Prej negociatave t Vjens deri n

marrveshjen e Brukselit: Rregullimi

i raporteve ndr-etnike n Kosov.

Bekim Baliqi, Ph.D

Departmenti Shkencave Politike

Universiteti i Prishtins

Prill, 2014

Hyrje
Procesi i shtetformimit t Kosovs, i krijuar si rezultat i nj plani t negociuar
ndrkombtar, i njohur edhe si Plani i Ahtisaarit, ka zgjuar interesim t madh
si n botn akademike ashtu edhe n qarqe t ndryshme politikbrse. Madje,
vazhdon jo rrall t prdoret si analogji edhe pr raste t ndryshme, si ishte s
fundi rasti me Krimean. Tash, tre vite pas fillimit t negociatave mes Beogradit
dhe Prishtins n Bruksel, Kosova ende nuk duket si nj vend q i ka zgjidhur
t gjitha sfidat- si telashet e brendshme socio-ekonomike dhe rendit ligjor
ashtu edhe ato t jashtme. N rend t par, shtja e mosnjohjes nga shum
shtete t bots dhe pamundsia e antarsimit n mekanizmat e organizmat e
ndryshme ndrkombtare e kan br kt shtet q t vazhdoj t jet ende nj
lloj sui generis n marrdhnie dhe n t drejtn ndrkombtar. Gjithashtu,
shtja e

veriut t vendit, e cila nuk sht ende integruar brenda sistemit

politik e juridik t Kosovs, paraqet nj problem serioz si politik ashtu edhe t

siguris. N kto, por edhe n shum shtje tjera t hapura, raporti i Serbis
karshi Kosovs, respektivisht kontestimi i shtetsis s saj mbetet faktor shum
i rndsishm.
Prandaj, pr t zgjidhur kt nyje gordiane, e cila jo vetm q po dmton
Kosovn por po e len tr rajonin t tensionuar dhe peng n proceset
integruese evropiane, sht paraqitur nevoja imediatet t fillohen negociatat
mes ktyre shteteve pr t gjetur zgjidhje t pranueshme pr t dyja palt. Nisur
nga prvojat historike si dhe marrdhniet e acaruara mes tyre, ndrmjetsimi
nga ana e bashksis ndrkombtare ka qen m se i domosdoshm. N kt
rast, Bashkimi Evropian morri rolin vendimtar si n lehtsimin e bisedimeve
ashtu edhe n garantimin e marrveshjeve t arritura. Meqense kjo nism nuk
1

do t ishte trsisht pa kundrshtime t ndryshme e shumta politike si n

Prishtin ashtu edhe n Beograd, kto fillimisht u emrtuan me eufemizm e
me terma t buta diplomatike, u udhhoqn nga nivelet m pak t rndsishme
zyrtare dhe u nisen m shtja m pak delikate. Sidoqoft, m kalimin e kohs
u zhvilluan raunde t ndryshme bisedimesh dhe ky dialog filloi t merr gjithnj
e m shum karakter politik duke kulmuar me takime ndrmjet kryeministrave
dhe prfundimisht me marrveshjen mes tyre me 19. Prill 2013. Sidoqoft,
historiku i negociatave mes dy palve sht i kahershm dhe jo edhe aq
konstruktiv. Prandaj qllimi i ktij studimi sht

krahasimi i ktyre

negociatave, pra ato t Vjens 2006-2007, si dhe kto t Brukselit 2011 e tutje,
pr t kuptuar zhvillimet dhe mundsit q negociatat aktuale do t ken.
N kt punim, do t fillohet me prshkrimin historik t negociatave t
mhershme mes Beogradit dhe Prishtins me qllim q t pasqyrohen
qndrimet dhe veprimet e dy vendeve n raport me zgjidhjen e shtjes s
Kosovs si dhe aranzhimin e marrdhnieve nder-etnike. M pas, fokusi do t
bie mbi kontekstin politik dhe qndrimin e qeverive prkatse pas shpalljes s
pavarsis s Kosovs. N kt kapitull, do t prqendrohemi ne fillimin e
negociatave

Brukselit,

etapa

ndryshme

prfshir

ktu

edhe

marrveshjet e arritura. N pjesn vijuese do t shqyrtohen pozicionet e palve

negociuose, pra ato serbe dhe kosovare. Zbatimi i marrveshjeve t arritura n
praktik, sfidat eventuale dhe bilanci i deritanishm do t shtjellohen po ashtu.
Prfundimisht, do t shqyrtohen e ardhmja e ktyre negociatave si dhe
krkohet prgjigja n at se ka mund t pritet nga prfundimi i tyre,
normalizim raportesh ndr-etnike, pajtim mes palve apo edhe e njohje
reciproke dy vende fqinje?

Studimi del me kto hipoteza; se raportet kontestuese dhe tensionuara

ndrmjet Beogradit dhe Prishtins, kan determinuar edhe marrdhniet ndretnike brenda Kosovs; se vetm prmes negociatave mes tyre, e t udhhequra
nga BE-ja, kto edhe mund t normalizohen. Teza tjetr sht, q pr shkak t
mosbesimit t thell mes shqiptareve dhe serbeve si rezultat i qndrimeve
nacionaliste, marrveshjet e arritura, pa ndonj zhvillim t konsiderueshm
ekonomik dhe perspektive evropiane, n plan afatgjat nuk do t jan t
qndrueshme.
Gjat analizs s ktyre negociatave, ndr sfidat themelore sht paraqitur
mungesa e transparencs s plot t dokumenteve zyrtare, prfshir ktu
agjendat zyrtare t negociatave si dhe publikimi i versioneve zyrtare t
marrveshjeve t arritura. N fakt, proceset negociuese jan mjaft t ndjeshme
politikisht dhe praktikat ndrkombtare flasin zakonisht pr mungesa t tilla
transparencs, sidomos gjat procesit t zhvillimit t tyre, si sht rasti ktu.
S kndejmi nj pjes t burimeve sht shfrytzuar nga mediet e ndryshme si
kosovare, serbe dhe ndrkombtare por edhe nga burimet tjera sekondare.

1. Konteksti i negociatave
Pas prmbylljes se pasuksesshme t negociatave mes delegacionit serb dhe atij
kosovar ne kshtjelln franceze Rambouillet dhe m pas vazhdimi i tyre n
Paris, rrjedha e ngjarjeve n Kosov morri nj kthese dramatike duke pasuar
me sulmet e NATO-s ndaj forcave serbe q zgjatn plot 78 dit dhe rezultuan
me trheqjen prfundimtare t tyre dhe prfundim e lufts n Kosov. 1 Duke u
1 Shih pr m shum, Marc Weller: The Rambouillet Conference on Kosovo, International Affairs 75
(2000), 2 fq..211-251
3

bazuar ne Rezolutn 12442 t Kshillit t Sigurimit t OKB-s, Kosova u vu nn

administrimin e prkohshm nga misioni i Kombeve t Bashkuara i njohur me
shkurtesn UNMIK, duke i ndrtuar gradualisht institucionet vetqeverisse
por duke mos prejudikuar statusin e vendit. Ky administrim me kalimin e
viteve filloi te ishte jo vetm jo efikas por edhe pengues i proceseve pajtuese dhe
atyre demokratike. Zgjidhja prfundimtare e statusit juridik e politik i Kosovs
krkohej gjithnj e m shume si nga aktort vendor ashtu edhe nga ata
ndrkombtar.3 N kt kuptim, n fillim t vitit 2006 filluan negociatat mes
pals kosovare dhe asaj serbe t njohura m shume si negociatat e Vjens.
1.1 Negociatat e Vjens
Negociatat pr statusin prfundimtar t Kosovs u ndrmjetsuan nga Zyra e t
Drguarit t posam pr Kosovn (UN Office of the Special Envoy for KosovoUNOSEK) dhe udhhiqeshin nga i emisari i posam i OKB-s pr Kosovn,
ish-presidenti finlandez Martti Ahtisaari si dhe zvendsi i tij ishte diplomati
austriak Albert Rohan duke bashkpunuar ngusht me shtetet e Grupit t
Kontaktit dhe aktor t tjer relevant ndrkombtar (Kshillin e Sigurimit,
NATO, Komisionin Evropian etj). Parimi themelor i ndrmjetsuesve ishte se
nuk do t kishte kthim mbrapa n situatn q kishte ekzistuar n Kosov para
vitit 1999 dhe se do zgjidhje e njanshme dhe e bazuar n prdorimin e forcs
do t ishte e papranueshme.
2 Kjo rezolut u vleresua nga njohs t mir t rrethanave me kto fjal; This was not a document designed to
outline the long-term future of Kosovo but was a diplomatic deal struck to end the bombing campaign. Tim Judah:
Kosovo and its Status, n: Dimitros Trintaphyllou (Eds.): What status for Kosovo? Chaillot Paper Nr.50, Institute for
Security Studies, Paris October 2001, fq. 55

3 Shihe ndr tjerash, Morag Goodwin: From Province to Protectorate to State? Speculation on the Impact of
Kosovos Genesis upon the Doctrines of International Law, in: German Law Journal, Special Issue What Future
for Kosovo? Vol.8 No.1, 2007

Delegacioni i Kosovs prfaqsohej nga niveli m i lart politik, i udhhequr

fillimisht nga presidenti Ibrahim Rugova dhe vdekjes s tij nga presidenti
Fatmir Sejdiu dhe njihej me emrtimin simbolik Ekipi i Unitetit pasi aty ishin
prfshir prfaqsuesit si t qeveris ashtu edhe t opozits. Ky delegacion
prkrahej edhe nga nj mekanizm i krijuar nga Grupi Politik Strategjik i
prbr nga prfaqsuesit m t lart t Kosovs. Delegacioni i Serbis kishte
zgjedhur pr prfaqsim qeveritart t rangut m t ult, kryesisht zyrtar nga
radht e ministris s saj t jashtme, ekspert dhe prfaqsuesit e
komuniteteve minoritare t Kosovs. Pozicionet e dy palve ishin diametralisht
t kundrta dhe gjat ktij viti u mbajtn 15 raunde t negociatave t
drejtprdrejta ku shtja e decentralizimit, t drejtat e komuniteteve dhe
vetqeverisjes lokale ishte teme boshte. Propozimi Gjithprfshirs pr
Zgjidhjen e Statusit t Kosovs, iu dorzua t dy palve m 2 mars 2007. Pas
14 muajsh negociatash diplomatike dhe pas refuzimit nga ana e Serbis pr
propozimin e Pakos s Ahtisaari, i drguari special i paraqiti Kshillit t
Sigurimit nj propozim gjithprfshirs, i cili krkon pavarsi t mbikqyrur pr
Kosovn.4 Kosova, ndr tjerash obligohej, q t decentralizoj pushtetin lokal
duke i krijuar 5 komuna t reja m shumic serbe ofruar kompetenca t
shtuara vetqeverisse.
Ashtu si edhe m par n rastin e Rambouille-s, pala serbe iu kthye taktiks t
krkesave pr ri-negociata dhe t propozimeve t reja, por qe ishin n
kundrshtim t plot me marrveshjet e arritura dhe realitetin n terren. Pas
kalimit t nj periudhe prej 120 ditsh q nga shqyrtimi i Kshillit t e
Sigurimit t OKB-s t propozimit gjithprfshirs pr zgjidhjen prfundimtare

4 Shih pr m shum, Marc Weller: The Vienna negotiations on the final status for Kosovo, n;
International Affairs 84: 4 (2008) 659681
5

t statusit t Kosovs5, m 17 Shkurt 2008 Kosova u shpall shtet i pavarur

dhe sovran.

2. Negociatat e Brukselit
2.1 Konteksti politik para fillimit t dialogut
Rrethanat e reja t krijuara pas shtetsis s Kosovs, ka br q Beogradi por
edhe Prishtina t vazhdojn m raporte t tendosura, por q shum shtje
jetike mbeten t hapura pr qytetart e t dy vendeve. Gjithashtu, shpallja e
pavarsis s Kosovs pati reflektim edhe n skenn e brendshme t Serbis
duke thelluar mospajtimet ndrmjet partnerve t koalicionet presidentit
Vojislav Kotunica dhe kryeministrit Boris Tadi. Qeveria e Serbis si mas
kundrshtuese i trhoqi prkohsisht ambasadort serb nga ato vende t cilat e
njohn

shtetin

Kosovs,

si

dhe

paraqiti

krkesn

pran

Gjykats

Ndrkombtare t Drejtsis rreth ligjshmris s shpalljes s pavarsis s

Kosovs. Ardhja e nj qeverie t re n Serbi po at vit, ndryshoi paksa qasjen,
duke bashkpunuar jo vetm me UNMIK-un por edhe me misionin e BE-s ne
Kosov EULEX-in. Megjithkt, pavarsia e Kosovs refuzohej edhe m tej
kategorikisht.
Opinioni i Gjykats Ndrkombtare e Drejtsis pr pavarsin e Kosovs u
shpall n korrik 2010 dhe ishte pozitiv. 6 Kjo shkaktoi nj goditje t rnd t
politiks serbe ndaj Kosovs. Disa muaj m von me presion nga ana e
5 Comprehensive proposal for Kosovo Status Settlement, United Nations S/2007/169/Add.1
6 International Court of Justice advisory opinion on Kosovos declaration of independence, 22 July 2010
n: http://www.icj-cij.org/docket/files/141/16010.pdf (m 28.02.2014)
6

prfaqsueses s lart t BE-s baroneshn Catherine Ashton, Serbia s

bashku me BE-n prpiloi nj rezolut pr OKB-n kur krkohej transferimi i
shtjeve t pazgjidhura serbe-kosovare nga organet e OKB-s ne institucione
t BE-s.
N ann tjetr n Kosov filloi transferimi final i kompetencave nga ana e
ndrkombtareve n ato vendore dhe zbatimi i Pakos s Ahtisaarit, prfshir
miratimin e Kushtetuts dhe mekanizmave tjer shtetror. Sidoqoft, ne vitin
2010 prplasjet mes partnerve te koalicionit qeveriss u thelluan n
shprbrje t qeveris dhe rrjedhimisht n nj kriz institucionale disamujore.
Pas zgjedhjeve parlamentare u krijuar koalicioni qeveriss i ri, gj q hapi rruge
fillimit t bisedimeve me Serbin. Stimulimi m i madh pr t dy vendet vinte
nga ana e BE-s dhe ka t bj me prfitimet por edhe kushtzimet n procesin
e integrimeve evropiane. S kndejmi t dy vendet u detyruan t ulen prsri n
tavolinn e bisedimeve.

2.2 Nga dialogu teknik n marrveshje politike

Konteksti i ri i krijuar pas shtetsis s Kosovs ka br q Beogradi dhe
Prishtina t vazhdojn m raporte t tendosura, mirpo shum shtje t
hapura mes tyre krkonin t gjenin zgjidhje. Pas miratimit te rezoluts s
prbashkt t Serbis dhe BE-s pran OKB-s, pr her te par publikisht u
b e njohur edhe fillimi i bisedimeve mes Kosovs dhe Serbis t njohura edhe
si bisedime teknike. Mirpo, rrethanat e krijuara n Kosov pas krizs
institucionale dhe shpallja e zgjedhjeve t prgjithshme, bn qe fillimi i tyre t
shtyhet pr disa muaj. Pas formimit t qeveris s Kosovs, u krijua delegacioni
kosovar pr bisedime e udhhequr nga zvends-kryeministrja znj. Edita
Tahiri, kurse kryenegociator serb u caktua Borislav Stefanovi, drejtor politik
7

n Ministrin e Punve t Jashtme t Serbis. Ndrsa, ndrmjetsues apo

lehtsues si prezantohej nga ana e BE-s ishte caktuar diplomati i lart
Robert Cooper si i emisar i posam i Prfaqsuese s Lart te BE-s pr
Politik t Jashtme dhe Siguri znj. Catherine Ashton.
Dialogu filloi me takimin e par ndrmjet palve, q u zhvillua ne Bruksel me 8
Mars, ku u tema boshte ishin prfaqsimi rajon, liria e lvizjes dhe sundimi i
ligjit. Dy dit m pas Kuvendi i Kosovs miratoi rezolutn pr dialogun midis
Republiks s Kosovs dhe Republiks s Serbis n mbshtetje t saj pr, si
thuhet aty shtjet teknike t interesit t prbashkt, pa prekur n asnj rast
sovranitetin e Kosovs (...).7
Raundi i dyt i bisedimeve filloi po at muaj dhe ngrthej nj varg temash duke
filluar me shtjen e vulave doganore, targat e automjeteve, regjistrat civil si
dhe rreth energjetiks. Takimi i radhs u zhvilluar n Prill ku n agjend te
bisedimeve ishin shtjet rreth certifikatave t lindjes, vdekjes, targat dhe
pranimi i diplomave universitare t cilat n takimin e radhs u arritn edhe si
marrveshje. Dialogu ndrpritet pr disa koh, pas prpjekjeve t njsiteve
speciale t Kosovs pr marrjen nn kontroll t pikave doganore n pjesn
veriore t vendit. Kjo situat u tensionua pasi nj polic u vra dhe serbet
ngritn barrikada t shumta dhe dogjn pikat doganore. Raundi i ri i
bisedimeve fillon prsri n shtator, kur arrihen marrveshjet pr vuln
doganore dhe shtjet e kadastrave. Reagimet e serbeve t Kosovs dhe disa
incidente quan n bllokimin e radhs t dialogut e cila pas disa vizitave te
Beogradit dhe Prishtins nga ndrmjetsuesi Cooper zhbllokohen. N raundin e
7 Rezolut e Kuvendit t Kosovs Pr dialogun midis Republiks s Kosovs dhe Serbis, e dats
10.03.2011
http://www.kuvendikosoves.org/common/docs/Rezuluta_per_dialogun_midis_R.Kosoves_dhe_R.Serbise
_2.pdf ( m 02.03.2014)
8

ri t bisedimeve arrihet marrveshja e ashtuquajtur pr Integrimin e

Menaxhuar t Kufirit (IBM) q shihej si nj hap i rndsishm n procesin e
dialogut. Raundi i ri i bisedimeve ne shkurt ku u shtja qendrore ishte
prfaqsimi i Kosovs ne nismat dhe bashkpunimet rajonale solli edhe
marrveshjen

re

mjaft

kundrthnse

ku

parashihej

qe

Kosova

prfaqsohej me fusnotn ku shnohej; Pa paragjykim pr pozicionin e palve

pr statusin, n prputhje me Rezolutn 1244 t KS dhe Opinionin e Gjykats
Ndrkombtare t Drejtsis pr Deklaratn e Pavarsis s Kosovs.
Gjat ksaj periudhe kohore jan zhvilluar nnt raunde takimesh dhe jan
arritur shtat marrveshje, apo n gjuhn diplomatike konkluzione, q
prfshijn; lirin e lvizjes s njerzve dhe mallrave, kthimin e regjistrave civil,
t kadastrave, njohjen e diplomave universitare, njohjen e vulave doganore,
integrimin e menaxhuar t kufirit si dhe t prfaqsimit rajonal.8
Bilanci i marrveshjeve sht i przier, disa prej tyre jan zbatuar, si ajo pr
diploma universitare, vula doganore, targa t veturave, menaxhimi i prbashkt
i dy pikave kufitare, t cilat ishin djegur dy vite m par nga protestuesit serb
dhe planifikohet q kjo t ndodh edhe n pikat tjera. Ndrsa disa marrveshje
tjera jan duke u implementuar gradualisht, si ato rreth kthimit t regjistrave
civil, kadastrave, mirpo ka edhe marrveshje t cilat ende nuk po gjejn
zbatim t mirfillt n realitet si sht rasti me prfaqsimin n bashkpunime
rajonale ku Serbia ose i bojkoton takimet ku sht edhe Kosova ose n mnyra
t ndryshme pengon Kosovn n nisma t tilla. Por edhe eksporti i mallrave t
Kosovs n Serbi vshtirsohet dhe pengohet n mnyra t ndryshme.
Sidoqoft, fakti qe pr her t par palt arritn t gjejn zgjidhje prmes
8 Rreth kronologjis dhe zhvillimit t bisedimeve deri n kt faz shih. Leon Malazogu/Florian Bieber:
The Future of Interaction between Prishtina and Belgrade, PER-K, Prishtina, September 2012
9

dialogut dhe ato t i vejn n jet, sht mjaft shpresdhns edhe pr t

ardhmen e ktyre negociatave.
Zgjedhjet n Serbi dhe ardhja n pushtet e nj qeverie radikale, dukej se do t
rrezikonte

vazhdimin

dialogut,

por

prkundr

retorikes

ashpr

parazgjedhore kjo nuk ndodhi. Dialogu i cili deri n kt koh emrtohej si

bisedime teknike dhe marrveshjet vlersoheshin si konkluzione hyri n nj
faz t re, kur kryenegociatort si dhe ndrmjetsuesi u zvendsuan. Kjo
sinjalizonte ndryshimin e natyrs s negociatave nga temat teknike n ato m
politike si dhe ngritjen e nivelit t takimeve. Kuvendi i Kosovs doli me nj
rezolut t re Pr normalizimin e marrdhnieve mes Republiks s Kosovs
dhe Republiks s Serbis9 me 18. Tetor 2012. Kryeministrat e dy vendeve, ai i
Kosovs Hashim Thai dhe i Serbis Ivica Dai u takuan pr her t par m
19. Tetor 2012 me ndrmjetsimin e znj. Ashton n Bruksel. Ndrkoh
presidentja e Kosovs emroi z. Blerim Shala si koordinator pr negociatat mes
Prishtins dhe Beogradit. Takime t tilla t nivelit t kryeministrave u mbajtn
edhe katr her, por q temat e diskutuara dhe arritjet ishin jo trsisht t
qarta pr opinionin publik. Takimi i radhs ndrmjet dy kryeministrave u
zhvillua me 18 dhe 19 Shkurt 2013 ku sht trajtuar njra ndr shtjet kye,
ajo e shprbrjes s strukturave paralele serbe n veri t Kosovs dhe krijimit
t Bashksis t Komunave me shumic serbe n Kosov, por e cila mbeti q t
trajtohet pr modalitete e zgjidhjes n takimet e radhs. 10 Raundi i gjasht i
takimeve mes kryeministrave me 4 Mars nuk solli ndonj marrveshje
konkrete, por sipas deklaratave t negociatorve pati prafrim t qndrimeve,
9 http://www.assembly-kosova.org/common/docs/Rezolute_Marredhenive_Kosova_Serbia.pdf
(28.02.2014)
10 Zri, Thai: Marrveshja pr strukturat paralele n takimet e radhs t dats 20.02.2013
10

sidomos n shprbrjen respektivisht integrimin e strukturave paralele serbe

n ato kosovare. Takimi i radhs ishte me datn 20 Mars ku u negociua
marrveshje rreth kompetencave t Asociacionit t Komunave me shumic
serbe si dhe shtje q ndrlidhen me kt tem.11
Kto takime kishin interpretime t ndryshme si n skenn politike dhe
opinionin serb po ashtu edhe brenda atij kosovar. Nj marrveshje e arritur e
br e njohur pr publikun sht shkmbimi i zyrtarve ndrlidhs q t
veprojn n kuadr t zyrave t BE-s n Beograd respektivisht n ato t BE-s
n Prishtin.
Takimi i radhs pasoi mes presidentve te dy vendeve znj. Atifete Jahjaga dhe
homologut t saj serb Tomislav Nikoli m 6. Shkurt t ktij viti, q ishte mjaft
simbolik dhe pronte mesazh shpresdhns pr prafrimin e qndrimeve
rreth zgjidhjes s shtjeve mes dy vendeve.
M 19 Prill 2013 u arrit, e cilsuar si historike, marrveshja 15 pikshe mes
kryeministrit Thai dhe Dai e njohur si Marrveshja e pare mbi parimet qe
rregullojn normalizimin e marrdhnieve e cila parasheh krijimin e
Asociacionit t Komunave me shumice serbe dhe kompetencat e saj, shuarjen
dhe integrimin e strukturave paralele serbe te siguris dhe gjyqsis n
strukturat kosovare, organizimin e zgjedhjeve lokale ne pjesn veriore n
prputhje me legjislacionin e Kosovs, zgjidhjen e shtjeve energjetike dhe
telekomunikacionit dhe formimin e komisioneve punuese q do t i zbatojn
kto pik.12 Prkundr diskutimeve t nxehta politike rreth ksaj marrveshjen,
Kuvendi i Kosovs n qershor t atij viti e ratifikoi marrveshjen me 84 pr, 3
11 Koha ditore, Pajtim pr Asociacion, jo edhe pr kompetencat e tij. t dats 05.03.2013
12 Koha ditore, Nnshkruhet marrveshja Kosov-Serbi, 19. Prill 2013
11

kundr dhe 1 abstenim. Madje edhe opinioni publik kosovar, i cili ishte mjaft i
hutuar, e prkrahte marrveshjen me 43% pr dhe 38 % kundr dhe 19% q
refuzuan t prgjigjen n anket.13
Tash, pas nj viti sht arritur progres i konsiderueshm n zbatimin e
marrveshjeve duke prfshir mbajtjen e zgjedhjeve komunale dhe themelimin
e institucioneve lokale edhe n pjesn veriore t Kosovs si dhe inkuadrimin e
ish- pjestareve t sigurimit serb n policin e Kosovs. Negociatat rreth
zbatimit t marrveshjes jan duke vazhduar dhe deri n fund t marsit 2014
jan zhvilluar 23 raunde bisedimesh t nivelit t lart n Bruksel. Megjithkt,
mbeten ende mjaft mospajtime dhe sfida n procesin e zbatimit t tyre, t cilat
krkojn kohe dhe prkushtim nga dy palt.

2.3 Pozicionet e palve

Pozicionet e dy palve ishin tashm te njohura pr njra tjetrn dhe dallonin
diametralisht nga njra tjetra. Derisa Serbia nuk pranonte n asnj mnyr
shtetsin e Kosovs, Kosova kmbngulte q pakoja e Ahtisarit paraqet t
vetmen alternative pr te siguruar t drejtat e serbve ne Kosov. N fakt t
dyja palt m shum jan t shtyra pr kt dialog m shum nga joshja dhe
kushtzimi i BE-s q i bhet n procesin e integrimit evropian sesa nga
vullneti i mir pr te zgjidhur probleme pr qytetart e tyre.
Sidoqoft, qndrimet e ngurta q kishin palt q nga fillimi i dialogut deri m
tani, po dshmojn se ato po bhen gjithnj e m fleksibile dhe se teknika e
karots e shkopit nga Brukseli po duket t jet, s paku deri n kt faz,
mjaft efektive n prafrimin e pozicioneve.
13 Qendra Kosovare pr Studime t Siguris: Barometri i Siguris n Kosov Zrat e Kosovs, 22 maj
2013, fq.10
12

2.4 Pozicioni i Serbis

Serbia kundrshton shtetsin e Kosovs, jo vetm n planin e jashtm duke
penguar njohjet ndrkombtare dhe antarsimin e vendit n institucionet dhe
organizatat ndrkombtare por edhe n funksionimin e brendshm t shtetit
duke i mbajtur gjall dhe prkrahur n forma t ndryshme strukturat e saj
qeveritare paralelisht gjat tr ktyre viteve. Veanrisht veriu i Kosovs, q de
facto sht nn kontrollin e Serbis, mbetet njra ndr shtjet kruciale n
zgjidhjen e mosmarrveshjeve mes Prishtins dhe Beogradit.
Beogradi jo formalisht kishte hedhur disa her iden e ndarjes s Kosovs si
mundsi e zgjidhjes prfundimtare t shtjes s Kosovs. Pasi qe ky opsion
sht hedhur posht kategorikisht si nga bashksia ndrkombtare ashtu edhe
nga Prishtina zyrtare, Serbia filloi t propozonte ide rreth autonomis s
komunave me shumic serbe n Kosov si nj entitet i veant brenda Kosovs.
Si u cek edhe m lart, mendimi i GjND-s pr pavarsin e Kosovs si dhe
mesazhet e qarta t kancelars gjermane Angela Merkel n Beograd se Serbia
nuk mund t llogarit ne statutin e kandidatit pr antarsim n BE, pa i
shprbr strukturat e saja n veri dhe t normalizoj marrdhniet me
Kosovn, bri q Serbia t jet me pragmatike rreth Kosovs.14 N kt kontekst,
dilema se Serbia duhet t zgjedh mes Kosovs dhe Brukselit, qeveritart n
Beograd s shpejti e zvendsuan me qndrimin se don edhe Kosovn edhe
BE-n.15 Plani i hedhur nga ish-president Boris Tadi prmbante katr pika
14 Vladimir Todorovic/Leon Malazogu: Dialogu Beograd-Prishtin; Nevojitet transformim i interest
vetanak, New Policy Center&PER-K, Beograd-Prishtin, Nntor 2011, fq.9
15 Kt politik e ndiqte ish-Presidenti serb Boris Tadic i cili theksonte se Serbia mund t antarsohet
n BE edhe pa e dorzuar Kosovn.
13

kye, q kishin t bnin me zbatimin e Pakos s Ahtisaarit edhe n pjesn

veriore, pjesa tjetr prfshinte krijimin e regjionit autonom t Kosovs Veriore,
pastaj krijimin e statusit t posam t institucioneve fetare e kulturore serbe
si dhe zgjidhjen shtjeve pronsore t ndrmarrjeve publike e shoqrore. Kjo
sinjalizonte se serbet jan t gatshm te dialogojn me Prishtinn, me qllim t,
si thuhej, prmirsimit t jets dhe kushteve t qytetarve n Kosov.
Megjithat, tone t ashpra ndaj ndonj dialogu vinin nga opozita n Serbi, e
sidomos lideri radikal i Partis Prparimtare Serbe (Srpska Napredna StrankaSNS) Tomislav Nikoli, i cili pas arritjes s fitores n zgjedhje dhe marrjes se
postit t Presidentit t vendit, i zbuti qndrimet dukshm. Kshtu n Janar t
2013 parlamenti i Serbis miratoi nj rezolut n mbshtetje t platforms s
dialogut me Prishtinn, ku krkohej krijimi i Bashksive t komunave
autonome serbe. Nga nj njohs kjo interpretohej se Serbia prfundimisht po
largohet nga iluzioni se mund t ket pushtet n Kosov dhe se me kt pranon
trthorazi integritetin territorial.16 Ndrsa disa analist t tjer kt platform e
shohin m shum si kusur politik ndrmjet liderve dhe partive brenda
Serbis.17
Qllimet e Serbis n kt dialog, prve stimulimeve qe vijn nga kandidatura
pr antarsim n BE, jan edhe krijimi i nj entiteti autonom serb ne veri t
Kosovs i cili shkon prtej t drejtave dhe vetqeverisjes lokale q gzojn
komunat tjera me shumic serbe sipas planit t Ahtisaarit. Ky skenar do ti
prshtatej Serbis n dy aspekte, nga njra an n opinionin dhe elektoratin
serb do t servohej si fitore e madhe nga bisedimet, ndrsa n ann tjetr
16 International Crisis Group: Serbia and Kosovo; The Path to Normalization, Report No.223, 19
February 2013, fq.8
17 David B. Kanin: Serbias shaky platform, 3.January 2013 n;
http://www.transconflict.com/2013/01/serbias-shaky-platform-313/ (m 26.02.2014)
14

serbeve t Kosovs do t iu mundsonte q t mos qeverisen nga Prishtina dhe

q do t krijojn nj entitet thuaja t pastr etnikisht, ngjashm si Republika
Serbe n Bosnje brenda Kosovs. Kshtu q njohja e Kosovs nga ana e Serbis
nga ky dialog vshtir se mund t pritet, dhe se veriu i Kosovs mbetet shtja
m e ndjeshme e negociatave pasi q edhe synimet kryesore t serbeve
ndrlidhen kryesisht me kt qllim, respektivisht t nj entitetet territorial i
cili do t ishte politikisht dhe financiarisht shum pak nn juridiksionin e
Prishtins zyrtare.

2.5 Pozicioni i Kosovs

Nj prparsi q kishte Kosova n kt dialog ishte se ekzistonte nj konsensus
i plot politik rreth nevojs pr dialog, si nga ana e koalicionit n pushtet ashtu
edhe nga partit opozitare, m prjashtim t Lvizjes Vetvendosje e cila i
kundrshton ashpr q nga fillimi kto bisedime. 18 Mandati i qeveris s
Kosovs pr dialog me Serbin sht caktuar qart nga parlamenti i Kosovs me
rezolutn e lartcekur. Nj rezolut tjetr n prkrahje t normalizimit t
marrdhnieve n mes t Republiks s Kosovs dhe Republiks s Serbis u
miratua nga Kuvendi i Kosovs me 18. Tetor 2012.19
Pozicioni i Kosovs n kto bisedime, t cilat u shpalosen fillimisht si teknike
sht q integriteti territorial dhe rregullimi kushtetues jan t panegocueshme
dhe se qllimi i tyre sht integrimi i pjess veriore t vendit si dhe normalizimi
i raporteve me Serbin. Dhe se pakoja e Ahtisaarit prmban ofertn m t mir
pr akodimin e t drejtave t serbeve n Kosov. Kshtu q per Kosovn vijat e
18 Development Group: Larg Qytetarit afr BE-s; Dialogu Koosv-Serbi, Prishtin, maj 2012
19 http://www.assembly-kosova.org/common/docs/Rezolute_Marredhenive_Kosova_Serbia.pdf
(28.02.2014)
15

kuqe ishin caktuar brenda kornizs s planit t Ahtisaarit dhe Kushttuts s

vendit. Sikurse edhe pala serbe, joshja m e rndsishme vinte nga Brukseli
dhe procesi i integrimit evropian, respektivisht nga liberalizimi i vizave. Por me
kt dialog synohej gjithashtu q t zbutet qndrimi i Serbis, e cila prmes
aleatve t saj pengon antarsimin e Kosovs n OKB dhe njohjen nga shtetet
tjera.
Procesi i tejzgjatur negociator, mungesa e transparencs rreth temave t
diskutuara respektivisht mungesa e dokumenteve zyrtare nga marrveshjet,
pastaj ngecjet n procesin e integrimit evropian, sikurse edhe bllokimi i
procesit t njohjeve dhe antarsimit n mekanizma ndrkombtar, kan br
q prkrahja ndaj dialogut nga opinion publik t zbehet dhe kritika nga opozita
t rritet n vazhdimsi.20 Rreziku i dialogut vjen edhe nga frika se nse pakoja e
Ahtisaarit do t hapet, kjo mund t minonte funksionalizimin e shtetit dhe do
t rrezikonte ndarjen e Kosovs.21
Pas opinionit t GJND-s pr pavarsin e Kosovs si dhe pas prfundimit t
mbikqyrjes s pavarsis n shtator 2012, sikurse edhe stabilitetit qeveritar
qndrimi i Kosovs dukej se ishte mjaft i favorshm pr zhvillimin e dialogut me
Beogradin. Sidoqoft, disavantazhi i Kosovs n kt dialog sht se
kompromiset, sidomos rreth Asociacionit t Komunave, mund t qojn n
polarizime t thella politike apo edhe tensione t reja ndr-etnike. Pala kosovare
n kt mnyr, po ecn mbi nj shtres te holl akulli, pr shkak t presionit
n rritje si nga politika e brendshme ashtu edhe nga bashksia ndrkombtare
e q lidhet me Marrveshjen pr Stabilizim-Asocim dhe liberalizim t vizave.
20 UNDP: Raporti i Pulsit Publik, IV, Prishtina Gusht 2012
21 Zri, Marrveshje pr Ahtisaari Plus!, e dats 22.02.2013
16

Sidoqoft, Prishtina e ka nj mundsi t shklqyer q prmes ktij dialogu t

dal nga kjo status quo, filluar me normalizimin e raporteve me Serbin duke
hapur perspektiva t reja pr kyjen n arenn ndrkombtare si dhe t arrij t
integroj prfundimisht pjesn veriore brenda sistemit politik e kushtetues t
Kosovs. fardo prpjekje tjetr q do t krijonte ndonj entitet territorial dhe
etnik me pushtet t veant prtej asaj lokal, do t kishte pasoja destabilizuese
si pr Kosovn- pasi q do t acaronte tej mas raportet ndr-etnike, ashtu
edhe pr rajonin pasi q modele dhe kompetenca t tilla do t mund t
synoheshin edhe pr komunitetin shqiptar n Preshev, Bujanovc dhe
Medvegje,

komunitetin

boshnjak

Sanxhak,

hungarez

Vojvodine,

komunitetin shqiptar n Mal t Zi, Maqedoni etj. Kshtu q krijimi i njsive

etnike territoriale me pushtet ekzekutiv do t ishte i paqndrueshm n nj
plan afatgjat.

3. Normalizim marrdhniesh apo pajtim etnik?

Para se t shtrohet pyetja se; ka kan sjell deri tani negociatat n
normalizimin e marrdhnieve dhe a mund t presim prej tyre nj pajtim t
mirfillt ndrmjet komuniteteve etnike, na duhet t skicojm zhvillimin e
deritashm t ktyre marrdhnieve.
Bashkjetesa disa shekullore mes grupeve t ndryshme etnike n Kosov kishte
ndikime t ndrsjella mbi folklorin, traditat, kulturn e tyre por edhe dallime t
thella politike e sociale. Duhet t theksohet se marrdhniet ndretnike n
Kosov kryesisht u dominuan nga marrdhniet e tensionuara ndrmjet
shqiptarve dhe serbve t Kosovs, derisa mes grupeve tjera etnike

17

bashkpunimi vazhdon t mbetet n nivel t knaqshm.

22

Marrdhniet

ndrmjet shqiptarve dhe serbve duhet t shihen n kontekstin e zhvillimeve

historike e politike dhe sidomos n sfondin e konfliktit t fundit. Arsyeja pr
kt ishte dhe ende mbetet se Kosova, si pr nacionalizmin serb ashtu edhe
shqiptar, shrben si mit, narracion historik dhe simbol kombtar, e nj
rndsie t veant fetare, kulturore si dhe teme boshte politike.
Vetm pas prfundimit t lufts s fundit dhe gjat administrats t misionit
ndrkombtar, ka pasur prpjekje serioze nga ndrmjetsues dhe me programe
t ndryshme, q marrdhniet mes shqiptarve dhe serbve t Kosovs ti
rregulloj apo palt ti pajtoj. Qllimi i te cilve ishte krijimi i nj shoqrie
demokratike dhe shum-etnike.23 Kshtu UNMIK-u sikurse edhe organizatat
dhe institucionet tjera ndrkombtare i ka prcaktuar kto jo si grupe etnike,
por thjesht si komunitete (communities). Praktik e cila sht bart m vone
edhe n sistemin politik e kushtetues t Kosovs, me qllim t shmangies s
dallimeve dhe diskriminimit eventual ndrmjet shumics e pakicave.
Sidoqoft, gjat administrimit t UNMIK-ut, marrdhniet ndretnike mbeten
ende t tensionuara. Kshtu trazirat e marsit t vitit 2004, shpresat pr pajtim
e bashkjetes t dy grupeve gati se i shuan; kto ngjarje shprfaqen n mnyr
dramatike, se procesi i pajtimit do t jet mjaft i vshtir dhe i gjat. Kjo prve
tjerash edhe pr shkak se e ardhmja e statusit t Kosovs mbetej i paqart.
Madje Grupi ndrkombtar i krizave theksonte se: Until basic final status
22 International Crisis Group:Kosovos Ethnic Dilemma.The Need for a Civic Contract. Balkans Report
No. 143, 28 May 2003
23 Edhe pse pr kt qllim ka skepticizm n mesin edhe t studiuesve t ndryshm, apo si theksoi
Komisioni pr Ballkanin; A multi-ethnic Kosovo does not exist except in the bureaucratic assessment of
the international community. n; International Commission on the Balkans: The Balkans in Europe's
Future, Sofia 2005 fq. 19
18

decisions are taken, the ethnic divide will remain too deep to allow reliable,
inclusive preparations for state-building to proceed.24
Refuzimi i vazhdueshm i serbeve t Kosovs t kyen n jetn politike dhe n
institucionet e prkohshme vetqeverisse si dhe krijimi i strukturave paralele
serbe, t prkrahura nga Beogradi, vetm se e thelloj ndarjen e polarizimin
mes komuniteteve etnike.25 Kshtu u krijua ideja e vetqeverisjes lokale n baza
etnike prmes decentralizimit e q ishte nj prej temave m kontestuese gjat
negociatave t Vjens. Krijimi i komunave t reja nga komunitetet me shumice
serbe ka dshmuar q marrdhniet mes komuniteteve n kto lokalitetet
mund t normalizohen nse ka bashkpunim dhe krijohet besimi i ndrsjell.
Mbetet ende t shihet nse funksionimi i komunave edhe n pjesn veriore si
dhe krijimi i Asociacionit t Komunave me shumic serbe do t ndikoj
pozitivisht n marrdhniet ndretnike. Por, bashkpunimi n nivel lokal pr
zgjidhjen e krkesave dhe nevojave praktike t qytetareve e rrit besimin mes
komuniteteve dhe prmirson marrdhniet ndretnike edhe n nivele tjera.
Kshtu, s paku matjet e opinionit publik flasin se trendt ku qytetart serb
dhe ata shqiptar i shohin marrdhniet ndretnike dhe besimi i ndrsjell jan
duke u prmirsuar sht n rritje t vazhdueshme. 26 Kjo nuk do t thot se
marrdhniet jan normalizuar krejtsisht, prderisa qndrimet politike jan
antagoniste, kontaktet dhe bashkpunimet t rralla si dhe mosbesimi ende i
24 International Crisis Group: Kosovo: The Challenge of Transition, Europe Report Nr.170, 17. February
2006
25 Kshtu vetm pr gjysmn e par t vitit 2001 Serbia pagoi mw shume se 50 Milion Euro pr kto
struktura, shih per me shume ne: Anna Matveeva/Wolf-Christina Paes: The Kosovo Serbs: An ethnic
minority between collaboration and defiance, BIIC, Bonn June 2003, fq. 35ff.
26 UNDP: Pubic Pulse Report VI, Pristina, August 2013, fq.18
19

lart.27 Mbetet t shihet se si pas zgjedhjeve parlamentare do t jet situata e

siguris dhe zhvillohet skena politike n vend, sa do t jet BE-ja si
ndrmjetsuese

gjendje

ti

nxis

palt

ti

implementojn

trsisht

marrveshjet e arritura dhe se a do t mund modeli ekzistues i powersharing.28 Zhvillimi pozitiv i ktij procesi do t krijoj ura bashkpunimi ndrsa
n t kundrtn vetm se do te thelloj edhe m tutje ndarjen etnike?29
Gjithsesi, marrveshjet e arritura jan nj hap i rndsishm n procesin e
krijimit t besimit dhe kohezionit social t nevojshm pr tejkalimin e ndarjes
etnike dhe barrierave mendore e emocionale t ngritura mes palve. Kjo,
rrjedhimisht do t qonte n transformimin e raporteve ndretnike dhe
eventualisht n pajtimin e tyre. Mirpo, pajtimi i palve mund t arrihet vetm
ather kur paqja dhe zhvillim socio-ekonomik t jen t qndrueshme dhe t
ket stabilitet politik. Kjo nnkupton q Kosova do t duhej pranohej nga Serbia
dhe serbet si fqinj mik dhe serbet e Kosovs do t integroheshin plotsisht si
komunitet i lir dhe i barabart.

27 Kshtu sipas ankets rreth 70 % t shqiptareve dhe 65% t serbeve pohojn se n tre muajt e fundit
nuk kan pasur asnj kontakt a komunikim mes veti. Shih; UNDP: Raporti i Pulsit Publik, IV, Prishtina
Gusht 2012, fq.15
28 Shih nj studim t shklqyer t ktij modeli pr proceset paqsore ku theksohet se; power-sharing
and third-party guarantors are so important for peace processes, as they lessen the fear and costs of
defection in the short term and institutionalize a balance among mistrustful parties in the longer term.
Ne; Chandra Lekha Sriram; Peace as Governance- Power-Sharing, Armed Groups and Contemporary
Peace Negotiations, Plagrave 2008, fq.14f
29 Dilema t tilla shtrohen edhe n analizn dhe bilancin e zbatimit t marrveshjes nj vit pas miratimit,
shih; Leon Malazogu, Filip Ejdus, Milan Nic, Tomasz ornaczuk: Integration or Isolation? Northern
Kosovo in 2014 Election Limbo. CEPI 14. February 2014 ne:
http://www.cepolicy.org/sites/cepolicy.org/files/attachments/cepi_-_integration_or_isolation.pdf
(09.04.2014)
20

4.

Konkluzione

Duke u nisur nga fakti se kto negociata jan t nj rndsie jetike si pr

Kosovn dhe Serbin, ashtu edhe pr stabilitetin e rajonit n prgjithsi, kto
krkojn qartsim me te mir karshi opinionit publik pr rrjedhn e tyre dhe
prmbajtjen e marrveshjeve. Prandaj, diskutimet e bra nga ana e shoqris
civile dhe raportimet e medieve mbi kto bisedimeve jan ne funksion te
informimit te qytetareve dhe transparencs m t madhe. Paqartsit q dalin
rreth ktyre bisedime dhe marrveshjeve t arritura jan t shumta dhe
hutojn opinionin publik duke rrezikuar kshtu vet procesin e mtutjeshm t
negociatave.
Element shume i rndsishm n kt proces ktu sht edhe roli i
ndrmjetsuesit, respektivisht fuqis realpolitike t Brukselit q t i stimuloj
apo shtyj palt pr marrveshje t pranuara nga dyja palt si dhe zbatimin e
tyre t plot. Ndrsa ktu shtohet edhe shtja se sa mund mediatimi i BE-s t
garantoj qndrueshmrin dhe implementimin e marrveshjeve, n mnyr q
palt

prmbahen

plotsisht

dhe

pa

(keq)interpretime

atyre.

Pra

prfundimisht, sfidat q priten n kt proces jan t shumta dhe t

panjohurat edhe me t mdha.

Prandaj, negociatat duhet t prodhojn

rezultate konkrete dhe t pranueshme sa m par n mnyr q t mos

dshtojn trsisht.
Prkundr gjith ktyre shqetsimeve, nj arritur e jashtzakonshme sht, q
palt jan pajtuar q problemet dhe mospajtimet t i zgjidhin prmes dialogut
duke prjashtuar fardo prdorimi t forcs. Pastaj palt kan arritur deri tani
nj varg marrveshjesh shum t rndsishme dhe jan prafruar n qndrimet
e tyre pr t i zgjidhur edhe mjaft shtje tjera. Prandaj, do t duhej t

21

caktohen qart afatet kohor pr trajtimin e shtjeve kruciale dhe zbatimin e

duhur t tyre. Krkohen qndrime dhe prkushtim m i madh pr zbatimin e
tyre n praktik, si nga ana e Beogradit ashtu edhe e Prishtins. Q t mos
lejohet edhe m tutje interpretimi dualist e kundrthns i marrveshjeve dhe
krijimi i konfuzionit rreth tyre, duke fshehur temat e diskutuara dhe
marrveshjet e arritura. Kjo mund t qoj n nxehjen e gjakrave dhe toneve
nacionaliste t cilat mund t ndikojn drejtprdrejt n prshkallzimin e
dhuns, sidomos n veri t Mitrovics. Roli i shoqris civile, mediave por edhe
subjekteve politike si n Kosove ashtu edhe n Serbi ka qene dhe mbetet i
madh dhe konstruktiv, edhe pse kjo shpesh shfrytzohet pr pika politike dhe
si teme e fushats elektorale. Gjithashtu, krkohet angazhim m i fuqishm
dhe transparent nga Brukseli pr t zbatuar m sukses marrveshjen.
Kto marrveshje jan mundsi e shklqyeshme, pasi mund t jen gjenerues
t paqes dhe normalizimit edhe t raporteve Kosov-Serbi, nse palt arrijn t
gjejn zgjidhje konstruktive n t mir t qytetareve t dyja vendeve. Kjo do t
mund t shrbej edhe pr ngritjen e besimit dhe t bashkpunimit n segmente
t ndryshme mes komunitetit shqiptar dhe serb brenda Kosovs. Mirpo, pr t
qen realist, vshtir sht t pritet nga kto bisedime q t arrihet nj traktat
paqeje dhe njohje e ndrsjellt ose nj pajtim historik mes dy popujve, por q
sht nj fillim i mbar dhe krijon urat e bashkpunimit dhe normalizimit t
marrdhnieve mes tyre.

22

5. Referencat
Anna Matveeva/Wolf-Christina Paes: The Kosovo Serbs: An ethnic minority
between collaboration and defiance, BIIC, Bonn June 2003
Chandra Lekha Sriram; Peace as Governance- Power-Sharing, Armed Groups
and Contemporary Peace Negotiations, Plagrave 2008
Comprehensive proposal for Kosovo Status Settlement, United Nations
S/2007/169
David B. Kanin: Serbias shaky platform, 3. January 2013
Development Group: Larg Qytetarit afr BE-s; Dialogu Koosv-Serbi, Prishtin,
maj 2012
Dimitros Trintaphyllou (Eds.): What status for Kosovo? Chaillot Paper Nr.50,
Institute for Security Studies, Paris October 2001
International Commission on the Balkans: The Balkans in Europe's Future,
Sofia 2005
International Crisis Group: Kosovo: The Challenge of Transition, Europe Report
Nr.170, 17. February 2006
International Crisis Group: Serbia and Kosovo; The Path to Normalization,
Report No.223, 19 February

23

International Crisis Group:Kosovos Ethnic Dilemma.The Need for a Civic

Contract. Balkans Report No. 143, 28 May 2003
International Court of Justice advisory opinion on Kosovos declaration of
independence, 2010
Koha ditore, Pajtim pr Asociacion, jo edhe pr kompetencat e tij. 05.03.2013
Koha ditore, Nnshkruhet marrveshja Kosov-Serbi, 19. 04. 2013
Leon Malazogu/Florian Bieber: The Future of Interaction between Prishtina
and Belgrade, PER-K, Prishtina, September 2012
Marc Weller: The Rambouillet Conference on Kosovo, International Affairs 75
(2000),2
Marc Weller: The Vienna negotiations on the final status for Kosovo, n;
International Affairs 84: 4 (2008) 659681
Morag Goodwin: From Province to Protectorate to State? Speculation on the
Impact of Kosovos Genesis upon the Doctrines of International Law, in:
German Law Journal, Special Issue What Future for Kosovo? Vol.8 No.1,
2007
Rezolut e Kuvendit t Kosovs Pr dialogun midis Republiks s Kosovs dhe
Serbis, 10.03.2011
QKSS: Barometri i Siguris n Kosov Zrat e Kosovs, 22 maj 201
UNDP: Raporti i Pulsit Publik, nr.4, Gusht 2012
UNDP-Kosovo: Pubic Pulse Report VI, Pristina, August 2013
Vladimir Todorovic/Leon Malazogu: Dialogu Beograd-Prishtin; Nevojitet
transformim i interest vetanak, New Policy Center & PER-K, Beograd-Prishtin,
Nntor 2011
Zri, Marrveshje pr Ahtisaari Plus!, 22.02.2013

24