czego chcesz.
Jezu! To prawdziwy psychopata stwierdzi Tony, po czym umilk. Ja nigdy o czym
takim nie pomylaem! Przysigam na Boga, co podobnego nawet przez myl mi nie przeszo!
Na pocztku stycznia 2011 roku, niedugo po tym, jak otrzymaem od niego witecznego
SMS-a (Przyjaciele s jak jedzenie jedni popieprzeni, inni sodcy, jeszcze inni zalani
alkoholem), Tony zosta zwolniony ze szpitala Bethlem.
Wydaje mi si, e w przemyle szalestwa a roi si od ludzi takich jak Tony,
zredukowanych do tego, co w nich najbardziej szalone. Jedni zostaj zamknici na oddziaach

DSPD, bo uplasowali si zbyt wysoko na skali Boba. Inni pojawiaj si w wieczornym pamie
telewizyjnym; ich nudne, zwyczajne, nieszalone cechy zostaj starannie wycite, a oni sami su
nam za wzorzec tego, jacy by nie powinnimy. Nie ulega wtpliwoci, e wielu z nich to bardzo
chorzy ludzie. Ale nie brakuje te takich, ktrzy s gdzie porodku; padaj ofiar przesadnej
tendencji do etykietowania i zostaj zredukowani do czystego szalestwa przez tych, ktrzy
czerpi z tego korzyci.
Bob Hare ponownie znalaz si przejazdem na Heathrow; spotkalimy si wic jeszcze
ten jeden, tym razem ostatni ju raz.
Wspominaem ci o tym gociu, ktrego odwiedzaem w Broadmoor powiedziaem,
mieszajc kaw Nazywa si Tony. Wanie go wypucili.
O Boe.
Spojrzaem na Boba.
Na razie trafi do Bethlem. Ale jestem pewien, e wkrtce bdzie wolny. Zrobiem
krtk przerw. Jego lekarz ma do ciebie krytyczny stosunek. Twierdzi, e mwisz o
psychopatach tak, jakby stanowili odrbny gatunek.
Wszystkie badania wskazuj, e psychopaci nie s adnym odrbnym gatunkiem
odrzek Bob. Nie ma adnych dowodw przemawiajcych za tym, by uzna ich za odrbny
gatunek. Wic ten lekarz jest niedoinformowany, jeli chodzi o literatur fachow. Powinien by
bardziej na bieco. Psychopatia to zjawisko wielowymiarowe. Powinien o tym wiedzie. To
sprawa wielowymiarowa.
Oczywicie, e wielowymiarowa powiedziaem. W kocu na twojej skali mona
zdoby od zera do czterdziestu punktw. Ale jemu chodzio o oglny sposb, w jaki mwisz o
psychopatach
O tak powiedzia chodno Bob. Wiem o tym.
To wanie mia na myli.
To skrt mylowy. Kogo, kto ma podwyszone cinienie ttnicze krwi, nazywamy
nadcinieniowcem. To okrelenie. Tamten go najwyraniej tego nie rozumie. Kiedy mwi
psychopata, to tak jakbym mwi nadcinieniowiec. Mgbym powiedzie: osoba, ktra
uzyskaa pewien graniczny lub wyszy wynik na Skali Obserwacyjnej Skonnoci
Psychopatycznych. Ale to uciliwe. Dlatego okrelam takie osoby mianem psychopaty. I to
wanie rozumiem pod pojciem psychopatii: wynik z grnej czci skali skonnoci
psychopatycznych. Nie mam pewnoci, jaki dokadnie powinien to by wynik. Na potrzeby
badawcze wygodnie byo przyj granic trzydziestu punktw, ale nie uwaam jej za
niepodwaaln.
Bob spojrza na mnie spokojnie.
Nie mam tu sobie nic do zarzucenia powiedzia, po czym zapada cisza. Po chwili
doda: W gbi duszy, instynktownie czuj, e oni mog by inni. Ale do tej pory nie udao nam
si tego dowie.
Wydaje mi si, e mj znajomy z Broadmoor to ppsychopata podzieliem si
swoimi przemyleniami.
Bob wzruszy tylko ramionami. Nie zna Tonyego.
Czy w takim wypadku powinnimy go definiowa przez jego psychopati, czy moe
przez jego zdrowie psychiczne? zapytaem.
Ci, ktrzy mwi takie rzeczy, s przewanie bardzo lewicowi; to zwykle akademicy o
lewicowych pogldach. Nie uywam tych okrele w pejoratywnym sensie. Takie osoby nie
lubi etykietek. Nie lubi, kiedy mwi si o rnicach midzy ludmi. Bob zrobi krtk pauz.
Niektrzy twierdz, e definiuj psychopati za pomoc cech negatywnych. A jak inaczej

miabym to robi? Mwic o pozytywach? Mgbym powiedzie, e facet jest dobrym mwc.
e potrafi dobrze si caowa. e dobrze taczy. e ma dobre maniery. Ale jednoczenie czasem
mu odbija i morduje ludzi. Na co w takiej sytuacji powinienem pooy nacisk? Bob rozemia
si, a ja mu zawtrowaem.
Popro ofiar, eby spojrzaa na pozytywy, a ona odpowie: Nie mog. Mam
zapuchnite oczy doda Bob.
Oczywicie, Bob przyznawa, e dochodzi czasem do nadmiernego etykietowania. Ale
jego zdaniem dopuszczaj si tego firmy farmaceutyczne.
Poczekaj tylko; zobaczysz, co si stanie, kiedy wynajd lek na psychopati. Prg
zostanie wtedy obniony do dwudziestu piciu punktw, a potem do dwudziestu
Mam wraenie, e zajmujc si tropieniem psychopatw, daem si troch otumani
wyznaem. Wydaje mi si, e to zachynicie wadz nastpio po tym, jak wziem udzia w
twoim kursie.
Wiedza to wadza stwierdzi sentencjonalnie Bob, po czym rzuci mi sarkastyczne
spojrzenie. Zastanawiam si, dlaczego ja nie daem otumani si wadzy?
Kilka tygodni pniej dostaem paczk. Stempel pocztowy informowa: Gteborg,
Szwecja. W grnym rogu kto napisa: Dzisiaj mija dwadziecia jeden lat od Wydarzenia
nastpny krok naley do nas!.
Przez chwil wpatrywaem si w paczk. A potem rozdarem opakowanie.
W rodku znajdowa si egzemplarz Bytu czy nicoci. Obrciem ksik w rkach,
podziwiajc jej osobliwe, czyste pikno, dziury wycite na stronie 13, tajemnicze sowa, wzory i
rysunki, wreszcie dwadziecia jeden pustych stron.
Otrzymanie Bytu czy nicoci byo dla mnie niespodziank, cho nie tak cakiem. Kilka dni
wczeniej Petter napisa do mnie e-mail z informacj, e wkrtce otrzymam przesyk i e bdzie
ona zawieraa przeznaczon dla mnie informacj; doda, e mog jej pocztkowo nie zrozumie,
ale jest to wiadomo wielkiej wagi i nie powinienem ustawa w wysikach, by j poj; by
moe powinienem nawet skonsultowa si w tej sprawie z moimi kolegami po fachu.
Osiemnacie lat zajo mi opracowanie planu, w jaki sposb naley przeprowadzi faz
1 pisa Petter. Bd zatem cierpliwy, a w kocu zrozumiesz, co powiniene robi dalej. Od
jutra nie bd ju mg si z tob komunikowa. To przykre, ale tak musi by.
Czy jeli pojutrze napisz do ciebie email, to nie otrzymam odpowiedzi? odpisaem.
Moesz do mnie pisa, ale nie bd mg ci odpowiedzie. Tak ju po prostu musi by.
Miaem wic zaledwie jeden dzie na zadanie mu wszystkich pyta, jakie tylko
przychodziy mi do gowy. Zaczem od pytania o to, dlaczego co druga strona ksiki bya
pusta.
Sam jestem zaskoczony, e nikt wczeniej si do tego nie odnis; oczywicie nie jest to
przypadek odpowiedzia. Dwadziecia jeden stron z tekstem i dwadziecia jeden stron
pustych daje razem czterdzieci dwie strony (Byt czy nico). Uznaem, e bdzie to do
oczywiste.
A te wszystkie misterne prace rczne (staranne wycicie liter na stronie 13, itd.)
zajmowae si tym sam, czy kto ci pomaga?
Sam zajmowaem si wycinaniem, naklejaniem nalepek, umieszczeniem listu do
profesora Hofstadtera; bya to do mudna praca odpowiedzia.
A co z adresatami? Dlaczego zostali wybrani? Wedug jakiego klucza ich dobierae?
pytaem dalej.
Na tego e-maila nie odpisa mi od razu. Wreszcie nadesza odpowied: Musi pozosta w
tym jaka tajemnica.

Potem znowu si wycofa, tak jakby przestraszy si wasnej niezamierzonej szczeroci.

Nic wicej nie mog ci powiedzie napisa. Kiedy otrzymasz wiadomo, id za
gosem serca. Kierunek, w ktrym powiniene pody, objawi ci si sam; po prostu nie zakcaj
biegu wydarze. Teraz to ty jeste wybracem, nie ja! Jeste dobrym czowiekiem i jestem
pewien, e podejmiesz waciw decyzj, jakakolwiek by ona nie bya.
Gdzie w tle brzcza telewizor. Lecia akurat program o tym, jak Lindsay Lohan goni w
pitk niczym Britney.
Teraz to ty jeste wybracem, nie ja! Jeste dobrym czowiekiem i jestem pewien, e
podejmiesz waciw decyzj, jakakolwiek by ona nie bya.
Nie zastanawiajc si nad tym, co robi, napisaem do Pettera przepraszajcego e-maila,
w ktrym wyznaem, e kiedy na progu jego domu w Gteborgu spotkalimy si po raz pierwszy,
uznaem go po prostu za targanego obsesjami ekscentryka. Odniosem si do niego lekcewaco.
Teraz jednak widz, e do powstania i rozprowadzenia egzemplarzy Bytu czy nicoci
doprowadziy wanie jego ekscentryzm i obsesje, i to dziki nim dokona tego w tak niezwykle
intrygujcy sposb. Napisaem mu te, e nie ma adnych dowodw na to, e celem naszego
istnienia na tej planecie jest bycie wybitnie szczliwym czy te szczeglnie normalnym. I e to
nasze zmartwienia i dziwactwa, nasze lki i wewntrzne przymusy, krtko mwic, wszystkie te
najbardziej niemodne aspekty naszych osobowoci cakiem czsto prowadz nas do
interesujcych rzeczy.
Petter odpisa: Potrafi czasem ulega drobnym obsesjom musz to przyzna.
A potem, zgodnie z obietnic, zerwa ostatecznie nasz kontakt e-mailowy.
Kiedy obracaem ksik w doniach, co z niej wypado koperta, na ktrej znajdowao
si moje imi oraz maleka naklejka przestawiajca delfina.
Byem nad wyraz podekscytowany. Rozerwaem kopert.
Znalazem w niej rozkadan kartk z namalowanym motylem i niebieskim irysem.
Otworzyem kartk. W rodku zobaczyem odrcznie napisan wiadomo, skadajc si tylko z
dwch sw

Fot. Barney Poole 2011

1 bedlam (ang.) dom wariatw

Uwagi, rda, bibliografia, podzikowania Pierwsi czytelnicy moich ksiek

znajduj si w sytuacji nie do pozazdroszczenia. Myl, e jest to do stresujce
dowiadczenie, poniewa zazwyczaj wrczam komu wydruk ksiki, a potem stoj przy
nim w milczeniu, tworzc atmosfer rozpaczy i sprzeciwu. Dlatego mojej onie, Elaine,
Williamowi Fiennesowi oraz Emmie Kennedy, Derekowi Johnsowi i Christine Glover z
agencji literackiej AP Watt nale si moje najwiksze podzikowania.
W rozdziale Noc ywych trupw byo okoo piciu nudnych stron i potrzebowaem, by
kto mi o tym powiedzia. Ben Goldcare zrobi to z przyjemnoci, powiedziabym nawet, e z
podejrzanie du przyjemnoci. Adam Curtis i Rebecca Watson podzielili si ze mn swoimi
byskotliwymi uwagami, podobnie moi redaktorzy Geoff Kloske z wydawnictwa Riverhead,
Paul Baggaley z wydawnictwa Picador oraz Camilla Elworthy i Kris Doyle.
Jestem bardzo wdziczny Lucy Greenwell za pomoc w wyszukiwaniu materiaw i
zorganizowanie mojej podry do Gteborga.
Pierwsza wersja rozdziau Czowiek, ktry udawa wariata zostaa wyemitowana w
programie radiowym This American Life w Chicago Public Radio. Jak zwykle skadam wic
podzikowania Sarze Koenig, Irze Glass i Julie Snyder.
Informacje na temat Harryego Baileya i terapii gbokim snem zaczerpnem z ksiki
Roberta M. Caplana Medical Murder: Disturbing Cases of Doctors who Kill, Allen and Unwin,
2009.
Informacje o yciu Rona L. Hubbarda pochodz z materiaw wideo Kocioa
scjentologicznego oraz z filmu dokumentalnego wyprodukowanego w 1997 roku przez stacj
Channel 4 i wyreyserowanego przez Jilla Robinsona oraz studio 3BM films.
Duo radoci sprawio mi odtworzenie historii Elliota Barkera i szpitala Oak Ridge. W
poszukiwaniu wiadomoci na temat podry doktora Barkera signem po nastpujce pozycje:
Adrian Laing, R. D. Laing: A Life, Sutton publishing, 19942006; Ian Nicholson, Baring the
Soul: Paul Bindrim, Abraham Maslow and Nude Psychotherapy, Journal of the History of the
Behavioral Sciences, Wiley Periodicals, Inc: Volume 43 (4) Fall 2007; Jane Howard, Please
Touch, McGraw-Hill, 1970.
Informacji na temat eksperymentu w Oak Ridge dostarczyy mi nastpujce pozycje:
Marnie E. Rice, Grant T. Harris i Catherine A. Cormier, An Evaluation of a Maximum Security
Therapeutic Community for Psychopaths and Other Mentally Disordered Offenders, Plenum
Publishing, 1992; Richard Weisman, Reflections on the Oak Ridge Experiment with Mentally
Disordered Offenders, 19651968, International Journal of Law and Psychiatry, Vol. 18, 1995;
Elliott T. Barker M.D. i Alan J. McLaughlin, The Total Encounter Capsule, Can. Psychiatr.
Assoc.,1977; Robert F. Neilson, Total Encounters: The Life and Times of the Mental Health
Centre at Penetanguishene, McMaster University Press, 2000. Skadam podzikowania
Catherine Cormier i Pat Reid ze szpitala Oak Ridge oraz Joelowi Rochonowi.
Rozdzia powicony Bobowi Hareowi powsta w czci na podstawie wywiadw, ktre
z nim przeprowadziem, a w czci na podstawie jego ksiki Without Conscience: The
Disturbing World of the Psychopaths Among Us, The Guildford Press, 19991 i ksiki napisanej
wsplnie z Paulem Babiakiem Snakes in Suits: When Psychopaths Go to Work, Harper, 20072.
Historia Boba Harea o Nicole Kidman pochodzi z artykuu Roberta Hercza z 2001 roku
Psychopaths Among Us.

rdem informacji o Jacku Abbocie i Normanie Mailerze byy dla mnie nastpujce
pozycje: Michiko Kakutani, The Strange Case of the Writer and the Criminal, New York
Times Book Review, 20 wrzenia 1981; Jack Henry Abbott, przedmowa Norman Mailer, In The
Belly of the Beast, Vintage, 1991.
To zbrodni popenionych przez Emanuela Toto Constanta mogem nakreli dziki
temu artykuowi: David Grann, Giving The Devil His Due, Atlantic, czerwiec 2001.
Dzikuj Benowi Blairowi i Alanowi Haylingowi za pomoc, ktrej udzielili mi, kiedy
pisaem rozdzia Noc ywych trupw. John Byrne niech przyjmie moje podzikowania za swoj
ksik Chainsaw: The Notorious Career of Al Dunlap in the Era of Profit at Any Price, Harper
Business, 1999 oraz za informacje na temat Ala Dunlapa, ktre opublikowa w magazynach
Business Week i Fast Company.
Moje prby zrozumienia zwizku midzy biznesow bezwzgldnoci Ala Dunlapa a
niezwykle wysokimi cenami akcji firmy Sunbeam zawiody mnie do Michaela Shermera, Joela
Dimmocka, Paula Zaka i Aliego Arika. Dzikuj im wszystkim.
Dzikuj Laurze Parfitt i Simonowi Jacobsowi, producentom mojego programu
radiowego Jon Ronson Onnadawanego w BBC Radio 4, za pomoc przy opisywaniu historii
Davida Shaylera. Metrope Mills i Liese Spencer dzikuj za pomoc przy sprawie Paula Brittona.
Historia Colina Stagga i Paula Brittona najciekawiej opisana zostaa w ksice Keitha Peddera
The Rachel Files, Blake Publishing, 2002, w ksice Paula Brittona The Jigsaw Man, Corgi
Books, 1998 i w ksice Colina Stagga i Davida Kesslera Who Really Killed Rachel?, Greenzone
Publishing, 1999.
Poszukiwania materiaw na temat DSM-IV i praca nad rozdziaem Moliwa do
uniknicia mier Rebeki Riley sprawiy, e trafiem na fascynujce rda: Alix Spiegel,
Dictionary of Disorder: How one man revolutionized psychiatry, the New Yorker, 3 stycznia,
2005; Adam Curtis, The Trap (film telewizji BBC); L. J. Davis, The Encyclopedia of Insanity A
Psychiatric Handbook Lists a Madness for Everyone, Harpers Magazine, luty 1997; David Healy
and Joanna Le Noury (North Wales Department of Psychological Medicine, Cardiff University,
Bangor), Pediatric Bipolar Disorder: An object of study in the creation of an illness, 2007.
Alistairowi Stevensonowi dzikuj za to pikne zdanie, ktre mi podarowa, tak trafnie
podsumowujce moje przemylenia na temat ideologw, ktrzy wci podwaaj zaufanie
innych ludzi do psychiatrii i nieustannie z ni polemizuj, lepi na prawdziwe cierpienie osb z
nietypowymi objawami zaburze psychicznych.

1 Wydanie polskie: Psychopaci s wrd nas, prze. Anna Skuciska, Znak, 2006.
2 Wydanie polskie: We w garniturach. Gdy psychopaci id do pracy, prze. Jarosaw
Groth, Jeeli p to q, 2009.

O Autorze Jon Ronson urodzi si 10 maja 1967 r. w Cardiff. Dziennikarz, twrca

filmw dokumentalnych, prezenter radiowy i autor omiu ksiek. Jego teksty ukazuj si
w brytyjskich gazetach i magazynach, m.in. w The Guardian, City Life, Time Out.
Wyreyserowa kilka telewizyjnych filmw dokumentalnych i dwa seriale dokumentalne
dla brytyjskiej stacji Channel 4. Ronson jest producentem i prezenterem programu stacji
BBC Radio 4 Jon Ronson on, czterokrotnie nominowanego do nagrody Sony Radio
Awards. Udziela si rwnie na falach amerykaskiej rozgoni Public Radio International.
Pod koniec lat dziewidziesitych Ronson by prezenterem talk-show telewizji Channel 4
For the Love Of, w ktrym co tydzie dyskutowa z gomi i ekspertami na temat rnych
zagadnie zwizanych z teoriami spiskowymi. Mieszka w Londynie z on Elaine i synem
Joelem.

Jon Ronson
Fot. Barney Poole 2011