Wadysaw Tatarkiewicz

Historia filozofii

Skrypt

Cz III

Filozofia nowoytna

Charakterystyka filozofii nowoytnej

1) Marginalizacja metafizyki nie wygasa ona zupenie, ale w tej epoce wyksztaci si
nowy, silny prd goszcy, e zagadnie metafizyki nie da si rozstrzygn naukowo i std
odejcie od nich; filozofia staroytna i redniowieczna w rny sposb szukaa
caociowego opisu rzeczywistoci, natomiast filozofia nowoytna cz zagadnie
wiadomie pomijaa.
2) Rozgraniczanie zagadnie podjto prb rozdzielenia problemw, ktre mona
rozwiza w sposb cisy i tych, w ktrych przypadku takie rozwizanie cise nie jest
moliwe; panowao przekonanie o istnieniu granicy pomidzy nauk a metafizyk, cho
sporne byo to, gdzie ta granica przebiegaa oraz to, na ile filozofowi wolno t granic
przekracza.
3) Czynna natura umysu ludzkiego koncepcja ta opieraa si na przekonaniu, e
poznanie nie jest procesem biernym, a umys rozwizuje zagadnienia zgodnie nie tylko z
natur rzeczy, ale i take z wasn natur; std usiowano rozdzieli teori myli od teorii
bytu; o ile filozofia redniowieczna bya filozofi transcendentn (zainteresowana
wiecznym, boskim wiatem, ktrego wiat doczesny jest tylko odblaskiem), o tyle filozofia
nowoytna skupiaa si na wiecie doczesnym; w redniowieczu filozofia bya
konstrukcyjna i systematyczna, w nowej epoce prbowano obej si bez konstrukcji i
systemw (cho np. Kartezjusz mia transcendentny pogld na wiat i budowa racjonalny
system filozofii).

I. Filozofia XV i XVI wieku

Cechy filozofii XV i XVI wieku:

1) Kultura renesansu charakteryzowaa si szeregiem osobliwych wasnoci:
polemiczne usposobienie denie do zerwania z tradycj redniowiecza i polemiczne
usposobienie; szczeglnym wrogiem bya scholastyka, z ktr usiowano zerwa, cho nie
udao si to w peni, a wiele pogldw nowoytnych wicej miao wsplnego ze
redniowieczem ni ze staroytnoci, do ktrej si odwoywano;
apologia wolnoci goszona na wielu rnych polach, zaczynajc od wolnoci religijnej
(Reformacja), politycznej (prawa narodw i jednostek naprzeciw monarchii uniwersalnej),
koczc na naukowej i filozoficznej; wyksztaci si take nowy typ indywidualizmu
(jednostka sama poszukujca prawdy) i opr wobec autorytetw;
prostota myli w szczeglny sposb zwrcona przeciw zawiociom i schematyzmowi
scholastyki; postulowano rwnie wiksz realno myli, w opozycji do formalistyki i
aprioryzmu; skupiano si na wiedzy praktycznej, szczeglnie za przyrodoznawstwie.
2) Filozofia i religia niekiedy nawet wbrew swoim intencjom, filozofia odrodzenia
pozostaa zalena od religii, choby przyjmowaa antychrzecijaskie oblicze; filozofia
chrzecijaska zmuszona do obrony nie zakrzepa, a Reformacja wzmoga dyskusje
religijne; w ich obrbie obie strony korzystay z dorobku redniowiecza: katolicy
odwoywali si do tradycji tomistycznej, za protestanci do Ockhama i nominalizmu.
Argumenty przeciw scholastyce filozofia renesansu atakujc scholastyk najmocniej
krytykowaa teje teocentryzm, dogmatyzm oraz racjonalizm, przy czym antydogmatyzm i
antyracjonalizm wystpiy ju w ostatnim okresie redniowiecza:
teocentryzm skupienie na zagadnieniach religijnych skutkowao zaniedbaniem doniosych
spraw doczesnych; dlatego filozofia mniej powinna skupia si na Bogu, a bardziej na
przyrodzie i czowieku;
dogmatyzm postulowano odrzucenie dogmatw w dochodzeniu do prawdy; poszukiwano
metody poznania albo w ogle kwestionowano moliwo poznania; std usposobienie bd
metodologiczne, bd sceptyczne;
racjonalizm pojmowany w sposb charakterystyczny dla redniowiecza prowadzi do
poszukiwania prawdy na drodze abstrakcyjnej, bez ywego i bezporedniego kontaktu z
rzeczywistoci; w zamian za to, w nowej epoce usiowano oprze wiedz bd to na
bezporednim dowiadczeniu, bd to na irracjonalnym stosunku duszy do bytu; std te
bd empiryczny, bd mistyczny charakter filozofii.
Podzia geograficzny filozofii odrodzenia:
Wochy by wczeniejszy, a zarazem bardziej jednolity; zajmowano si gwnie filozofi
przyrody, a podstawowym stanowiskiem by platonizm (odnowiony przez humanistw);
przy tym mia rys poetycki i metafizyczny; zajmujc si wiatem doczesnym, przyrodzonym

pojmowa go spirytualistycznie, odwoujc si do poetyckiej intuicji, wzorowanej na

Platonie
Pnocna Europa obszar obejmujcy Francj, Angli, Niemcy, Holandi i Polsk;
przedmiotem zainteresowania byy tu logika, metodologia, filozofia pastwa i prawa; pod
wzgldem rodkw wyrazu typ ten by bardziej surowy ni typ woski; wiat zewntrzny
pojmowa na sposb naturalistyczny, opierajc si na trzewym rozumowaniu,
zainspirowanym przez stoikw.

I.1Humanizm
Mianem humanizmu zwyko si okrela antropocentryczny pogld na wiat, przejawiajcy si w
szczeglnym zainteresowaniu badaniem czowieka i jego wytworw. W odniesieniu do epoki
odrodzenia mona wydzieli trzy grupy humanistw: filologw, psychologw i teologw.

1) Badania filologiczne okresu renesansu

Filologowie tego okresu na og byli obojtni wobec treci rozwaa cile filozoficznych, ale
przyczynili si do odzyskania znacznej liczby dzie staroytnoci. Nie by to jednak przeom
porwnywalny z dorobkiem XII i XIII wieku. Koniec kocw w okresie odrodzenia odyy
wszystkie najwaniejsze doktryny staroytne: platonizm i neoplatonizm, arystotelizm, stoicyzm,
epikureizm, sceptycyzm, a nawet joska filozofia przyrody. Co istotne, ogromna zmiana pomidzy
filozofi redniowiecza i nowoytn nie bya skutkiem dotarcia do staroytnych rde, a raczej
odwrotnie: zainteresowanie antykiem wynikao ze zmiany pogldw filozoficznych, ktra nastpia
wczeniej. Czsto tak bywao, e pisma staroytne odkryte kilka wiekw temu dopiero teraz
przycigny uwag (np. pisma sceptykw i epikurejczykw).
Donios rol odegrao odkrycie na nowo filozofii stoickiej i sceptycznej, niemal nieobecnych w
redniowieczu. Stoicyzm sta si dla epoki rwnie wanym stanowiskiem jak nauki Platona i
Arystotelesa. O ile tamci popularni byli we Woszech, a szczyt ich wpyww nastpi w XV wieku,
o tyle stoicyzm zaistnia mocno w kolejnym stuleciu na pnocy Europy. Stoicka filozofia przyrody
oraz zmierzajca ku panteizmowi teologia byy zbiene z nastrojami odrodzenia. Sceptycyzm z
kolei powrci w duej mierze za spraw Montaigne'a. W tym przypadku nie chodzio jednak o
wierne odtworzenie pirronizmu, a raczej o wykorzystanie konceptw argumentw dla wasnej
sceptycznej filozofii.

2) Montaigne
Michel de Montaigne (1533-1592) by typem filozofa-amatora, ktry notowa swoje obserwacje
zwizane z yciem oraz wnioski pynce z licznych lektur, szczeglnie sceptykw greckich. Nie
mia ambicji tworzenia caociowych konstrukcji czy systemu. Tym niemniej, odegra znaczc rol
w historii filozofii.

Sceptycyzm

Postawa sceptyczna Montaigne'a bya osobliwego rodzaju, zupenie rna od jego staroytnych
poprzednikw:
niech do teorii nie zajmowa si w ogle tym, co stanowio wczeniej gwne tematy
filozofii: istnieniem Boga, Jego wasnociami, sporami o dusz, etc.; interesoway go
jedynie niezaprzeczalne fakty ycia codziennego, unika za to oglnych teorii, wtpic w
ogle w moliwo ich formuowania;
upodobanie ycia sceptycyzm nie powsta na bazie teorii, ale ycia; nie wynika ze
zniechcenia do wiata i myli, a wanie z docenienia tyche; by przekonany, e
teoretyczne rozwaania s nie tylko nierozstrzygalne, ale take strat czasu; dy do ycia
przyjemnego i spokojnego, bez wdawania si w zbyteczne spory.
Sceptycyzm Montaigne wykazuje pewne cechy zbiene z pniejszym sceptycyzmem Kartezjusza:
obydwa s tylko metod. Dla Kartezjusza bya metoda zdobywania prawdy, dla Montaigne'a
urzdzenia sobie ycia.

Sztuka ycia

Kult ycia naczeln zasad byo: dobr rzecz jest doznawa przyjemnoci; mona jej doznawa
tylko yjc, wic trzeba dba o ycie; byy to motywy epikurejskie; na sam warto ycia patrzy
przy tym z dystansem dostrzegajc, e jest ona zalena od okolicznoci; ycie samo w sobie nie jest
ani dobre, ani ze, jest za to miejscem na dobro lub zo; czowiek powinien wic waciwie urzdzi
swoje ycie; std filozofia jest sztuk ycia: powinna uczy znajdowania miejsca na dobro i
cieszenia si yciem; tak wyrana afirmacja ycia bya nieobecna w filozofii od koca okresu
hellenistycznego.
Niezaleno jest podstaw dobrego ycia; konieczne jest uniezalenienie si od wasnych
namitnoci (bo zniewalaj czowieka), od spoeczestwa (bo nie jest ono warunkiem ycia
dobrego i przyjemnego), a niekiedy nawet przywizania do rodziny i ojczyzny (jeeli staj si dla
nas tyrani); uniezalenienie od mierci polegao dla niego na wyzbyciu si strachu przed ni, cho
z drugiej strony jej wiadomoci tym bardziej pobudza do radoci z ycia.

Naturalizm

Humanizm naturalistyczny interesuje si czowiekiem jako czci przyrody; nie wznosi

czowieka ponad inne istoty yjce, ale te nie ponia go wzgldem nich; cechy czowieka
pochodz jednak nie tylko z samej natury, ale te z cywilizacji, co stanowi sztuczny element;
niekiedy sztuczna istota czowieka przysania naturaln, wytwarzajc sztuczne potrzeby i sztuczne
cierpienia; powrt czowieka do cech naturalnych pozbawi go niektrych sztucznych przyjemnoci,
ale rwnie pozwoli unikn sztucznych cierpie.
Montaigne twierdzi przy tym, e przyroda jako wielka i potna matka - uczy czowieka
przede wszystkim umiaru.

Racjonalizm

Montaigne postrzega wiat, a zwaszcza czowieka, w sposb wzgldnie indywidualistyczny i

wariabilistyczny: kady czowiek jest rny od innych, a nawet rny od samego siebie, bo zmienia

si nieustannie. Pomimo tego, na podstawie potocznego dowiadczenia twierdzi, e rno i

zmienno s ograniczone przez wspln natur ludzk i wsplne ludziom instynkty.
Tolerancja i konserwatyzm ycie ludzi podlega okrelonym prawom, jednak nie s to prawa
niezmienne; stanowi one raczej wyraz zwyczaju ni odwiecznych prawidowoci i
sprawiedliwoci; przysze prawa rwnie stan si z czasem zwyczajami; dlatego naley
wykazywa z jednej strony zrozumienie dla nowinek, ale te nie dy do mieszania w wiecie
nowymi ideami; to czyo si u niego ze swoistym kwietyzmem, ktry wyraa si w przekonaniu,
e nie warto zabija dla idei; idee nie s wane same w sobie, wana jest tylko rzeczywisto.
Rozum miar prawdy by o tym przekonany pomimo osobliwego sceptycyzmu; w estetyce
utosamia pikno z prawd, a w polityce dobro z adem i praworzdnoci.
Stanowisko Montaigne'a w kwestiach filozoficznych byo zupenym przeciwiestwem
redniowiecza, odwoujcego si do chrzecijaskich cnt wyrzeczenia i powicenia. Uwznioli
on czowieka, zachwala doczesno, przyrod, rozum i niezaleno. By to jednoczenie powrt
jednej z twarzy klasycznego wiata staroytnego.
Jednym z kontynuatorw stylu uprawiania filozofii, zapocztkowanego przez Montaigne'a, by
ksi La Rochefoucauld (1613-1680). Jego sceptyczny humanizm mia jednak inne oblicze: nie
stroni od gorzkich wnioskw, ktre formuowa w postaci krtkich, citych maksym. Nie byo u
niego znamiennej dla Montaigne'a pogodnoci i wyrozumiaoci. La Rochefoucauld znalaz
sprzymierzeca m.in. w jansenistach, a w XVIII wieku odwoywali si do niego Wolter i Chamfort.

3) Franciszek Salezy
Franciszek Salezy (1567-1622), biskup genewski, by przedstawicielem humanizmu
chrzecijaskiego, w ktrym take objawiy si pewne tendencje oglne epoki. Koncentrowa si na
sprawach wiary, wyoni si z religijnej koncepcji wiata, ale te mia rys optymistyczny.
Zwizek wiary z yciem religia nie moe by oderwana od ycia, powinna bra pod uwag
yciowe potrzeby; Salezy zwraca uwag na pewn relatywno cnt: oczekiwania co ludzkich
postaw i czynw powinny uwzgldnia sytuacj yciow, zawd, stan; w zalenoci od tych
czynnikw, inne cnoty staj si naczelnymi; koncepcja ta bya wymierzona w moralny rygoryzm,
gosia konieczno obecnoci religii w yciu codziennym czowieka, ale te powinna to ycie we
waciwy sposb uatwia, a nie utrudnia.
Pochwaa ycia objawiaa si w docenianiu pikna i wagi ycia doczesnego; staa w opozycji
wobec nieustannego domagania si pokuty, ascezy, dostrzeganiu wartoci jedynie w yciu
wiecznym.

I.2Giordano Bruno i filozofia przyrody

Filozofia przyrody bya gwnym obszarem zainteresowa filozofw odrodzenia, zajmujc to
miejsce, jakie w redniowieczu przypado kwestiom teologicznym. Miaa ona trojakie rda:

 doktryny staroytne czerpaa ze wszystkich poza sceptycyzmem (nie mia tu zastosowania)

i epikureizmem (jego mechanistyczny charakter nie trafia do umysw uczonych
odrodzenia); uwzgldniaa idealizm Platona, finalizm Arystotelesa, joski dynamizm i
neoplatosk metafizyk, odwoujc si do nich w rnych postaciach, nieraz mieszajc je
ze sob;
tradycja redniowiecza zwalczano schematyczn scholastyk, natomiast czerpano z
mistycyzmu i prdw panteistycznych; gwnym porednikiem by Mikoaj z Kuzy;
niektre doktryny (zwaszcza neoplatonizm) znano nie w postaci oryginalnej, ale
przetworzonej i schrystianizowanej wanie w redniowieczu; wysokie aspiracje filozofii
redniowiecznej wci pozostay ywe: poprzez filozofi przyrody usiowano pozna nie
tylko ziemski wiat, ale i samego Boga poprzez przyrod;
nowe przyrodoznawstwo najwiksze znaczenie miay odkrycia astronomiczne, szczeglnie
Kopernika; nowo zdobyta wiedza przyczynia si do powstania paradoksalnego obrazu
wiata, zupenie rnego od tego, ktry funkcjonowa w redniowieczu i ktry wytwarza
naturalna postawa umysu; do tego obrazu wiata trzeba byo dostosowa pojcia
filozoficzne.
Odmiany:
praktyczna obok poznania przyrody stawiaa sobie rwnie cele praktyczne: zapanowanie
nad przyrod; bya magiczn teori przyrody, rozwijaa si gwnie w pnocnej czci
Europy; do przedstawicieli tej odmiany nalea m.in. Paracelsus, twrca koncepcji zasady
ycia nazywanej archeus;
teoretyczna dya jedynie do poznania przyrody; bya metafizyczn teori przyrody,
rozwijaa si gwnie we Woszech; w jej obrbie wystpiy koncepcje materialistyczna
(mniej popularna, reprezentowana przez Bernardino Telesio) oraz panpsychistyczna
(Giordano Bruno).

Mikoaj z Kuzy
Pochodzcy z pnocnej Europy Mikoaj z Kuzy (1401-1464) doszed do stanowiska kardynaa i
rezydowa we Woszech. W obszarze filozofii przyrody uchodzi za porednika pomidzy
redniowieczem a odrodzeniem. Wywodzi si z krgu neoplatoskiego, ale w swoich pogldach
da wyraz nowym pogldom, ktre stay si znamienne dla epoki nowoytnej.
Gosi doskonao przyrody (uzasadnienie religijne i emanacyjne: przyroda jest wypywem Boga,
explicatio Dei), a zarazem indywidualno (wbrew uniwersalizmowi dawnej filozofii), wzgldno
(wbrew dawnemu absolutyzmowi) i irracjonalno bytu. Twierdzi, e boski byt jest niepojty dla
rozumu, bo skoro z Boga wszystko si wywodzi, to i w Bogu musi by zawarte (zespalaj si w nim
przeciwiestwa i sprzeczne wasnoci).
Poznanie uwaa za ograniczone i stopniowo tylko posuwajce si naprzd, raczej uwiadamiajce
czowiekowi jego niewiedz ni pozwalajce wiedz zdobywa. Od poznania oczekiwa cisoci, a
narzdzie dla tego widzia w matematyce.
Czynna rola umysu umys poznaje rzeczywisto posugujc si zaoeniami.

Filozofia Giordano Bruno

Giordano Bruno (1548-1600) wczy do swojej filozofii elementy zaczerpnite z rnorodnych
nurtw: neoplatonizmu, stoicyzmu, redniowiecznych Arabw (Awicenna, Awerroes), zna

Paracelsusa i Telesia; by rwnie pod ogromnym wpywem teorii kopernikaskich.

Nieskoczono wiata

Bruno wycign ten wniosek z nauk Kopernika, cho sam astronom przed tym si powstrzyma
twierdzc, e wiat jest skoczony i ma soce za swoje centrum. Dla Bruna wiat by
nieskoczony, chocia czowiek moe pozna jedynie jego ograniczon cz. Nieskoczony wiat
nie moe by opisany pojciami ludzkimi, gdy te s formowane adekwatnie do rzeczy
skoczonych.
Podway przez to stary obraz wiata, gdzie przeciwstawione sobie byy niebo i ziemia, rozwaano
kwestie rodka wiata, etc. Wedug Bruna wszechwiat jest zupenie jednorodny, w swojej istocie
trac znaczenie miary, wagi i odlegoci. Zarazem czowiek zosta w ten sposb poniony (jako
rwny najlichszym stworzeniom), ale i wywyszony (rwny rzeczom najwikszym).

Jedno wiata

Jednorodno materia jest tego samego rodzaju zarwno w sferze ziemskiej, jak i niebiaskiej;
czci tej jednorodnej materii s spojone w jedn cao za spraw siy przycigajcej, utrzymujcej
wszechwiat w jednoci; wyobraa on sobie t si jako duchow (na podobiestwo sympatii), a
nie czysto fizykaln.
Monady s to samoistne jednostki, z ktrych skada si wszechwiat; dla Bruna byy minimum
metafizycznym (jak punkt w geometrii i atom w fizyce); kada monada jest inna i niepowtarzalna,
cho jest przy tym czci i obrazem jedynego wiata.
W ten sposb Bruno przywrci hilozoistyczny obraz wiata, ktry czy si z panpsychizmem.

ycie wiata

Panpsychizm pogld wedug ktrego kada czstka wiata jest obdarzona yciem lub te posiada
jaki wewntrzny aspekt; wedug Bruna, duch (dusza, ycie) znajduje si we wszystkim,
wypenia ca materi, cho wypenia j w rnym stopniu; ten duch stanowi prawdziw
rzeczywisto i jest form wszystkiego.
Takie stanowisko jest przeciwiestwem mechanicyzmu. Wszystko, nawet dziaanie martwych
mechanizmw prbowano traktowa na wzr ycia, a wiat jest zespoem si ywych.
Wolno wszystko co ywe, jest wolne, dlatego w przyrodzie panuje wolno; Bruno wysnu std
praktyczny wniosek, i nie mona nikomu narzuca jakichkolwiek ogranicze, czy to materialnych,
czy to duchowych (szczeglnie za w sferze religii).

Harmonia wiata

Istnienie harmonii w wiecie byo dla Bruna pewnikiem. Wnioskowa, e wiat jest harmonijny, bo
jest doskonay, a jest doskonay, bo jest obrazem Boga. Poszczeglne jednostki, z ktrych wiat si
skada s niedoskonae, ale jako cao wiat jest doskonay. Owa doskonao wiata moe by
pocieszeniem dla niedoskonaej jednostki, podobnie jak wieczno wiata ma kompensowa

osobist miertelno.
Przekonanie o harmonijnoci wiata byo typowe dla ludzi tej epoki, nie tylko artystw, ale take
osb z ambicjami naukowymi. Odyy tu staroytne koncepcje pitagorejskie i platoskie.
Istota filozofii Bruna pogld na przyrod:
infinitystyczny nieskoczona
monistyczny jednorodna i zczona w jeden system
dynamistyczny stanowi zesp si ywych
teozoficzny stanowi obraz i objawienie Boga
optymistyczny twr doskonay, harmonijny i pikny.
Taki pogld na wiat przeciwstawia si zarwno supranaturalizmowi, jak i materializmowi.
Nowych koncepcji nie byo tu wiele: bya to w gwnej mierze odwieona doktryna stoicka,
wzbogacona gwnie tez o nieskoczonoci wiata.
Znaczenie Bruna w historii filozofii jest niepodwaalne: jego pojcie jedynego bytu
przeciwstawiao si tradycji arystotelesowskiej (pluralizm, hierarchia sfer wyszych i niszych,
bytw doskonaych i niedoskonaych, etc.). To za otworzyo drog dla jednolitego pojcia
przyrody, cechujcego nowoytne przyrodoznawstwo.
Kontrowersje: Bruno, uywajcy na p poetyckiego rodka wyraania myli i jednoczenie do
dowolnie posugujcy si pojciami, nie przedstawi w sposb atwy do interpretacji kwestii relacji
midzy Bogiem a wiatem. Twierdzi si, e mia bd pogld panteistyczny, bd pojmowa Boga
transcendentnie. Niewykluczone, e nie mia staego pogldu i jego stanowisko byo rne w
rnych etapach ycia. Std teza, i mg on przej od panteistycznego monizmu (istnieje jedna
boska substancja) do indywidualizmu (istnieje nieskoczona ilo indywidualnych substancji).

Tommaso Campanella (1568-1639)

Campanella czerpa przede wszystkim z dorobku Telesia, ale inspirowa go rwnie Bruno.
Zajmowa si filozofi przyrody i filozofi pastwa, a take zagadnieniami epistemologicznymi.
Jego teoria poznania bya zbliona do przyszej koncepcji kartezjaskiej. Twierdzi Campanella, e
spostrzeenia s jedynym rdem wiedzy, ale zarazem s one naszymi stanami wewntrznymi i
informuj one tylko o naszych wasnych przeyciach, a nie o rzeczach zewntrznych. W
odrnieniu od Augustyna widzia w tym jednak nie argument za sceptycyzmem, a przeciwko
niemu. We wasnych przeyciach odnajdujemy najsilniejsze powiadczenie spraw najwaniejszych:
e mylimy oraz e przedmioty zewntrzne dziaaj na nas. Poznajc wasn natur, poznajemy
przez analogi natur rzeczy zewntrznych, a porednio i samego Boga.

I.3Francis Bacon
Francis Bacon (1561-1626) postawi przed sob niezwykle ambitne zadanie opracowania reformy
w caoksztacie nauk, cho swojego gwnego dziea nie zdoa ukoczy. Zamierza dokona
przewrotu w nauce poprzez przedstawienie usystematyzowanej teorii empirycznej. W istocie by

tylko kontynuatorem prdu empirycznego, obecnego w tradycji angielskiej od XIII wieku. Nie ma
jednak wtpliwoci, e przyczyni si do rozwoju metodologii empiryzmu.

Klasyfikacja nauk

Zamierzeniem Bacona byo objcie swym programem caego zakresu nauki (pojmowanej jeszcze
bardzo szeroko, wcznie z poezj), a klasyfikacja miaa by tu wstpem. Zastosowa now,
psychologiczn podstaw podziau: nauki podzieli na trzy grupy wedug majcych im odpowiada
wadz duszy. W ten sposb pamici odpowiadaa historia, wyobrani poezja, rozumowi nauka w
cisym znaczeniu (filozofia).
Filozofia bya najbardziej rozleg dziedzin, majc za przedmiot poznanie oglne, obejmujc
nauk o Bogu, przyrodzie i czowieku, a take filozofi pierwsz, traktujc o podstawowych
pojciach i twierdzeniach:
Bg zakres rozwaa zosta zawony (co nie byo ju nowoci): Bacon wyczy z
obszaru filozofii prawdy objawiony, mogce by wycznie przedmiotem wiary
przyroda wyrni tu filozofi spekulatywn (ma poznawa prawa) i operatywn (ma
stosowa prawa); wedug innej zasady wydzieli metafizyk (jaka jest istota i cel rzeczy) i
fizyk (jak rzeczy s zbudowane i jak powstaj)
czowiek wydzieli tu antropologi (nauka o jednostkach ludzkich; cz jej zajmuje si
ciaem czowieka, cz dusz; w ramach nauki o duszy wydzieli logik i etyk) i
polityk (nauka o spoeczestwach).
Klasyfikacja Bacona ma w pewnym stopniu charakter kompromisowy: wczy on fizyk, ale
pozostawi te (arystotelesowsk) metafizyk. Biorc pod uwag si oddziaywania Stagiryty w
tym zakresie, dzieo Bacona i tak byo znaczce.

Praktyczne cele nauki

Cel praktyczny wiedza powinna suy realizacji praktycznych celw, nie powinna by celem
samym w sobie; takie zadanie, przeciwne ideaowi wiedzy spekulacyjnej sucej samej sobie byo
odejciem od caej tradycji grecko-redniowiecznej, z wyjtkiem krtkiego epizodu pracy sofistw;
wiedza powinna suy czowiekowi w yciu, a temu celowi najlepiej odpowiadao
przyrodoznawstwo, ktre zreszt Bacon ceni najbardziej.
Metoda dowiadczalna wynikaa z celw praktycznych stawianych nauce; rzeczywisto naley
bada poprzez czynne zabiegi, szczeglnie za eksperyment; mniejsz warto ma samo ogldanie
przyrody, kontemplacyjna wiedza i ksikowa uczono.
Opanowanie przyrody byo ostatecznym celem Bacona, do ktrego miaa suy wiedza naukowa;
panowanie czowieka nad przyrod byo take celem alchemikw i magw, ale ich metodami
pogardza; zamierzeniem byo uatwienie czowiekowi ycia poprzez obdarzenie go wynalazkami i
bogactwami; spoeczestwo funkcjonujce w takich warunkach Bacon opisa w swojej utopii
Nowa Atlantyda.

Empiryczna metoda nauki

Budowa nauki od podstaw naley odrzuci dotychczasow metod naukow jako niezdoln do
zapewnienia czowiekowi panowania nad przyrod; Bacon chcia z ca przekazywan tradycj i

erudycyjn wiedz, zaczynajc po tym od podstaw budow nauki dajcej czowiekowi potg.
Zastpienie sylogizmu indukcj przyczyn bezuytecznoci dotychczasowej nauki widzia Bacon
przede wszystkim w stosowanej metodzie logicznej: sylogizmie; w ten sposb wychodzc od
danych zmysowych przechodzi si od razu do najoglniejszych twierdze, by z nich potem
dedukowa dalsze twierdzenia; w ten sposb antycypuje si fakty, zamiast je interpretowa; metoda
indukcji za to pozwala na stopniowe uoglnianie danych zmysowych.
Udzia zmysw i rozumu Bacon by przeciwnikiem sensualizmu; by przekonany, e obie z
wadz umysu (zmysy i rozum) s niezbdne dla indukcji, a adna z nich nie jest wystarczajca dla
osignicia pewnoci wiedzy.
Tak zbudowana metodologia ma podwjne zadanie: ujawni i usun rda bdw (strona
krytyczna) oraz wskaza pozytywne rodki zdobywania dowiadczenia (strona konstrukcyjna).

Teoria zudze

Cz krytyczna metodologii Bacona bya nauk o zudzeniach umysu. Wyrni cztery ich
rodzaje:
zudzenia plemienne s waciwe wszystkim ludziom, bo maj rdo w ludzkiej naturze;
podlega im tak rozum, jak i zmysy; naley do nich: skonno do antropomorficznego i
finalistycznego ujmowania zjawisk, skonno do poszukiwania regularnoci we
wszechwiecie, do gubienia si w abstrakcjach;
zudzenia jaskini aluzja do jaskini platoskiej; maj charakter indywidualny, warunkowane
s przez wychowanie, otoczenie, edukacj;
zudzenia rynkowe s powodowane przez mow; mowa moe wprowadza w bd poprzez
stosowanie wyrazw, ktrym nic nie odpowiada w rzeczywistoci (szczcie,
nieruchomy poruszyciel); problemem jest te niedokadno i wieloznaczno mowy,
ktre to sprzyjaj niejasnoci poj;
zudzenia teatru to hipostazy poj i bdy waciwe dla tradycji filozoficznej; obciaj w
rnym stopniu wszystkich: racjonalistw, empirykw, mistykw, a nawet przyrodnikw.

Teoria indukcji

Konstruktywna cz metody Bacona skada si z eksperymentu (usuwa niedoskonaoci zmysw;

suy ustalaniu faktw; zastpuje w nauce przypadkowe zbieranie dowiadcze) oraz indukcji
(ktra usuwa niedoskonaoci rozumu; suy uoglnianiu faktw; zastpuje sylogizm). Eksperyment
jest podstaw poznania, ale sam nie wystarczy. Same abstrakcyjne uoglnienia rwnie nie s
wystarczajce. Dobrze skonstruowana nauka ma zbiera i przerabia wiedz. Bacon by
przekonany, e to od indukcji zale dalsze losy nauki, dlatego te zajmowa si tym konkretnym
zagadnieniem metodologicznym z du uwag, porzucajc ambicje budowania oglnego pogldu
na wiat.
Indukcja Bacona bya rozbudowana i zoona. Bya nie tyle metod prostego zbierania faktw, co
ich stopniowego uoglniania i znajdowania staych zwizkw.
Zadanie indukcji znalezienie staych wasnoci rzeczy, ktre stanowi ich istot (form);
sformuowanie to jest zupenie zbiene z okrelonym przez Arystotelesa i scholastyk, ktrym
Bacon wypowiedzia wojn; mimowolnie trwa przy wielowiekowej tradycji, a w umyle stale
operowa substancjami i formami.

Znaczenie Bacona:
Bacon postawi sobie za cel zbudowanie programu empirycznej nauki, ktra miaa zastpi
aprioryczn spekulacj. Wynik, jaki otrzyma, by jeszcze na wskro kompromisowy i odwoujcy
si czciowo do tradycji, cho nie umniejsza to jego nowatorstwa w samym sformuowaniu celw
i ich uzasadnieniu. Szczegln jego zasug jest rozwj teorii indukcji, a take przypisanie tej
metodzie nadzwyczajnego znaczenia dla nauki. Bacon oddziaa jednak przede wszystkim ogln
tendencj, a nie konkretnymi wynikami swoich bada.

I.4Naturalny system kultury

W opozycji do tendencji filozofii redniowiecza, objaniajcej rzeczywisto poprzez odwoanie do
czynnikw nadprzyrodzonych, myliciele odrodzenia twierdzili, e za suszne i prawdziwe mona
uzna to, co moe pozna w swoich naturalnych kompetencjach. Dyli do unormowania
wszystkich dziedzin ycia w zgodzie z przyrodzonym rozumem. W ten sposb powsta naturalny
system kultury, obejmujcy religi, moralno, nauk o pastwie i prawie. Obszarem, z ktrego
wypywaa ta myl byy Niderlandy, gdzie filozofowie cieszyli si najwiksz swobod docieka.
Gwnym rdem inspiracji bya staroytna, naturalistyczna doktryna stoicka, w owym czasie
stanowica punkt odniesienia dla tych nurtw filozofii, ktre walczyy o autonomi dla wiedzy i
rozumu. Ze stoicyzmu zaczerpnito teori poj wsplnych, waciwych wszystkim istotom
yjcym, ktry teraz zosta przedstawiony jako fundament racjonalnego i naturalnego poznania.
Najwaniejszymi przedstawicielami tego nurtu byli George Herbert z Cherbury (1583-1648),
twrca wasnej koncepcji religii naturalnej, a take Hugo Grocjusz (1583-1645), odwoujcy si
do pojcia prawa naturalnego.

Podstawy systemu naturalnego

Rozum samodzielnie i niezalenie rozstrzyga o prawdzie; kada mylca jednostka moe i musi
by sdzi prawdy i susznoci, bez odwoywania si do instancji nadprzyrodzonej; nie s potrzebne
tradycja, objawienie, natchnienie mistyczne.
Rozumny charakter wiata prawa wiata odpowiadaj prawom rozumu, dlatego rozum moe je
pozna; ponadto, sdy rozumu s takie same u wszystkich istot rozumnych, dla nich wszystkich
istnieje powszechna prawda; doj do prawdy mona dziki wyczeniu tego, co w mylach jest
indywidualne, zmysowe i przypadkowe, a zachowa to, co powszechne i rozumne.
Wskutek zabiegw usuwania rnic i systematyzacji elementw wsplnych przedstawiono
powszechny system kultury.

Religia naturalna

Jedn z zasad podziau religii w obrbie filozofii religii jest stosunek wiary do rozumu. Wedug
jednej koncepcji religia przekracza kompetencje rozumu, wedug drugiej pozostaje w jego

kompetencji. W ramach drugiej koncepcji wyrnia si religi rozumow zgodn z objawieniem

(zadaniem rozumu jest tylko objani prawdy objawione; tak w scholastyce) oraz rn od niej
(rozum musi samodzielnie, w ramach posiadanych kompetencji, odnale prawdy wiary). Z czasem
dla tej ostatniej odmiany przyja si nazwa deizmu, a w istocie oznaczao to religi
ponadwyznaniow, filozoficzn, o charakterze czysto racjonalnym.
Filip Melanchton (1497-1560) - jeden z gwnych ideologw reformacji, chcia uksztatowa
reformowane chrzecijastwo na wzr religii rozumu.
Herbert z Cherbury (1581-1648) przedstawi dojrzay system religii naturalnej, wyoony w
traktacie O wierze.
Kryterium zgody powszechnej Herbert wychodzi z zaoenie, e czowiek poznaje prawd
rozumem, a rozum poznaje to, co powszechne; aby odnale prawd religijn naley wic z
historycznych systemw religijnych odrzuci to, co odrbne, a zachowa to, co wsplne.
W praktyce Herbert nie postpi zgodnie z przedstawion przez siebie metod (musiaby
przeprowadzi indukcj w oparciu o znajomo rnych religii, jednak nie mia dostatecznej
wiedzy), a wybra z doktryny chrzecijaskiej te prawdy wiary, ktre wydaway mu si zgodne z
rozumem: istnieje istota Najwysza, naley J czci, a najlepszym ku temu sposobem jest cnota i
pobono, a alem mona odkupi grzechy, w kocu za istnieje kara i nagroda w przyszym
yciu. To dla Herberta miay by kryteria sprawdzania objawienia, ktre musiao by z nimi
zgodne, aby zosta uznane za prawdziwe.
Prawdy wrodzone prawdy religii naturalnej s wrodzone, bo s powszechne; musiao wic zosta
wszczepione rozumowi przez natur, a skoro natura jest nieomylna, to i religia naturalna jest
nieomylna.

Prawo natury

W dotychczasowej tradycji filozoficznej prawo (a ponadto te dobro, moralno, ustrj spoeczny)

postrzegane byo na trzy sposoby:
twr boski, konieczne i wieczne;
twr ludzki, umowne, pozbawione koniecznoci, zmienne (tylko niektre pogldy
staroytnych);
twr ludzki o charakterze koniecznym pomimo ludzkiego pochodzenia, prawo ma rdo
w staej i powszechnej naturze ludzkiej; w takim rozumieniu wystpowao u stoikw, a
przede wszystkim u Tomasza z Akwinu, ktry przedstawi rozbudowan koncepcj prawa
natury.
W epoce nowoytnej koncepcja prawa natury zostaa rozwinita przez Jeana Bodina, Jana
Althusiusa oraz Hugona Grocjusza.
Hugo Grocjusz (1583-1645) autor dziea O prawie wojny i pokoju; prawo dzieli na prawo
boskie (ius divinum) i prawo ludzkie (ius humana), a to drugie na prawo stanowione (ius civile) i
prawo natury (ius naturae).
Prawo stanowione jest wytworem historycznym, zalenym od postanowie politycznych; ulega
przemianom pod wpywem zmian spoecznych i politycznych; studiowane powinno by metod
historyczn.

Prawo natury wypywa z natury ludzkiej; jest jedno zawsze i dla wszystkich, bo natura ludzka jest
zawsze ta sama; ma charakter bezwzgldny i nawet Bg nie moe go zmieni; jest przedmiotem
studiw filozoficznych, a nie historycznych; Grocjusz utosami filozofi prawa z teori prawa
natury, co zachowao si jeszcze przez kolejne stulecia.
Podstawy prawa natury spoeczna natura czowieka (za Arystotelesem i Tomaszem) oraz umowa
spoeczna.
Umowa spoeczna Grocjusz wywid j ze spoecznej natury czowieka; ludzie yjc spoecznie
dla zaspokojenia swoich potrzeb towarzyskich oraz dla zabezpieczenia swoich interesw
powouj w drodze umowy zwizek pastwowy; zwizek ten jednak musi odpowiada naturze
czowieka i naturze stosunkw midzy ludmi, co stanowi cechy stae, bdce przedmiotem prawa
natury.
Prawo midzynarodowe prawo obejmuje nie tylko stosunki midzy jednostkami, ale i midzy
narodami; pomidzy nimi rwnie moe zosta zawarta umowa, tak jak midzy jednostkami.
Metody ustalania treci prawa natury:
dedukcyjne wyprowadzanie z natury czowieka jako istoty zarazem rozumnej i spoecznej
indukcyjne wywiedzenie treci prawa powszechnego poprzez zestawienie praw
obowizujcych u poszczeglnych narodw i ustalenie czci wsplnej dla wszystkich;
Prawa stanowione prawo natury stanowi dla nich jedynie ram, za o ich obowizywaniu
decyduje ludzka wola, a nie natura ludzka; prawa ta s zmienne i nie s konieczne; jego
fundamentem jest obowizek dotrzymywania umw i zobowiza (pacta sunt servanda), zasada
prawa natury, na ktrej opiera si prawo stanowione
Kontynuatorzy: wiek XVII nie przynis wielu mylicieli rozwijajcych doktryn naturalistyczn
(jednym z nich by Hobbes), ale prd ten na nowo odrodzi si w okresie Owiecenia. Wwczas
nastpi gwatowny rozwj, majcy przy tym bardziej praktyczne oblicze. Koncepcja natury
posuya wwczas do ataku na tradycj i religi. Uzasadnienie epistemologiczne byo ju jednak
nie racjonalistyczne, a empiryczne.

I.5Francisco Suarez i neoscholastyka

Filozofia epoki odrodzenia miaa usposobienie antyscholastyczne, a sama scholastyka rzeczywicie
przeywaa regres. Wci jednak pozostawaa popularna, a w drugiej poowie XVI wieku, za
spraw zakonu jezuitw doszo do jej odnowienia. Gwnym obszarem prac w tym nurcie bya
Hiszpania, za najwybitniejsz postaci Francisco Suarez (1548-1617).
Punktem odniesienia sta si Tomasz z Akwinu, ktry w XIII wieku by sprawc rewolucji w
filozofii, ale dwa stulecia pniej jego system sta si ostoj kanonu i tradycji. Odtd filozofia
rozwijaa si dwoma torami: nowym, renesansowym oraz tradycyjnym, tomistycznym. Ogln
tendencj wrd jezuitw byo denie do uprzystpnienia i uproszczenia tomizmu, dotychczas
strzeonego surowo przez dominikanw. By to pierwszy w dziejach oficjalnej nauki Kocioa
powrt do tomizmu, drugi nastpi w XIX wieku za spraw nauczania papiea Leona XIII (i nota
bene przynis odrzucenie modyfikacji tomizmu wprowadzonych przez Suareza).

Luis de Molina (1535-1600) wok jego osoby skupia si najbardziej zacieka walka pomidzy
dominikanami a jezuitami w obrbie tomizmu; dotyczya sprawy aski i wolnoci woli ludzkiej;
Molina sformuowa kompromisowe rozwizanie, zakadajce zarwno Bosk przedwiedz, jak i
wolno czowieka, posugujc si przy tym rozbudowanymi i skomplikowanymi dystynkcjami
pojciowymi; teza ta zreszt miaa dalej idce konsekwencje i dotykaa wielu fundamentalnych
problemw teologicznych, jak rwnie samej granicy midzy filozofi a teologi; przeciwko
Molinie wystpi dominikanin Dominik Bennez, zajmujcy sztywne stanowisko i bdcy gotowym
w ogle odrzuci filozofi, pozostajc w obrbie teologii; pogldy Suareza nie budziy zastrzee
cenzury kocielnej, zosta take poparty przez jezuitw; napicie i wzajemne oskarenia o herezj
groziy wrcz schizm; sprawa zostaa rozstrzygnita dopiero po mierci obu gwnych aktorw w
ten sposb, i papie Pawe V uzna tezy obu za zgodne z doktryn Kocioa.

Pogldy Francisco Suareza:

czno ze scholastyk

heteronomiczno filozofia musi by zgodna z doktryn Kocioa i objawieniem

tradycyjne zagadnienia i pojcia przeciwstawianie bytu niekoczonego i skoczonego,
niestworzonego i stworzonego; istnieje Boski byt nieskoczony, za byt skoczony jest
rozumny i ma swoj doskonao dlatego, e jego rdem jest byt nieskoczony, etc.

Odchylenia od scholastyki

Spord tez uznanych w XX wieku przez wadze kocielne za najwaniejsze dla tomizmu Suarez
uznawa zdecydowan mniejszo, gwnie w obrbie psychologii, natomiast jego teoria poznania,
kosmologia, teologia, a zwaszcza ontologia bya inna. Odchylenia te miay rdo w potrzebie
uproszczenia doktryny tomistycznej, jak rwnie zwizaniu myli z dowiadczeniem (odwoaniu do
sfery empirycznej).
Syngularyzm obejmowa zarwno ontologi, jak i epistemologi: nie ma innych bytw ni
indywidualne i konkretne (singularia), a rozum pierwotnie obejmuje tylko te jednostkowe byty
(intellectus singularium), a ogy tylko wtrnie (wedug klasycznego tomizmu rozum poznaje
pierwotnie ogy); ta koncepcja spowodowaa szereg daleko idcych konsekwencji.
zbdne stao si pytanie, skd bierze si indywidualno bytu: z formy czy z materii;
wszystko co istnieje jest indywidualne samo przez si, nic nie nadaje i nie moe nadawa
mu indywidualnoci, bo posiada j od pocztku;
byt jednostkowy nie rozkada si ju na prostsze elementy (istot i istnienie, byt i materi, akt
i potencj); aby istnie realnie, skadniki te same w sobie musiay by jednostkowymi
bytami; podziay takie mona przeprowadza, ale s to jedynie operacje umysu, a nie
wyodrbnianie realnych skadnikw bytu;
odpado oddzielenie istoty rzeczy od istnienia, traktowanych jako realne skadniki bytu; dla
Tomasza dystynkcja ta suya do przedstawienia rnicy midzy Bogiem a stworzeniem;
Suarez odrzuci to rozrnienie jako nieznajdujc podstawy konstrukcj pojciow;
odpado rozrnienie bytu na rzeczywisty i potencjalny, opierajce si na oddzieleniu aktu i
potencji; Suarez twierdzi, e byt potencjalny w ogle nie jest bytem (co nie istnieje
aktualnie, nie istnieje w ogle), Tomasz dziki temu pojciowo uzasadnia rnic midzy
duchem a materi (duch jest czystym aktem, czyst rzeczywistoci, materia jest potencj);

 zmiana pojcia materii dla Suareza bya bytem rzeczywistym i moga istnie sama, bez
formy; dla Tomasza bya bytem potencjalnym, i jedynie skadnikiem bytu;
zmiana w nauce o Bogu Suarez inaczej dowodzi Jego istnienia i wywodzi Jego
wasnoci; najoglniej rzecz biorc, nastpio zblienie natury Boga i stworzenia; Suarez
szuka odrbnoci Boga w Jego samoistnoci i nieskoczonoci, gdy natura wszelkiego
bytu bya dla niego prosta (u Tomasza stworzenie byo zoone z istoty i istnienia, z aktu i
potencji);
koncepcje psychologiczne byy nieodlege od Tomasza, cho i tu Suarez wprowadzi kilka
doniosych symplifikacji; odrzuci rozrnienie rozumu czynnego i biernego, odszed od
intelektualizmu (wola, aby by woln, nie moe w sposb konieczny poda za rozumem).
Suarez uwaa siebie za tomist, ale od doktryny Akwinaty odszed daleko. Celem jego byo
unikanie hipostaz i konstrukcji nie opartych na dowiadczeniu. Nie by nominalist, ale jego
denia byy podobne jak przedstawicieli XIV-wiecznego krytycyzmu.
Dualizm okaza si ostateczn konsekwencj dziaa Suareza w obszarze tomistycznej ontologii,
zreszt zupenie wbrew intencjom jezuity; pojcia istoty i istnienia, aktu i potencji, formy i materii
suyy w scholastyce za czniki midzy wiatami duchowym i materialnym, a po wyrugowaniu
tych dystynkcji wiat rozpad si na dwie czci, pomidzy ktrymi nie byo cznoci.

II.

Filozofia XVII wieku

Oglna charakterystyka filozofii XVII wieku:

1) Okres wielkich systemw filozofia tego stulecia bya w wikszym stopniu pozytywna, w
odrnieniu od okresu renesansu, gdzie skupiano si w duej mierze na polemice ze
redniowieczem; bya zarazem bardziej samodzielna od filozofii odrodzenia, jak te bardziej
zwizana ze redniowieczem: stosujc nowe metody i uzyskaa nowe wyniki, ale
podejmowaa stare zagadnienia; zaja si na powrt metafizyk, szukajc miejsca tak
przyrody, jak i Boga;
2) Zainteresowania teoretyczne filozofia czerpaa teraz swoje zagadnienia gwnie z nauk
matematycznych (w tym matematycznego przyrodoznawstwa); kadziono nacisk na mocny
fundament epistemologiczny nowych doktryn, a tej podstawie budowano metafizyk
(Kartezjusz, Malebranche, Leibniz); teoria poznania opieraa si na rnych wariantach
racjonalizmu, od naturalistycznego do supranaturalistycznego;
3) Gwne stanowiska odziedziczone w postaci zreformowanej przez jezuitw scholastyki i
spekulatywnego, schrystianizowanego neoplatonizmu oraz nowe, oparte na dorobku
systematykw i metodologw, wywodzce si z tej samej epistemologicznej i
racjonalistycznej podstawy.

II.1 Galileusz
Galileusz by przede wszystkim uczonym przyrodnikiem, twrc nowoytnej mechaniki i
astrofizyki, ale zapisa si take dokonaniami stricte filozoficznymi. By tym typem naukowca,
ktry w swoich badaniach siga podstaw nauki i dokonuje w tym obszarze krytycznej refleksji.
Jego poprzednikami byli redniowieczni okhamici, odcina si od arystotelizmu, natomiast mia
styczno z tradycj platosk, kadc nacisk na matematyczne i aprioryczne czynniki w tworzeniu
wiedzy.

Wiedza dowiadczalna

Zdaniem Galileusza, wiedza musi by oparta na dowiadczeniu. By on przeciwnikiem

rozwizywania zagadnie przyrodniczych samymi tylko metodami logicznymi (co wymiewa u
wielu wspczesnych mu uczonych uniwersyteckich). Twierdzi przy tym, i wiedza nie moe by
tylko prostym zbieraniem faktw samo ich nagromadzenie nie tworzy jeszcze wiedzy, bo fakty te
musz by przetworzone przez rozumowanie. To rozumowanie musi by przeprowadzane w
oparciu o dane pochodzce z dowiadczenia.

Wiedza matematyczna

Mierzenie przyrody nauka moe mie charakter cisy tylko wtedy, kiedy jej przedmiot (przyroda)
bdzie moliwy do zmierzenia; dlatego naley zjawiska przyrodnicze podda analizie i odnale te
skadniki, ktre mona podda mierzeniu; ze skadnikw tych nauka, w drodze syntezy,
odbudowuje zjawiska; metody analizy i syntezy Galileusz nazywa rezolutywn i kompozytywn.
Matematyczne przyrodoznawstwo ksztat i ruch to dwa skadniki zjawisk stanowice podstaw
nauki cisej i one s jej waciwym przedmiotem; dziki temu wyabstrahowaniu nauki
przyrodnicze mog przybra matematyczn posta; byo to przeciwiestwo czysto fizykalnego
postrzegania przyrody przez arystotelikw, ktrzy twierdzili, e matematyczna ciso jest
niedostpna rzeczom przyrodzonym.
Matematyczne przyrodoznawstwo opiera si na dwch typach zda:
hipotetycznych zdaniach matematycznych
egzystencjalnych zdaniach empirycznych
Eksperyment by dla Bacona podstaw caej nauki, za dla Galileusza tylko jej czci, ktra musi
zosta uzupeniona rozumowaniem matematyczno-dedukcyjnym. Zwizki konieczne pomidzy
zjaiwiskami nie opieraj si na wiedzy dowiadczalnej, a maj charakter aprioryczny, dany
czowiekowi w punkcie wyjcia jako subiektywny dodatek do obiektywnych czynnikw
matematycznych.
Subiektywno jakoci zmysowych w przypadku niektrych rodzajw wrae zmysowych jest
oczywiste, e s wywoywane przez ksztat i ruch rzeczy; ten pogld zosta przywoany po raz
pierwszy od czasw Demokryta.

Wiedza o zjawiskach

Odejcie od tradycji arystotelesowskiej byo wynikiem zmiany przedmiotu bada naukowych i

zmiany zada stawianych nauce; Galileuszowi nie chodzio ju o to, aby znale istot, czyli
prawdziw natur substancji, by potem w drodze dedukcji wnioskowa o jej wasnociach;
zrezygnowa on z wnikania w natur rzeczy, z jednej strony redukujc aspiracje nauki, ale
zarazem czynic nauk bardziej praktyczn i zdoln do formuowania pewniejszych wnioskw; dla
Galileusza wystarczajca bya ju moliwo poznania niektrych tylko cech i waciwoci
substancji.
Badanie zjawisk ma na celu poznanie stosunkw zachodzcych pomidzy zjawiskami i
sformuowanie powszechnych praw, jakie zjawiskami rzdz; dawny program nauki by
niemoliwy do zrealizowania (nie ma nawet adnej metody, by bada prawdziw istot rzeczy),
przez co czyni nauk fikcyjn; badanie zjawisk pozwala na skromne, ale rzetelne postpy.

Wiedza przyczynowa

Prawa przyczynowe powinny stanowi gwny przedmiot bada naukowych; wczeniejsza nauka
zajmowaa si celowoci w przyrodzie, przyjmujc posta finalistyczn (celowe jest bd to, co
odpowiada czowiekowi, bd to, co jest doskonae); Galileusz zreszt nie podwaa tezy o
celowoci, doskonao i harmonijnoci wiata, a twierdzi jedynie, e badanie tej tezy nie naley
do kompetencji nauki.

II.2 Kartezjusz
Rene Descartes (1561-1650) tworzc swj system dokona jednej z najwikszych rewolucji w
historii filozofii. T postrzega w tradycyjny sposb, jako nauk uniwersaln, ktrej korzeniem jest
metafizyka, pniem fizyka, a gaziami nauki szczegowe (medycyna, mechanika, etyka).
Zapisa si dokonaniami we wszystkich tych obszarach.
Ambicj Kartezjusza byo cakowite zerwanie z dotychczasow tradycj filozoficzn, uznawan
przeze za bezwartociow, a nastpnie budowa od podstaw zupenie nowego systemu. Z tradycj
by jednak bardziej zwizany, ni sam sdzi. W metafizyce zajmowa si tymi samymi
zagadnieniami, co klasyczna scholastyka, a przedstawione rozwizania problemw bliskie byy
augustynizmowi (sam Augustyn, Bonawentura, Duns Szkot). Ju u Augustyna znale mona:
subiektywistyczny punkt wyjcia filozofii (cogito ergo sum), koncepcj Boga, szukanie rda
wiedzy o Bogu, prymat woli i koncepcja wolnoci, woluntarystyczn teori sdu. Z kolei cz
koncepcji epistemologicznych pojawia si wczeniej u okhamistw (np. nieograniczona wolno
Boga).

1) Metafizyka

Metoda

Brak metody zdaniem Kartezjusza by gwn przyczyn tego, e nauka utkna w martwym

punkcie; znalezienie metody stao si najwaniejszym zadaniem, jakie przed sob stawia; chodzio
mu jednak nie o metod, ktra uatwi zdobywanie wiedzy, ale ktra zapewni jej niezawodno;
miar niezawodnoci miaa by jasno i wyrano wiedzy (co jest jasne i wyrane, jest pewne);
wiedza dotychczasowa (poza matematyk) taka nie bya, gdy zawodna bya zarwno scholastyka,
jak i zbieranie wiadomoci faktycznych, dostarczanych przez dowiadczenie.
Metoda analityczna miaa zastpi sylogizm, a jej zalet miaa by prostota; stosowana bya
arytmetyce, Kartezjusz dostosowa j do geometrii i liczy na to, i uda si j wykorzysta w innych
naukach.
Matematyczne ujcie zjawisk ideaem Kartezjusza byo opracowanie metody, ktra
gwarantowaaby naukom szczegowym pewno uzyskiwan w matematyce; ta jest moliwa
dziki temu, e matematyka rozwaa jedynie wasnoci ilociowe; std naley wszystkie nauki
ograniczy do rozwaa ilociowych, a w ten sposb da si uj przestrze i ruch; Kartezjusz
zmierza do tego, aby wszystkie wasnoci wywie z ksztatu i ruchu, a wic do geometrycznego i
mechanicznego badania przyrody.
Nauka powszechna koncepcja nauki Kartezjusza, opierajca si na metodzie analitycznej i
matematycznym ujciu zjawisk, miaa obowizywa we wszystkich naukach; ta racjonalna,
analityczna i matematyczna nauka powszechna miaa ujmowa w jednym systemie ca wiedz o
wszechwiecie.

Sceptycyzm metodyczny

Swoj metod Kartezjusz zamierza stosowa nie tylko do nauk szczegowych, ale take do
oglnych rozwaa metafizycznych. Tu rwnie chodzio o znalezienie twierdzenia bezwzgldnie
pewnego, niezawodnej przesanki do dalszych rozumowa.
Sceptycyzm u Kartezjusza przyj szczegln posta, bowiem by punktem wyjcia; szuka
twierdzenia, ktre oprze si wszelkim wtpliwociom i bdzie gwarantem pewnoci twierdze z
niego wywiedzionych; dlatego zastosowa wszystkie argumenty sceptyckie;
Twierdzenia o istnieniu te w szczeglnoci poddane zostay badaniu przez Kartezjusza; aby
uzyska pewno co do ich realnoci przyjmowa, i mog one by tylko ideami (idealizm
metodyczny).
Typy argumentw sceptyckich:
zudzenia zmysw
brak wyranej granicy midzy jaw a snem
moliwo wprowadzania czowieka w bd przez potniejsz istot.
Dwa pierwsze argumenty pozwalay zakwestionowa wiedz o rzeczach zewntrznych, trzeci
podwaa nawet prawdziwo zasad matematycznych.

Cogito ergo sum

Cogito ergo sum argumenty sceptyckie nakazyway wtpi w realno wszelkich przedmiotw,
ale zarazem to wtpienie stao si podstaw pewnoci; jeli wtpi, to myl, a wic: myl istnieje;
myl moe by snem czy bdem, ale samo mylenie jest niewtpliwe; nie jestemy pewni istnienia
rzeczy zewntrznych, ale jestemy pewni wasnego mylenia.

Zwrot podmiotowy Kartezjusz wykaza, i fundamentu pewnoci nie naley szuka w wiecie
zewntrznym, ale w czowieku, nie w przedmiocie, ale w podmiocie, nie w materii, a w
wiadomym duchu.
Rozumowanie takie nie byo obce niektrym wczeniejszym filozofom, ale nikt nie wyoy tej
kwestii w sposb podobnie metodyczny i przekonujcy. Nastpio wyrane oddzielenie myli i
wiata materialnego, myl zostaa wywyszona ponad materi, co miao dalekosine skutki dla
caej filozofii.
Istnienie jani wynika bezporednio z istnienia myli, bo skoro myl istnieje, to musi istnie
podmiot mylcy; ja mylca, czyli dusza, istnieje choby nawet ciao byo zudzeniem; dlatego
dusza jest niezalen substancj;

Istnienie Boga i istnienie cia

Ustalajc istnienie jani i uznajc to za punkt wyjcia, otwarta pozostawaa kwestia, czy istnienie
innych bytw (Boga i wiata materialnego) moe sta si rwnie pewne. Istnienie rzeczy
zewntrznych nie budzio wtpliwoci mylicieli staroytnych, dla Kartezjusza za nawet i to
wymagao dowodu. Twierdzenie to nie opierao si argumentom metodycznego sceptycyzmu, ale
Kartezjusz wywid ze swojej niezawodnej przesanki, tj. istnienia jani.
Istnienie Boga:
ja, jako niedoskonaa, nie moe istnie sama przez si, lecz musi mie przyczyn;
ostateczna przyczyna musi by doskonaa, a wic jest Bogiem;
istnienie Boga wynika z samej idei, jak mamy o Bogu; jest to idea doskonaa, a skoro
skutek nie moe by doskonalszy od przyczyny, wic ja ludzka nie moe by przyczyn
tej idei; to nie czowiek wytworzy ide Boga, a zostaa ona zaszczepiona czowiekowi w
umyle przez istot doskona; skoro wic posiadamy ide Boga, to istnieje Bg, ktry t
ide w naszym umyle wytworzy.
Dowd drugi by wzgldnie oryginalny, ale na og jego dowody szy po linii Augustyna i Anzelma.
Odrzuca za to dowody Tomasza, gdy te opieray si na zaoeniu realnoci wiata materialnego, a
Kartezjusz twierdzi, e to naley udowodni dopiero po ustaleniu istnienia Boga.
Istnienie wiata materialnego zostao dowiedzione w sposb oryginalny, ale po linii cakowicie
augustyskiej: posiadamy naturaln skonno do uznawania realnoci cia, co jest jedynie
skonnoci naszego umysu, a wic moe by zudzeniem; jednak twrc ludzkiej natury jest
doskonay Bg, ktry jako doskonay nie mgby nas wprowadza w bd; zatem istnienie wiata
zewntrznego nie jest pewne bezporednio, ale gwarantowane przez doskonao Boga.

Przymioty tego, co istnieje

A. Bg gwnym Jego przymiotem ma by nieskoczono; poprzez analiz nieskoczonoci i w

drodze analogii do rzeczy skoczonych mona wywie Jego wasnoci; wynikiem bya
woluntarystyczn koncepcja, wedle ktrej Bg jest przede wszystkim wol, ktra jako jedyna z
wadz duchowych jest nieograniczona; wolna wola u istoty nieskoczonej nie moe by niczym
ograniczona (ani prawd, ani dobrem); doprowadzio to do subiektywizmu (Duns Szkot, Ockham):
nie ma rzeczy dobrych samych przez si ani twierdze prawdziwych samych przez si, a prawdziwe
i dobre s tylko wskutek wyroku Boga; to niezamierzony przez samego Kartezjusza punkt dojcia.

B. Dusza gwnym jej przymiotem jest wiadomo (okrelana przez Kartezjusza myleniem);
obejmowaa ona wszystkie funkcje psychiczne, cznie z wol i uczuciem; poza tym, adne
wasnoci cielesne nie s w stay sposb zwizane z dusz.
Nowa koncepcja duszy pogld Kartezjusza stanowi to zerwanie z tradycj greck, gdzie dusza
bya czynnikiem ycia, teraz za staa si wycznie czynnikiem myli; Grecy dzielili rzeczy na
ywe i martwe, a wiadomo bya jednym z objaww ycia; od czasu Kartezjusza dzielono istoty
na wiadome i niewiadome; dla staroytnych dusz posiadaa istota ywa, dla nowoytnych
wiadoma; novum byo przekonanie, e wiadomo jest czynnikiem zupenie odrbnym i nie ma
cigoci pomidzy czynnociami organicznymi i psychicznymi; ycie zostao przesunite do sfery
przedmiotw materialnych, stao si procesem czysto materialnym; dusza, nie majc poczenia z
yciem, nie miaa te ju poczenia z ciaem; skutkiem tego by radykalny dualizm duszy i ciaa.
C. Ciaa ich podstawowym przymiotem jest rozcigo; do wasnoci cia nie zalicza ich jakoci
zmysowych, bdc przekonanym o ich subiektywnoci; z tego zaoenia wynika szereg
konsekwencji:
nieskoczona podzielno ciaa nie skadaj si wic z atomw, te bowiem s ju
niepodzielne; teoria atomizmu powrcia w epoce nowoytnej, czc si z koncepcjami
mechanistycznymi, jednak Kartezjusz j odrzuci;
ruch jest jedyn postaci zmian w ciaach jedynymi realnymi wasnociami cia s
wasnoci przestrzenne, std ciaa mog podlega tylko zmianom przestrzennym; ciaa
posiadaj tylko wasnoci geometryczne i ulegaj tylko zmianom mechanicznym; jakoci i
zmiany jakociowe s tylko reakcjami naszych zmysw; dlatego zjawiska s ruchami;
brak wasnoci dynamicznych cia wynikao to z zaoenia, e ciaa nie posiadaj innych
wasnoci ni rozcigo; nie s zaopatrzone w siy, a wic nie maj zdolnoci wytwarzania
ruchu; skoro poruszaj si, to ruch jest im udzielony z zewntrz; ruch nie moe pochodzi z
duszy (jej przymiotem jest tylko mylenie), wic zosta udzielony przez Boga; ilo ruchu
we wszechwiecie jest staa (prawo zachowania ruchu), bo ciaa nie mog ani zahamowa,
ani wzmc ruchu nadanego im z zewntrz.
Teoria mechanistyczna bya stosowana przez Kartezjusza bez ogranicze, pojmujc ycie jako
proces czysto mechaniczny, powodowane przez materialne impulsy, wytwarzane we krwi;
zwierzta byy dla niego maszynami i tak interpretowa ich zachowanie; teoria Kartezjusza zastpia
dynamistyczn koncepcj scholastyczn (opart na samorzutnoci si i celw); wiat sta si przez
uboszy, ale te prostszy i atwiejszy do opracowania naukowego.

Dualizm duszy i ciaa

Dusza i ciao stay si w konsekwencji dwiema odrbnymi substancjami o zasadniczo rnych

naturach. Ciao: rozcige i pozbawione wiadomoci, dusza: wiadoma i pozbawiona rozcigoci.
Nie tylko ciaa nieorganiczne, ale te zwierzta s maj natur wycznie cielesn, nie posiadajc
duszy.
Czowiek stanowi jedyny wyjtek we wszechwiecie, gdzie ciao spotyka si z dusz; ciao
ludzkie jest zreszt takim samym automatem jak zwierzce, ale w tym ciele mieszka dusza;
wczeniejsze zaoenia nakazyway twierdzi, e dusza nie moe oddziaywa na ciao, a ciao na
dusz, cho jednoczenie nie da si zaprzeczy, e wzajemne oddziaywanie zachodzi; Kartezjusz
przedstawi rozwizanie kompromisowe, ktre nie byo przekonujce, a kwestia relacji midzy
dusz a ciaem staa si przedmiotem rozwaa nastpcw.

Dualizm w ogle by charakterystyczn cech filozofii Kartezjusza. Unika zbliania sfer ducha i
materii (w tym czenia filozofii przyrody z filozofi ducha), rozdziela take filozofi i religi.
Miao to konsekwencje dla dalszego rozwoju filozofii: dualizm, usuwajcy wszelk interwencj si
duchowych z rozwoju cia, umoliwi czysto mechanistyczne przyrodoznawstwo, z drugiej za
strony, przez eliminacj czynnikw materialnych z rozwaania zjawisk psychicznych, przyczyni si
do rozwoju psychologii.

2) Epistemologia i psychologia

Rozum a zmysy

Rozum jest miar poznania, a pewne jest to, co rozum uzna za jasne i wyrane.
Zmysy nie stanowi drugiej, rwnorzdnej z rozumem instancji; s przydatne do ycia, ale nie do
poznania; maj sygnalizowa, co jest odpowiednie, a co szkodliwe dla czowieka, ale nie wskazuj
nigdy prawdy; maj znaczenie wycznie praktyczne, a funkcj poznawcz peni wycznie rozum;
nie s te pocztkiem poznania, do ktrego nawizuje rozum; s tylko sposobnoci dla
uwiadomienia sobie przez rozum wrodzonych idei.

Idee wrodzone

Przedstawienie odnajdywane w umyle:

wrodzone stae i niezawodne
pochodzce z zewntrz (nabyte)
skonstruowane przez samego czowieka
Natywizm teza o istnieniu wrodzonych idei; u Kartezjusza by to wynik dualizmu: skoro ciao nie
moe oddziaywa na dusz, to poznanie musi by samorzutnym dziaaniem duszy.
Wasnoci idei wrodzonych:
nie s wynikiem dziaania na umys przedmiotw zewntrznych
nale do umysu jako jego wasno
s niezalene od woli
s proste
s jasne i wyrane (bo to, co naley do umysu nie moe by dla niego niejasne)
Przedstawienia wrodzone nie musz by stale obecne w umyle wrodzona jest tylko dyspozycja
do pewnych przedstawie, zdolno wytwarzania ich przez umys; to ju przesdza o ich staoci.
Niezawodno zostay wpojone przez Boga, towarzyszy im wiato naturalne, ktre przesdza o
ich prawdziwoci; waciwym ich gwarantem jest wic Bg; za to idee nabyte s tylko wynikiem
przypadkowego dziaania rzeczy zewntrznych na umys i dzieem omylnych ludzi; w ten sposb
dalekim echem odbi si augustyski iluminizm.

Prawda i bd. Rozum i wola

Przeycia:
bierne gdy czowiek przedstawia co sobie, gdy ma jakie idee
czynne gdy czowiek sdzi (twierdzi lub zaprzecza), dokonuje aktw
Fasz/bd czowiek nie moe popeni bdu, zachowujc si biernie; mona by w bdzie tylko
zachowujc si czynnie (twierdzc lub zaprzeczajc); faszywa nie jest idea chimery, cho nic w
rzeczywistoci temu nie odpowiada; bd lub fasz pojawi si wtedy, gdy czowiek wyraa sd, i
idei chimery odpowiada istota rzeczywista.
Sd ma charakter zoony: bierze w nim udzia rozum i wola, obie podstawowe zdolnoci umysu;
rozum posiada jedynie zdolno przedstawiania, natomiast nie naley do niego twierdzenie lub
zaprzeczanie, ktre jest zdolnoci woli (zdolnoci dokonywania aktw); dlatego sd nie jest
aktem czysto intelektualnym, lecz aktem decyzji; przywoane przedstawienie chimery nie jest
faszywe, bo na jego podstawie moemy zdecydowa zarwno, e temu przedstawieniu odpowiada
realny przedmiot (sd faszywy) lub te nie odpowiada aden (sd prawdziwy); prawda i fasz s
spraw uznania lub odrzucenia, to wola znajduje prawd lub popada w fasz teoria
woluntarystyczna.
rda bdu wola ludzka jest nieograniczona, a rozum ograniczony; jeeli wola utrzymuje si w
granicach, w ktrych rozum daje podstaw do sdw, to wtedy nie moe mija si z prawd; gdy
przekracza t granic i wydaje sd tam, gdzie nie siga rozum, wwczas wpada w bd; wolna wola,
dana czowiekowi przez Boga, jest zatem podstaw moliwoci bdu teoria indeterministyczna.

Afekty

Przedstawienia:
1) ktre dusza odnosi do przyczyn zewntrznych
2) ktre dusza wywodzi z samej siebie
Afekty s wywoywane przez przedmioty zewntrzne, a bezporednio przez siy yciowe,
znajdujce si we krwi; to afekty pobudzaj dusz do dziaania; zrnicowane afekty zredukowa
do szeciu podstawowych, pierwotnych: podziwu, mioci, nienawici, podania, radoci i smutku,
ktrych czynnikami s popdy (np. popd do ucieczki jest czynnikiem, a nastpstwem afektu
strachu).
Ujcie utylitarystyczne afekty s celowymi urzdzeniami, normalnie skaniajcymi ludzi do tego
co uyteczne i odwodzce od tego, co szkodliwe; mog sta si ze, jeeli wzbudzaj nadmiern
skonno do pewnych dbr przy zaniedbywaniu innych; dlatego naley kontrolowa afekty i
utrzymywa je w granicach uytecznoci.

Gwne tezy kartezjanizmu:

Metodologia: zasada badania metody przed badaniem rzeczy; kryterium jasnoci i wyranoci w
poznaniu; metoda analityczna w matematyce; program powszechnej wiedzy racjonalnej,
zbudowanej na wzr matematyki; metoda fikcyjnego sceptycyzmu jako sposb znalezienia wiedzy
niezawodnej.

Metafizyka: dualizm Boga i stworzenia, czyli substancji nieskoczonej i skoczonej; dualizm

substancji mylcej i rozcigej; nieograniczona wolno Boga i wolno woli ludzkiej.
Filozofii przyrody: mechanistyczne
nieatomistyczna teoria budowy materii.

pojmowanie

materii,

nie

wyczajc

organicznej;

Epistemologia: znalezienie pewnoci w samowiedzy; natywistyczna teoria idei; woluntarystyczna

teoria sdu; teoria wiata naturalnego jako teologiczne uzasadnienie wiedzy.
Najwaniejsze koncepcje Kartezjusza:
1) jasno i wyrano idei jako kryterium pewnoci,
2) program sprowadzenia wszelkiej wiedzy do typu matematycznego,
3) zdobywanie wiedzy pewnej okln drog przez sceptycyzm,
4) dualizm myli i materii,
5) mechanistyczne traktowanie cia.
Kartezjusz a myl redniowieczna:
Uznawany za ojca filozofii nowoytnej Kartezjusz szeroko nawizywa do redniowiecza,
natomiast prawie zupenie obca bya mu tradycja staroytna. Zagadnienia i oglna postawa zbiene
byy z deniami scholastykw, chocia pomija te wtki scholastyki, ktrych pojawienie si byo
wynikiem recepcji myli staroytnej. Rozwija za to wtki swoicie redniowieczne i
chrzecijaskie, bdc bliszym Augustynowi i Szkotowi ni zauroczonemu antykiem Tomaszowi.
Od scholastykw tym rni si Kartezjusz, e stare problemy rozwizywa w znacznie prostszy
sposb. Jego zasug by take powrt do budowania caociowego systemu filozoficznego, co
zostao zarzucone po XIII wieku, a dla filozofii XVII stulecia znw stao si cech
charakterystyczn. Wprowadzi przy tym szereg nowych idei, a ponowne zainteresowanie
metafizyk odezwao si take w tych krgach, ktre wczeniej dyy do jej odrzucenia.

Pierre Gassendi (1592-1655)

Ten wszechstronny filozof i naukowiec wykazywa denia podobne do Kartezjusza, majc przy
tym kompetencje do odegrania w historii filozofii podobnej roli, jak tamten. By przeciwnikiem
filozofii uprawianej w duchu arystotelesowskim i scholastycznym, chcia zerwa z dotychczasow
tradycj i skierowa filozofi na nowe tory. Podobnie jak Kartezjusz, pozostawa cakowicie lojalny
wobec Kocioa.
Epikureizm ta atomistyczna filozofia miaa by wzorem dla reformy Gassendiego (Kartezjusz
odrzuca jakiekolwiek wypracowane wczeniej wzory); nie odnawia on caego systemu, a wyj
tylko atomistyk prbujc wykaza, e moe by zgodna z nauk Kocioa; m.in. odrzuci tezy o
odwiecznoci atomw i materialnej duszy (atomy s stworzone i wprowadzone w ruch przez Boga,
a dusza rozumna jest niematerialnym duchem); Gassendi by pierwszym tak znakomitym i
wpywowym obroc atomistyki od czasw staroytnoci.
Krytyka Kartezjusza dotyczya m.in. idei wrodzonych, dualizmu duszy i ciaa, pojmowania
zwierzt jako automatw; jego argumenty byy na og celne, ale te sam nie potrafi przedstawi
wasnych, przekonujcych propozycji pozytywnych.

II.3 Pascal
Gwn zasug Blaise'a Pascala (1623-1662) byo zbudowanie na fundamentach kartezjanizmu
filozofii praktycznej, podejmujcej zagadnienie etyczne i religijne. Nie stworzy caociowego
systemu, od racjonalizmu przez sceptycyzm doszed do mistyki, za jego irracjonalizm oddziaa
szeroko w przyszych epokach.
Inspiracje:
Pascal by filozoficznym nastpc Kartezjusza, ale pozostawa take pod silnym wpywem
jansenizmu (prd religijny dcy do przywrcenia chrzecijaskiego ducha poprzez powrt do w.
Augustyna). Std te to idee augustyskie wziy gr w pniejszym okresie ycia Pascala.
Pocztkowo zajmowa si logik i metodologi w duchu kartezjaskim, czego lady pozostay u
niego do koca. Pomidzy Kartezjuszem a Pascalem uksztatoway si finalnie trzy zasadnicze
rnice:
Kartezjusz zajmowa si gwnie teologi i metodologi, interesowa go Bg i metoda, a
odnosi si w tym do augustynizmu i racjonalizmu; Kartezjusz potrafi te czynniki godzi, u
Pascala nastpi pomidzy nimi rozam;
Kartezjusz godzi metafizyk ze sceptycyzmem, ktry suy mu jedynie jako narzdzie do
oczyszczenia umysu i utorowania drogi metafizycznej filozofii; Pascalowi za to sceptycyzm
uniemoliwi budow dogmatycznego systemu;
kwestie etyczne wystpoway u Kartezjusza na marginesie gwnych zainteresowa,
natomiast u Pascala stay na centralnym miejscu;

Bezradno rozumu

Kartezjaski punkt wyjcia Pascal stawia wiedzy te same wysokie wymagania co Kartezjusz i
inni racjonalici, postrzegajc przy tym geometri za wzr wiedzy; doszed do wniosku, e adna
wiedza nie spenia takich wymaga, a geometria nie daje rozwizania spraw najwaniejszych (nie
pozwala pozna nieskoczonoci, nie rozwizuje problemw etycznych i religijnych); kryteria
jasnoci i wyranoci rwnie nie przynosiy adnej pomocy.
Odmienno od Kartezjusza przyczyn zwtpienia Pascala byo to, e kartezjask metod
zastosowa ju nie do zagadnie teoretycznych, a praktycznych (poszukiwanie szczcia i
zbawienia); swoje przekonanie o nieskutecznoci metody rozcign take na sfer teoretyczn, a za
tym poszo potpienie wszelkiej wiedzy jako prnoci i szalestwa.
Bieguny skrajnego racjonalizmu postawienie wiedzy rozumowej bardzo wysokich wymaga
metodologicznych moe prowadzi do dwch skrajnych stanowisk: bd przekonania o zdobyciu
(lub tylko moliwoci zdobycia) wiedzy absolutnej, bd przekonania o tym, e nie posiadamy
adnej wiedzy; do pierwszego stanowiska zbliony by Kartezjusz, do drugiego Pascal.
Sceptycyzm u Pascala by wynikiem racjonalizmu; nie zadowala si (jak empiryci) samym tylko
gromadzeniem faktw, bowiem poznanie wymaga zrozumienia; dlatego stwierdzi w kocu, e nie
ma nic tak zgodnego z rozumem jak wyparcie si rozumu, dochodzc do zwtpienia zupenego;
Pirrona doprowadzio to do uspokojenia, Pascala do rozpaczy.

Porzdek serca

Wyjciem ze zwtpienia nie by dla Pascala rozum, a serce, rozumiane jako waciwa
czowiekowi zdolno poznawania rzeczy nadprzyrodzonych.
Porzdek serca jest odrbny od porzdku rozumu, ktry jest uznawany przez uczonych za jedyny;
serce ma swoje racje, ktrych rozum nie zna.
Fideizm i mistycyzm dla Pascala sceptycyzm by tylko etapem, za punktem dojcia mistyczna
intuicja, uczuciowa natura poznania; w kocu konieczne jest poddanie si wierze i autorytetowi
religijnemu; nawet jeeli wiara miaaby ogupia, to i tak jest jedyn moliwym wyjciem, bo
rozum jest niezdolny do poznania; Pascal twierdzi, e trzeba by geometr, pirronist i pokornym
chrzecijaninem, czyli stawia wiedzy wysokie wymagania, przekona si o tym, e rozum nie
moe im sprosta, a w kocu podda si objawieniu.
Zakad Pascala nie by dowodem na istnienie Boga w sensie cisym, gdy Pascal nie prbowa
dowodzi wprost istnienia Boga, ani nawet takiego prawdopodobiestwa, a jedynie przedstawi, co
czowiekowi bardziej si opaca: wiara czy niewiara; by to dowd probabilistyczny
(rozumowanie oparte na prawdopodobiestwie) i eudajmonistyczny (oparty na oczekiwaniu
szczcia).

Porzdek dbr

Za Kartezjuszem wyranie oddziela Pascal Boga i stworzenie, wiadomo i materi, ale traktowa
je nie jako rne rodzaje bytu, a rne dobra, przedmiot wyboru, a nie poznania (ujcie
moralistyczne).
Hierarchia dbr szczeble hierarchii byy rne rodzajowo i wiecznie od siebie oddzielone;
szczeble hierarchii to Bg, dusza i materia; dobra materialne nigdy, przy adnym mnoeniu, nie
sigaj poziomu dbr duchowych (przewaga ducha nad materi jest nieskoczona); rwnie
niekoczona jest przewaga nadprzyrodzonego Boga nad caym wiatem przyrodzonym.
Pojcie nieskoczonoci suyo do odrniania Boga od stworzenia, a jednoczenie prowadzio do
przekonania, e przy nieskoczonej wartoci rzeczy Boskich, warto rzeczy doczesnych jest
nieskoczenie maa. To wanie byo punktem wyjcia zakadu Pascala. Jedynie rozsdna moe
by w takim razie etyka suby Boej.
Kartezjanizm zastosowany przez myliciela religijnego Pascala doprowadzi do rozwizania
daleko bardziej ascetycznego ni scholastyka. Dla scholastykw wiat by tworem Boga noszcym
Jego znami, dla Pascala za by zupen nicoci.

Wielko i nico czowieka

W czowieku spotykaj si wszystkie szczeble hierarchii. Skada si z ciaa i myli (przy czym ta
druga jest nieskoczenie bardziej wartociowa, w niej ley rdo godnoci czowieka i jego
przewagi nad wszechwiatem), a ponadto bywa mu dana aska, nadprzyrodzona mio naleca do
porzdku Boskiego. Dlatego czowiek jest podzielony i sam sobie przeciwny, jego wielko jest
rwna jego ndzy.

II.4 Malebranche
Nicolas Malebranche (1638-1715) doprowadzi w swojej filozofii do radykalnego spotgowania
czynnikw obecnych ju w kartezjanizmie: czynnikw spirytualistycznych i religijnych w
metafizyce oraz trzewej obserwacji w teorii poznania. rdem jego filozofii by augustynizm oraz
kartezjanizm. Usiowa pogodzi te dwie doktryny (co nie byo zadaniem nadzwyczaj trudnym), w
zestawieniu z Kartezjuszem silniejszy by tu pierwiastek religijny i irracjonalny, w czym podobny
by do Pascala (cho nie przejawia zainteresowania deniami sceptycznymi i praktycznymi). Jego
bezporednim poprzednikiem by wywodzcy si ze szkoy kartezjaskiej twrca okazjonalizmu,
Arnold Geulincx.

Okazjonalizm

Okazjonalizm stanowi skrajne rozwizanie problemu postawionego a nierozwizanego

przekonujco przez Kartezjusza: wzajemnego stosunku duszy i ciaa; skoro te substancje s
zupenie rne rodzajowo, to nie mog wzajemnie oddziaywa na siebie; ich wzajemne
oddziaywanie jest tylko zudzeniem, a jedyny zwizek zachodzi midzy nimi za porednictwem
Boym; z okazji zmian zachodzcych w materii Bg sprawia take zmiany w duszy, a z okazji
zmian w duszy Bg sprawia take zmiany w materii; teoria ta doprowadzia do skrajnego dualizmu
duszy i ciaa.

Bierno duszy i ciaa

Tez t zaczerpn Malebranche od Geulincxa i potem rozwin samodzielnie: ciao nie tylko nie
oddziauje na dusz, ale take nie oddziauje na inne ciaa, nie ma w ogle zdolnoci dziaania.
Teoria ta wywodzia si z twierdzenia Kartezjusza, wedug ktrego ciaa nie s zdolne do
wywoywania ruchu, gdy nie s obdarzone siami.
Tworzenie substancje stworzone mog tylko podlega tylko podlega dziaaniu, a nie mog same
dziaa; dziaanie jest bowiem tworzeniem, a to jest wycznym atrybutem Boga.
odrzucenie przyczynowoci midzy ciaami nie zachodz adne zwizki przyczynowe, gdy
aby by przyczyn, trzeba mie si i dziaa; pojcie przyczynowoci ju wczeniej bywao
problematyczne dla czci filozofw, a Malebranche przedstawi w tej kwestii rozwizanie skrajne.
Wszystko co si dzieje, ma swoj przyczyn w Bogu tylko Bg moe dziaa i by przyczyn,
nigdy rzeczy; czowiek nie jest bardziej zdolny do dziaania ni inne przedmioty stworzone;
czowiek nie porusza sam rk, nie mruga oczyma, nie mwi; Bg porusza czowiekiem nawet
wtedy, gdy dokonywana jest czynno sprzeczna z Jego nakazami; dlatego wiat nie tworzy
zespolonej caoci, jest tylko zbiorem niezwizanych ze sob rzeczy (wiza by je mogo tylko
dziaanie); rzeczy zwizane tylko z Bogiem, nie s zwizane ze sob.

Widzenie rzeczy w Bogu

Przedstawienia s wynikiem dziaania Boga; dusza posiada przedstawienia rzeczy, ktre nie mog
by wynikiem dziaania ani ciaa, ani samej duszy, bo ciaa i dusze dziaa nie mog; nie ma
bezporedniego postrzegania rzeczy, bo midzy istot mylc a rzecz nie ma adnej stycznoci;

postrzeganie rzeczy jest wynikiem dziaania Boga, ktry jest jedyn przyczyn nie tylko dziaania,
ale te poznania; Malebranche sign do koncepcji Augustyna, rozszerzajc j na poznanie
wszelkich prawd, a nie tylko prawd wiecznych.
Poznanie poprzez Boga rzeczy poznajemy nie wprost, lecz ogldajc ich idee, ktre s w Bogu
(widzimy wszystkie rzeczy w Bogu); przedmiotem poznania nie s wic waciwe rzeczy, do
ktrych dusza nie ma dostpu, a idealne obrazy rzeczy, ktre (jako istniejce w Bogu) s wieczne;
dlatego poznajemy zmienne rzeczy (porednio) poprzez wieczne idee (bezporednio).

Idea nieskoczonoci

Nieskoczono przedstawi to pojcie w nowy sposb, odmienny od znanego komukolwiek

wczeniej; wiat skoczony styka si nieustannie z nieskoczonoci, ona przenika do niego
zewszd; przy tym nieskoczono jest pierwotniejsza i pozytywniejsza od skoczonoci, jest
wewntrznym czynnikiem istnienia; rzeczy skoczone s tylko fragmentami nieskoczonoci i nie
posiadaj samoistnego bytu; bya to teoria skrajnie infinitystyczna.
Poznanie w przeciwiestwie do Kartezjusza (umys nie jest zdolny do poznania nieskoczonoci),
Malebranche twierdzi, e poznajemy nieskoczono, a nawet tylko przez nieskoczono
poznajemy wiat skoczony, gdy rozumiemy go tylko jako ograniczenie nieskoczonoci; std
poznanie nieskoczonoci jest pierwsze, a skoczonoci drugie.

Teoria poznania

Jasno za Kartezjuszem, pozostaa ideaem poznania i kryterium sprawdzania wiedzy; w

przeciwiestwie jednak do poprzednika, Malebranche twierdzi, e nie poznajemy jasno ani Boga,
ani duszy (mamy o niej tylko niejasne dowiadczenie wewntrzne); dane jest zupenie jasne tylko
poznanie cia.
Szczegowe pogldy epistemologiczne:
s dwa rodzaje wiedzy czowieka: opiera si bd na postrzeeniach (czowiek poznaje
rzeczy wprost), bd na ideach (czowiek poznaje rzeczy poprzez idee);
idee daj wiedz jasn, postrzeenia zmysowe s dla rozumu niejasne;
bezporednio moemy postrzega tylko stany wiadomoci (to, co znajduje si w naszym
umyle), o tym co istnieje poza naszym umysem moemy wiedzie tylko porednio
wiedza psychologiczna jest bezporednia, ale nie jest jasna, za inna wiedza moe by jasna,
ale jest tylko porednia;
przez idee poznajemy wasno rzeczy, ale o ich istnieniu poucza nas tylko postrzeenie;
zagadnienie istnienia stanowi sfer wycznie zmysowego postrzegania;
postrzeenia s skadnikami umysu (pojawiaj si w umyle i znikaj), za idee s
przedmiotem umysu (nie podlegaj przemianom, jakie przechodzi umys nie nale do
umysu, s poza nim).
Antypsychologizm skoro idee nie s w czowieku, a w Bogu, czyli nie bdc skadnikiem umysu,
nie daj si bada metod psychologiczn; mona w ten sposb bada wiedz zmysow; wiedza
porednia, posugujca si ideami, stanowi granic w psychologicznym traktowaniu poznania.
Malebranche a Kartezjusz: Poznanie cia, jako osigane za pomoc jasnych idei, byo dla
Malebranche'a poznaniem doskonaym. Natomiast poznajc dusz bezporednio, przez postrzeenie
wewntrzne, nie poznajemy jej jasno. W tym punkcie Malebranche odwrci wrcz pogld

Kartezjusza. Przyznawa, e o istnieniu duszy wiemy istotnie pierwej i pewniej ni o istnieniu cia;
natomiast natur ciaa znamy pierwej i janiej ni natur duszy. Istnienie bowiem przedmiotw
poznajemy przez postrzeenie, a natur przedmiotw przez idee.
Sdy naturalne Malebranche by przekonany, e najmocniejszym fundamentem wiedzy jest
oparcie jej na dowiadczeniu; nie by jednak empiryst, gdy sdzi, e dowiadczenie zmysowe
nie jest samowystarczalne, nie moe obej si bez myli; pewne sdy (naturalne) s
skadnikami kadego postrzeenia.
Koncepcje postrzeenia w filozofii:
1) zawiera sdy (Malebranche)
2) jest procesem czysto zmysowym (Berkeley)

II.5 Hobbes
Thomas Hobbes (1588-1679) zaczyna od zainteresowa politycznych, z czasem budujc
oglnofilozoficzny system o charakterze naturalistycznym. Racjonalistyczn teori poznania i
przyrody zaczerpn gwnie od Kartezjusza, cho wczeniej samodzielnie studiowa geometri
Euklidesa. Nieobecny w kartezjanizmie naturalizm mia rdo w dorobku Telesia, ktry to z kolei
usiowa wskrzesi naturalizm stoikw i epikurejczykw. Najbardziej oryginalny by Hobbes w
filozofii politycznej, cho zbiene usiowania sygnalizowali ju wczeniej Machiavelli, Grocjusz,
Bodin i Althusius. Hobbes zdoa jednak przedstawi swoje tezy w ramach oglnego systemu
filozoficznego.

Materialistyczna metafizyka

Materializm nie istnieje nic poza ciaami, niematerialne substancje to fikcje filozofw; tym
samym odpado zagadnienie relacji duszy i ciaa, ktre absorbowao filozofw epoki; dla Hobbesa
wiadomo bya funkcj organicznego ciaa (a nie wasnoci pewnych atomw, jak w
staroytnoci); przej take mechanicyzm, ktry si dla niego powszechn teori bytu.
Subiektywno jakoci zmysowych nie s one wasnociami rzeczy (za Galileuszem i
Kartezjuszem), gdy: 1) moliwe jest postrzeganie bez bodca zewntrznego (w snach, w wizjach)
takie samo, jak przy dziaaniu bodca, 2) rne od siebie bodce mog wywoywa takie samo
wraenie.

Racjonalistyczna metodologia

Racjonalizm przybra u Hobbesa szczegln posta: przedmioty idealne nie istniay dla niego w
ogle, psychiczne byy natury cielesnej, a cielesne byy mechanizmami; te zaoenia bardzo
uatwiy budow jednolitego systemu; przejty mechanistycznymi teoriami swojego stulecia
mniema, e moliwe bdzie zbudowanie filozoficznego systemu tak cisego, jak nauka
mechaniczna; wszystkie zjawiska miay by ujte tak cile, jak zjawiska ruchu, bo te wszystkie
zostay sprowadzone do ruchu.

Poznanie - jak kady proces, dla Hobbesa miao natur mechaniczn: przez zetknicie przedmiotu
z narzdem zmysowym ruch z przedmiotu przenosi si na narzd, potem na nerwy, wreszcie do
wntrza mzgu; proces ten przechodzi wic przez zmysy; w ten sposb metodologiczny
racjonalizm czy si z sensualizmem psychologicznym.
Hipotetyczny charakter Hobbes zdawa sobie spraw, e mechanistyczna koncepcja jest tylko
hipotez; cae poznanie jest tylko wnioskiem ze zjawisk o hipotetycznych przyczynach; moliwe
jest odmienne wnioskowanie i stworzenie innej teorii, ale teoria mechanistyczna ujmuje zjawiska i
dlatego spenia swoje zadanie; pojmowanie teorii jako hipotezy stao si pniej charakterystyczn
cech pozytywizmu.

Naturalistyczna etyka i polityka

Rwnie i na tym obszarze rozwaa Hobbesa zawayo przekonanie, e czowiekiem rzdz te

same prawa mechaniczne, ktre rzdz przyrod.
Naturalizm Hobbes usiowa uchwyci mechanizm psychiczny jednostki i wyprowadzi std cay
zoony ustrj ycia; na wstpie odrzuci tez Arystotelesa, e czowiek jest istot spoeczn;
wedug Hobbesa, czowiek z natury i instynktu jest egoist, skonnym do dbania wycznie o
wasne sprawy; jedynym celem jest zachowanie samego siebie, jedynym dobrem jest wasne dobro;
kada rzecz jest dobra, jeeli suy celom jednostki, a jednoczenie moe by za dla innej
jednostki, z ktrej interesami stoi w sprzecznoci;
Stan natury - jedynym celem czowieka jest zachowanie samego siebie, jedynym dobrem jest
wasne dobro; kada rzecz jest dobra, jeeli suy celom jednostki, a jednoczenie moe by za dla
innej jednostki, z ktrej interesami stoi w sprzecznoci; czowiekiem kieruje jego egoizm i dy do
realizacji swoich egoistycznych potrzeb; osignie tyle, ile zdoa sobie wywalczy; nie ma adnych
praw i obowizkw, ktre by go ograniczay.
Pastwo zostaje zawizane na wzr umowy midzy ludmi, aby ograniczy wojn wszystkich ze
wszystkimi; kady ustpuje czciowo ze swoich de, jednoczenie otrzymujc ochron od
pozostaych czonkw wsplnoty; pastwo powstao wic nie z natury i instynktu spoecznego, a z
obawy i rozsdku; wraz z pastwem powstao prawo i obowizki, a wraz z prawem obiektywna
miara dobra i za.
Dla Hobbesa mechanistyczna bya nie tylko geneza pastwa, ale take jego funkcjonowanie.
Warunkiem dobrego dziaania mia by monarcha, jako najwysza sia sprzgajca w swoich rkach
poszczeglne czci mechanizmu. Kady czowiek ustpuje cz swoich prawa monarsze i oddaje
si pod jego wadz. Normy s zalene od jego decyzji, std dobro i zo staje si kwesti woli. W
dawniejszych systemach (Szkot, Ockham) bya to wola Boga, w naturalistycznym systemie
Hobbesa bya to wola monarchy. Uzasadnienie dla ustroju monarchicznego (sam Hobbes by
rojalist) miao wic charakter racjonalistyczny, w oparciu o dedukcj.

II.6 Spinoza
System przedstawiony przez Barucha Spinoz (1632-1677) by w szczeglny sposb monistyczny,
bowiem ani nie sprowadza ducha do materii, ani materii do ducha. Opiera si z jednej strony na
panteistycznej metafizyce (ktr Spinoza zna gwnie z pism pnych, ydowskich jej

przedstawicieli), z drugiej za na kartezjaskiej teorii poznania i mechanistycznym

przyrodoznawstwie nowoytnym. Inspirowa Spinoz rwnie Hobbes, od ktrego przej pewne
naturalistyczne wtki. Jak Kartezjusz poczy nowoytn nauk z tradycj redniowiecznej teologii
chrzecijaskiej (w duchu augustyskim), tak Spinoza poczy j z tradycj teologii ydowskiej (w
nurcie heterodoksalnego panteizmu). Zasadnicza postawa bya widoczna w filozofii Spinozy od
pocztku, cho z czasem odchodzi od czynnikw mistycznych ku czynnikom naturalistycznym.
Racjonalizm u Spinozy w ujciu kartezjaskim: miar prawdy jest jasno i wyrano, a rozum
(poznajcy w sposb jasny i wyrany) jest jedynym rdem prawdy; wierzy on take w ide
wiedzy powszechnej, czemu da wyraz przedstawiajc system obejmujcy nauk o Bogu, wiecie,
poznaniu i dziaaniu; matematyka bya dla Spinozy wzorem nauki, a swj system wyoy metod
geometrii: przyjmowa definicje i aksjomaty, z ktrych wywodzi dalsze twierdzenia. Pod
matematyczn form krya si metafizyczna tre.

Panteizm

Monizm Spinoza krytykowa u Kartezjusza jego dualizm (Boga i wiata, ducha i materii, myli i
rozcigoci, wolnoci i mechanizmu), a prbowa go przeama wychodzc z zaoe samego
Kartezjusza; wyszed od definicji substancji (to, co istnieje samo przez si i samo przez si moe
by pojte) i stwierdzi, e substancja jest tylko jedna i jest ni Bg (to, co istnieje samo przez si
nie moe by ograniczone, musi by nieskoczone, a nieskoczona substancja to Bg; substancja
nie moe by stworzona, bo wwczas miaaby przyczyn i istniaaby przez przyczyn, a nie sama
przez si); dlatego wszechwiat nie moe istnie poza Bogiem, lecz tylko w Bogu; wiat rzeczy i
wiat myli nie s samoistne, a s objawem tego co samoistne, tj. Boga; nie s poza Bogiem, a Bg
nie jest poza nimi; Bg i przyroda s tym samym.

Determinizm

Przezwycienie dualizmu wiata realnego i idealnego wasnoci wiata wywodz si z natury

Boga wedug praw logicznych; std wiat podlega tym samym mechanizmom, co idee abstrakcyjne.
Powszechny determinizm cokolwiek si dzieje, ma charakter konieczny, bo jest poddane
wiecznym prawom; caa przyroda jest mechanizmem i wszystko jest wytworem koniecznym
mechanicznie rozwijajcej si przyrody (czowiek, spoeczestwo, pastwo, kultura) nie ma
wolnoci i przypadku; w ten sposb przezwyciony zosta dualizm wolnoci i mechanizmu;
Spinoza stanowczo odrzuca przekonanie, e przyroda ma ustrj celowy i e rzdz ni czynniki
nadprzyrodzone.

Materia i duch

Kartezjusz wskazywa, e wszechwiat skada si z dwch czynnikw: ducha i materii. Spinoza nie
odrzuci tej dystynkcji, ale kartezjaski dualizm przeama nastpujco: s to dwa przymioty jednej
substancji. Z natury nieskoczony Bg posiada nieskoczenie wiele przymiotw, a jedynie swa:
rozcigo i myl s dostpne ludzkiemu umysowi. Zatem Bg jest substancj mylc i rozcig.
Odpowiednio do dwch przymiotw Boga istniej dwa wiaty: materialny i duchowy. Kady objaw
substancji naley do jednego lub drugiego jej przymiotu. Dualizm dwch wiatw zosta
zachowany, ale poprzez uzalenienie obu od czego trzeciego mia zosta przezwyciony dualizm
duszy i ciaa.

Paralelizm

Ciao i dusza czowieka s w zgodzie, cho jedno nie podlega drugiemu, ani te nie oddziauj one
na siebie. Zgodno wynika z tego, e s objawami jednej substancji.
Paralelizm psychofizyczny porzdek myli i porzdek stanw cielesnych odpowiadaj sobie
nawzajem dlatego, e s rwnolege; rdo nie tkwi wic we wzajemnym oddziaywaniu.
Poznanie myli i rzeczy wywodz si z natury Boga; wywodz si rwnolegle i dlatego
odpowiadaj sobie; dziki temu jest moliwe, e myli cile odpowiadaj rzeczom, chocia nie
stykaj si z nimi; porzdek i powizanie rzeczy jest takie samo, jak porzdek i powizanie idei".

Etyka racjonalna i mistyczna

Afekty s koniecznym wytworem natury, cho jedne wypywaj z natury wasnej dziaajcego,
inne wzbudzaj otaczajce go rzeczy; kady pragnie zachowa swoj natur i dziaa wedug niej;
kto tak czyni i nie podlega dziaaniom z zewntrz, jest wolny; dlatego dziaanie zgodne z natur,
wolne i suszne to trzy nazwy jednej rzeczy > naturalizm etyczny.
Rozum czyny s zgodne z natur, jeli s rozumne, bo rozum jest prawdziw natur czowieka; na
tej podstawie Spinoza chcia reformowa wiat: stosunki polityczne, spoeczne i religijne, by da
przewag czynom i pobudkom racjonalnym.
Poznanie Boga stanowi najwysze dobro, gdy wzbudza mio do Niego i prowadzi do
mistycznego poczenia z Nim.

II.7 Leibniz
Gotffried Wilhelm Leibniz (1646-1716) to jeden z najbardziej wszechstronnych filozofw w
dziejach, o znaczcym dorobku na bardzo rnorodnych polach. Przejawiajcy skonno do
godzenia przeciwnych stanowisk, obejmowa swoimi zainteresowaniami metafizyk, nauki
szczegowe, sprawy spoeczne i religijne. Pomimo ogromnej spucizny pimienniczej, nigdy nie
wyoy swoich pogldw filozoficznych w sposb systematyczny i obszerny. System ten jest
rekonstruowany z wielu odrbnych pism. By przekonany, e w kadej z wielkich doktryn
filozoficznych jest ziarno prawdy, std t rozsian prawd usiowa zoy w jeden system.
Ostatecznie stworzy system bardzo oryginalny, cho podejmujcy zagadnienia typowe dla epoki,
szczeglnie dla racjonalistycznej filozofii XVII wieku.

1) Metafizyka
Problem substancji postawiony a nierozwizany przez Kartezjusza doczeka si odpowiedzi
Leibniza; tene stan na stanowisku indywidualistycznym i pluralistycznym: istnieje
nieograniczona ilo substancji, ale wszystkie s jednego rodzaju; kade zjawisko jest inne i rni

si od kadego innego (wbrew staroytnym atomistom, dla ktrych identyczne rzeczy rniy si
tylko miejsem pooenia w przestrzeni);
Prawo cigoci zjawiska stanowi szeregi cige, nie ma w przyrodzie skokw; nawet pomidzy
bardzo rnymi zjawiskami istniej zjawiska porednie, ktre tworz kolejne przejcia; wszdzie
we wszechwiecie panuje cigo, kade zjawisko jest przejciem pomidzy innymi zjawiskami;
dlatego bezruch jest kracowym punktem ruchw coraz drobniejszych, linia prosta to kracowy
przypadek linii krzywych, fasz jest najmniejsz prawd, zo najmniejszym dobrem.
Ta koncepcja pozwalaa Leibnizowi czy przeciwiestwa, w tym nawet przeciwiestwo ducha i
materii.
Tezy metafizyczne Leibniza:
A. Substancji jest wiele z jednej substancji nie mogaby wytworzy si mnogo rzeczy; Leibniz
sta na stanowisku pluralizmu metafizycznego mnogo zjawisk ma swoje rdo w samej naturze
bytu (przeciwiestwo monizmu Spinozy);
B. Substancje s jakociowo odrbne jest warunek rnorodnoci rzeczy; pogld ten jest
przeciwstawny koncepcji mechanistycznej, widzcej wiat czysto ilociowo; substancje s
indywidualne, kada ma swj odrbny charakter;
Monady koncepcja zaczerpnita od Bruna: to jednostki proste, indywidualne substancje, z ktrych
skada si prawdziwy byt; stanowi nierozdzielne punkty wiata, punkty metafizyczne
(prawdziwe atomy); niekiedy, za Arystotelesem, nazywa je eutelechiami;
C. Substancje nie dziaaj jedna na drug niemoliwe jest, aby substancja podlegaa dziaaniu
z zewntrz i sama na zewntrz dziaaa; kada substancja jest osobnym kosmosem, zdoln przy tym
do rozwijania samodzielnej dziaalnoci, bez pobudzania z zewntrz; dlatego dziaalno
wytwarzana przez substancj oraz wasnoci, ktre osiga, maj rdo w niej samej.
D. Substancje s obdarzone siami substancja rozporzdza si (zdolnoci przetwarzania si),
nie moe by biern mas, jak mechanicyci postrzegali materialn substancj; dynamistyczna
koncepcja substancji przemienno zasadnicz wasnoci substancji; wedug Leibniza bd
kartezjaskiej koncepcji materii widzia w jej geometrycznym pojmowaniu, bez uwzgldnienia
czynnikw dynamicznych;
E. Substancje s nierozcige i niematerialne substancje s niepodzielne: to, co podzielne, moe
stanowi mnogo substancji, ale nie jedn substancj; poniewa rozcigo jest podzielna, wic
substancje s nierozcige; poniewa materia jest rozciga, wic substancje, jako nierozcige, s
niematerialne; ciaa, jako materialne, rozcige i podzielne, nie s wic substancjami, mog by
jedynie zjawiskami substancji.
Nierozcige, a za to obdarzone siami substancje, niepodzielne i indywidualne, maj natur
podobn do dusz raczej ni do cia. Nie z obserwacji materialnego wiata, lecz z samowiedzy
znamy indywidualne i samorzutnie dziaajce jednostki.
F. Substancje maj zdolno postrzegania stosunek pomidzy substancjami opiera si na ich
stopniu zdolnoci postrzegania; Leibniz pojmowa postrzeganie bardzo szeroko (samowiedza, a
nawet wiadomo nie byy niezbdnym jego warunkiem), obejmujc nim stany o bardzo rnym
stopniu jasnoci, wyrazistoci i wiadomoci: od Boskiej wszechwiedzy do podwiadomych

maych postrzee najniszych substancji, ktre cz si w szereg w myl zasady cigoci.

Bg, jako monada doskonaa, postrzega wiat z pen jasnoci. Nisza w szeregu dusza ludzka
posiada posiada samowiedz (ktra nie jest wasnoci wszelkiego postrzegania) oraz stosunkowo
wysoki stopie wiadomoci, pozwalajcy na dokadne postrzeganie i pamitanie postrzee.
Kada monada ma ten sam przedmiot postrzee (postrzega to samo), jednak kada te postrzega
wiat z innym stopniem jasnoci i z innej perspektywy, uwiadamiajc sobie innej czci wiata.
Tre postrzee jest wrodzona substancjom, nie moe by wynikiem dziaania z zewntrz.
G. Zjawiskiem substancji s ciaa ciaa s wobec substancji tym, czym odbicia cia w
zwierciadach s wobec cia; ciaa s zjawiskami, ale nie zudami; s prawdziwe w ten sposb, e
odpowiadaj naturze zjawiajcych si substancji;
Zjawisko zewntrzna i wzgldna posta rzeczy (ujcie klasyczne, przyjte przez Leibniza);
substancja sama przez siebie nie jest ciaem, ale dla innych substancji jest ciaem; zjawiskowy
charakter miay dla Leibniza nie tylko wasnoci zmysowe, ale take rozcigo, ksztat, ruch
(mechanistyczna filozofia uznawaa je za obiektywne wasnoci substancji), ktre s wzgldne, bo
zalene od punktu widzenia.
Realne s wic jedno i sia, a zjawiskowe mnogo i ruch. Realnie adna substancja nie dziaa na
adn, ale objawiaj si tak, jakby kada dziaaa na kad. Ta rozbieno midzy substancj a
zjawiskiem sprawia, e metafizyka i fizyka zupenie inaczej widzi wiat.
Czas i przestrze nie nale do natury substancji, nie nale take do zjawisk; substancja jest
jednoci, a czas i przestrze s formami mnogoci; do zjawisk za nie nale, bo zjawiskiem jest
tylko mnogo nastpujcych po sobie lub wspistniejcych faktw, na podstawie ktrej umys
tworzy idealne koncepcje przestrzeni i czasu; tak wic stosunki midzy substancjami s
bezczasowe, tak jak stosunki logiczne.
H. Substancje dziaaj celowo czynnikami przemian w substancjach s podania, nalece do
natury monad; podania kieruj si ku celom, std celowo jest cech substancji, a tylko zjawiska
podlegaj prawom mechanicznym; celowo realna, mechanizm zjawiskowy.
I. Substancje stanowi hierarchie mniejsza lub wiksza doskonao przedstawie czyni, e
monady s mniej lub bardziej doskonae i jako takie tworz hierarchi; znajduj si w niej
substancje pozbawione wiadomoci na samym dole, wyej dusze nisze, dusze posiadajce
samowiedz i rozum i wreszcie monada doskonaa na szczycie Bg.
J. Substancje tworz harmonijny zesp kada monada jest odrbnym i nieprzenikalnym
wiatem, ale jednoczenie wszystkie one odpowiadaj sobie i zgadzaj si ze sob; zgodno
midzy dusz a ciaem bya szczegowym wypadkiem oglnej zgodnoci we wszechwiecie.
Harmonia zostaa ustanowiona przez Boga; losy monad ukadaj si niezalenie, ale rwnolegle i
zgodnie, wedug staych praw; monady s wic jak zegary zaprogramowane przez Boga, zgadzaj
si zawsze ze sob i std wraenie, i s od siebie zalene; kady inny wiat byby mniej doskonay,
nie byby rwnie harmonijny, bo czci tego wiata najlepiej do siebie pasuj nasz wiat jest
najlepszym z moliwych.
Teodycea obrona doskonaoci dziea Boego: Leibniz nie zaprzecza istnieniu szczegowych
niedoskonaoci (zo metafizyczne, fizyczne i moralne), ale twierdzi, e s one potrzebne dla

wikszej doskonaoci caoci; wtpliwoci czowieka co do tego wynikaj std, i nie potrafi on do
gbi przejrze ustroju wiata.
Wolno jest jednym z objaww doskonaoci wiata, bez niej nie byby on doskonay, chocia
pociga ona za sob bd i grzech; wolno jest tu wic godzona z ustanowieniem wiata i harmonii
przez samego Boga.
Doskonalenie jest moliwe take w doskonaym wiecie, szczeglnie w odniesieniu do jednostek,
dla ktrych jest nawet etyczny nakaz.

2) Logika
W zakresie logiki formalnej Leibniz wnis zupenie nowe koncepcje, o doniosoci niespotykanej
w filozofii od czasu Arystotelesa. Nie wszystkie oddziaay od razu, niektre z nich zostay
docenione dopiero w XIX i XX wieku.
Prawdy:
A. Pierwotne zdania wyranie identyczne, oparte na jednej zasadzie tosamoci
B. Pochodne wszystkie inne prawdy; s dwojakie ze wzgldu na sposb, w jaki daj si
sprowadzi do prawd pierwotnych:
konieczne (rozumowe) mog by sprowadzone do pierwotnych za pomoc samej tylko
zasady sprzecznoci; bez adnych przesanek intuicyjnych mona je wywie z zasady
tosamoci i sprzecznoci; zaprzeczenie im nie jest moliwe, bo byoby sprzeczne; fakty nie
mog tych prawd uzasadni ani obali; umys sam z siebie, a priori, upewnia si co do nich;
nie opieraj si na faktach i nie dotycz faktw, a moliwoci;
przypadkowe (faktyczne) ich wywd z prawd pierwotnych identycznych jest w zasadzie
moliwy, ale ludzki umys nigdy w peni tego wywodu nie przeprowadza; fakt rzeczywisty
jest zwizany z wszystkimi innymi faktami i std zaleny od nieskoczonej iloci
warunkw; ich wywd z prawd pierwotnych musiaby obj t nieskoczono
(rozumowanie byoby nieskoczenie dugie), co jest niewykonalne dla skoczonego umysu;
tene postrzega te prawdy jako przypadkowe, a stwierdza je za pomoc dowiadczenia, nie
mogc przenikn ich koniecznoci; umys moe zbliy si do ich zrozumienia, bo nawet
nie mogc wywie ich z prawd pierwotnych; moe je wywie z prawd bardziej
pierwotnych, znale dla nich jak racj; zasada sprzecznoci nie jest tu wystarczajca,
posuy si wic Leibniz zasad racji dostatecznej.
Racja dostateczna nic w rzeczywistoci nie jest bez racji, a kada prawda faktyczna moe i
powinna by uzasadniona przy pomocy prawd pierwotniejszych wszystkie prawdy s racjonalnie
powizanie.
Wnioski metafizyczne:
Leibniz: Badajc pojcie, jakie mam o kadym prawdziwym twierdzeniu, stwierdzam, i wszelkie
orzeczenie, konieczne czy przypadkowe, przesze, teraniejsze czy przysze, jest objte w pojciu
podmiotu. Teza ta jest wielkiej wagi, bo wynika z niej, e kada dusza jest oddzielnym wiatem,

niezalenym od czegokolwiek z wyjtkiem Boga".

Substancje nie przenikaj midzy sob wszystko, co si substancji przytrafia zawarte jest w jej
pojciu, wic nie moe pochodzi z dziaania innych substancji; harmonia wiata zostaa wic
ustanowiona uprzednio.
Powszechny determinizm wolno nie jest moliwa, jeeli wszystko, co si substancji
przytrafia, jest z gry zawarte w jej pojciu; ten panlogizm by rwnie silny jak wczeniej u
Parmenidesa, a pniej u Hegla; wszystko w wiecie jest konieczne, a jeli nie zdajemy sobie z tego
sprawy i musimy odwoywa si do dowiadczenia, to dlatego, e umys ludzki jest niedoskonay;
logicznie moliwe jest to, co niesprzeczne, wic rne moliwoci walcz ze sob o istnienie; nie
wszystkie jednak s wspmoliwe; gr bierze ta grupa, ktra jest najwiksza i tylko ona istnieje
rzeczywicie (Leibniz: istniejcym jest ten byt, ktry jest wspmoliwy z najwiksz iloci
rzeczy"); std sama logika decyduje o tym, co istnieje, a co nie, bez koniecznoci odwoywania si
woli Boej; z logicznych przesanek wynikao wic, e wszystko w wiecie jest zdeterminowane,
niezalene nie tylko od woli czowieka, ale nawet od woli Boej.
Czci dotyczcej powszechnego determinizmu Leibniz nie ogosi, by moe obawiajc si o
reakcj ze strony wadz kocielnych. Pozostawi je rkopisach.

Znaczenie Leibniza:
Leibniz zdoa stworzy jednolity system, ktry nie by ani panteistyczny, ani materialistyczny.
Jednolito oparta bya na zasadzie cigoci. System ten by: racjonalistyczny, pluralistyczny,
indywidualistyczny,
dynamistyczny,
spirytualistyczny,
finalistyczny,
harmonistyczny,
optymistyczny. wiat mia by zespoem obdarzonych siami indywiduw, cakowicie midzy sob
rnych i niezalenych, jednake zgodnych. System Leibniza mia dwa warianty: w jednym
monady byy wolne, a Bg tak wybiera moliwoci, by stworzy wiat z moliwych najlepszy.
Wariant ten Leibniz ogosi, a nie ogosi drugiego. Ten drugi by panlogiczny: wedug niego
wszystko byo konieczne i nie byo miejsca na wolno.

II.8 Newton
Jako filozof Isaac Newton (1642-1727) zajmowa si gwnie zagadnieniami metodologicznymi
oraz religijnymi. W pierwszym obszarze kontynuowa i rozwija dorobek wielkich przyrodnikw
epoki nowoytnej, za w drugim zblia si do platonizujcych metafizykw prdu
antymaterialistycznego, majcego w owym czasie w Anglii licznych przedstawicieli.

Nauka a filozofia

Osignicia Newtona w obszarze nauk przyrodniczych stanowiy ukoronowanie osigni tego

okresu, a jego teoria przyrody realizowaa program Galileusza: bya oparta na dowiadczeniu, a
zarazem matematyczna. Opieraa si na faktach (postulat empirystw), a take miaa konieczne
dedukcyjne powizanie (postulat racjonalistw). W ten sposb nauka cisa o przyrodzie, wyoona
w Matematycznych zasadach, staa si faktem.

Dotd przyrodoznawstwo przedstawiao bardzo oglne bardzo oglne teorie, std pozostawao
blisko filozofii. Newton zbudowa nauk o przyrodzie niezalenie od filozofii, a ta usamodzielniona
nauka zaja wkrtce miejsce filozofii jako naczelna.

Nauka jako opis

Przedmiot i cel nauki zjawiska i znalezienie powiza pomidzy nimi (ujcie fenomenalistyczne,
za Galileuszem); istotne by ustalenie, jakie zjawiska poczone s midzy sob zwizkami
przyczynowymi; wyczy spoza zakresu nauki transcendentne przyczyny zjawisk, bowiem te nie
opieraj si na dowiadczeniu; twierdzi, e wszystko co nie wynika ze zjawisk, jest hipotez, a te
nie powinny by dopuszczane w fizyce eksperymentalnej.
Opis jest waciwym celem nauki, a nie dochodzenie natury rzeczy; podstawa nauki bya czysto
faktyczna, potem za wnioski wycigane s metod dedukcyjn; byo to ujcie opozycyjne zarwno
do arystotelesowsko-scholastycznej, jak i kartezjaskiej koncepcji nauki.

Metafizyka

Pomimo wyranego postulatu, Newton nie stroni od hipotez w swoich badaniach. Rozrnia m.in.
przestrze wzgldn (znan z dowiadczenia) i przestrze absolutn, ktra jest natury duchowej, nie
ma wasnoci materialnych (u Kartezjusza przestrze bya materialna).
Antymaterializm Newton by tym typem przyrodnika, ktry nie postrzega wiata w sposb
naturalistyczny (przyroda nie bya modelem dla jego metafizyki), by w peni idealist; swoj
koncepcj niematerialnej przestrzeni traktowa jako argument przeciwko materializmowi.
Przestrze absolutna jest wasnoci absolutnej substancji, jest organem, poprzez ktry Bg jest
wszdzie obecny;
Dowd na istnienie Boga Newton traktowa nauk zupenie autonomicznie, ale te wyniki bada
czy z kwestiami religijnymi; odrzuca celowo przyrody (i oparte na tym dowody), mia na ni
pogld mechanistyczny i w oparciu o to zbudowa wasny dowd: skoro przyroda podobna jest do
maszyny zbudowanej przez czowieka, to musi by dzieem istoty mylcej dowd fizykalnoteologiczny.

III.

Filozofia owiecenia

Cechy filozofii owiecenia:

1) Minimalizm wynika z przeorientowania filozofw na inne zagadnienia i ograniczenie
ambicji; nie dono ju do budowania systemw, nastpia specjalizacja; mniej
zajmowano si kosmologi, a wicej antropologi, psychologi i moralistyk; nie szukano
ju istoty wszechrzeczy, a usiowano budowa wiedz na podstawie badania zjawisk i
zadowalano si wynikami fragmentarycznymi.
2) Naturalizm postawa ta bya wynikiem przejcia od postrzegania wiata w sposb
abstrakcyjny do postrzegania konkretnego: istniej jedynie rzeczy realne, nie ma bytw
idealnych; wszystkie rzeczy i zdarzenia we wszechwiecie s jednego typu, tego
mianowicie, ktry znamy z przyrody; to oglne stanowisko przeoyo si w szczegle
zasadnicze zmiany: metafizyka bya uprawiana niemal wycznie w duchu
materialistycznym, w teorii poznania empiryzm wypar aprioryzm, w psychologii
sensualizm wypar intelektualizm, w metodologii analiza wzia gr nad syntez.
3) Empiryzm i racjonalizm wiek XVIII przynis swoiste poczenie dwch dotd
odmiennych stanowisk; racjonalizm by prdem dominujcym ju w poprzednim stuleciu,
cechujc si wtedy przekonaniem, i prawdziw natur rzeczy i ludzi odkrywa tylko rozum,
zawiera w sobie zasoby wiedzy i sam intuicj czy dedukcj znajduje najwaniejsze prawdy;
wiek XVIII to dominacja empiryzmu opierajcego si na przekonaniu, i wszelka wiedza
bierze si z dowiadczenia; z racjonalizmem poczy si empiryzm w ten sposb, e rozum
nie by ju rdem wiedzy, ale by jej miar; dowiadczenie dostarcza rne wyobraenia
(trafne i nietrafne), a rozum rozstrzyga o prawdziwoci; program owiecenia opiera si na
tak pojmowanym racjonalizmie: w oparciu o rozum naley uoy ycie jednostek,
spoeczestwa, pastwa, rugujc stamtd tradycj i religi, traktowanie jako przesdy.
4) Relatywizm w wyniku kontaktw Europejczykw z kulturami innych kontynentw,
stojcymi na bardzo rnym stopniu rozwoju cywilizacyjnego, zaczo upada przekonanie
o jednolitoci caego ludzkiego wiata.
5) Krytycyzm wrogo wobec filozoficznego dogmatyzmu widoczna bya w krytyce poj
przeprowadzanej przez angielskich przedstawicieli owiecenia (Locke, Berkeley, Hume);
krytycyzm by obecny zarwno w obszarze rozwaa teoretycznych, jak i praktycznych.

III.1 Locke

Wikszo ycia Johna Locke'a (1632-1704) mieci si jeszcze w XVII wieku, ale by on ju
filozofem nowej epoki. W filozofii wzorowa si na opisowym przyrodoznawstwie, chcc bada
umys tak, jak bada si ciao. Gwnym jego dzieem byy powicone w caoci teorii poznania
Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego. Locke nawizywa do dugich tradycji angielskiego
empiryzmu, od Rogera Bacona do Francisa Bacona, cho wanie w XVII wieku najwiksz
popularnoci cieszya si w tym kraju metafizyka odwoujca si do Platona. O ile poprzednicy
Locke'a z prdu empirystycznego zajmowali si sprawami logicznymi i metodologicznymi, to on
sam da temu kierunkowi posta charakterystyczn dla nowych czasw: psychologiczn i
epistemologiczn. Tamci chcieli bada empirycznie rzeczy zewntrzne, Locke umys. Z
Kartezjuszem czyo go z kolei to, i za punkt wyjcia przyj przeycie wewntrzne.
czno Locke'a z Baconem jest w istocie tylko oglna: nie ma wiedzy bez dowiadczenia.
Teoria Bacona bya normatywna i miaa charakter metodologiczny. Twierdzi on, e nie ma wiedzy
prawdziwej bez dowiadczenia, e bez oparcia si o fakty musimy popa w bd, e wic
powinnimy trzyma si dowiadczenia. Teoria ta mwia o tym, jak naley kierowa umysem.
Ponadto, dla Bacona wane byy przede wszystkim fakty obiektywne (to ciao jest ciepe, to
ciao jest barwne), na ktrych opiera si nasza wiedza o wiecie empiryzm obiektywny.
Teoria Locke'a bya opisowa i genetyczna, miaa charakter psychologiczny. Gosi on, i wszelka
wiedza, wszelkie wyobraenia, wszelkie sdy, bdne tak samo jak prawdziwe, wytwarzaj si na
drodze dowiadczenia, innej drogi nie ma, umys jest niezapisan kart, ktr jedynie
dowiadczenie moe zapisa. Teoria ta mwia, jak nasz umys si rozwija, zanim jeszcze
moglimy nim kierowa. Locke interesowa si psychologicznym zagadnieniem, jak wiedza zbiera
si w naszej wiadomoci. Podstawowe byy dla niego fakty: czuj ciepo, widz barw
empiryzm subiektywny.
Dowiadczenie a zmysy staroytno na og utosamiaa ze sob dowiadczenie i poznanie
zmysowe (oparcie na dowiadczeniu to oparcie na zmysach); ten genetyczny empiryzm by po
prostu sensualizmem (stoicyzm, epikureizm); natomiast u Locke'a empiryzm nie by sensualizmem.
Empirycy a empiryci empirycy to ci uczeni (przyrodnicy, historycy, filozofowie), ktrzy swe
badania opieraj na dowiadczeniu; natomiast empiryci to jedynie ci spord nich, ktrzy ponadto
wytwarzaj teori, e naley w nauce opiera si na dowiadczeniu; dlatego Kartezjusz i Newton
byli empirykami, ale nie byli empirystami (posugiwali si dowiadczeniem, przedstawili teori
nauki opartej na dowiadczeniu, ale nie tylko na nim); natomiast Bacon i Locke byli empirystami.
empiryzm skrajna teoria wiedzy, uwydatniajca wycznie rol dowiadczenia.

Nowy program filozofii

Program metafizyczny zosta zastpiony programem epistemologicznym: celem filozofii jest

poznanie naszych poj o bycie, a nie bytu samego. Locke by przekonany, e umys ludzki nie jest
zdolny do rozwizania kwestii metafizycznych, std wczeniejsze rozwaania epistemologiczne

Kartezjusza i Malebranche'a, w pewnym stopniu zbiene z programem Locke'a, ale bdce jedynie
przygotowaniem dla metafizyki, teraz stay si jedynym zadaniem filozofii. To przesunicie
zainteresowa z bytu na poznanie sprawio, e filozofia przestaa by pogldem na wiat, a staa si
raczej pogldem na czowieka.
Locke'a metoda bada filozoficznych:
psychologiczna bada nie stosunek poj do poznanych przedmiotw, lecz same pojcia w
tej postaci, w jakiej znajduj si w umyle ludzkim;
genetyczna natur poj okrela na podstawie ich pochodzenia, zakadajc, e objawia si
ona najczyciej w ich postaci pierwotnej; std zainteresowanie psychologi dzieci oraz
ludw pierwotnych;
analityczna mniema, e dla zrozumienia poj wystarcza odnale ich proste skadniki.

Empiryczne pochodzenie wiedzy

rdo wiedzy wycznym rdem wiedzy jest dowiadczenie; umys jest niezapisan tablic, na
ktrej zapisuje si dowiadczenie (za arystotelesowsko-tomistyczn maksym: nie ma niczego w
umyle, czego nie byo przedtem w zmyle); Locke zwalcza natywizm (idee i zasady wrodzone:
logiczne, moralne, religijne) posugujc si argumentem, e idee uznawane za wrodzone wielu
ludziom s nieznane (dzieci, dzicy, umysowo chorzy); czynnik wrodzony jednak pozosta, bowiem
Locke twierdzi, i poprzez dowiadczenie nabywamy cay materia wiedzy, ale wanie tylko
materia; natomiast wadze umysu nie s nabyte, ale waciwe umysowi z samej jego natury.
Zdobywanie dowiadczenia:
dowiadczanie rzeczy zewntrznych w drodze postrzee;
dowiadczanie samego siebie w drodze refleksji; przy czym bya to refleksja w innym
znaczeniu, ni dotd uywano: Locke'owi nie chodzio o czynno pochodn lub
abstrakcyjn, a o bezporednie dowiadczanie konkretnych faktw wewntrznych; by to
swoisty zmys wewntrzny, ktry w odrnieniu od zewntrznych nie mia
wyspecjalizowanego narzdu; to wanie pojmowanie refleksji jako oddzielnego rda
dowiadczenia sprawiao, ze cho by empiryst, to nie by sensualist.
Dualizm epistemologiczny - postrzeenie wyprzedza refleksj, bo umys zaczyna dziaa dopiero
wtedy, gdy przez postrzeenie otrzyma materia do dziaa; wiedza oparta na refleksji jest jednak
pewniejsza; stare rozrnienie zmysw i rozumu zastpione zostao dualizmem rozumu i
dowiadczenia; to ostatnie obejmowao bowiem ju nie tylko postrzeganie zmysowe, ale te
introspekcj (dowiadczenie wewntrzne).

Wasnoci pierwotne i wtrne

Idee w ujciu Locke'a to wszystko co znajdujemy w umyle: postrzeenia zewntrzne i

dowiadczenia wewntrzne, a take ich kopie powstajce w umyle, abstrakcyjne pojcia,
wyobraenia fantazji; termin ten od czasw Platona wystpowa w metafizyce, teraz zosta ujty
psychologicznie (wczeniej ju przez Kartezjusza); bezporednio znamy tylko idee, a nie rzeczy, i
to idee s punktem wyjcia wiedzy (rwnie empirysta Hobbes zaczyna od analizy rzeczy).
Rodzaje idei odpowiadaj dwojakim wasnociom rzeczy:
pierwotnym (obiektywne) np. rozcigo, ksztat, ruch; wasnoci pierwotne przysuguj
rzeczom stale i niepodobna usun ich z naszych wyobrae o rzeczach; s postrzegane
przez wiele zmysw, ktre w ten sposb jak gdyby sprawdzaj si wzajem i daj

wiadectwo obiektywnoci tych wasnoci;

wtrnym (subiektywne) barwy, smaki, zapach; nie przysuguj rzeczom stale, w kadych
warunkach (np. barwy nikn przy gorszym owietleniu rzeczy); s przedmiotem zawsze
tylko jednego zmysu.
Rzeczy posiadaj jedynie wasnoci pierwotne: wielko, ksztat, liczb, ruch; dziaajc za na
rne narzdy naszego ciaa wywouj w nich wasnoci wtrne: barwy w oczach, dwiki w
uszach, smaki w ustach.

Idee proste i zoone

Idee proste pochodz wycznie z dowiadczenia i stanowi materia caej wiedzy;

Idee zoone s wynikiem czenia idei prostych przez umys; czenie zawiera w sobie element
dowolnoci, co stwarza moliwo bdw; im bardziej umys odbiega od idei prostych, tym
wiksze jest ryzyko bdw; std nie maj wagi dla poznania tak duej jak idee proste.
Idea substancji wyrniona przez Locke'a wrd idei zoonych, rozwaana z epistemologicznego
punktu widzenia; twierdzi, e nie da si rozstrzygn, jaka jest natura substancji, bo dowiadczenie
nic nie mwi o substancji (ani cielesnej, ani duchowej); nic o niej nie wiemy, ale to nie oznacza, e
nie istnieje; tak wic Locke zaprzecza poznawalnoci substancji, ale nie zaprzecza ich istnieniu.
Tatarkiewicz o Locke'a krytyce substancji: Dowiadczenie dotyczy zawsze tylko wasnoci. Umys
nasz za pojmuje wasnoci jako przywizane do substancyj i, mimo zmienno wasnoci, uznaje
trwao substancyj. Pojcie substancji jest wytworem umysu, ktry je podsuwa pod wasnoci,
jakby podpor. Umys jest bowiem tak zbudowany, i nie potrafi obej si bez tego pojcia: nie
umie inaczej czy idei i nie umie myle nie posugujc si nim.

Wiedza racjonalna pochodzenia empirycznego

Poznanie Locke wskazywa jego pochodzenie inaczej ni racjonalici, ale posugiwa si takim
samym pojciem poznania i stosowa te same kryteria, co oni; celem poznania jest ustalenie prawd
koniecznych.
Najwyszym rodzajem poznania dla Locke'a byy wci prawdy oglne, std same sdy empiryczne
uznawa za niedostateczne. Wynikiem tego by pesymistyczny pogld na poznanie: moliwe jest w
zakresie idei prostych, w zoonych za tylko w matematyce i etyce. Jest nieosigalne w
metafizyce, ale rwnie w fizyce, ktra wychodzc poza idee proste nie ma ju wynikw pewnych.
Z punktu widzenia rozwoju empiryzmu, Locke wskaza pochodzenie poznania, ale nie rozwiza
jeszcze kwestii jego przedmiotu i wanoci. Pniejsi empiryci nie dochodzili ju prawd oglnych,
a tylko faktw jednostkowych. Wiedza pochodzenia empirycznego nie moe mie bowiem za
przedmiot stosunkw koniecznych.

Filozofia praktyczna

W tym obszarze Locke kierowa si trzema wytycznymi:

1) cznoci bada z yciem,
2) oparcia bada na podstawie psychologicznej
3) przyznania kademu swobody rozwoju i sdu

Wstp do utylitaryzmu Locke przygotowa podoe, na ktrym potem wyrs utylitaryzm;

odwoywa si do psychologii i popdw: uwaa, e ludzie kieruj si wycznie wasnym
interesem, ale nie ma w tym nic zego, dopki czyni to rozumnie.
Twierdzi, e ycie moralne powinno by wolne, oparte na wasnym rozumie kadego czowieka, a
nie na autorytecie. W kwestiach politycznych stawia postulat tolerancji, by jednym z teoretykw
umowy spoecznej. By zwolennikiem deistycznej religii naturalnej, wolnej od objawienia, ktr
usiowa uzasadni psychologicznie.

III.2 Berkeley
Nowy typ empiryzmu, zapocztkowany przez Locke'a, znalaz kontynuatora w osobie George'a
Berkeleya (1685-1753), ktry nada mu posta radykaln, czc z immaterialistyczn metafizyk.
Czerpa bowiem z popularnej wwczas w Anglii filozofii w duchu platoskim. Posugiwa si
argumentami empirycznymi dla obrony tez metafizycznych, z czasem zupenie odchodzc od
empiryzmu. Najwaniejsze swoje dziea wyda we wczesnym etapie ycia.

Skrajny nominalizm

Berkeley poszed dalej ni Locke i uwaa nie tylko, e idee oglne i pojcia abstrakcyjne nie
istniej w wiecie zewntrznym, ale te nie istniej w umysach (inaczej ni Locke). Nic
abstrakcyjnego nie ma ani w umyle, ani poza nim. Wczeniej uwaano, e wyrazy oglne niczego
nie oznaczaj, ale co wyraaj (oglne idee w naszym umyle). Wedug Berkeleya istniej tylko
wyrazy oglne, nie ma ani przedmiotw oglnych, ani idei oglnych. Sam termin idea u Berkeleya
nie oznacza ju przedstawienia, a tylko wyobraenie. Kade bowiem przedstawienie jest
konkretne, bo nie mona przedstawi sobie ruchu w ogle, barwy w ogle, trjkta w ogle.
Kada idea, jak posiadamy, jest okrelona i konkretna.

Skrajny sensualizm

Rozum jest przymiotem czowieka, ale obejmuje tylko sprawy duchowe.

Zmysy s jedynym rdem poznania cia; wiedzie i postrzega ciaa to jedno i to samo;
radykalizm Berkeleya doprowadzi go dalej ni Locke'a
istnieje tylko to, czego dowiadczamy miao to konsekwencje m.in. w zakresie teorii
matematyki, gdzie Berkeley twierdzi, i rozum nie odgrywa adnej roli (jego przedmiotem s tylko
sprawy duchowe); jako e matematyka odbiega na og od dowiadczenia, to nie ma znaczenia dla
poznania rzeczywistoci i nie powinna stanowi wzoru dla nauk przyrodniczych; odrzuca wic ca
mechanik Newtona (z absolutnym ruchem, przestrzeni i czasem, ktre nie istniej, bo nie s
dowiadczane; podobnie nie istniej w wiecie cielesnym siy i zwizki przyczynowe).
Przedmiotem dowiadczenia s tylko wyobraenia, a wyobraenia nie mog dziaa i by
przyczynami. Sia, dziaanie to wasnoci duchw, ktre znamy z wewntrznego dowiadczenia i
przenosimy niesusznie na przedmioty cielesne.

Skrajny subiektywizm

Berkeley uzna za Locke'em subiektywno niektrych jakoci zmysowych, ale poszed dalej i
stwierdzi, i adne obiektywne jakoci nie istniej. Wyrnione przez Locke'a pierwotne wasnoci
s take subiektywne (ruch, ksztat czy wielko istniej tylko wtedy, gdy s postrzegane). Berkeley
przedstawi za tym nastpujce argumenty:
jakoci pierwotne nie wystpuj nigdy w oderwaniu, lecz zawsze w cznoci z
wasnociami wtrnymi, np. ksztat w cznoci z barw; jeli wic te s subiektywne, to i
tamte nimi by musz,
wasnoci pierwotne s wzgldne, np. wielko rzeczy i szybko ruchu zmieniaj si w
zalenoci od naszej wobec nich pozycji, s wic zwizane z umysem, a przeto
nieobiektywne,
wasnoci pierwotne nie s zawarte w dowiadczeniu zmysowym.
Twierdzi ponadto, e wasnoci pierwotne (ksztat, odlego, etc.) maj mniejsze oparcie w
dowiadczeniu ni wtrne. Nie s rzecz czystego dowiadczenia, lecz wytworem przeksztacenia
dowiadcze przez umys. Barwy czy ksztaty nie s waciwie widziane, bo dopiero w
poczeniu z prac innych zmysw postrzegamy gbi i ciaa.

Immaterializm

Substancja nie bdc przedmiotem dowiadczenia, jest niepoznawalna; skoro substancji nie
dowiadczamy, to ich nie ma (Locke jeszcze nie rozstrzyga tego), s tylko fikcjami umysu; ciaa
s wycznie zespoami jakoci zmysowych, jeli z cia usuniemy jakoci, to nic nie pozostanie.
Wnioski:
wiat zewntrzny skada si wycznie z jakoci postrzeganych,
wszystkie wasnoci (zarwno pierwotne, jak i wtrne) s subiektywne.
Istnienie wiat skada si z postrzee i poza nimi nic nie ma; dla przedmiotw wiata
zewntrznego istnie to znaczy by postrzeganym.
Immaterializm (idealizm subiektywistyczny) jeli materia ma by substancj istniejc
niezalenie od spostrzee, to - nie ma materii; jeli ciaa maj by czciami tak pojtej materii, to
nie ma cia; istniej wycznie idee; idealizm Berkeleya by zupenie rny od platoskiego, bo
te i samo pojcie idei miao inne znaczenie.
Berkeley nie zaprzecza jednak rzeczywistoci wiata, a jedynie twierdzi, e go nie podwaja
poprzez wprowadzanie rzeczy obok idei. Tatarkiewicz o rozumowaniu Berkeleya: jeli mwi, e
st istnieje, znaczy to, e widz go i dotykam, lub e kto go widzi, lub przynajmniej, i widziaby
go, gdyby znajdowa si w tym samym, co on, pokoju.
Podstawow trudnoci koncepcji Berkeleya bya kwestia trwaoci i jednoci rzeczy: 1) czy
ilekro otwieram oczy i spostrzegam dom, tylekro ten dom tworzy si na nowo? 2) czy gdy
dziesiciu ludzi patrzy na dom, istnieje dziesi domw?. Berkeley ratowa si nastpujcym
wybiegiem: rzeczy s postrzeeniami, ale nie tylko ludzi, lecz i Boga; jako postrzeenia Boe maj
trwao i jedno; nawet gdy aden czowiek na nie nie patrzy, to jednak patrzy na nie Bg i przeto
istniej bez przerw.

Spirytualizm

Umys istnieje samodzielnie i jest nosicielem idei, s prawdziwymi substancjami; wiat skada si
wic z umysw i idei; krytykujc pojcie substancji materialnej, posugiwa si konceptem
substancji duchowej.
Duch ze swojej natury duchy s rne od idei, bowiem duchy postrzegaj, a idee s postrzegane
(rnica midzy czynnym a biernym); jedyn dziaajc przyczyn jest duch, wic wszelkie
przemiany we wszechwiecie s natury duchowej, nie mechanicznej.
Poznanie duchw moliwe jest poprzez dowiadczenie wewntrzne; innych duchw nie
poznajemy, ale mamy ich pojcie (notion); rozumiemy inne duchy, ale nie wyobraamy ich sobie;
ciaa poznajemy tylko przez zmysy (przedmiot nauki), duchy tylko przez rozum (przedmiot
metafizyki).

III.3 Hume
David Hume (1711-1776) by kolejnym wybitnym przedstawicielem angielskiego empiryzmu,
ktry jednak podda w wtpliwo jego dotychczasowe podstawy, wykazujc niepewno i
subiektywno dowiadczenia. W wynikach swoich rozwaa zbliy si do sceptycyzmu.

Wraenia a idee

Przedstawienia stanowiy przedmiot bada Hume'a (podobnie jak Locke'a), nie docieka istoty
rzeczy; uproci pogld na nie, wyrniajc pierwotne (wraenia) i pochodne (idee).
Idee pochodz z wrae wraenia s pierwowzorami, a idee ich kopiami wytwarzanymi przez
umys; to wraenia s waciwym rodkiem poznania rzeczywistoci i sprawdzianem prawdziwoci
idei; idee maj warto dla poznania rzeczy tylko, o ile wiernie kopiuj wraenia.
Powstawanie idei zawsze odbywa si w cile okrelonym porzdku, w oparciu o tzw. zwizek
asocjacyjny pomidzy ideami; idee s kojarzone w umyle na zasadach: podobiestwa, czasowej i
przestrzennej stycznoci oraz zwizku przyczynowego.

Fakty a stosunki pomidzy ideami

Stosunki midzy ideami twierdzenia z tego zakresu s niezalene od dowiadczenia i niezalene

od istnienia czegokolwiek we wszechwiecie; dotyczy to matematyki i np. twierdze o relacjach
zachodzcych midzy figurami geometrycznymi.
Fakty twierdzenia z tego zakresu nie maj ju bezwzgldnej pewnoci i oczywistoci; twierdzenia
te odwouj si do dowiadczenia (np. nie mona wycznie dedukcyjnie wykaza, e nastpnego
dnia wstanie bd nie wstanie soce).
Wykraczanie dowiadczenia poza fakty dotyczy to problemu pewnoci twierdze o
rzeczywistoci, ktre wykraczaj poza wiadectwo zmysw; dowiadczenie nie jest bowiem

samym tylko ustalaniem faktw, wykraczanie poza nie odbywa si nieustannie (np. wschd soca
nastpnego dnia nie jest stwierdzeniem faktu, bo ten fakt jeszcze nie zaszed; jest to rozumowanie
empiryczne); wykraczanie poza dowiadczenie ma miejsce, gdy o fakcie niestwierdzonym wnosimy
na podstawie faktu stwierdzonego; pomidzy tymi faktami musi jednak zachodzi zwizek
niezawodny; Hume postawi pytanie, czy takie (niezawodne, konieczne) zwizki w ogle mog
zachodzi.

Krytyka pojcia przyczynowoci

Czy zwizek przyczynowy jest zwizkiem koniecznym? rozumowania empiryczne zawsze

opieraj si na zwizku przyczynowym (wychodzenie poza stwierdzone faktu w poszukiwaniu ich
przyczyn lub skutkw); Hume postawi pytanie, czy takie rozumowanie jest uprawnione?
Konieczno zwizku przyczynowego konieczno moemy poznawa bd a priori, bd
empirycznie:
a priori koniecznoci zwizku przyczynowego nie da si stwierdzi w ten sposb (np. z
samej analizy pojcia prochu nie mona stwierdzi, e eksploduje), bo ze znajomoci
przyczyny nie da si wydedukowa znajomoci skutku; Hume: aden przedmiot
wasnociami swymi dostpnymi zmysom nie ujawnia nic o przyczynach, ktre go stworzyy,
ani o skutkach, ktre ze powstay"; o przebiegu rzeczywistoci moemy sdzi tylko na
podstawie dowiadczenia, a nie a priori; przyczyna jest jedn rzecz, a skutek drug; nigdy
nie da si poj, e dlatego, e jest jedna rzecz, musi by druga; sam konieczno mona
jednak pozna tylko a priori, std zwizek przyczynowy nie jest zwizkiem koniecznym;
empirycznie czyste dowiadczenie informuje o staym nastpstwie faktw, ale nie pozwala
twierdzi, e jeden fakt wynika z drugiego; np. po naciniciu spustu pistolet wystrzeli, ale
w istocie stwierdzamy tylko, e strza nastpi po naciniciu spustu, a nie e by jego
wynikiem; samo dowiadczenie nie podaje jak to si dzieje, e po jednym fakcie nastpuje
drugi.
Ustala mona jedynie stae nastpstwa, ale nie zwizki przyczynowe. Ani podstawa rozumowa, ani
dowiadczalna nie uprawnia do stwierdzania zwizkw przyczynowych.
Przyzwyczajenie potocznie zwykle uznajemy, ze skoro zasza przyczyna, to zajdzie i skutek;
uznajemy istnienie zwizkw przyczynowych nie majc do tego podstaw; opieramy si na
zebranym dotd dowiadczeniu i przenosimy je w przyszo; w ten sposb jednak przekraczamy
dowiadczenie; nie rozumowanie, a przyzwyczajenie sprawia, e wykraczamy poza dowiadczenie i
przenosimy je w przyszo; powtarzalno zdarze nie zmienia niczego w ich naturze, ale zmienia
nasz stosunek do nich.
Subiektywizm wnioskowanie o przyczynach ze skutku ma podstaw subiektywn i uczuciow
(nie: pojciow); elementem obiektywnym jest sta powtarzalno zachodzcych zdarze, ale nie
stanowi to podstawy do wycigania wnioskw; poczucie koniecznoci jest wic wynikiem naszych
wnioskowa, a nie ich podstaw; poszukiwanie zwizkw przyczynowych jest instynktem, ale nie
jest nam dane pene zrozumienie rzeczywistoci.

Krytyka pojcia siy

Sia jej pojcie jest cile zwizane z pojciem przyczynowoci, jest ona bowiem zdolnoci do
wywoywania skutkw; nie mona jednak zna siy z dowiadczenia, bowiem postrzegamy tylko
ruch przedmiotw, ale ju nie si, ktra je popycha; dowiadczenie siy jest wic tylko zudzeniem.

Akt woli dowiadczamy w nim jedynie wysiku, a nie dziaajc si; przeywajc akt woli nie
moemy przewidzie jego skutkw; w dowiadczeniu wewntrznym znamy tylko nastpstwo
faktw midzy przeyciem wewntrznym a zjawiskiem, nie znamy za mechanizmu wewntrznego,
ktry je czy; tylko jednorodno woli i myli wytwarza zudzenie, e zwizek ich jest nam
zrozumiay.

Krytyka pojcia substancji

Substancja pojcie to czy w sobie wspzachodzce fakty w ten sposb, e wraenia

pochodzce z rnych zmysw odnosimy do jednej substancji i cho wraenia zmieniaj si, to
wydaje nam si, ze substancja jest wci ta sama; dotyczy to rwnie pojcia jani, ktra ma by
trwa substancj duchow, cho znamy jedynie zmienne jej przeycia.
Wykraczanie poza fakty opiera si na wniosku, ktry nie jest uzasadniony ani a priori (analiza
poj), ani a posteriori (stwierdzone fakty); podstaw wykraczania poza fakty nie jest rozum ani
dowiadczenie, ale wyobrania i instynkt; wnioski opieraj si na przyzwyczajeniu i maj charakter
subiektywny; wnioski te nie s jednak zupenie dowolne zachodzi bowiem konieczno
psychologiczna, oparta na naturalnej skonnoci umysu.
Hume a Locke: Hume wyprowadzi ostateczne wnioski z zaoe przyjtych ju wczeniej przez
Locke'a; ten twierdzi, e pod wraeniami, ktrych dowiadczamy, istniej take zewntrzne
substancje; dowiadcza si jednak tylko wrae, a nie ich przyczyn, std pogld ten nie mia
uzasadnienia z na gruncie empiryzmu; Hume natomiast stwierdzi, e s wycznie wraenia i nie
maj one przyczyn w zewntrznych substancjach.
Hume a Berkeley: Berkeley usun pojcie substancji z fizyki (substancje materialne), Hume take
z psychologii (substancja duchowa); zudzeniem jest to, e ja to istniejca substancja, trwajca
niezalenie od naszych spostrzee i uczu; pogld na wiat jako tylko zesp wrae uderza w
ca filozofi i teologi: nie byo ani przedmiotw, ani podmiotw, ani materii, ani duszy.

Wyniki krytyki

Ograniczony sceptycyzm pomimo podwaenia podstaw metafizyki (pojcie substancji) i nauk

cisych (wnioskowanie przyczynowe), Hume nie by cakowitym sceptykiem; istnieje bowiem
aprioryczna wiedza o stosunkach midzy ideami oraz wiedza o faktach; za to zakwestionowa
wszelk wiedz o rzeczywistoci, ktra wychodzi poza fakty.
Nowy empiryzm Hume podway nie tylko racjonalizm, ale te skromniejszy w swoich
zamierzeniach empiryzm; empiryci ju wczeniej nie mieli tej wiary w rozum co racjonalici, ale
za to wierzyli w caoci w dowiadczenie; Hume wykaza, e to co nazywamy dowiadczeniem w
istocie stale wykracza poza fakty (a dowiadczenie jest wiedz, dopki opiera si na faktach);
novum stanowio w przypadku Hume'a zagadnienie wiedzy koniecznej.
Wiedza konieczna wczeniejsza opozycja empirystw wobec racjonalistw dotyczya rda
pochodzenia wiedzy (spr o idee wrodzone), ale przedstawiciele obydwu obozw zgadzali si co do
celw i kryteriw wiedzy, bdc przekonanymi o dostpnoci dla czowieka wiedzy koniecznej;
Hume stwierdzi, e wraz z pochodzeniem zmienia si te natura wiedzy: konieczno jest waciwa
wiedzy racjonalnej, a wiedza empiryczna moe by tylko faktyczna (nigdy konieczna).

Instynkt lepiej ni rozum odczytuje rzeczywisto; ycie i dziaanie znajduj to, czego teoria ani
znale, ani nawet ex post uzasadni nie umie.
Hume nie dochodzi jakichkolwiek twierdze o tym, co nie jest umysowi bezporednio dostpne.
Nie stawia pytania o to, czy rzeczy istniej, ale czy mamy racje by przyj, e istniej. Dlatego te
nie zaprzecza istnieniu zwizkw koniecznych w wiecie realnym, a jedynie kwestionowa
zdolno rozumu do ich poznania. Podobnie, Berkeley zaprzecza istnieniu substancji materialnych,
a Hume mwi tylko, i nie moe ono by przedmiotem wiedzy. Stanowisko Berkeleya byo
metafizyczne, a Hume'a epistemologiczne.
Jedyne dwie dziedziny rzetelnej wiedzy to dla Hume'a matematyka i czysta wiedza o faktach: Gdy
bierzemy do rki ksiki z dziedziny teologii lub metafizyki, to musimy pyta: czy zawiera badania
nad wielkoci i liczb prowadzone drog czystego rozumowania? Nie. Czy zawiera badania nad
faktami i istnieniem? Nie. To naley wrzuci j w ogie, gdy moe zawiera jedynie fikcje i
zudzenia". Hume by kolejnym filozofem, ktry poprzez ograniczenie zakresu wiedzy usiowa
uzyska jej pewno. Nastpnym krokiem by rugujcy wszelk metafizyk pozytywizm.

Krytyka religii

Religia Hume nie krytykowa prawd religijnych, nie stwierdza ich faszywoci, a jedynie
podwaa moliwo ich dowiedzenia; przyj krytyczne argumenty sformuowane przez
zwolennikw deistycznej religii filozoficznej, ale w kocu zakwestionowa sam t religi
filozoficzn (podobnie jak uczyni z empiryzmem w obszarze epistemologii); religia jest
wycznie kwesti wiary, a nie wiedzy; dotyczyo to rwnie religii owiecenia, zgaszajcej
pretensje do bycia nauk.
Racjonalna teoria Boga dla Hume'a bya nie do utrzymania, gdy opiera si na tezie o
substancjalnoci Boga i std wyprowadzane s dowody oparte o zasad przyczynowoci; wczeniej
Hume zakwestionowa pojcie substancji i przyczynowoci w zakresie teorii poznania.
Psychologiczne wyjanienie religii jest ona koniecznym wytworem ludzkiej psychiki,
odpowiadajcym na potrzeby wpisane w natur ludzk; Hume otworzy psychologiczne badanie
religii.

Filozofia moralna

Uczucia stanowi przedmiot filozofii moralnej (jak wraenia i idee dla filozofii poznania), to one
pobudzaj akty woli (a nie przedstawienia, jak chcieli intelektualici).
Sympatia stanowi pierwotne uczucie, ktre jest naturalnym, biologicznym zjawiskiem solidarnego
reagowania (a nie wyrozumowan zasad moraln); egocentryzm i zajmowanie si sob jest
postaw wtrn, wynikiem kojarzenia uczu moralnych.
Odrzucenie prawa naturalnego z tych samych powodw, z ktrych odrzuci religi naturaln; nie
twierdzi jednak, e prawo zostao wytworzone cakowicie sztucznie i dowolnie, jest to wytwr
historycznego rozwoju spoeczestwa; jest ono faktem pierwotnym, z ktrego stopniowo powstao
prawo i pastwo; filozofia pastwa i prawa Hume'a rwnie miaa charakter spoeczny i
historyczny.

III.4 Shaftesbury
Zagadnienia moralne byy jednym z centralnych punktw filozofii owiecenia, zwykle uprawiane w
duchu empirystycznym. Zanim jednak to nastpio, w Anglii zaistnia nurt nazywany
intuitywizmem, pojmujcym moralno na wzr pikna. Twrc by Anthony Ashler Cooper, earl of
Shaftesbury (1671-1713). By on wychowankiem Locke'a, ale zaczerpn ode tylko niech do
racjonalizmu, za samego empiryzmu ju nie. Przej si za to dorobkiem platoskiej szkoy w
Cambridge, najbardziej jednak samym Platonem i Plotynem. By to jednak platonizm bardziej
naturalistyczny ni transcendentnie i teologicznie zorientowany platonizm redniowiecza.

Estetyzm

Antymechanicyzm wiat nie jest martwym mechanizmem, std nie da si go obj ani sztywna
formua rozumu (racjonalizm), ani proste zestawienie dowiadcze (empiryzm).
Kontemplacja tylko to pozwala poj wiat jako cao, w tym ycie przyrody, organiczn
budow, harmoni czci.
Estetyzm postrzeganie wiata oczami artysty; estetyczna postawa powinna by wzorem pracy
naukowej; bya to postawa idca pod prd niemal caej filozofii epoki.

Autonomia filozofii moralnej

Poznanie moralnoci jest niezalene od poznania wiata zewntrznego to, czy wiat jest realnym
bytem czy tylko snem, nie zmienia niczego w stosunku midzy cnot a zasug, win a kar,
piknem a doskonaoci; dobro jest czym, co tumaczy si samo przez si, niezalenie od tego,
jakie s nakazy z gry i ku czemu zmierza mechanizm skonnoci ludzkich etyka autonomiczna.
Uprzednio dwa gwne stanowiska traktoway zagadnienia etyczne jako pochodne: redniowieczne
ujcie teologiczne (moralno jako rozkaz i objawienie Boe) oraz naturalizm (moralno jako
mechaniczny wytwr duszy ludzkiej).

Harmonia jako zasada moralnoci

Moralno jako pikno czyny moralne wywouj w ludziach taki sam podziw, jak pikno; istota
pikna ley w harmonii, wic w harmonii ley te istota dobra;
Harmonia caa przyroda jest harmonijna, wic wszystko co przynaley do natury, jest dobre;
dobra jest kada istota, ktra yje wedug skonnoci naturalnych; Shaftesbury uwaa za naturalne
(wic: dobre) zarwno skonnoci egoistyczne, jak i spoeczne; s to bowiem skonnoci bd dla
wasnej, bd dla cudzej korzyci; ze s skonnoci nienaturalne, czyli skierowane ku niczyjej
korzyci bd te ku krzywdzie swojej lub innych; naturalna (wic: dobra) skonno moe sta si
z, gdy przekracza miar, bo to narusza harmoni pomidzy skonnociami.
Cnota to zasuga, stanowi dobro wysze, bo wiadome; dostpna jest tylko czowiekowi, ktry
bdc istot rozumn jest zdolny do refleksji nad wasnymi skonnociami i kierowania nimi;

ostatecznie cnota polega na umiejtnym kierowaniu swoimi skonnociami, utrzymaniu rwnowagi

pomidzy skonnociami egoistycznymi a spoecznymi.
Entuzjazm jest potrzebny czowiekowi dla harmonii z samym sob oraz z wszechwiatem; nie jest
to rzecz rozumu, a ywioowy pd duszy, ktry j zespala z wszechwiatem.
Znaczenie Shaftesbury'ego dorobek tego filozofa oddziaa niejako dwutorowo:
przekonanie o harmonii wiata i kult entuzjazmu, w poczeniu z panteizmem Spinozy,
miay silny wpyw na mylicieli francuskiego owiecenia (szczeglnie Diderot i Rousseau),
a take na filozofw i twrcw niemieckiego romantyzmu i klasycyzmu;
pogldy etyczne znalazy oddwik w samej Anglii wrd caej generacji filozofw
moralnoci (szczeglnie Francis Hutcheson i bp Butler); cech charakterystyczn byo m.in.
przekonanie o autonomicznoci etyki.

III.5 Pocztki utylitaryzmu

W okresie owiecenia doszo do przeorientowania filozofii z zagadnie oglnych i teoretycznych,
dotyczcych wiata, na sprawy zwizane z czowiekiem. Nowy nurt rozwaa mia charakter
praktyczny: jakie ycie jest dobre i jak uczyni ycie moliwie najlepszym. Na te pytania
odpowiada ju Shaftesbury, ale dalszy rozwj poszed w stron utylitaryzmu.

Dawniejsze stanowiska etyczne

Tradycyjna odpowied na pytanie jak y? - w ujciu religijnym: naley y tak jak, nakazuje to
Boskie objawienie; czowiek jest bowiem tworem Boskim, a tre Jego objawienia zawiera rwnie
wskazania etyczne; w ujciu filozoficznym: czowiek jest istot rozumn i powinien y tak, jak
nakazuje rozum.
Tradycja opieraa si na dualistycznej wizji czowieka ciao i dusza s odrbne, natomiast kwestie
moralne (dobro i zo) to wyczna domena duszy, za cielesna natura nie czowieka nie ma tu gosu.
Nowoytny zwrot ku naturalizmowi identyfikowany z Thomasem Hobbesem, wyraajcy si w
przekonaniu, i czowiek jest czci natury i podlega jej oglnym prawom; prawem natury jest za
dbanie o wasne dobro, pojmowane w zalenoci od konkretnych uwarunkowa spoecznych.
Odchodzc od dualizmu i spirytualizmu skierowano si ku naturalizmowi, egoizmowi i
hedonizmowi. Owiecenie oddalio si zarwno od dualizmu religijno-mistycznego, jak i
filozoficzno-racjonalistycznego. Shaftesbury zajmowa stanowisko poniekd porednie uznawa
czowieka za cz natury i nakazywa ycie w zgodzie z ni, ale te odrzuca jednostronny egoizm
i dostrzega znaczenie sympatii (czowiek kieruje si nie tylko wyrachowaniem, ale te
entuzjazmem).

Etyka angielskiego owiecenia

Entuzjaci gwnym przedstawicielem by Francis Hutcheson (1694-1746); naturaln pobudk

ludzkiego dziaania jest sympatia do innych istot, a dziaania te s powodowane przez swoisty
zmys moralny; dobrym byo takie postpowanie, ktre wynikao z sympatii i zmysu
moralnego; szli drog wyznaczon przez Shaftesbury'ego.
Hedonici - gwnym przedstawicielem by David Hartley (1705-1757); uznawali sympati i
zmys moralny za fikcj, a jedyn pobudk ludzkiego dziaania mia by wasny interes czowieka;
sdzili przy tym, e ten interes wystarczy do waciwego pokierowania yciem: do susznej etyki,
ekonomii i polityki; stawiali sobie za cel naukowe ujcie kwestii zwizanych z yciem czowieka
w wymiarach moralnym, politycznym i gospodarczym; chodzio im nie tylko o ujcie teoretyczne
(jak yje czowiek), ale rwnie praktyczne (jak powinien y czowiek); warunkiem powodzenia
tego planu miaa by naukowa precyzja, w odrnieniu od mtnych poj, ktrymi posugiwali
si entuzjaci; w swoim naturalizmie zbliali si do Hobbesa, ale czciej odwoywali si do
Locke'a (empiryzm pozwalajcy na naukowe badanie czowieka; program Locke'a mia dla bada
nad czowiekiem sta si tym, czym dla bada nad przyrod by program Newtona).
Gwne zagadnienia etyczne:
Rozwaania etyczne angielskiego utylitaryzmu skupiay si wok trzech pyta: czego ludzie
chc, co jest dobre?, dlaczego ludzie czyni niekiedy nie to, czego chc, a to co jest dobre?.
Dualici nie szukali w ogle odpowiedzi na pytanie czego ludzie chc przyjmujc (podobnie
jak hedonici), i chc tylko wasnego interesu (co oceniali jako zo);
Entuzjaci kluczowym pytaniem byo dla nich czego ludzie chc (jakie s ich naturalne
skonnoci); nie pytali co jest dobre z zaoenia, i to co jest naturaln skonnoci jest dobre;
Hedonici pytali zarwno: czego ludzie chc i jakie postpowanie jest dobre; odpowiadali
na to: ludzie chc tego, co dla nich dobre; skoro jednak denie do wasnej korzyci jest jedyn
pobudk czowieka, to jak odrni dobro od za i dlaczego ludzie robi czasem rzeczy wbrew
swoim interesom?; na te pytania odpowiadali posugujc si zasad utylitaryzmu i zasad
kojarzenia.

Zasada kojarzenia

Wywodzia si od Hume'a i jego pojcia przycigania, ktre miao by umysowym

odpowiednikiem prawa grawitacji Newtona.
przyciganie w wicie umysowym tumaczy prawidowo i konieczno na pozr
przypadkowych zdarze; determinuje ono wszystkie zjawiska duchowe, moralne, gospodarcze i
polityczne; wskutek tego mog one by przedmiotem nauki; zjawiska te maj w znikomym stopniu
zalee od samych jednostek (usposobienie, charakter), dziki czemu moliwa jest niemal
matematyczna ciso badawcza.
Sam Hume, ze swoim sceptycyzmem mia jednak wtpliwoci co do tej zasady i pojmowa j
rnorako w swoich dzieach (m.in. wtpi w cakowity determinizm). Na stanowisku w peni
deterministycznym stan dopiero Hartley, czynic z zasady przycigania podstaw nauk
humanistycznych. Ucze i nastpca Hartleya, Priestley, usun z asocjacjonizmu wtki religijne,
pozostawiajc wycznie psychologiczne. Przekonywa o penym zdeterminowaniu i koniecznoci
w yciu czowieka.

Zasada utylitaryzmu

Stanowia gwn zasad etyki angielskiego owiecenia, rozwizujc nastpujcy problem: skoro
ludzie w swoim postpowaniu kieruj si wycznie wasn korzyci, w to w jaki sposb ich czyny
mog mie charakter moralny?
Denie do wasnej korzyci jest suszne moralnie, jeeli interes wasny czy si z interesem
ogu.
Autorem tej zasady by Hume, ale poczyni tu zastrzeenia. Teorie naukowe stwierdzaj, co jest
(fakty), a etyka, co by powinno (normy). Std etyk Hume przypisywa sferze uczu, a nie nauki.
Utylitaryci odrzucili te wtpliwoci i usiowali sformuowa nauk o moralnoci.
Interes wasny a dobro ogu:
A. Entuzjaci w tym przypadku kategoria ta obejmuje, obok Shaftesbury'ego i nastpcw,
rwnie Locke'a i Hume'a; waciwe czowiekowi uczucie sympatii harmonizuje interesy
indywidualne z interesem ogu, bowiem przyjemno innych jest odczuwana take jako
przyjemno wasna.
B. Hedonici stali na stanowisku egoizmu, odrzucali koncepcj sympatii (czowiek interesuje
si sob, a nie innymi); w obrbie tej grupy wypracowano dwie istotne interpretacje:
czowiek kieruje si egoizmem, ale egoizmy wszystkich ludzi ostatecznie harmonizuj si i
prowadz do dobra ogu; w wiecie ma bowiem wystpowa naturalna tosamo
interesw; jako argument za tym przedstawiano fakt, i pomimo egoizmw spoeczestwa
yj i rozwijaj si, co nie byoby moliwe, gdyby egoizmy ludzi kciy si ze sob; tak
wizj przedstawi m.in. Bernard de Mandeville w Bajce o pszczoach, gdzie egoici s
poytecznymi czonkami spoeczestw.
nie ma naturalnej harmonii pomidzy egoizmami, ale mona j sztucznie wytworzy; jest to
zadanie pastwa i prawa; teza ta wic opiera si na sztucznej harmonii interesw;
odwoywa si do niej Hume, potem take Helwecjusz i Bentham.

Etyka utylitarystw

Dobro ogu centralne zagadnienie rozwaa etycznych angielskiego owiecenia; etyk

rozumiano jako sztuk kierowania czynnociami ludzkimi tak, aby wytwarzay jak najwicej
szczcia; uznawano ten cel za pewnik akceptowany w jakim stopniu nawet przez ludzi
zdeprawowanych bd ograniczonych; o ile Hobbes twierdzi, e czowiek dy do wasnych
korzyci, o tyle utylitaryci, uznajc to stwierdzenie, chcieli aby jednoczenie z tym dy do dobra
ogu.
Szczcie to zesp przyjemnoci, utosamianych z korzyciami; utylitaryci przyjmowali przy
tym postaw antyascetyczn, chwalc pomnaanie przyjemnoci i potpiajc ich ograniczanie.
Denie do dobra ogu:
ujcie racjonalistyczne naley dy do dobra ogu;
ujcie naturalistyczne ludzie d do dobra ogu; postulat moralny by tu traktowany jako

fakt spoeczny (Hume dostrzega rnic pomidzy oboma ujciami i twierdzi nawet, e
jedno nie wynika z drugiego).

Ekonomia polityczna

Adam Smith zastosowa zasady utylitaryzmu w zakresie ekonomii politycznej, tworzc

koncepcj o potnej sile oddziaywania; twierdzi, e podzia pracy i wymiana handlowa
uzgadniaj egoizmy; pojmowa wymian jako powicanie trudu i pracy (przykro) w zamian za
zapat (przyjemno); twierdzi, e zjawiska gospodarcze mona bada w sposb cile naukowy
(matematyczne ujcie woonego trudu i otrzymanej zapaty).
Interwencja a wolny rynek Smith twierdzi pocztkowo, e odgrna interwencja jest niezbdna
do zharmonizowania egoizmw, potem jednak odszed od tego pogldu; sdzi, e harmonia
egoizmw powstaje naturalnie, bez potrzeby odgrnej ingerencji (ktra jest wrcz szkodliwa).

Teoria polityczna

Zasada tosamoci interesw sztuczna w prawie, naturalna w ekonomii; w odniesieniu do polityki

stanowiska byy rozbiene: za ujciem sztucznym optowa Priestley (interwencja wadz jest
niezbdna), za ujciem naturalnym Hume, Smith i Thomas Paine (harmonia egoizmw wytwarza
si najlepiej, gdy te s pozostawione samym sobie).
Liberalizm spoeczestwo jest wytworem natury, rzd jest wytworem sztucznym; Paine:
Spoeczestwo jest dobrem, rzd za w najlepszym razie zem koniecznym"; pierwotnie liberaowie
traktowali wolno jako prawo przyrodzone czowieka, natomiast utylitaryci koncepcj praw
przyrodzonych odrzucali jako fikcj; odwoywali si do denia do wasnej korzyci jako gwnej
pobudki ludzkiego dziaania, stad w angielskim liberalizmie w kocu interes zastpi prawa
przyrodzone.

III.6 Wolter
Owiecenie we Francji stanowi filozofi owiecenia w sensie cisym, gdy w tym kraju
wanie wyksztaci si sposb mylenia najbardziej charakterystyczny dla tego nurtu i zarazem
najsilniej oddziaujcy; cechowa si skupieniem na zagadnieniach praktycznych, nie doprowadzi
do pogbienia filozofii, ale za to do jej znaczcego rozpowszechnienia; gwn postaci by tu
Wolter (1694-1778) i kontynuujcy jego dzieo encyklopedyci.
Postawa Woltera bya niezwykle bojowa i polemiczna. Najwaniejsze jego hasa to: rozum
(przeciw objawieniu), przyroda (przeciw czynnikom nadprzyrodzonym) i ludzko (jako cel
etyczny majcy zastpi cel transcendentny).
Poprzednicy:
Francja Bernard de Fontenelle (1657-1757) by pozytywistycznie usposobionym
pkartezjaninem; ceni fizyk i metod Kartezjusza, ale odrzuca jego metafizyk (co w
kocu skutkowao przezwycieniem kartezjanizmu w filozofii); odrzuca program
powszechnej nauki, postulowa specjalizacj; nie wierzy w moliwo zespolenia caej
wiedzy w jeden system, za to kada dziedzina powinna rozwija si oddzielnie; std nie

zajmowa si zagadnieniami stricte filozoficznymi, a raczej popularyzacj filozofii; by

wolnomylicielem i postpowcem (zwalcza kad religi i tradycj, w tym staroytn,
jako przeszkody w rozwoju), a take empiryst; Pierre Bayle (1647-1705) za to by
sceptykiem, zainteresowanym bardziej teori ni rzeczami i pogldami na prawd bardziej
ni sam prawd; stanowi prototyp encyklopedystw; typ filozofa-publicysty, zagadnienia
filozoficzne interesoway go jako sposb naprawy umysw; nie budowa, a krytykowa,
zajmowa postaw negatywn; zajmujc si teoriami, wanie wobec nich wymierza ostrze
krytyki, nie podwaa za to wiedzy jako takiej; szczeglnie mocno uderza w kartezjanizm.
Anglia filozofia angielskiego owiecenia miaa rys pozytywny, w oparciu o empiryzm
budowano tu wasne konstrukcje (Locke); tym wpywom uleg najpierw Monteskiusz,
potem sam Wolter.
Inspiracje wolterianizmu:
teoria poznania Locke
filozofia przyrody Newton
filozofia moralna Shaftesbury
filozofia religii deici

Racjonalizm

Rozum jest miar prawdy; formowany w drodze dowiadczenia (jak wszystkie wadze umysu);
Woltera czy empirystyczny pogld na pochodzenie rozumu z racjonalistycznym zaufaniem do
niego; jest wadz niezawodn i wszechmocn, bo wiedza, moralno i religia s prawdziwe, gdy s
oparte na rozumie; autorytet i objawienie s czynnikami irracjonalnymi, ktre naley usun, robic
miejsce dla rozumu.
Brak krytyki rozumu w filozofii francuskiego owiecenia krytyka rozumu waciwie nie
wystpowaa; brak byo instancji, ktra miaaby rozum sprawdza; twierdzono, e cho rozum
wytwarza si empirycznie, to jest on jednakowy we wszystkich epokach dla wszystkich ludzi;
kultura wytwarzana przez rozum (wiedza, religia, moralno) jest powszechna i wieczna, niezalena
od miejsca i czasu.
Nieograniczony postp rozumu twierdzono, e jest moliwy, pomimo uniwersalnego charakteru
rozumu; jest to szczeglnego rodzaju optymizm, wyraajcy si wiar w moliwo osignicia
tego, czego jeszcze nie osign.

Naturalizm

Naturalizm istnieje tylko wiat przyrodzony, nie ma adnego objawienia, zjawisk

nadprzyrodzonych, cudw; czy si z racjonalizmem (wczeniej racjonalizm pozostawa zaleny
od supranaturalizmu).
Przedmiot krytyki Woltera:
chrzecijastwo ma by gwnym wrogiem prawdy i postpu, z powodu jego oparcia na
supranaturalistycznym pogldzie na wiat;
metafizyka zarwno redniowieczna, jak i nowoytna (kartezjanizm), wysza z
chrzecijaskiego ducha i uzasadniaa chrzecijaski pogld na wiat;
dualizm w odniesieniu do wiata (rozszczepia wiat na przyrodzony i nadprzyrodzony),
czowieka (jest stawiany wyej od innych istot przyrodzonych z powodu posiadania
nadprzyrodzonej duszy obok ciaa) i ycia (poza celami doczesnymi nakazuje denie do

celw wiecznych, przez co ludzie zaniedbuj realne ycie).

Wolter by bezpardonowy w zwalczaniu tradycji, ale w pogldach cile filozoficznych nie
przyjmowa stanowisk skrajnych: odrzuca dualizm, ale nie by materialist, odrzuca teizm, ale nie
by ateist, odrzuca idealizm etyczny, ale nie by utylitaryst.
Deizm przeciwstawia si religii objawionej, ale nie religii rozumowej; rozum moe jednak tylko
stwierdzi istnienie Boga, nie moe za orzeka o jego naturze (wszelkie denia teologw w tym
kierunku s daremne); akcentowa m.in. sprzeczno pomidzy dwoma przymiotami Boga:
wszechmoc i dobroci; sam Wolter twierdzi, e mona dowie istnienia Boga (sformuowa
dowd zbliony do kosmologicznego: wiat jako zegar, Bg jako zegarmistrz; Bg musi istnie
take jako rdo sprawiedliwoci: gdyby Bg nie istnia, naleaoby go wymyli).
Hilozoizm myl i materia s jednej substancji; Wolter twierdzi przy tym, e rwnie wiadomo
(obok cielesnoci) jest powszechn wasnoci rzeczy (nie ma rzeczy bezcielesnych, podobnie jak
nie ma rzeczy bezdusznych).

Etyka sprawiedliwoci

Cel praktyczny naprawi zo istniejce w wiecie; zo w wiecie istnieje i ten fakt naley przyj,
ale jednoczenie czowiek powinien dy zmniejszania cierpienia obecnego w wiecie; o ile nie da
si rozwiza kwestii metafizycznych, o tyle mona rozwizywa problemy etyczne, niezalene od
metafizyki i religii; Wolter sformuowa uniwersaln regu etyczn: wie ycie takie, by umierajc
uwaao si je za suszne, i czyni innym, co chciaoby si, aby oni nam czynili.

Encyklopedyci:
Wrd nich najwaniejsz postaci by Denis Diderot (1713-1784), za do wsppracownikw
naleeli: d'Alembert. Holbach, Turgot, Rousseau, jak i sam Wolter. Kontynuowali oni dzieo tego
ostatniego, zwaszcza wybierajc przedmiot krytyki: supranaturalizm, dualizm, idealizm i ca
chrzecijask metafizyk. W czci pozytywnej skadow myli encyklopedystw stanowiy:
naturalizm, cienie ku materialistycznej metafizyce (sprowadzajcej zjawiska duchowe do
cielesnych), psychologii sensualistycznej (sprowadzajcej mylenie do wrae), etyce egoistycznohumanitarnej. Znakiem rozpoznawczym grupy by za agresywny ateizm.
Przyroda centralny punkt filozofii encyklopedystw; bya rzeczywistoci i dobrem, poza ni
wszystko miao by albo faszem, albo zem (w tym Bg, spoeczestwo, spekulatywna filozofia);
zasadnicze tezy encyklopedystw zwizane z przyrod:
1. Bg dla ludzi nie istnieje, bo nie objawia si w przyrodzie. W przyrodzie dziaaj tylko jej
wasne siy, a ruchy i zderzenia elementw przyrody tumacz ca rnorodno
zachodzcych zjawisk.
2. Spoeczestwo jest rdem za i cierpie, gdy odbiega od przyrody, formuujc wasne
prawa.
3. Moralno ma rdo w spoeczestwie i jest zem, gdy odbiera ludziom naturalne
przyjemnoci i narzuca zbdne ograniczenia.
4. Spekulatywna filozofia jest bezwartociowa, warto ma jedynie nauka. Filozofia nie moe
narzuca swoich twierdze naukom (jak byo wczeniej), za to sama powinna czeka, co
nauki odkryj.
5. Czowiek naley do przyrody i tych dwch kategorii nie mona przeciwstawia sobie. Nauki

moralne rwnie nale do nauk przyrodniczych.

Opozycja przeciw encyklopedystom gwne zarzuty:
dogmatyzm zwalczajc metafizyk idealistyczn, sami wyznawali metafizyk
materialistyczn; niepodwaalna bya dla nich take nieomylno rozumu, niezawodno
dowiadczenia, stao postpu;
nadmierne upraszczanie zagadnie

III.7 La Mettrie i materializm

Julien Offray la Mettrie (1709-1751) nalea do tych mylicieli owiecenia, ktrzy przejawiali
ambicje systematyczne. Podobnie jak inni, przyj on materialistyczn postaw w metafizyce.
rda: materializm la Mettriego by tego samego rodzaju, co staroytny materializm
demokrytejsko-epikurejski. Powrci w XVII wieku za spraw z osobna Gassendiego i
Hobbesa. Mechanistyczny odcie materializmu la Mettriego mia swe rda w dorobku
Kartezjusza i Spinozy.

Argumenty materializmu

zaleno duszy od ciaa - wszystkie przedmioty s materialne, w tym i czowiek; dusza

czowieka jest materialna; zmiany cielesne wprowadzaj zmiany w duszy; przy tym dusza
jest zalena od wasnego ciaa, jak i od innych cia;
sensualizm tre duszy pochodzi od zmysw; tak wic dusza zaley od cia, ktre dziaaj
na ni poprzez narzdy zmysw;
dusza sama musi by ciaem, aby by zalen od innych cia.

Materializm panpsychistyczny

Dusza - czynny rodzaj materii w istotach organicznych; zwyka, nieorganiczna materia jest
bezwadna, a wic jeeli istoty organiczne poruszaj si same z siebie, to musz zawiera jaki
szczeglny rodzaj materii.
Bya to teoria duszy zbliona do staroytnego, stoickiego ujcia. Cechowaa si wskazaniem
biologicznych funkcji duszy, za pominiciem funkcji psychologicznych, wytworzonego przez
filozofi nowoytn. Dusza odpowiadaa wic za oywianie i poruszanie ciaa, a nie tylko za samo
mylenie. Waciwe dla XVII wieku oddzielenie materii i mylenia, zostao zakwestionowane w
kolejnym stuleciu (Locke i Wolter sdzili, e mylenie moe by wanoci materii, cho samo w
sobie jest od niej rne).
Wedug la Mettriego, dusza jest szczeglnego rodzaju substancj materialn, a nie wasnoci
materii. Znajduje si ona w najdrobniejszej czstce istot organicznych. Jest to stanowisko
panpsychistyczne kada, nawet najdrobniejsza czstka materii organicznej, ma wasnoci
psychiczne (np. ruch amputowanej koczyny). Nie dawa odpowiedzi na to, jak natur ma
zwizek materii ze wiadomoci, przyjwszy sceptyczn co do tego postaw Montaigne'a. Fakt

takiego zwizku mona stwierdzi, ale nie sposb go zrozumie.

Wczeniejszy materializm nowoytny usiowa tumaczy zjawiska psychiczne jako wytwr
zespalania si materii adna cz materii nie jest z osobna wiadoma, ale wiadomo mog
posiada pewne zespoy materii.

Materializm mechanistyczny

Dziaanie mechaniczne jest wasnoci materii; zmiany w niej nastpuj wedug oglnych praw
ruchu, bez ingerencji wolnych i nie dajcych si obliczy czynnikw; skoro za w wiecie istnieje
tylko materia, to wszelkie zmiany w wiecie maj charakter mechaniczny.
Czowiek jako maszyna ta koncepcja to ostateczny wniosek z zaoe Kartezjusza, ktry
zwierzta uwaa za szczeglnego rodzaju maszyny; nie obj tym twierdzeniem czowieka, bo
jak uwaa la Mettrie obawia si konsekwencji ogoszenia takiego stanowiska; czowiek jest wic
pokrewny zwierztom ten pogld pojawi si niemiao u Montaigne'a, za w owieceniu sta si
jednym z najwaniejszych hase; czowiek jest maszyn rnic si zwierzt-maszyn tym, e jest
lepiej skonstruowany (m.in. dziki temu posiada mow).
Pogld niwelujcy wczeniejsze systemy hierarchiczne w filozofii przyrody wynosiy czowieka
ponad inne stworzenia; owiecenie za sprowadzio wszystkie istoty do maszyn twierdzc, e
wywyszanie si czowieka jest tylko wynikiem jego megalomanii.

Konsekwencje materializmu

Postawa antyreligijna skoro istnieje tylko materia, to nie ma Boga ani duszy wolnej i
niemiertelnej.
Tendencje materializmu:
konstrukcyjny rozbudowywanie doktryny materialistycznej; dominowa w staroytnoci,
take XVIII-wieczni materialici angielscy godzili t postaw w metafizyce z dogmatami
religii;
destrukcyjny materializm by tu przede wszystkim narzdziem do zwalczania
supranaturalizmu; istot jest usposobienie krytyczne i cel polemiczny: chodzi bardziej o
walk z teologi ni budow kosmologii; dominowa w nurcie francuskiego owiecenia,
cho sam la Mettrie by w tym jeszcze wzgldnie umiarkowany, w porwnaniu do swoich
nastpcw; std te wzia si w tradycji negatywna konotacja materializmu jako doktryny
negujcej Boga i dusz.
Ateizm la Mettrie kwestionowa istnienie Boga, ale twierdzi te, e nawet gdyby Bg istnia, to z
tego faktu nie wynikaj adne szczeglne obowizki moralne i potrzeby kultu; ponadto uwaa, e
ludzko nie bdzie szczliwa, dopki nie wyzbdzie si zabobonnej wiary w Boga; ideaem jest
za spoeczestwo ateistw, bo najlepiej suy to dobru ludzkoci.
Hedonizm celem czowieka jest uywanie ycia, a to nastpuje tylko poprzez zmysy; to ujcie
proste i bezkompromisowe, powracajce do Arystypa w niemal czystej postaci.
Nastpcy la Mettriego: nalea do nich m.in. Holbach, ktry wiele jego pogldw zradykalizowa
(determinizm; brak jakiejkolwiek celowoci i rozumnego adu we wszechwiecie), a take przyj

postaw jeszcze bardziej zajadle antyreligijn.

Konsekwencje spoeczne i polityczne: szczeglne znaczenie odegra pogld deterministyczny,
ktry skutkowa m.in. zaprzeczeniem istnienia winy moralnej (std nie ma przestpcw, s tylko
chorzy); skutkiem byy take postulaty radykalnych reform znoszcych dotychczasowe stosunki
(odebranie obecnie panujcym wadzy w imi prawa natury).
Opozycja: pocztkowo miaa charakter rwnie praktyczny, jak i sam materializm tej epoki;
konserwatyci atakowali go jako doktryn nie tylko faszyw, ale przede wszystkim zgubn w
swoich konsekwencjach; w pniejszym okresie materializm atakowali ju z innych pozycji take
romantycy (doktryna pusta i martwa), a filozofowie z nurtu krytycyzmu, posugujc si
argumentami logicznymi, zarzucali mu powierzchowno i naiwno (stosowanie nienaukowych
poj, brak dostatecznego dowiedzenia twierdze, etc.).

III.8 Condillac i sensualizm

Etienne Bonnot de Condillac (1715-1780) by inicjatorem tego nurtu w filozofii francuskiego
owiecenia, ktry skupia si na psychologicznej analizie umysu, dochodzc w tym do skrajnego
sensualizmu. By mylicielem innego typu ni ci, ktrzy wwczas dominowali: subtelnym,
nastawionym przede wszystkim na poszukiwanie prawdy, nie za na dziaalno propagandow; nie
wykazywa bojowego usposobienia wzgldem przeciwnikw swoich koncepcji. Chcia przy tym
pozosta wierny Kocioowi.
Czciowo naladowa Locke'a, usiujc skrupulatnie opisywa fakty psychologiczne. Z czasem
przeszed do oglnej teorii, tym samym odchodzc od empiryzmu ku sensualizmowi. Nada mu
wkrtce najbardziej skrajn form spord znanych w okresie nowoytnym, przebijajc w tym
nawet Berkeleya. Sam Condillac chcia wzorowa si na Newtonie i odegra podobn do niego rol
w obszarze psychologii z jednego prawa wywie wszystkie zjawiska. W pozostaych obszarach
zajmowa stanowisko zblione do Kartezjusza.

Sensualizm

Condillac a Locke:
Obydwaj twierdzili, e wszelka wiedza pochodzi z dowiadczenia. Locke odrnia jednak
dowiadczenie zewntrzne i wewntrzne, Condillac za uznawa tylko to pierwsze (zasadnicza
rnica midzy empiryzmem a sensualizmem) wszelkie dowiadczenie jest zmysowe. Wedug
Condillaca, umys ludzki jest cakowicie bierny, stanowic tylko zbiornik wrae doznanych i
zapamitanych. Umys nie posiada ani idei wrodzonych, ani nawet wrodzonych dyspozycji z
wrae pochodzi nie tylko tre umysu, ale take jego funkcje (wytwarzaj si na skutek wrae).
Posg Condillaca jest to fikcyjne dowiadczenie, zakadajce istnienie posgu zdolnego
wycznie do odbierania wrae, i to od jednego tylko zmysu (np. wchu); ta jedna tylko zdolno
ma wystarczy do wytworzenia si penego ycia umysowego; wraenia przycigaj uwag,
pozostawiaj lady, za nastpujc po sobie wywouj porwnania z poprzednimi; w ten sposb
powstaj: uwaga, pami i sdzenie; posugujc si tym sposobem Condillac wyprowadza z
wrae wszystkie inne funkcje umysu.

Skadniki wraenia zmysowego:

przedstawienie z niego wytwarza si pami, zdolnoci wyobraania, porwnywania,
sdzenia i wnioskowania;
zabarwienie uczuciowe z niego wytwarzaj si emocje (mio, nienawi, nadzieja,
obawa, podanie, wola).

Nominalizm i idealizm

Postp umysu ma zalee od posugiwania si znakami; nie chodzi jednak o znaki przyrodzone, a
umowne, ktre s wytwarzane dowolnie, wic mog te by bardziej dostosowane do ludzkich
potrzeb; przy tym znakami byy dla Condillaca nie tylko wyrazy mowy, ale te pojcia
nominalistyczna koncepcja wiedzy abstrakcyjnej, opierajca si na wsplnej naturze myli i mowy.
Wiedza zmysowa pojmowana przez Condillaca idealistycznie: wraenia dostarczane przez
zmysy to tylko stany umysu; znamy jedynie wasne wraenia, a nie rzeczy same (np. wchamy
zapach kwiatw, a nie same kwiaty); co prawda dotyk pozwala stwierdzi istnienie rzeczy poza
umysem (jako jedyny ze zmysw), ale i te wraenia s stanami podmiotowymi.
Wnioski Condillaca niewiele moemy stwierdzi o rzeczach oraz o wasnej jani:
pojcia s znakami
wraenia s stanami subiektywnymi
Condillac ze swojego sensualizmu w psychologii nie wyciga wnioskw metafizycznych, co
zreszt pniej uczynio wielu sensualistw, dochodzc do materializmu: skoro wszelkie poznanie
jest zmysowe, to i wszelki byt jest zmysowe, a wic materialny. Generaln cech myli Condillaca
jest zredukowanie filozofii do psychologii.
Szkoa ideologw powstaa gwnie pod wpywem encyklopedystw, Condillaca i
Helwecjusza, za sama nazwa miaa podkrela, i przedstawia ona adekwatn nauk o ideach; jej
czonkowie zajmowali rne pozycje polityczne, za wpywy samej szkoy utrzymay si cdo
drugiej dekady XIX w., stanowic niejako przeduenie owiecenia; to wanie tu doszo do
przetworzenia myli Condillaca w duchu materialistycznym: o ile Condillac odrnia zjawiska
psychologiczne od psychologicznych, o tyle pniej te pierwsze sprowadzono do drugich istniej
tylko zjawiska fizyczne; skoro idee s tej samej natury, co fakty fizjologiczne, a te z kolei s natury
zwierzcej, to ideologia jest nauk nalec do zoologii; w etyce podkrelali znaczenie potrzeb
naturalnych, ktre naley zaspokaja, ale te nie przekracza ich.

III.9 d'Alembert i pozytywizm

Jean Lerond d'Alembert (1717-1783) nalea do tej grupy uczonych owiecenia, ktrzy gotowi
byli maksymalnie zawzi zakres swoich zainteresowa badawczych, byle osign moliwie
najpewniejsze wyniki. Jedynym przedmiotem nauki i filozofii miay by dla nich fakty. Stanowisko
to przyjo w XIX wieku nazw pozytywizmu. Dorobek d'Alemberta wpisuje si w dzieje rozwoju
empiryzmu, ale raczej w linii Bacona ni Locke'a. Skupia si bowiem raczej na metodologii ni
epistemologii, za przedmiotem zainteresowania byy fakty przyrodnicze, nie psychologiczne.

D'Alembert by typem uczonego o zainteresowaniach filozoficznych, nie za na odwrt.

Szczeglnie pocigay go matematyka i fizyka. Charakterystyczne jest, e pozytywizm wyszed z
k uczonych zajmujcych si naukami cisymi (podobnie jak materializm z k lekarskich).
Linia rozwoju nowoytnego pozytywizmu: Hobbes (pojmowanie wasnych konstrukcji jako
hipotez) Newton (wyrzeczenie si hipotez) Hume (ograniczenie nauki do badania faktw)
d'Alembert Comte.

Pozytywistyczna koncepcja nauki

Pewno wiedzy moliwa do osignicia poprzez oparcie wiedzy wycznie na faktach; jest to
pogld zbliony do empiryzmu, ale rni si tym, e chodzi tu wycznie o fakty zewntrzne;
filozofia nowoytna, cho zainteresowana faktami, to jednak gwnie psychologicznymi
(zajmowaa si nie rzeczami, a wyobraeniami o rzeczach).
Postawa obiektywna o ile wczeniej filozofia empiryczna bya teori umysu ludzkiego, a tyle
d'Alembert zaprzecza twierdzeniu, i natura naszej jani jest nam lepiej znana ni natura rzeczy
(wczeniej twierdzenie to dzielili kartezjascy racjonalici oraz empiryci);
Pozytywizm: postawa obiektywna i ograniczanie wiedzy do faktw.
Stosunek do filozofii: wiedza faktyczna jest jedyn wartociow wiedz, wszelkie inne dociekania
s zudne; konieczne jest trzymanie si faktw i odrzucenie hipotez; z nauki naley wyczy
wszelk metafizyk (pierwsza przyczyna, istota bytu, etc.); d'Alembert kwestionowa zarwno
metafizyk idealistyczn, jak i materialistyczn, bo materializm take przekracza fakty
dowiadczenia i popada w dogmatyzm; zwraca uwag, e o ile wczeniej filozofia bya zbyt
pozytywna (za duo twierdzia), o tyle wspczenie jest zbyt negatywna (za duo podwaa);
zaprzeczenie istnienia Boga i duszy jest bowiem tym samym, co twierdzenie o ich istnieniu, tyle e
zwrcone w przeciwnym kierunku; d'Alembert uwaa, e nie naley angaowa si w spory, ktre
nie s rozstrzygalne empirycznie.

Pozytywistyczna koncepcja filozofii

Fakty musz by przedmiotem filozofii, inaczej bowiem ta nie bdzie nauk; filozofia jest jednak
nauk drugiego stopnia, zajmujc si faktami ju opracowanymi przez nauki szczegowe i
dokonujc syntezy wiedzy.
Filozofia a nauki szczegowe filozofia moe istnie tylko w poczeniu z naukami
szczegowymi, bo to gwarantuje oparcie na dowiadczeniu i zapobiega bdzeniu w spekulacjach
(koncepcja cile nowoytna); filozofia w tym ujciu nie jest ju nauk o bycie, a staje si nauk o
zasadach nauk i nabiera charakteru encyklopedycznego.

Fragmentaryczno i uwarunkowany charakter wiedzy

Rezygnacja z systemu rodki ludzkiego umysu s zbyt sabe, by pozna nieskoczenie zoony
wszechwiat; ludzka wiedza zawsze bdzie niepena, ale nie oznacza to, i jest w ogle niemoliwa;
co wicej, d'Alembert nie stawia wiedzy granic, poza ktre nie mgby przej umys (zgodnie z
jego ogln postaw: nie twierdzi i nie przeczy zbyt wiele); nie mona przewidzie, dokd

dojdzie ludzka wiedza.

Warunki wiedzy:
spoeczne pojcia, jakimi posuguje si nauka, s dzieem zbiorowym i nosz pitno
zbiorowego pochodzenia;
biologiczne zasady nauk ujmujemy rodzajem instynktu, ktremu naley podda si bez
wahania, gdy inaczej wypadoby w poszukiwaniu zasad cofa si w nieskoczono.

III.10

Helwecjusz i etyka owiecenia

Adrien Claude Helvetius (1715-1771) by tym przedstawicielem francuskiego owiecenia, ktry

najsilniej kad nacisk na praktyczny wymiar filozofii i jedno z naczelnych jej hase, jakim byo
ulepszenie ycia czowieka. Przez to ostatnie rozumia uczynienie ycia najprzyjemniejszym. Mao
interesowa si kwestiami czysto teoretycznymi, ale sympatyzowa z materialistami i sensualistami.
rda i zaoenia myli Helwecjusza:
czysty empiryzm kwestionowanie wrodzonych waciwoci umysu ludzkiego (za
Locke'iem)
spojrzenie na czowieka bez zudze (za la Rochefoucauld)
czysto doczesne traktowanie ycia (za Fontenellem i Wolterem)
denie do odnowienia ludzkoci poprzez nauk (za Diderotem i encyklopedystami)
utylitaryzm (za Hume'em, Hartleyem i Priestleyem)

Naukowa sztuka ycia

Sztuka ycia jej stworzenie byo celem przywiecajcym Helwecjuszowi; miaa by oparta na
rozumie i dowiadczeniu, majc charakter rwnie naukowy, jak nauki przyrodnicze; musi ona
wychodzi z wiedzy o czowieku, ktrego pojmowa naturalistycznie: jako element przyrody rwny
innym, pozbawiony wyjtkowych wasnoci.

Interesowno

Pobudki ludzkich dziaa ich poznanie jest niezbdne, aby dobrze zorganizowa czowiekowi
ycie; naczeln pobudk jest mio wasna, a miara wszelkich ocen jest interes.
Umys ludzki jest w caoci formowany przez zmysy, za wszelkie bdy pochodz z afektw
(skupiaj uwag na jednym aspekcie rzeczy i czyni lepym na inne), ignorancji (wyobraamy
sobie, e w rzeczach jest tylko to, co w nich widzimy) oraz jzyka (mtno poj).
Mio wasna denie do przyjemnoci i unikanie cierpie wytwarzaj w czowieku mio do
siebie, przez co kady woli siebie od innych; jest to postawa niezbdna do utrzymania gatunku,
stanowicy przy tym rdo wszystkich popdw i de egoizm i hedonizm.
Aby uczyni ludzi sprawiedliwymi, naley nagradza ich przyjemnociami i kara cierpieniem.

Nabyte waciwoci umysu

Wszelkie waciwoci ludzi (jednostkowe i wsplne) s nabyte. Nie ma adnych wrodzonych

czynnikw w czowieku (poj i skonnoci).
Nabywanie wasnoci zalene jest od otoczenia, wychowania, warunkw ycia. Take dbao o
siebie jest nabyta, nie ma bowiem adnej pierwotnej natury, z ktr czowiek przychodziby na
wiat. Wskutek tego, e ludzie yj w podobnych warunkach i naladuj siebie nawzajem powstaje
zudzenie, i maj stae, pierwotne wasnoci, niezalene od otoczenia i warunkw ycia.

Ludzie dobrzy i li

Dobro ogu stanowi punkt odniesienia w rozwaaniach moralnych; czowiek zawsze dy do

wasnego interesu, ale moliwa jest ocena moralna jego dziaa: dobre s te, ktre su
jednoczenie interesom innych, ze za te, ktre innym szkodz; byo to rozwizanie w duchu
utylitaryzmu.
Cnoty konieczne jest ich zrewidowanie, bo nie wszystko jest cnot, co za ni tradycyjnie uchodzi;
w sposb waciwy dla libertyna, Helwecjusz odrzuca uznawanie za wystpek swobody seksualnej
(nikomu nie szkodzi), za za cnot nie uwaa wstrzemiliwoci seksualnej; bdc zajadym
wrogiem Kocioa i religii, cnoty religijne uwaa za pozorne, za to prawdziwymi byy wedug
niego cnoty polityczne.
Popdy s niezbdne czowiekowi, bdc skadow (obok rozumu) moralnoci czowieka; s
rdem zarwno za, jak i dobra w czowieku (powoduj miae dziaania i zwalczanie
niebezpieczestw, przeciwdziaaj lenistwu i bezwadowi).

Wychowanie i prawodawstwo

Helwecjusz nie by oryginalny w swoich tezach, natomiast wycign z nich praktyczne wnioski,
dziki ktrym zapisa si w historii filozofii. Skoro wszystkie waciwoci s nabyte, adne nie s
wrodzone, to mona uczyni tak, aby ludzie nabywali waciwoci dobre, suce ogowi.
Wychowanie w najwikszym stopniu ksztatuje waciwoci czowieka; Helwecjusz rozumia je w
sposb szeroki, jako wszelkie oddziaywanie z zewntrz; sposb wychowania zaley za gwnie
od ustroju pastwa, ktrym ludzie yj, zwaszcza za od prawodawstwa.
Narzdzia etyki polityka i prawodawstwo; dobre prawodawstwo odpowiednio nagradza dobro i
odpowiednio karze zo, przez co niedorzecznym jest ycie inne ni cnotliwe; nie da si wykorzeni
wad, do ktrych zachca prawo, szczeglnie za szkodliwe jest nagradzanie hipokryzji.
Egoizm podstawa ludzkiego dziaania; jest to fakt, ktry naley przyj do wiadomoci, bo
zaprzeczanie temu nie ma sensu; z egoizmu jednak moe wypywa zarwno dobre, jak i ze
postpowanie, a ostateczny efekt zaley od ksztatu prawodawstwa; ludzie nie stan si lepsi sami z
siebie, konieczna jest pomoc w tym; nie naley te ukrywa, jakie motywacje rzdz ludmi
(egoizm i hedonizm), a raczej ukierunkowywa ich dziaania na dobro ogu.
Etyka naukowa pozbawiona dogmatw, apriorycznych zaoe, zudze i mistycyzmu,
niezalena i racjonalna; dziki temu moliwa jest precyzja geometryczna take w etyce;

dotychczasowa niemoliwo uzgodnienia stanowisk wynikaa z niejasnoci poj i hipokryzji co

do prawdziwych motywacji czowieka, za po odrzuceniu tego balastu, mona bdzie naukowo
dowodzi susznoci okrelonych racji; ostatecznym celem etyki naukowej jest uczynienie ludzi
lepszymi; Helwecjusz wierzy, e podstawow pobudk (interes wasny czowieka) mona
pogodzi z zasadniczym celem (dobrem ogu).
Znaczenie Helwecjusza: jego myl stanowia wane ogniwo w acuchu rozwoju utylitaryzmu od
Hobbesa do Benthama; Helwecjusz przenis ten prd na kontynent, zradykalizowa go i pooy
nacisk na stron praktyczn (naprawa moralna zalena od polityki, prawodawstwa i wychowania).

III.11

Rousseau

Jean Jacques Rousseau (1712-1778) w pewnej mierze poszed pod prd tendencji owiecenia do
wynoszenia na piedesta cywilizacji, chwalc za to prost natur i bronic uczucia przed
nadmiernymi ambicjami rozumu. Zajmowa si gwnie kwestiami pedagogicznymi i spoecznopolitycznymi, ale przy tym poruszy kilka istotnych zagadnie stricte filozoficznych.

Potpienie cywilizacji

Moralizm dobra moralne maj wyjtkow warto i s niezastpione; nauka, sztuka i cywilizacja
maj za to warto ujemn, bo powstrzymuj moralno: powstay ze za, s utrzymywane przez zo
i rodz zo; cywilizacja wytwarza zbytek jednych i ubstwo drugich; nie czyni ludzi ani lepszymi,
ani szczliwszymi.

Uwielbienie natury

Skoro zo pochodzi z cywilizacji, to dobro moemy odnale tylko w naturze. Rousseau pojmowa
natur jako stan pierwotny, w ktrym ludzie s lepsi moralnie, bo nie tknici przez cywilizacj. Co
przekracza stan pierwotny, jest sztuczne i ze. W tym ujciu naturalno to pierwotno. Wszystko
jest dobre, gdy wychodzi z rk Stwrcy, wszystko paczy si w rkach czowieka".

Potpienie ustroju spoecznego

Rousseau potpi ustrj spoeczny w ogle, a nie jaki konkretny. ycie w stanie natury wyobraa
sobie jako indywidualne, za ustrj spoeczny jest tworem sztucznym, zrywajcym z t
naturalnoci.
Rwno jest najwyszym prawem ludzkim, za nierwno najwikszym zem; nierwno
wytwarzana jest ustrj spoeczny, a pierwszym krokiem ku niej jest powstanie wasnoci; wraz z
kocem rwnoci, nastpi koniec zgody pomidzy ludmi.
Umowa spoeczna zostaa zawizana dla zakoczenia walk midzy ludmi, ktrych przedmiotem
bya wasno zawaszczona przez jednych i wyczenie z korzystania z niej innych; umowa
sankcjonowaa stan posiadania kadego, a dla zachowania tego porzdku powoano pastwo.

Dzieje jako regres wzrost cywilizacji nie przynosi wzmoenia dobra i szczcia, a wrcz
przeciwnie; by to pogld przeciwny niemal caej filozofii owiecenia; jednoczenie pogld
Rousseau na stan natury i pastwo by odwrceniem tez Hobbesa.

Antyintelektualizm

Uczucie waciwa, najgbsza zdolno czowieka; to uczuciem, a nie rozumem (jak czyni to
zdegenerowana cywilizacja) naley kierowa si we wszystkich dziaaniach; czowiek
rozmylajcy jest zwierzciem zwyrodniaym.
Poznanie rwnie w tym obszarze naley kierowa si uczuciem, bowiem rozum, ktrym
posugiwali si dotychczas filozofowie, nie jest zdolny do rozwizania adnej wtpliwoci
drczcej czowieka; nie rozum, a serce owieca ludzki umys; czowiek potrafi zbudowa naturaln
etyk i religi pod warunkiem, e te bd oparte na sumieniu, a nie na rozumie; to sumienie uczy
bowiem tego, co dobre i suszne.
Std wynikaa wrogo Rousseau do spekulatywnych docieka, szczeglnie za do filozofii
racjonalistycznej, materialistycznej i sensualistycznej.

Pogldy pedagogiczne i spoeczne

Rousseau zdawa sobie spraw, e powrt do idealnego stanu natury jest niemoliwy, za to
postulowa normowanie rozrostu cywilizacji. Nie by to pogld odosobniony w okresie owiecenia,
bowiem wielu innych mylicieli sdzio, i rozpowszechnienie cywilizacji wrd mas doprowadzi
nieuchronnie do degeneracji i rozpadu spoeczestwa. Celem osigalnym miao by wic naturalne
pokierowanie yciem.
Wychowanie naturalne powinno tylko to, co ley w psychice ludzkiej; skoro kady czowiek jest
indywidualnoci, to i wychowanie musi by zindywidualizowane, pozbawione schematu; powinno
obejmowa zarwno rozwj duchowy (zwaszcza ksztatowanie uczu), jak i cielesny czowieka;
wychowanie ma przede wszystkim peni rol negatywn: nie tyle kierowa rozwojem, co
zapobiega rozwojowi w zym kierunku (pomoc przy samowychowaniu)
Filozofia spoeczna ma cel normatywny w postaci ustalenia ustroju idealnego; ten za mia zblia
do spoeczestwo do natury; odpowiada temu ustrj republikaski i demokratyczny, realizujcy
postulaty wolnoci i rwnoci; Rousseau by przy tym przeciwnikiem systemu reprezentacyjnego,
majcego nieuchronnie prowadzi do zwyrodnienia demokracji.

III.12

Reid i szkoa szkocka

Szkoa szkocka, ktrej pocztek da Thomas Reid (1710-1796), wyraaa stanowisko przeciwne
dla empiryzmu, idealizmu i sceptycyzmu, goszonych wczeniej take przez filozofw z Wysp.
Reakcja ta przyja potoczn nazw filozofii zdrowego rozsdku. Odwoywano si do mylicieli
dawniejszych, przede wszystkim Arystotelesa i scholastykw, goszcych istnienie prawd pewnych,
cho nie posiadajcych dowodu. Przeciwko takiej tezie wystpowali nowoytni filozofowie

zarwno empirystyczni, jak i racjonalistyczni, widzc w tym rdo moliwej dowolnoci mylenia.
W dorobku szkoy szkockiej znale mona rwnie nawizania do moralistw i estetykw
angielskich, z ktrych najwaniejszym by Hutcheson.

Prawdy oczywiste

Reid wystpowa zarwno przeciw sceptycyzmowi (zaprzeczajcemu posiadaniu przez czowieka

wiedzy o rzeczach), jak i przeciw subiektywnemu idealizmowi (zaprzeczajcemu istnieniu rzeczy
poza umysem). Jednake twierdzi przy tym, e Hume i Berkeley doszli do tych pogldw
rozumujc prawidowo, ale faszywe byy przesanki.
Krytyka pustej karty ta wanie koncepcja, bdca punktem wyjcia dla empirystw, bya
rdem ich bdu; umys sam z siebie zna pewne prawdy zanim obejmie je dowiadczeniem, a
nawet niemogce zosta dowiadczeniem objte; std np. pewne jest istnienie realnych rzeczy poza
nami, cho dowiadczenie o tym nic nie mwi (jak wykazali empiryci); bezporednio znamy
prawdy zoone, a nie elementarne (jak chcieli empiryci), dopiero za analiza prawd zoonych
umoliwia poznanie prawd prostych.
Istnienie prawd pewnych:
stanowi nieodzowne przesanki mylenia bez nich adne rozumowanie o rzeczywistoci
nie byoby moliwe (np. rzeczy istniej realnie, midzy nimi zachodz zwizki
przyczynowe);
prawdy te s powszechnie uznane za pewne

Zdrowy rozsdek

Zdrowy rozsdek (common sense) jest waciwy kademu czowiekowi; do niego nale
oczywiste prawdy, poznawane poprzez bezporedni intuicj; zdrowy rozsdek znajduje prawd
przez niewytumaczony, ale nieodparty popd, w przeciwiestwie do rozumu, ktry z kadego
stwierdzenia zdaje spraw i popiera argumentami; o istnieniu popdu twierdzi te Hume, natomiast
szkoa szkocka obdarzya go penym zaufaniem.
Reid odwoywa si do podziau prawd na konieczne i faktyczne, a prawdy oczywiste umieszcza
wrd obydwu. Prawdy oczywiste stanowi wic pewniki zarwno wiedzy koniecznej (aksjomaty
matematyki, prawa logiczne, zasady w rodzaju prawa przyczynowoci, etc.), jak i wiedzy
faktycznej. Wskazanie tej drugiej grupy stanowi o doniosoci i oryginalnoci szkotw.

Realizm zdrowego rozsdku

Prawdy oczywiste stanowice pewniki wiedzy faktycznej to: 1) istnienie jani (o czym przekonuje
kady akt mylenia), 2) istnienie rzeczy realnych poza jani (o czym przekonuje kade
postrzeenie). Prawdy te uznawa Reid za oczywiste i niezawodne, za ich konsekwencj byo
podwaenie zarwno materializmu, jak i idealizmu.
Konsekwencje dla teorii poznania: wszyscy filozofowie od Platona do Hume uwaali, e nie
poznajemy bezporednio rzeczy zewntrznych, a ich odbicie w naszym umyle; w tym Reid widzia
rdo bdu i tym samym odrzuca idealizm: poznajemy rzeczy, a nie przedstawienia rzeczy, e
widzimy ciaa, a nie nasze stany psychiczne; zmysy postrzegaj rzeczy realne i, odwrotnie, rzeczy
istniejce realnie, to te same, ktre postrzegamy.

Introspekcyjna metoda filozofii

Introspekcja suy ustalaniu prawd oczywistych, ktre s nieodczne od naszego umysu i w nim
moemy je obserwowa; stanowia ona metod nie tylko w psychologii, ale i w filozofii w ogle
(poznajemy nie tylko wasny umys, ale te prawdy zawarte w umyle).
Ten zwrot metafizyczny mia stanowi o saboci szkoy szkockiej, bowiem introspekcja pozwala
stwierdza fakty psychiczne, ale nie sposb z niej wyprowadzi prawd metafizycznych.

Dogmatyzm

W myli szkotw dogmatyzm mia charakter programowy: przyjmowano niepodwaaln wadz

umysu oraz prawdy niezawodne, cho nie uzasadnione. Co wicej, niedowiedzione zaoenia
ostentacyjnie wynosili na pierwszy plan swojej filozofii. Niewtpliw jednak zasug tej grupy jest
nadanie rozwaaniom filozoficznym na powrt bardziej przyziemnego i intuicyjnego charakteru,
co byo uwzgldnieniem potocznego ogldu wiata i zdrowego rozsdku.

IV.

Filozofia krytyczna w Niemczech

Filozofia owiecenia przybraa w Niemczech wasn posta, odwoujc si do racjonalizmu, a nie

do empiryzmu. Racjonalizm ten jednak znacznie odbiega od tego znanego wczeniej z krajw
romaskich. Twrc szkoy niemieckiego racjonalizmu okresu owiecenia by Christian Wolff
(1697-1754). Jego zainteresowania filozoficzne byy bardzo szerokie, za dziea cechowaa
schematyczno i rozwleko, ale take precyzja i skrupulatno. Styl ten stanie si wkrtce
charakterystyczny dla caej filozofii niemieckiej.
Wolff najwicej zaczerpn od Leibniza, cho sam niechtnie by si do tego przyzna. Szczeglne
znaczenie miay dla niego dwie zasady: sprzecznoci i racji dostatecznej. Jednoczenie odrzuci
leibnizowsk monadologi i harmoni wprzd ustanowion. W metafizyce wicej zawdzicza
Kartezjuszowi.

Christian Wolff

System nauk

Klasyfikacja nauk Wolff dzieli nauki na filozoficzne i historyczne; obydwie maj ten sam
przedmiot, jednak rni je metoda:
nauki filozoficzne s racjonalne, celem ich jest podawanie racji; dedukuj to, co nauki
historyczne znajduj w dowiadczeniu; daj wiedz jasn i wyran; nale do nich:
ontologia oraz kosmologia, psychologia i teologia racjonalna;
nauki historyczne s empiryczne, celem ich jest stwierdzanie faktw; daj wiedz spltan
i niepewn; zarazem dostarczaj naukom filozoficznym materiau, jak i potwierdzaj
prawidowo dedukcji tamtych; nale do nich: etyka, polityka, ekonomika.
Wadze duszy:
wadze poznawcze odpowiadaj naukom teoretycznym;
wola odpowiada naukom praktycznym.

Racjonalizm

Zasada sprzecznoci mona z niej wywie zasad racji dostatecznej, a te dwie zasady wystarcz
ju do przeprowadzania wszelkich rozumowa; za Leibnizem uwaa, e rozumowanie ma
charakter analityczny, opierajcy si na pojciach; posuguje si wycznie zasadami logicznymi,
odrzuca elementy intuicyjne.
Ograniczenia racjonalizmu wedug Wolffa:
nauki racjonalne dochodz jedynie moliwoci, a nie pewnoci;

 zmysy s niezbdne w procesie poznania, bo nauki empiryczne znajduj to samo co nauki

racjonalne, lecz na innej drodze rozum ma wydedukowa to, co wiadomo ju w oparciu o
dowiadczenie.
Kompromisowo racjonalizmu Wolffa skutkowaa tym, e obraz wiata, jaki przedstawi by
bliszy potocznemu ogldowi ni skrajne systemy Spinozy, Leibniza, a potem Fichtego i Hegla.

Owiecenie i scholastyka

Zasada racji dostatecznej - wszystko ma swoj racj, wszystko jest zrozumiae i wytumaczalne;
Wolff interpretowa t zasad finalistycznie, jako racj faktw podajc ich celowo.
Racjonalizm Wolffa rni si od wczeniejszego racjonalizmu nowoytnego dwoma elementami:
dowodzenie dla Wolffa byo naczelnym zadaniem filozofii, nie za odkrywanie prawd, jak
to przedstawiaa wczeniej nowoytna filozofia racjonalistyczna; zblia si tym samym do
stylu scholastycznego, co zreszt znalazo odbicie take w zewntrznych podobiestwach.
nastawienie praktyczne filozofia ma by zarazem nauk pewn, jak i uyteczn; to silny
akcent owieceniowy.

Kant i filozofia krytyczna

Dorobek filozoficzny Immanuela Kanta (1724-1804) dzieli si na dwa okresy: przedkrytyczny i

krytyczny, przy czym dopiero ten drugi przynis mu miano jednego z najwybitniejszych mylicieli
w dziejach. Zaczyna od wykadania nauk przyrodniczych, a ju do koca ycia pozosta w
przekonaniu, e matematyczne przyrodoznawstwo jest nauk przedstawiajc zasadnicze fakty, z
ktrymi musi liczy si filozofia. Wzorujc si na tyme, stworzy Kant pojcie nauki, bdce dla
niego miar wymaga stawianych filozofii.
Filozofia krytyczna a filozofia owiecenia:
Podobiestwa:
zajmoway postaw minimalistyczn gotowo ograniczania ambicji filozofii, aby uczyni
wiedz pewniejsz; szczegln cech byo rugowanie metafizyki z filozofii.
Rnice:
owiecenie: filozofia popularna; krytycyzm: hermetyczna doktryna fachowcw;
owiecenie: wytwr myli angielskiej i francuskiej; krytycyzm: wytwr myli niemieckiej;
owiecenie: dzieo zbiorowe; krytycyzm: dzieo jednego czowieka (Kanta);
owiecenie: podejmowao stare myli, sigajce staroytnoci; krytycyzm: opiera si na
zupenie nowym pomyle.

rda krytycyzmu: by to zupenie nowy, oryginalny nurt filozofii, jednak korzenie swe mia w
nowoytnych doktrynach racjonalizmu i empiryzmu; przy tym krytycyzm godzi te doktryny:
empiryzm poznanie traktowa jako naczelne zagadnienie filozofii, ograniczajc poznanie
do dowiadczenia; z tej grupy najmocniej na Kanta oddziaa Hume;
racjonalizm przekonanie o monoci poznania apriorycznego; Kant pozna ten nurt
poprzez szko Wolffa.

1) Zagadnienie i metoda filozofii

Rodzaje sdw

Nowe pytanie w filozofii: jak na podstawie przedstawie moemy wiedzie cokolwiek o

rzeczach? Dane nam s tylko przedstawienia, a wypowiadamy sdy o rzeczach (przejcie podmiot
przedmiot).
Badania transcendentalne poszukiwanie przedstawie, ktre przekraczaj granice podmiotu i
stosuj si do przedmiotu [nie myli z przedstawieniami transcendentnymi, ktre przekraczaj
granice dowiadczenia];
Rodzaje sdw:
a posteriori sdy empiryczne, uzyskane na podstawie dowiadczenia.
a priori sdy niezalene od dowiadczenia; mog mie rdo tylko w samym umyle; ich
cech jest konieczno i powszechno.
konieczno sdw a priori twierdzenie, ktre w myli wystpuje jako konieczne, jest
twierdzeniem a priori; dowiadczenie poucza, e co jest takie a nie inne, ale nie mwi, e inne by
nie moe;
powszechno sdw a priori sd pomylany jako cile powszechny (niedopuszczajcy wyjtku)
jest sdem a priori; dowiadczenie nigdy nie daje sdom waciwej i cisej powszechnoci, a
przypuszczaln i wzgldn.
analityczne w orzeczeniu wypowiadaj to tylko, co jest zawarte w podmiocie zdania, czyli
to, co naley do definicji podmiotu bd te daje si z definicji jego wyprowadzi;
objaniaj tylko wiedz posiadan, bo jedynie rozczonkowuj pojcie bdce podmiotem
sdu;
syntetyczne w orzeczeniu wypowiadaj co, co w podmiocie nie jest zawarte, co si z
definicji podmiotu wyprowadzi nie da; rozszerzaj wiedz, bo do pojcia bdcego
podmiotem sdu dodaj cechy nowe.
Sdy analityczne: zawsze a priori (analizuj pojcia, a do tego nie trzeba dowiadczenia)
Sdy syntetyczne: a posteriori (opieraj si na dowiadczeniu) oraz a priori.
Sdy syntetyczne a priori wypowiadaj o przedmiocie co, co nie jest zawarte w jego pojciu, a
nie te nie pochodzi z dowiadczenia; wedug Kanta maj stanowi jdro wiedzy (sdy analityczne
s pewne i powszechne, ale nie powikszaj wiedzy; sdy empiryczne powikszaj wiedz, ale nie
s pewne ani powszechne; wiedza za musi by powszechna i pewna):
Hume sdy syntetyczne a priori [terminologia pniejsza Kanta] s niemoliwe; uznawa
dwa rodzaje sdw: o stosunkach poj (analityczne) i o faktach (syntetyczne a posteriori);

 Kant istnienie sdw syntetycznych a priori byo dla niego niepodwaalne; wchodz w
skad naszej wiedzy, bo wydajemy sdy, ktrym przysuguje niezaprzeczona pewno i
powszechno, a skoro istniej, to s moliwe; dla Kanta spr mg dotyczy jedynie tego,
jak sdy syntetyczne a priori s moliwe.
rda przekonania Kanta o istnieniu sdw syntetycznych a priori:
matematyka sdy matematyczne s a priori, niezalene od wszelkiego dowiadczenia;
Kant twierdzi, e s one zarazem syntetyczne;
matematyczne przyrodoznawstwo s syntetyczne i s a priori, bo s powszechne i
konieczne.
W ujciu Kanta, pytanie o moliwo sdw syntetycznych a priori byo pytaniem o moliwo
matematyki i matematycznego przyrodoznawstwa.

Metoda transcendentalna

Nauka jej istnienie byo dla Kanta faktem niepodwaalnym; krytyka filozoficzna nie powinna
kwestionowa jej wartoci (jak czyni Hume), a j wyjani, gdy postpy nauki przez stulecia s
oczywistoci.
Cel Kanta analiza nauki i wskazanie, pod jakimi warunkami jest ona moliwa; kluczowym byo
ustalenie, jakie sdy aprioryczne s zawarte w nauce.
Metoda transcendentalna ma bada przedstawienia i sdy poprzez analiz wytworw umysu (nie
za analiz samego umysu, jak metoda psychologiczna); analizowany ma by obiektywny fakt:
nauka, przy czym zaliczay si do niej matematyka i matematyczne przyrodoznawstwo, ale ju nie
metafizyka (brak staego postpu i sporno twierdze; posuguje si twierdzeniami a priori, ale jej
sdy maj tej gwarancji, co matematyczne i przyrodnicze).
Filozofia transcendentalna wobec metafizyki nie pyta jak, ale czy sdy syntetyczne a priori s w
jej wypadku moliwe, a wic czy metafizyka naukowa jest moliwa.

Zmysowo i rozum

Racjonalizm a empiryzm rnica pomidzy nimi opieraa si pytaniu, jakim wadzom umysu
zawdziczamy poznanie przedmiotu: rozumowi czy zmysom; obydwa te stanowiska byy
jednostronne (monizm epistemologiczny).
Kanta synteza racjonalizmu i empiryzmu zarwno rozum, jak i zmysy, s w rwnym stopniu
niezbdne do poznania; aby pozna rzecz, trzeba wej z ni w kontakt (zmysy), a potem j
zrozumie (rozum).
Pewno poznania osigana dziki wzajemnej kontroli dwch wadz umysu; co prawda nie
moemy wyj poza nasze przedstawienia i porwna ich z rzeczami, ale mamy dwa rodzaje
przedstawie (zmysowe i racjonalne; wyobraenia i pojcia), ktre moemy porwnywa;
wzajemna kontrola jest gwarancj prawdy.

Podzia krytyki poznania

Kada z dwch wadz umysu: zmysy i rozum (mylenie) ma odrbne waciwoci i musi by
rozwaana oddzielnie:
rozum apriorycznym myleniem zajmuje si logika transcendentalna;
zmysy apriorycznymi czynnikami poznania zmysowego zajmuje si estetyka
transcendentalna.
Funkcje rozumu:
rozsdek zdolno tworzenia poj na podstawie danego materiau (transcendentalna
analityka);
rozum (w wszym znaczeniu) zdolno wycigania wnioskw wybiegajcych poza
materia dowiadczalny w dziedzin bytu absolutnego (transcendentalna dialektyka).
Dziay krytyki umysu: estetyka, analityka i dialektyka, czyli teorie: zmysowoci, rozsdku i
rozumu. Zwizek analityki z estetyk jest mocniejszy ni dialektyk, tworz one bowiem razem
teori nauki (uzasadnienie wiedzy pewnej), za dialektyka stanowi teori metafizyki (krytyka
wiedzy rzekomej).

2) Teoria poznania

Estetyka transcendentalna przestrze i czas

Zmysy a rozum zmysy dostarczaj wyobraenia jednostkowe, a rozum tworzy pojcia oglne.
Funkcja zmysw dostarczaj wyobraenia w drodze receptywnej, gdy stykaj si bezporednio z
rzeczami i gdy rzeczy je pobudzaj; wynikiem pobudzenia zmysw jest wraenie; poza wraeniami
wyobraenia zawieraj take dwa czynniki: przestrze i czas; wyobraenia s bowiem doznawane
zawsze w przestrzeni i w czasie, ale przestrze i czas nie s przedmiotem wyobrae.
Czas i przestrze - wyobraenia czy pojcia?: nale do wyobrae, bo cechuje je jednostkowo, a
nie oglno; przestrze jest bowiem jedna i czas jest jeden; gdy mwimy o wielu przestrzeniach,
mamy na myli czci jednej przestrzeni.
Czas i przestrze jako wyobraenia a priori: czynniki aprioryczne w wiedzy zmysowej, zawarte w
wyobraeniach, a przy tym powszechne i konieczne; cech tych nie posiadaj wraenia, te s
bowiem empirycznym czynnikiem poznania; argumenty Kanta za takim rozstrzygniciem:
przestrze nie jest wyobraeniem empirycznym; nie jest moliwe, by bya zaczerpnita z
dowiadczenia zewntrznego, gdy wanie, odwrotnie, wszelkie dowiadczenie zewntrzne
zakada wyobraenie przestrzeni; gdzie bowiem nie ma przestrzeni, tam nie moe by mowy

o. czym zewntrznym", czyli lecym na zewntrz" nas; abymy mogli, jak to czynimy
rzeczywicie, wraenia rzutowa na zewntrz, na to musimy ju posiada wyobraenie
przestrzeni;
przestrze jest wyobraeniem koniecznym; niepodobna jej usun z myli; mona
wyobrazi sobie, e nie ma przedmiotw w przestrzeni, ale niepodobna wyobrazi sobie, e
nie ma przestrzeni.
Analogiczne argumenty posuyy do wykazania apriorycznoci czasu.
Idealny charakter przestrzeni i czasu: nie nale do wiata rzeczy, ale pochodz od naszych
zmysw:
nie s niczym realnym, bo wwczas byyby poznawane na sposb empiryczny, a przez to
ich wyobraenia nie miayby cechy koniecznoci;
nie mog by realne na wzr rzeczy, bo wtedy byyby niejako naczyniami nieskoczonymi i
pozbawionymi cian.
Wyobraenia przestrzeni i czasu - pochodzenie: zmysy nie wytwarzaj przestrzeni i czasu z
wrae, a od siebie je do wrae dodaj; zmysy odbierajc wraenia, ujmuj je w pewien porzdek,
jako wspczesne (przestrze) lub nastpujce po sobie (czas);
Charakter transcendentalny przestrzeni i czasu: jako formy a priori, przestrze i czas stosuj si do
przedmiotw; s formami, w ktre ujmujemy wszystko, co dane jest zmysom, a wic naturalnie
zjawiska stosuj si do nich: nic nigdy nie moe nam by dane, co nie byoby przestrzenne czy
czasowe; rzeczy, jakiekolwiek by nie byy, zjawiaj si zawsze jako uformowane przestrzennie i
czasowo.
Przestrze i czas stosuj si do wszystkich zjawisk i z gry wiadomo, e do wszystkich musz si
stosowa. Poniewa maj siedlisko w podmiocie, poniewa s formami subiektywnymi, wic
stosuj si tylko do zjawisk, ale za to do wszystkich zjawisk. Dlatego te dowiadczenie ukazuje
zawsze przestrze i czas jako realne; natomiast transcendentalna analiza wskazuje, e s idealne;
staj si niczym, gdy zechcemy rozwaa je niezalenie od dowiadczenia i szuka ich w rzeczach
samych w sobie.
Wzorem dla Kanta byy fakty matematyki, nauki apriorycznej, a zarazem powszechnej i koniecznej.
Twierdzeniem geometrycznym towarzyszy wiadomo koniecznoci, a wic nie mog by
twierdzeniami empirycznymi. Przedmiot tej nauki (przestrze) nie jest wyobraeniem
empirycznym, a sta form zmysowoci. Podobnie czas ma wedug Kanta tumaczy konieczny
charakter arytmetyki;
matematyka zawiera sdy powszechne i konieczne
sdy te maj za przedmiot przestrze i czas
jako powszechne i konieczne, nie mog by empiryczne, s wic a priori
sdy takie s moliwe dziki temu, e przestrze i czas nie s przedmiotami realnymi poza
nami, lecz s - w nas, s formami naszej zmysowoci.
Fenomenalizm w ujciu Kanta: skoro przestrze i czas s subiektywne, wic wiat przestrzenny i
czasowy moe by jedynie zjawiskiem; jednoczenie sdy o wiecie przestrzennym i czasowym
mog by niezalene od dowiadczenia, powszechne i konieczne;
Cechy fenomenalizmu Kanta: metafizycy od czasw Platona traktowali wiat przestrzenny i
czasowy jako zjawiskowy i nierealny, ale Kant dowodzi zjawiskowoci wiata w inny sposb
(formy zmysowoci i konieczne sdy matematyki).

Konsekwencje fenomenalizmu Kanta:

poznanie zostao rozszczepione na dwa czynniki, stanowice jego form i materi; forma
jest podstaw wiedzy apriorycznej; waciwe sobie formy posiada nawet i zmysowo;
przeto i ona moe by podstaw wiedzy koniecznej i powszechnej; to bya myl nowa, gdy
dotd zmysy byy stale pojmowane jako czysto receptywne i niezdolne do wytworzenia
wiedzy apriorycznej;
przestrze i czas zostay uznane za formy subiektywne, wane tylko dla zjawisk; ten
subiektywizm i fenomenalizm stanowiy przewrt wobec naturalnego sposobu mylenia;
przestrze, stojca przed oczami czowieka jako co obiektywnego, do czego sam naley,
zostaa pojta jako jego wytwr; przedmiot zaartych sporw midzy metafizykami okaza
si tylko subiektywn form; zjawiskowo przestrzeni i czasu pocigny za sob
zjawiskowo caego wiata zmysowego, ktry jest przestrzenny i czasowy.
Fenomenalizm ten nie by intencj Kanta, ale by konsekwencj jego bada; przyj j dla
wytumaczenia odrbnej natury wyobrae przestrzeni i czasu oraz dla uzasadnienia matematyki
jako nauki a priori.

Analityka transcendentalna kategorie

Rozsdek posiada swoje formy aprioryczne, ktre ujawnia transcendentalna analiza

przyrodoznawstwa;
Rodzaje sdw odnoszcych si do rozsdku:
spostrzegawcze np. jest mi ciepo; dotyczy wycznie podmiotu, orzeka tylko o jego
stanie, a nie o przedmiotach;
dowiadczalne np. soce grzeje; jest wycznie oparty na zeznaniu zmysw; wykracza
poza podmiot do przedmiotu i na podstawie podmiotowego stanu orzeka o przedmiocie oraz
wykracza poza dane zmysw przy pomocy rozsdku; sd o przedmiocie wystpuje tylko,
gdy dziaa rozsdek, ktry do wyobrae docza pojcia; same bowiem zmysy nie
rozdzielaj czynnikw przedmiotowych i podmiotowych w spostrzeeniach.
Dziaanie rozsdku wprowadzanie jednoci do wyobrae; zmysy daj rnorodno wyobrae,
rozsdek za zespala wyobraenia; Kant: Poczenie nie ley w przedmiotach i nie moe by ujte
przez postrzeganie, lecz jest jedynie urzdzeniem rozsdku, ktry sam nie jest niczym innym ni
zdolnoci czenia a priori"; rozsdek zespala wyobraenia za pomoc poj i przez nie dokonuje
przejcia od wyobrae do przedmiotw.
Wnioski:
przedmioty s pewnym zespoleniem wyobrae
zespolenie samo nie jest wyobraeniem, lecz aktem mylcego podmiotu
to, co nazywamy przedmiotem, nie istnieje bez udziau podmiotu mylcego: nie ma
przedmiotw bez aktw podmiotu; nie ma sdw empirycznych bez poj tworzonych przez
rozsdek.
Zdolno jednoczca umysu jest odbiciem jednoci samego umysu: wiadomo rzutuje sw
jedno na zewntrz i rozproszone wyobraenia jednoczy przez ni w przedmioty; jedno
przedmiotw jest odbiciem jednoci naszej jani; wiedza o przedmiotach jest moliwa dziki temu,
e posiadamy samowiedz; jedno umysu jest warunkiem wszelkiego poznania, ktry nie tylko
jest mi potrzebny do poznania przedmiotu, ale ktremu musi podlega wszelkie wyobraenie, aby
sta si dla mnie przedmiotem".

Kategorie in. nazywane przez Kanta czystymi formami rozsdku; zawarte s w rozsdku a
priori, bdc sposobem czenia wyobrae przez rozsdek; w analityce transcendentalnej kategorie
peni miay podobn rol, jak formy zmysowe (czas i przestrze) w estetyce; Kant chcia zestawi
w komplecie formy rozsdku, cho w praktyce wikszo z nich (kategorii) nie miaa adnego
znaczenia; istotne stay si dwie:
substancja nie postrzegamy jej, postrzegamy tylko rnorodne wasnoci, ktre umys
czy ze sob, traktujc je jako nalece do jednej substancji (podobnie widzieli to Locke,
Berkeley i Hume);
przyczynowo Kant dzieli uwagi nt. przyczynowoci, sformuowane przez Hume'a.
Pojcia s warunkami dowiadczenia, ja jest warunkiem przedmiotw jdro filozofii Kanta
Aprioryczne zasady rozsdek opiera je na apriorycznych pojciach; nie da si ich wywie ani
dedukcyjnie, ani empirycznie, s jednak niezawodne; maja poparcie w wywodzie
transcendentalnym, poprzez ktry wykazane zostaje, i zasady te s warunkiem poznania, e bez
nich adne poznanie, w szczeglnoci poznanie dowiadczalne, nie byoby moliwe; bez nich
znalibymy jedynie wasne przedstawienia w ich subiektywnym przebiegu, one za pozwalaj
przej od tego subiektywnego porzdku przedstawie do obiektywnego porzdku faktw, z
wasnych przey wyuska to, co jest dowiadczeniem rzeczy.

Zwrot kopernikaski w filozofii

Nowe pojcie przedmiotu w tradycyjnym ujciu przedmiot i podmiot byy sobie przeciwstawiane;
dla Kanta podmiot nie jest przeciwiestwem przedmiotu, ale jego warunkiem, przedmioty s
uksztatowane przez podmiot (sdy syntetyczne a priori); nie tylko czas i przestrze, ale i inne
skadniki przedmiotu pochodz od podmiotu.
Nowe pojcie myli dla Kanta myl aprioryczna nie jest ju przeciwiestwem dowiadczenia, a
zasadniczym jego skadnikiem; Kant uwaa, i odnosi si to nie tylko do dowiadczenia
naukowego (w ujciu Newtona), ale te do dowiadczenia potocznego, oba s bowiem wytworem
tych samych kategorii mylenia; same przedmioty dowiadczenia s wytworem tych kategorii,
warunki moliwoci dowiadczenia s zarazem warunkami moliwoci przedmiotw
dowiadczenia".
Krytycyzm:
ujcie szerokie przemiana postawy i metody filozoficznej polegajca na tym, e
przedmiotem filozoficznych docieka przestay by rzeczy, a stao si - poznanie rzeczy;
ujecie wskie szczeglny wynik osignity przez Kanta wskutek zastosowania metody
krytycznej, mianowicie uzalenienie przedmiotu od podmiotu i dowiadczenia od poj.
Istota zwrotu Kanta: dotyczya rozstrzygnicia problemu, jak moliwa jest zgodno dowiadczenia
z pojciami; dotd twierdzono, e dowiadczenie umoliwia pojcia, Kant stwierdzi za, e jest
przeciwnie - pojcia umoliwiaj dowiadczenie; wzorem dla Kanta byy nauki matematyczne i
przyrodnicze, gdzie niedawno dokona si podobny zwrot, czynice je naukami pewnymi
(Tatarkiewicz: rozum wyprzedza dowiadczenie, stawiajc pytania i skaniajc przyrod, aby na
nie odpowiadaa).

3) Krytyka metafizyki

Idee rozumu

Dowiadczenie w poznaniu wedug Kanta: nie cae poznanie wywodzi si z dowiadczenia (wbrew
empirystom), ale przy tym cae poznanie ogranicza si do dowiadczenia (wbrew metafizyce
racjonalistycznej); Kant przyzna racj empirystom co do przedmiotu poznania, ale odszed od ich
pogld na pochodzenie poznania; dowiadczenie zawiera czynniki niedowiadczalne, ale jeeli te
nie s wcielone w dowiadczenie, s tylko pustymi formami bez wartoci dla poznania.
Noumen rzecz sama w sobie, przedmiot mylny, rozumowy; rzeczy w sobie s cakowicie
niepoznawalne dla rozumu; denie do ich poznania jest jednak istot rozumu, bo rozsdek (dajcy
poznanie tylko czciowe i ograniczone, przez co ujmujcy jedynie fragmenty rzeczywistoci,
prawdy warunkowe) sam domaga si uzupenienia przez rozum; rozum usiuje scali i zamkn te
fragmentaryczne wyniki rozsdku, odnoszc je do przedmiotw nieskoczonych i absolutnych.
Idee czyste pojcia, ktrymi posuguje si rozum, dc do poznania przedmiotw
nieskoczonych i absolutnych; rozum wytwarza trzy gwne idee:
dusza poprzez t ide rozum usiuje obj cao dowiadczenia wewntrznego; z
dowiadczenia wewntrznego znamy poszczeglne przeycia, rozum za na ich podstawie
wnosi o istnieniu duszy;
wszechwiat poprzez t ide rozum usiuje obj cao dowiadczenia zewntrznego; z
dowiadczenia zewntrznego znamy poszczeglne przedmioty materialne, rozum za wnosi
z nich o istnieniu jednolitego wszechwiata;
Bg poprzez t ide rozum szuka podstawy wszelkiego dowiadcza.
Zadanie krytyki Kanta: sprawdzanie idei jako podstaw metafizyki; warto metafizyki z kolei
zaley od wartoci idei; wedug Kanta idee to cele, do ktrych dy rozum, ale ktrego nie moe
osign, bo nie jest to cel realny, a focus imaginarius dla myli.
Idee a kategorie: rozsdek wciela kategorie do dowiadczenia, przez co stanowi one jego skadnik
(uytek konstytutywny); rozum za nie moe wcieli idei do dowiadczenia z powodu ich
absolutnego charakteru (tylko uytek regulatywny); idee mona uzasadni tylko psychologicznie
(wskaza potrzeb umysu, ktra je wytwarza), nie da si znale dla nich podstawy rzeczowej.

Krytyka tradycyjnej metafizyki

Metafizyka dla umysu jest zadaniem zarwno nieuniknionym, jak i beznadziejnym, bo

odpowiada potrzebom umysu, ale rozstrzygn stawianych sobie problemw nie moe.
Idee dla Kanta nie byy bytami realnymi, a pojciami rozumu, wyznaczajcymi granice idealnego
poznania. Ponadto kategorie rozsdku (substancja, przyczynowo) byy formami rozumu i miay
warto poznawcz tylko wtedy, gdy zostay wcielone w dowiadczenie. Metafizyka za stosuje
kategorie poza granicami dowiadczenia do rzeczy samych w sobie.
Dotychczasowa metafizyka nie jest nauk.
Kantowska krytyka metafizyki odnosia si do wszystkich trzech jej naczelnych idei: duszy,
wszechwiata i Boga.

A. Krytyka racjonalnej psychologii

Psychologia racjonalna z faktu mylenia wyprowadzaa wniosek, e istnieje dusza, czyli substancja
mylca, i e, jako substancja, jest prosta i niezniszczalna. Dla Kanta wnioski te byy
paralogizmami:
dusza jako substancja posugiwanie si kategori substancji jest w tym przypadku
nieuzasadnione, bo substancja jest tylko form czenia wyobrae, a wyobraenia o duszy
nie posiadamy; ja znamy jako funkcj, nie jako substancj (podmiot mylcy, a nie
przedmiot myli);
dusza prosta teza uznana przez Kanta za bdn;
dusza niemiertelna teza rwnie zakwestionowana przez Kanta, co byo wynikiem
odrzucenia koncepcji duszy prostej; tradycyjny dowd niemiertelnoci duszy opiera si na
twierdzeniu, e dusza jako substancja prosta nie moe ulec rozkadowi i zniszczeniu.
B. Krytyka racjonalnej kosmologii
Wysiki zmierzajce do okrelenia natury wszechwiata natrafiaj na liczne antynomie, tj. sprzeczne
twierdzenia (tezy i antytezy), ktre dla rozumu s rwnie uprawnione. Najwaniejsze antynomie
dotycz zagadnie: skoczono - nieskoczono, podzielno - niepodzielno, przyczynowo wolno, przypadek - konieczno.

Rozwizania Kanta: oparte na rozrnieniu wiata zmysowego i mylnego (inteligibilnego):

1) Ani teza, ani antyteza nie jest prawd przestrze i czas nie s realnym przedmiotem, a jedynie
subiektywnym ujciem przedmiotu; antynomia ta jest bezprzedmiotowa;
2) Ani teza, ani antyteza nie jest prawd antynomia ta jest bezprzedmiotowa;
3) Zarwno teza, jak i antyteza s prawd ten sam fakt moe by zarwno uwarunkowany, jak i
wolny; w wiecie zjawisk uwarunkowany (zasada przyczynowoci), sam w sobie za czyn moe
by wolny (zasada przyczynowoci nie obowizuje poza zjawiskami).
4) Zarwno teza, jak i antyteza s prawd teza dla wiata mylnego, antyteza zjawisk.
C. Krytyka racjonalnej teologii
Idea Boga wedug Kanta hipoteza konieczna dla zaspokojenia rozumu. Wybiega poza moliwe
dowiadczenie, nigdy nie jest faktem stwierdzonym przez umys. Ide t umys hipostazuje w
pozawiatow istot.
Krytyka dowodw na istnienie Boga:
dowd ontologiczny z pojcia Boga wnosi o jego istnieniu, ale z pojcia przedmiotu
mona wnosi jedynie o jego moliwoci, a nie o istnieniu; istnienie moe stwierdzi tylko
dowiadczenie;
dowd kosmologiczny z faktu istnienia wiata wnosi o istnieniu Boga jako jego przyczyny;

jednake zasad przyczynowoci mona stosowa jedynie w obrbie wiata

dowiadczalnego, nigdy poza nim;
dowd fizyko-teologiczny z organizacji wiata wnosi o istnieniu jego stwrcy; jest to
jednak dowd tylko na to, e wiat ma budowniczego, a nie stwrc.
Nie mona dowie ani istnienia, ani nieistnienia Boga.

Nowa metafizyka

Intencj Kanta nie byo obalenie metafizyki w ogle, a zakwestionowanie metafizyki

dotychczasowej. Po oczyszczeniu przedpola chcia zbudowa now, naukow metafizyk.
Szczeglnie nie zaprzecza istnieniu rzeczy samych w sobie, ktrych nie uwaa jedynie za
subiektywne idee. Istnienie rzeczy samych w sobie byo dla niego czym zrozumiaym samym
przez si (niedowiedziona przesanka w jego filozofii), cho s one niepoznawalne. Kant broni si
zaciekle przed zarzutem idealizmu: sprowadzania rzeczy do przedstawie, bowiem sdzi, e bez
rzeczy nie byoby przedstawie.
Wyrzekajc si metafizyki pod wpywem swojej teorii poznania, nie porzuci zajmowania
stanowiska w starych sporach metafizycznych. Wykazywa inklinacje w kierunku teizmu,
infinityzmu, pluralizmu, personalizmu i indeterminizmu. Jego krytyka czystego rozumu z kolei
mocno uderzya w materializm, fatalizm, ateizm, idealizm i sceptycyzm.
Donioso Kanta dla metafizyki:
obali dowody, ale nie tezy dawnej metafizyki; np. nie przeczy ani istnieniu Boga, ani
niemiertelnoci duszy, a wykaza jedynie, a e tezy te nie s naleycie udowodnione
(podobnie jak inne tezy metafizyki);
wykaza, e w zagadnieniach metafizycznych wszystkie stanowiska przekraczaj w rwnej
mierze granice poznania; szczeglnie materializm nie jest bardziej naukowy od idealizmu;
wprawdzie rzeczy w sobie przedstawia jako podobne do zjawisk, ale to nie jest dowodem
ani oznak jego susznoci, gdy nieznane rzeczy w sobie mog by cakiem rne od
zjawisk; tak samo ateizm nie jest bardziej prawdopodobny od teizmu, determinizm od
indeterminizmu;
wskaza inn drog do uzasadnienia tez metafizycznych: nie drog teoretyczn, lecz
praktyczn; niepodobna dowie ich prawdziwoci, mona natomiast wykaza zgodno
niektrych tez metafizycznych z postulatami stawianymi przez ycie i dziaanie; nie nale
wic do wiedzy, lecz do wiary (musiaem obali wiedz, by zrobi miejsce dla wiary).

4) Etyka i estetyka

Krytyka rozumu praktycznego

Zadanie krytyki znalezienie sdw autonomicznych w odniesieniu do norm dziaania, tj. takich
sdw, w ktrych rozum przemawia sam z siebie, a nie pod naciskiem czynnikw zewntrznych; za
etyk heteronomiczn uwaa Kant tak, w ktrej rozum nie kieruje, a jest kierowany przez
czynniki mu obce; std dy do wyeliminowania wszystkich sdw odwoujcych si do Boskich
nakazw, wymaga spoecznych, a take przyrodzonych poda jednostki.
Kant znalaz prawdy powszechne i konieczne w nauce, dokonujc krytyki rozumu teoretycznego.
Podobn metod zastosowa wobec rozumu praktycznego, szukajc takich prawd dla sfery

normatywnej.
Dobra wola jedyny punkt odniesienia z punktu widzenia rozumu; inne dobra (materialne, zalety
osobiste) mog zosta obrcone w zo, nie maj wic charakteru bezwzgldnego; dobre s tylko
czyny wykonywane z obowizku, za wykonywane pod wpywem skonnoci nie s moralne
Etyka uniwersalna istota obowizku leaa w podporzdkowaniu si prawu powszechnemu, co ma
by nakazem rozumu praktycznego; obowizek nie obejmowa adnych indywidualnych przepisw
czy dbr, nie byo w nim nic osobistego; sam nakaz podporzdkowania si prawu nie przesdza
jeszcze treci tego prawa, bo okrelenie materialne prawa moralnego jest ju heteronomiczne dla
rozumu; formalny charakter etyki Kanta wyraa imperatyw kategoryczny: Postpuj wedle takiej
tylko zasady, co do ktrej mgby jednoczenie chcie, aby staa si prawem powszechnym".
Aprioryczne prawo moralne: powszechne i konieczne, obowizujce wszystkich bez wzgldu na
okolicznoci; prawo to miao by odpowiednikiem apriorycznych praw nauki, jednoczenie
wyraao stanowisko bezwzgldnoci dobra wbrew trendom relatywistycznym.

Rozum praktyczny a metafizyka

Wolno jest warunkiem tego, aby nakaz moralny mia sens; nakazy nie maj znaczenia, gdy
dziaanie czowieka w caoci determinuje przebieg przyczynowy.
Postulaty praktycznego rozumu:
wolno nie jest dowiedzione, e czowiek jest wolny, ale powinien postpowa tak, jakby
byo to niewtpliwe; rozum teoretyczny nie umie rozstrzygn, czy w wiecie panuje
wolno (trzecia antynomia), ale rozum praktyczny opowiada si za tez; czowiek jest
zwizany przyczynowo ze wiatem zjawisk, ale w wiecie mylnym moe by wolny
(determinacja prawem zjawisk, wolno prawem rzeczy samych w sobie);
niemiertelno duszy niezbdna jako warunek postpu w moralnoci
istnienie Boga niezbdne jako gwarancja sprawiedliwoci.
Rozum praktyczny wobec prawd absolutnych: rozum praktyczny rozstrzyga kwestie metafizyczne,
z ktrymi nie radzi sobie rozum teoretyczny; bdc bowiem nieskrpowanym zjawiskami, atwiej
dosiga absolutu; std prawdy metafizyczne poznawane s wedug postulatw woli i dziaania; gdy
rozum teoretyczny traktuje Boga, dusz i wolno jako ideay (nie rozstrzygajc o prawdziwoci),
to rozum praktyczny przypisuje im realne istnienie; Kant przyznawa pierwszestwo rozumowi
praktycznemu jako nieulegajcemu sugestii zjawisk.

Krytyka wadzy sdzenia

Kant doszed rwnie do przekonania, e prawdy powszechne i konieczne istniej take w sferze
estetyki (ktrej zreszt tak nie nazywa, przypisujc temu okreleniu wczeniej inne znaczenie).
Sd i sdzenie w jego epoce odnosiy si do kwestii smaku. Jako cechy upodoba estetycznych
wskaza:
bezinteresowno upodobanie estetyczne jest niezalene od realnego istnienia
podobajcego si przedmiotu, e podoba si samo jego wyobraenie; pozwala odrni
sfer estetyczn od sfery moralnej, dla ktrej wane jest, aby dobro byo realizowane, a nie
pozostawao jedynie wyobraeniem;
bezpojciowo czowieka cieszy wraenie piknej rzeczy, a nie pojcie, jakie o niej
posiada; pozwala to odrni sfer estetyczn od poznawczej.

Dla oglnych zagadnie filozofii istotne w estetyce Kanta byo wyodrbnienie i okrelenie faktw
estetycznych; byo to jedno z wanych posuni Kanta w jego przedsiwziciu zmierzajcym do
tego, by rozgraniczy dziedziny rzeczywistoci, by znale wadze umysu zdolne je pozna, a
przede wszystkim, by odszuka w ich poznaniu czynniki powszechne i konieczne.

V. Pocztek XIX wieku i nowe systemy

Cechy filozofii pocztku XIX wieku:

1) Odnowienie spekulacji metafizycznych cechowaa si jeszcze wikszym ni dotychczas
rozmachem spekulacyjnym; jej punkt cikoci zosta przeniesiony z ze wiata zewntrznego na
wewntrzny; powrt metafizyki by o tyle niespodziewany, e wydawaa si przezwycion
przez francuskie owiecenie i niemiecki krytycyzm;
2) Maksymalistyczny program filozofii program nowej filozofii by niezwykle ambitny i
przejty uniwersalistycznym duchem: miaa ona dy do rozwizania wszelkich pyta, jakie
czowiek moe sobie postawi; powrcono do metafizyki, szukano uj systematycznych,
oddawano si spekulacji, dominowa idealizm i duch mesjanistyczny; stanowio to zasadniczy
zwrot w porwnaniu z filozofi owiecenia, gdzie wiadomie redukowano zakres zagadnie, by w
zamian uzyska wiedz pewn;
3) Denia reformatorskie reformatorskie denia wyraone ju w owieceniu zostay teraz
spotgowane; celem bya cakowita przebudowa wiata, uszczliwienie i zbawienie ludzkoci (a
nie tylko poprawa egzystencji); przekonanie o posiadaniu prawdy absolutnej stao si punktem
wyjcia do budowy szeregu nowoczesnych ideologii politycznych, a przy tym wierzono, i nowe
pomysy mog by natychmiast aplikowane i przynie skutek w krtkim czasie;
4) Znaczenie idealizmu niemieckiego uchodzi za najbardziej typowy nurt tego okresu, gdzie
zebray si wszystkie charakterystyczne cechy, w tym ujemne: brak czynnika empirycznego, brak
realizmu i brak metody naukowej, w caoci zastpionej przez spekulacj; by to okres najgbszego
rozamu midzy filozofi a nauk.

V.1Radykalizm filozoficzny

Tradycja empirystyczna w Anglii przetrwaa relatywnie krtki okres popularnoci szkoy szkockiej i
powrcia na nowo z pocztkiem XIX wieku, poczona z utylitaryzmem. Nacisk pooony zosta
teraz na praktyczne, szczeglnie za polityczne konsekwencje. Gwnymi postaciami nurtu byli
Jeremy Bentham (1748-1832) oraz James Mill (1773-1836). Sigali korzeniami do niemal caego
dorobku angielskiej filozofii XVIII wieku oraz do Helwecjusza. Idee te zsyntetyzowali i
dokoczyli.

System empiryzmu

Rozwinite zostay: system asocjacjonizmu (teoria poznania) i utylitaryzmu (teoria dziaania).

Radykaowie nie snuli dywagacji metafizycznych, ograniczajc si do analizy umysu. Psychologia
(oraz ekonomia) byy gwnym przedmiotem ich zainteresowa.
Prawda trafne s takie i tylko takie wyobraenia, ktre wywodz si z wrae zmysowych.

Asocjacjonistyczna psychologia i teoria poznania

Zagadnienia teorii poznania opracowa Mill, nie roszczc sobie pretensji do oryginalnoci
korzysta z dorobku owiecenia, radykalizujc pogldy w kierunku sensualistycznym i
asocjacjonistycznym.
Wiedza powstaje z prostych wrae zmysowych za pomoc kojarzenia; nie ma adnych prawd
oczywistych czy poznania apriorycznego; kojarzenie ma jedn tylko posta: dokonuje poczenia
wyobrae przez ich styczno, a sia jego zaley od czstoci, z jak wyobraenia stykaj si w
umyle (np. wyobraenia deski i gwodzi powstaje wyobraenie podogi).

Utylitarystyczna psychologia i etyka

Teori dziaa ludzkich sformuowa Bentham, odwoujc si do staroytnego hedonizmu: dobro

przyjemno, zo cierpienie; poza tym wszystko jest obojtne, poza nimi nic nie wiemy o dobru i
zu. Hedonizm etyczny (dobro jest przyjemnoci) opiera si na hedonizmie psychologicznym
(wszyscy pragn przyjemnoci).
Cechy hedonizmu Benthama:
charakter czysto ilociowy o wartoci rzeczy i postpkw stanowi jedynie ilo
dostarczanej przez nie przyjemnoci, a rodzaj przyjemnoci jest obojtny (np. jeeli gra
towarzyska daje tyle samo przyjemnoci, co obcowanie z poezj, to ma tak sam warto);
Bentham wyrni 7 wymiarw przyjemnoci, z ktrych kady wpywa na jej ilo;
rachunek przyjemnoci o wartoci czynw przesdza nie tylko natychmiastowa
przyjemno, ale take dalsze konsekwencje; dao to hedonizmowi Benthama rys
racjonalny, gdzie same impulsy i instynkty nie odgryway kluczowej roli;
charakter nieegoistyczny dobrem jest kada przyjemno, czyjakolwiek, a nie tylko
wasna; czowiek zna wasn przyjemno, ale skoro inni odczuwaj takie same
przyjemnoci, to musz by one uznane za takie same dobra;
charakter psychologiczny za fakt uznawa, e kady dy do wasnej przyjemnoci, ktra
jest dla niego waciwym dobrem; Bentham prbowa uzgodni dwa wymiary hedonizmu:
indywidualny i powszechny bd to twierdzc, e przyjemnoci ogu s rodkiem do

przyjemnoci wasnych, bd to traktujc og ludzi jako jednostk zbiorow, do ktrej

rwnie stosuje si twierdzenie, e przyjemno jest dobrem dla niej.
Najwikszym dobrem jest najwiksza ilo przyjemnoci najwikszej iloci istot" : w tej formule
Bentham wyrazi powszechny oraz kalkulacyjny charakter swojego hedonizmu; okrelenie
poytek miao podkrela, e chodzi o przyjemnoci nie tylko osigane od razu, ale te te
oczekiwane w dalszej perspektywie; z kolei okrelenie najwiksza ilo istot wyraao
ponadindywidualny charakter hedonizmu Benthama.
Utylitaryzm nazwa przyjta w XIX wieku, cho sama koncepcja pojawia si ju wczeniej;
okrelenie to miao zaznacza odmienno doktryny Benthama od hedonizmu egoistycznego; sam
autor pisa: Przez zasad uytecznoci rozumie si zasad, ktra uznaje lub potpia postpki wedle
tego, czy zdaj si zwiksza, czy te zmniejsza szczcie osb zainteresowanych".

Teoria natury ludzkiej

Pogldy radykaw filozoficznych na natur ludzk mona uj nastpujco:

A) Wszyscy ludzie s z natury podobni. I nie moe by inaczej, bo wszyscy formuj swe umysy z
tego samego materiau: z wrae i ich kojarze. Nie ma te adnej podstawy, by ich nie uwaa za
rwnych.
B) Wszyscy d z natury swej do tego samego: by osign to, w czym ley ich interes. Inaczej
mwic, by dozna jak najwicej przyjemnoci. Jest to jedyna spryna ich dziaania.
C) Do natury czowieka naley, e posiada rozum, a rozum pozwala mu sdzi, gdzie jest
prawdziwy jego interes.
D) Natura ludzi nie jest niezmienna: mona j uksztatowa tak lub inaczej. Jest to rzecz
wychowania - wychowawca moe pomc czowiekowi w rozumieniu jego wasnego interesu.
Podwaenie dualizmu obowizku i interesu: ad moralny nie przeciwstawia si interesowi, a jest
wyrazem rwnowagi interesw; zadaniem prawodawcw jest to, aby wszystkie interesy
utrzymywa w harmonii; by to taki rodzaj radykalizmu politycznego, ktry nie odwoywa si do
apriorycznych idei, a do trzewego, popartego empirycznie utylitaryzmu (Bentham w kocowej
fazie ycia by radykalnym liberaem).
Podsumowanie:
Pogldy grupy daj si atwo streci w formuach: tyle jest prawdy, ile wrae; tyle jest dobra, ile
przyjemnoci. Ich stanowiska filozoficzne to: empiryzm (psychologia), fenomenalizm
(epistemologia), sceptycyzm (metafizyka i religia), utylitaryzm jako szczeglna odmiana
hedonizmu (etyka), liberalizm (polityka). Celem praktycznym ich filozofii byo uszczliwienie
ludzkoci, a rodkiem do celu rozum. Filozofia, wolna od spekulacji i rozwaa teoretycznych,
miaa by za fabryk szczliwoci.

V.2 Fichte

Pierwszym z szeregu filozofw, ktry na przeomie XVIII i XIX wieku dokona zwrotu od
kantowskiego krytycyzmu w stron metafizycznej spekulacji by Johann Gottlieb Fichte (17621814). Opiera si na pojciu jani i nada idealizmowi szczeglny, etyczny rys. Sam uwaa si za
nastpc Kanta i czerpa od niego, zwaszcza wycigajc wszystkie elementy metafizyczne oraz
etyczno-religijne. Przyswoi przede wszystkim myl, e rozum praktyczny moe lepiej
rozwizywa zagadnienia metafizyczne ni rozum teoretyczny.

Program metafizyczny i metoda dedukcyjna

Nauka o bycie dla Fichtego bya gwnym zadaniem filozofii, krytyka poznania bya tylko
zajciem przygotowawczym; twierdzi, e zamiarem powinna by budowa jednolitego systemu,
opartego na jednej zasadzie i obejmujcego ca wiedz (w przeciwiestwie do nauk
szczegowych).
Program filozofii Fichtego: metafizyczny, systematyczny, monistyczny.
Metoda dedukcyjna odpowiadaa ambicjom Fichtego, bowiem miaa pozwala na ustalenie prawd
koniecznych (nie tylko jak jest, ale i jak by musi); by to powrt do tradycji racjonalistycznej,
przerwanej przez Kanta, a zarazem na powrt dokona si rozam midzy filozofi a
dowiadczeniem, wpychajcym t pierwsz w spekulacj.

Epistemologiczny punkt wyjcia i idealistyczne rozwizanie

Myl a byt zasadnicze zagadnienie filozofii dla Fichtego (zgodnie z tradycj kantowsk); Fichte
budujc dedukcyjny system metafizyki, pierwszej przesanki dla niego szuka w teorii poznania:
realizm byt jest pierwotny wobec myli

idealizm myl jest pierwotna wobec bytu

Fichte stan na stanowisku idealistycznym: sdzi, i niemoliwe jest, aby z bezdusznego bytu
wywie wiadom myl. Ponadto krytyka poznania wykazuje, i pojcie bytu niezalenego od
myli (na ktrym opiera si stanowisko realistyczne) naley odrzuci, gdy takiego bytu nie da si
ani pozna, ani nawet myle o nim.
idealizm rzeczy s przedstawieniami, a przedstawienia zakadaj istnienie przedstawiajcej
jani.

Filozofia wolnoci

Wolno dla Fichtego jej istnienie nie wymagao dowodzenia, samo za stanowio argument na
rzecz idealizmu; jeeli realizm i idealizm byyby rwnie uzasadnione z logicznego punktu
widzenia, to wolno przemawia za idealizmem, bowiem ja nie moe by zalena od
przedmiotw materialnych;
Caa filozofia Fichtego wyrosa ze szczeglnej postawy moralnej wobec wiata. Kwestie
teoretyczne, cho doniose, stanowiy wstp do kwestii praktycznych, ktre byy celem waciwym.
wiat realny interesowa go nie sam przez si, ale jako teren dziaania. Podstaw bytu byy nie
rzeczy, ale ja, ktra dokonuje czynw.

Filozofia czynu

Czyn by pierwsz postaci bytu, ktrego dopiero wytworem jest wiat realny; tam, gdzie istnieje
rzeczywisto, musia wczeniej istnie czyn;
Dziaanie a substancja: myl Fichtego bya najbardziej paradoksalna wanie w tym miejscu; w
pogldzie potocznym, dziaanie zakada istnienie substancji, bo dziaanie moe by dokonywane
tylko przez substancj; dla Fichtego to substancja jest wytworem dziaania, jest wic od niego
pierwotniejsza.
Aktywistyczna koncepcja wiata czyn jest pierwotn, metafizyczn podstaw wiata.
Zadaniem filozofii jest wic znalezienie pierwotnych aktw, a nie pierwotnych faktw.

Filozofia ideau

Cel idealny stanowi pierwotn podstaw wiata; substancja zakada czyn ktry j wytworzy, za
czyn zakada idea, dla ktrego jest dokonywany; idea decyduje ostatecznie o naturze wiata, gdy
powsta on jako wynik denia do ideau; rzeczywisto wyrasta z ideau, a nie idea z
rzeczywistoci (jak sdzi si potocznie); rzeczywisto mona zrozumie tylko poznawszy idea, z
ktrego wyrosa.
Nieempiryczny charakter filozofii Fichtego: ideau nie mona pozna poprzez dowiadczenie;
warunkiem prawdziwej filozofii jest wic zerwanie ze wiatem empirycznym, z potocznym
sposobem mylenia, by za punkt wyjcia przyj idea i poprzez to poznawa wiat realny.

Filozofia jani

Ja czynny skadnik wiata, znany czowiekowi bezporednio; jest to absolutny, pierwotny,

twrczy pocztek bytu.
Radykalizacja stanowiska Kanta: dla Kanta ja wytwarza jedno w przedmiotach, dla Fichtego
wytwarza same przedmioty; dla Kanta wytwarza form przedmiotw, dla Fichtego take ich tre;
dla Kanta dzieem jani s zjawiska, dla Fichtego same rzeczy; ja wic nie tylko poznaje to, co
istnieje i bez niej, lecz tworzy rzeczywisto.
Jedno myli i rzeczy: rzeczywisto ma t sam natur, co myl i ja; niezaleno rzeczy od
jani jest zudzeniem, ktre zacz rozwiewa ju Kant; dla Fichtego nie ma rzeczy samych w
sobie, a tylko przedstawienia rzeczy.
Pozorny dualizm podmiotu i przedmiotu: wytwory jani odrywaj si od niej i przeciwstawiaj si
jej jako przedmioty; to przeciwstawienie jest pierwszym aktem jani, jednake przedmiot i podmiot
s jednego pochodzenia przedmiot wywodzi si z jani tak samo jak podmiot; konsekwencj
pozornej dwoistoci podmiotu i przedmiotu jest zudzenie, e byt i myl maj inn natur; myl nie
jest w stanie przezwyciy tego zudzenia, ale moe uczyni to wola, ktrej akty pozwalaj
uwiadomi sobie pierwotno jani.
Metafizyka jani rzeczami w sobie nie byy dla Fichtego nie byy przedstawienia, ktre
przesuway si przed wiadomoci; by przekonany, e pojcie rzeczy samych w sobie

ostatecznie przezwyciy; w sposb niezamierzony dla Fichtego, funkcje i wasnoci substancji

przeja ja, stajc si rzecz sam w sobie; metafizyka usunita ze sfery przedmiotw,
powrcia od strony podmiotu.

Filozofia praktyczna

Wolno podstawa filozofii praktycznej Fichtego; dla Kanta bya warunkiem wypenienia prawa
moralnego, dla Fichtego za treci tego prawa.
Czyn jako dobro: czyn jest dobry, bo jest czynem, za zo to bierno, brak czynu; Fichte
przyjmowa jednak wskie ujcie czynu (nie obejmuje dziaa pod wpywem zewntrznych
pobudek, zalenych od nich); cech konstytutywn tak rozumianego czynu bya wolno; tylko
gdy ja sama z siebie podejmuje decyzje, by speni swoje rozumne przeznaczenie, dokonywany
jest czyn.
Historiozofia: dzieje ludzkoci to stopniowe to stopniowa realizacja wolnoci; Boska natura
objawia si w dziejach, a wszystko co twrcze i genialne w ludziach, jest objawieniem absolutu.
Koncepcja pastwa zamknitego: rozwaania Fichtego dotyczce polityki obejmoway w gwnej
mierze kwestie gospodarcze; postulowa stworzenie pastwa cile reglamentujcego ludzk
dziaalno i regulujcego szerokie sfery ycia, celem zabezpieczenia wasnoci i pracy ludzi;
autarkiczny charakter gospodarki i odcicie pastwa od wpyww zewntrznych bdzie mie take i
ten skutek, e utrwali spoisto narodu i wzmocni jego charakter.

V.3Schelling
Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775-1854) nada inn posta idealizmowi, rozwijajc
pominit przez Fichtego filozofi przyrody. Idealizm Schellinga cechowaa orientacja estetyczna i
religijna, opierajca si na intuicji i uczuciu. Byo to filozoficzne odzwierciedlenie panujcego
wwczas romantyzmu. Schelling korzysta z Fichtego i Kanta, ale swj oryginalny rys myl jego
zawdzicza odwoaniu do dawnych systemw monistycznych (Spinoza) i mistycznych (Boehme).
Pomysowo i odwaga szy u niego w parze z brakiem cisoci i metody naukowej; by na p
filozofem, na p poet. M.in. to spowodowao, e nigdy nie przedstawi zapowiadanego systemu.
Czsto zmienia swoje stanowiska filozoficzne, inspirowany coraz to nowymi wpywami.

Estetyczne, przyrodnicze i religijne zabarwienie filozofii

Od Fichtego do romantyzmu:
przejcie od czysto moralnej postawy wobec wiata do estetycznej sztuka zostaa teraz
uznana za najwaniejszy twr ludzki, a filozof za twrc pokrewnego artycie;
zmiana postawy wobec przyrody przyroda nie jest tylko narzdziem do wypeniania celw
ludzkich (pogld Fichtego); wprawdzie jedynie duch posiada prawdziw realno, ale
osnowa przyrody jest te duchowa, cho nie jest wiadoma;
zblienie do religii prawdy filozoficzne nie rni si od tych, ktre religia gosia z
dawien dawna w postaci obrazowej i symbolicznej; wiara religijna ma ten sam przedmiot,

co filozofia, gdy dotyczy pierwszej przyczyny, istotnej natury i twrczych si

wszechwiata.

Filozofia przyrody

Schelling powrci do filozofii przyrody rozumianej jako teoria spekulatywna, rna od

empirycznego przyrodoznawstwa. Celem byo znalezienie ostatecznych przyczyn dziaajcych w
przyrodzie, signicie do jej wntrza. Przez wntrze przyrody Schelling rozumia ywy proces
stawania si, z ktrego wyaniaj si gotowe twory przyrody (bdce wycznym przedmiotem
zainteresowania cisych nauk przyrodniczych).
Absolut przekracza zarwno ja, jak i materi, ale ja i materi mona z niego wywie;
stanowi pierwotn posta bytu (nie przyroda i nie ja, nie wiat realny i nie idealny), absolutn
tosamo bytu realnego i idealnego; przyroda i ja to tylko pochodne postaci bytu; Schelling by
przekonany, e materializm i spirytualizm, idealizm i realizm to systemy jednostronne, ktre o
absolucie wnioskuj z jego pochodnych objaww.
Rnorodno rzeczy: pierwotna absolutna jedno rozpada si na przeciwiestwa; biegunowo
bytu widoczna jest we wszystkich zjawiskach przyrody (gdzie dziaa jedna sia, tam i znale
mona si przeciwn; inspirowa si m.in. zjawiskiem magnetyzmu).
Organicyzm w procesach organicznych objawia si prawdziwa natura rzeczy; Schelling nie tylko
podwaa teorie mechanistyczne, ale w ogle zaprzeczy istnieniu procesw czysto mechanicznych
w przyrodzie (w tym np. siy); istoty ywe uwaa za normalne wytwory przyrody, za ciaa
nieorganiczne miay by wynikiem zahamowania rozwoju przyrody.

Ogld umysowy

Intuitus intellectualis koncepcja odchodzca od tezy o niezbdnoci dla poznania dwch

elementw: zmysw (bezporednio ogldaj rzecz; informuj, czy rzeczy s i jakie s) i umysu
(pogbia i uoglnia wiedz uzyskan przez zmysy, ale nie moe ich zastpi, bo nie moe
bezporednio oglda rzeczy); dla Schellinga poznanie w caoci zachodzi w umyle, bez udziau
zmysw.
Wczeniej najbardziej konsekwentnym obroc koncepcji dwurdowoci poznania by Kant, a
wkrtce po mierci Schellinga nastpi powrt do koncepcji filozofa z Krlewca. Koncepcja
ogldu umysu nie bya niczym nowym, bo swoistym jej odmianami byy: idea dobra Platona,
primum movens Arystotelesa, absolut Plotyna, teoria iluminacji Augustyna, teoria egzemplaryzmu
Bonawentury, substancja Spinozy czy nawet intellectus agens Tomasza z Akwinu.

V.4 Hegel
Najpeniejszy system w obrbie niemieckiego idealizmu przedstawi Georg Wilhelm Friedrich
Hegel (1770-1831). By ostatnimi zarazem najbardziej wpywowym filozofem z szeregu wielkich
postaci tego nurtu. Czerpa z Schellinga, a sama postawa idealistyczna i metoda dialektyczna
stanowiy rozwinicie pomysw Fichtego.

Idealizm ewolucyjny

Hegel na wstpie przyj idealistyczne stanowisko Fichtego, odrzucajc dualizm myli i rzeczy:
myl miaa by pierwotna, a rzeczy to jej wytwory.
Uniwersalizm oglno stanowi podstaw bytu, a wszystko co jednostkowe, jest jedynie jego
wtrnym przejawem; byt, tak jak myl, jest natury logicznej; skadnikiem bytu jest pojcie,
podobnie jak myli logicznej; istot poj, a wic i bytu, stanowi oglno.
Absolut tylko w caoci byt jest absolutem; gdy bierze si go w caoci, jest racjonalny i logiczny;
fakty poszczeglne (uwaane przez empirystw za byt) nie s racjonalne i nie s w ogle bytem,
staj si racjonalne dopiero w poczeniu z caoci; podobnie prawd moe by jedynie
twierdzenie o caoci bytu.
Ewolucyjna natura bytu byt w swojej istocie musi by zmienny, bo w przeciwnym wypadku nie
mgby wyoni z siebie mnogoci postaci, ktra go cechuje; byt rozwija si nieustannie i przez to
wyania coraz to nowe swoje postacie.
Racjonalizm - skoro byt jest natury logicznej, to i jego rozwj podlega prawom logiki; kady stan
bytu wynika logicznie z poprzedniego, a co wynika logicznie, jest konieczne; std caa
rzeczywisto, we wszystkich swoich stanach i objawach, jest konieczna; to za, co konieczne, jest
zgodne z rozumem; rzeczywisto jest wic logiczna, konieczna i rozumna.

Metoda dialektyczna

Dialektyka dla Hegla bya naczeln metod logiczn; kademu prawdziwemu twierdzeniu
odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie, kadej tezie odpowiada antyteza, z ktrej wyania si
synteza; jakiekolwiek orzeczenie stosowane do caoci bytu nie pasuje i mona mu zaprzeczy.
[Przykad] Teza: absolut jest bytem, antyteza: absolut jest niczym; twierdzc, e absolut jest bytem,
nie przypiszemy mu adnego orzeczenia, a wic powiemy waciwie, e jest niczym; prawdami
mogyby by tylko, gdyby orzekay co o caoci bytu, a adne orzeczenie caoci bytu nie dosiga.
adne twierdzenie nie jest w peni prawdziwe, prawda i fasz s zespolone ze sob, nie bdc
stanowczymi przeciwiestwami. Prawda zawiera si zarwno w twierdzeniu, jak i jego
zaprzeczeniu. Sprzecznoci prowadz dialektyczny proces myli do peni prawdy.
Dla Hegla dialektyka bya powszechnym prawem bytu (co wynika z tosamoci myli i bytu).
Proces przechodzenia od tezy do antytezy by podstaw realnego rozwoju. Sprzeczno nie jest
wic wyczona z rzeczywistoci, a jest jego najgbsz natur. Synteza stanowi za uzgodnienie
sprzecznoci.
Triadyczny charakter rozwoju: z przeciwiestw wyania si synteza, ktra staje si kolejn tez; w
ten sposb proces trwa nieustannie; nie jednak byo istot heglizmu, a przekonanie, e kada posta
bytu jest niezbdnym ogniwem rozwoju.

Zakres filozofii Hegla

Teza: pojcie jako pierwotna posta bytu, stanowica punkt wyjcia dla rozwoju;
Antyteza: przyroda; ona take jest ide, ale oddzielia si od myli, przez co wydaje si wobec niej
zewntrzna;
Synteza: duch, czcy ide i przyrod.
Trzem postaciom heglowskiego bytu odpowiadaj trzy dziay filozofii:
logika wywodzi a priori kategorie myli w dialektycznych triadach
filozofia przyrody wywodzia postaci bytu przyrodzonego
filozofia ducha wywodzia postaci ducha subiektywnego (teza), ducha obiektywnego
(antyteza; jego przejawami s pastwo, prawo, moralno) i ducha absolutnego (synteza;
jego przejawami s sztuka, religia, filozofia).
O ile wczeniejsza metafizyka dopatrywaa si przejaww absolut w przyrodzie i yciu
psychicznym, o tyle Hegel widzia jego najwysze przejawy w pastwie, sztuce, religii i filozofii.

Filozofia pastwa i dziejw

Heglowski uniwersalizm, wyraajcy si w przekonaniu o wyszoci ogu nad jednostkami,

znalaz swj specyficzny wyraz w filozofii polityki.
Pastwo stanowi najwyszy szczebel rozwoju spoecznego; nie jest przypadkowym wytworem
jednostek, a nieuniknion postaci, do ktrej duch obiektywny musi doj w swoim rozwoju; byo
wysz postaci rozwoju ni spoeczestwo, ktre jest wytworem czynnikw naturalnych, pastwo
za ideowych; nard zorganizowany w pastwo jest najwiksz ziemsk potg.
Jednostka dopiero w ramach pastwa nabiera realnoci i wartoci moralnej; pastwo byo dla
Hegla pierwotniejsze i istotniejsze od jednostek;
Dzieje pastwa w nich objawia si duch obiektywny, bo jego natur stanowi rozwj; nie s tylko
sum przypadkowych wydarze, ale jednolitym i koniecznym rozwojem idei, stopniowym
ksztatowaniem si ducha wiata w czynach i losach narodw i pa stw.
Narody s objawem i narzdziem ducha wiata; duch ten w kadej epoce jest reprezentowany
przez jeden nard, ktry obejmuje rzd duchw, zachowujc go a do wypenienia swojej myli; w
heglowskiej historiozofii wyrnione zostay cztery okresy: wschodni, grecki, rzymski i germaski,
a kady z nich by szczeblem rozwoju ducha.

Filozofia sztuki

Pikno wyraz ducha absolutnego; w nim dokonywa si synteza zjawiska z ide, rzeczywistoci z
myl, treci z form; synteza ta dokonuje si w sztuce.
Okresy w dziejach sztuki:
sztuka wschodnia bya symboliczna, bo jej forma nie potrafia opanowa treci, a jedynie
j symbolizowa;
sztuka grecka stanowia klasyczne poczenie formy i treci;
sztuka chrzecijaska bya romantyczna, tj. tre ideowa przewaaa nad form.

Filozofia religii

Religia stanowi wysz ni sztuka posta ducha absolutnego; sztuka posuguje si kontemplacj,
religia za wyobraeniami, ktre s narzdziem doskonalszym; dla Hegla religia nie bya uczuciem,
a zespoem wyobrae; rozrnia religie ze wzgldu na poziom ich wyobrae, by w przedstawi
je w ewolucyjnym szeregu rozwoju:
religia natury (staroytny Wschd)
religia indywidualnoci duchowej (ydowska, grecka, rzymska)
religia absolutna prawdy, wolnoci i ducha (chrzecijastwo).

Teoria filozofii

Poznanie filozoficzne dokonuje si poprzez pojcia, a wic ujmuje w sposb najdoskonalszy to,
co sztuka oglda, a religia wyobraa; filozofia stanowi wic najwysz posta ducha; w niej duch
wybiega poza wszystkie mniej lub wicej przejciowe objawy i dochodzi do zrozumienia samego
siebie.
Dzieje filozofii kade filozoficzne zrozumienie ma charakter historyczny, a wic adna
poszczeglna filozofia nie moe zawiera caej prawdy; t nosi w sobie filozofia jako cao w
caoksztacie jej dziejowego rozwoju, obejmujca wszystkie poszczeglne filozofie; zadanie
filozofii dokonuje si w historii filozofii.
Take dzieje filozofii stanowi proces konieczny i rozumny. Rozwj ma charakter logiczny
(doktryny nie tylko nastpuj po sobie, ale i z siebie wynikaj). Hegel przeprowadzi wywd od
Platona do siebie samego. Sdzi, e jego filozofia wchona wszystkie momenty dotychczasowej
filozofii i stanowi kres jej rozwoju.
Tatarkiewicz: Hegel nie docenia jednostkowych czynnikw rozwoju: nie zna miary w zapdach
konstrukcyjnych. Ale nauczy patrze na czynniki oglne w rozwoju myli i da przez to pobudk do
pogbienia dziejopisarstwa filozoficznego. A zarazem nauczy czy dzieje filozofii z dziejami
kultury. Kady bowiem system filozoficzny by w jego rozumieniu wyrazem pewnego szczebla w
rozwoju kultury duchowej; przeto kady system, cho jest dzieem jednostki, jest odzwierciedleniem
kultury oglnej, ktra t jednostk wydaa. I kady jest prawdziwy, jako wyraz pewnego momentu
rozwojowego; staje si natomiast faszem, jeli jest brany za prawd absolutn. Tylko do wasnego
systemu tej miary Hegel nie zastosowa.
Istota heglizmu:
Cechy idealizmu heglowskiego:
obiektywny byt jest idealny, ale nie subiektywny
logiczny natura bytu jest cakowicie logiczna, nie ma w niej czynnikw irracjonalnych
ewolucyjny w naturze bytu ley to, e si rozwija i wyania z siebie coraz wysze postaci
bytu.
Konstrukcyjny charakter heglizmu jest wynikiem zastosowanej metody spekulacyjnej.

V.5Schopenhauer
Artur Schopenhauer (1788-1860) przedstawi drugi typ idealistycznej filozofii niemieckiej,
biegunowo rny od twrczoci Fichtego, Schellinga i Hegla. Uwzgldnia on empiryczny obraz
wiata i postulaty zdrowego rozsdku, cho wynikiem bya irracjonalna, woluntarystyczna
metafizyka. Punktem wyjcia dla niego by Kant, kontynuowa jego myl, ale w zupenie
przeciwnym kierunku ni Fichte. Schopenhauer prbowa uzgodni filozofi Kanta z dorobkiem
nauk przyrodniczych, ale znajdowa si rwnie pod pewnym wpywem filozofii hinduskiej.

Fenomenalizm

Celem Schopenhauera byo zmodyfikowanie i uproszczenie filozofii kantowskiej, cho przy tym
zachowa jej rdze, wyraajcy si w stwierdzeniu: wiat jest moim wyobraeniem.
Przyczynowo, przestrze, czas: jedyne kategorie kantowskie, ktre zachowa Schopenhauer,
uznajc je za aprioryczne formy umysu; te subiektywne formy pojmowa jednak nie
transcendentalnie, ale fizjologicznie, jako waciwoci umysu (nie jako transcendentalne warunki
przedmiotu w ogle).
W ten sposb uproszczona doktryna Kanta bya atwo akceptowalna przez przyrodnikw i
empirystw, odpowiadaa te zdroworozsdkowemu obrazowi wiata. Sednem myli
Schopenhauera w tym zakresie byo stwierdzenie, e umys ogranicza si tylko do kopiowania
rzeczy, ale te zabarwia je swoj wasn natur. Oryginalnie kantowskie konstrukcje i scholastyka
zostay w usunite.

Metafizyka woluntarystyczna

Z filozofii Wschodu zaczerpn Schopenhauer przekonanie (korespondujce poniekd z Kantem),

e zjawiska to zuda, ktra osania oczy miertelnych. Sdzi jednak, e przez t zason mona
si przebi. By to zrobi, mona prbowa dwch drg:
wychodzc od zjawisk biorc wyobraenia za punkt wyjcia, nigdy nie wyjdziemy poza
nie; przekonany by o tym take Kant;
wychodzc od wasnego wntrza czowiek jest nie tylko poznajcym podmiotem, ale te
przedmiotem do poznania, jest rzecz sam w sobie; do tej istoty rzeczy nie mona
przenikn z zewntrz, ale mona od wewntrz; rzecz sama w sobie nie moe by poznana
obiektywnie, ale moe uzyska samowiedz.
Wola to jedyne, co moemy wiedzie o sobie samych bezporednio; wszystko inne dane jest nam
jako wyobraenie, a wic zjawisko; bezporednie doznanie woli, jako naszej wewntrznej istoty,
stanowi jedyny sposb do znalezienia istoty rzeczy we wszystkich innych wypadkach
Natura jako wola: siy dziaajce w przyrodzie s objawami woli; to co dane porednio (natura)
musimy pojmowa poprzez to co dane bezporednio (wola); przyrodnicy nie zajmuj si wol, bo
zajmuj si tylko zjawiskami; wiat jest wol i wyobraeniem (wola stanowi jego wewntrzn
istot, jako wyobraenie wiat objawia si na zewntrz).
Introspekcja metoda poznawania wiata; filozofi Schopenhauera odrnia od innych
przedstawicieli idealizmu niemieckiego irracjonalizm; std niemoliwe byy dialektyka oraz

dowiadczenie; irracjonalizm odrnia te Schopenhauera od chrzecijaskich woluntarystw

(Augustyn, Duns Szkot, Kartezjusz), ktrzy traktowali rol jako czynnik rozumny, celowo kierujcy
irracjonalnymi przeyciami; u Schopenhauera z kolei wola bya czysto irracjonalna, bya popdem
dziaajcym lepo i bez celu.

Pesymizm

Popd to najgbszy czynnik kierujcy czowiekiem i rzeczami, bezrozumny, nie majcy celu i
niemoliwy do zaspokojenia; towarzyszy mu cige poczucie braku i niezadowolenia; czowiek
dy do szczcia, ale nie w stanie go osign.
Lk przed mierci nieustannie towarzyszy wiadomemu stworzeniu; czowiek szuka ukojenia
tego lku w religii, filozofii i sztuce, ale nie mog one speni takiego zadania; przez to ycie jest
mk.
agodzenie blu:
wyzbycie si poda pozwala oderwa si od wiata i ograniczy cierpienia, jakie niesie;
musi czy si ze wspczuciem dla innych ludzi, ktrzy znajduj si podobnej sytuacji i
rwnie cierpi; przejwszy si cudzym cierpieniem, odrywamy si od naszego;
sztuka pozwala zatrzyma pd woli, ktry skutkuje nieustannym cierpieniem; czowiek
wobec sztuki zatapia si w kontemplacji, a ta wanie powoduje ustanie popdw i woli;
kontemplacja pozwala take na najwysze poznanie, bo zatrzymuje przepyw zmiennych
rzeczy i chwyta to, co w rzeczach niezmienne (odwieczne wzory rzeczywistoci, platoskie
idee).

V.6Maine de Biran i spirytualizm francuski

Na pocztku XIX wieku metafizyka powrcia take we Francji, cho w zupenie innym wydaniu
ni w Niemczech. Wychodzia nie od prawd apriorycznych, a od dowiadczenia wewntrznego,
przez co miaa charakter spirytualistyczny. Twrc tego nurtu by Marie Francois Pierre Gonthier
Maine de Biran (1766-1824). Jego filozofia miaa podoe introspekcyjne, powstaa z obserwacji
samego siebie. Wyszed ze szkoy ideologw i stawia sobie za cel analiz umysu, ale wyniki
poszy we wasnym kierunku: gdy ideolodzy (jako sensualici) gosili cakowit receptywno
umysu, Maine de Biran gosi jego samorzutno; tamci znali tylko dowiadczenie zewntrzne, on
uwzgldnia take wewntrzne.

wiadomo wasnej jani

Analiza wiadomoci:
czynniki aktywne nawet najprostsze spostrzeenie jest czym wicej ni tylko sum
biernych wrae, ju ono wiadczy o aktywnoci umysu;
bezporednie dowiadczanie aktywnoci nie trzeba do tego rozumowania czy dedukcji;
wiedza o wasnym istnieniu pozbawieni wiadomoci bylibymy dla samych siebie tylko
przedmiotem takim samym, jak kady inny.

Biran doszed ostatecznie do wniosku, e poczucia wasnej aktywnoci nie da si sprowadzi tylko
wrae cielesnych. Aktywno jest poczuciem wasnej osoby nie cielesnej, a psychicznej. Biran:
Wrd rnorodnoci wrae mamy poczucie jani jednej i trwaej, ktre jest rne od wszystkich
tych wrae".

Dowiadczenie wewntrzne

Zmys wewntrzny poczucie jani nie podlega analizie, bo to fakt najpierwotniejszy;

dowiadczenie wewntrzne jest tak samo bezporednie, jak znajomo rzeczy osigana poprzez
kontakt zmysowy; dziaa tu wic niejako odrbny zmys wewntrzny.
Biran a Kartezjusz: obydwaj przyjmowali, e istnienie wasnej jani stwierdzamy przed wszelkim
innym istnieniem; Kartezjusz uwaa, e bezporednio dane jest nam tylko istnienie myli, za do
istnienia jani dochodzimy przez rozumowanie (cogito ergo sum); Biran z kolei uwaa, e ju
bezporednio wiemy, e to my mylimy, a dowiadczenie wewntrzne zawiera wicej, ni
dostrzega to Kartezjusz; znamy bezporednio nie tylko objawy i dziaanie jani, ale te sam ja.
Na tej podstawie Biran zbudowa wasn metafizyk, opart o fakty psychologiczne. Bya to
metafizyka konkretnej jani, a oglnych i abstrakcyjnych idei.

Pierwotny fakt dowiadczenia

Wysiek stanowi pierwotn posta dowiadczenia, z ktrej potem wywodzi si caa jej
rnorodno; wysiek posiada dwa skadniki: wol i opr; poprzez nie dowiadujemy si zarazem o
sobie i o wiecie zewntrznym:
wola sami jestemy przyczyn wysiku i w ten sposb poznajemy siebie; ja objawia nam
si jako wola i nie jest ona niczym innym; poczucie wasnego istnienia jest poczuciem
aktywnoci woli
opr natrafia na niego wola; wystpuje zarwno w naszym wasnym ciele, jak i na
zewntrz; opr wskazuje wic granic jani (co opiera si jani, nie jest ju jani).
Istnienie wiata zewntrznego i wewntrznego: staje si pewne poprzez pierwotny fakt
dowiadczenia; wola upewnia nas o istnieniu naszej jani, a opr o istnieniu czego, co nie jest
jani; fakt wysiku jest wic rdem znajomoci podmiotu i przedmiotu, duszy i ciaa.

Znajomo wiata zewntrznego

Pojcia pochodz z dowiadczenia wewntrznego, tak jak caa wiedza o wiecie zewntrznym;
nie s ani wrodzone (racjonalici), ani wytworzone przez poprzez kojarzenie (sensualici);
stanowisko Birana byo trzecim, rnym od dwch dotychczasowych; take pozornie aprioryczne
pojcia (substancja, przyczynowo, jedno, konieczno) wywodz si z dowiadczenia
wewntrznego, s w nim zawarte, a potem w drodze analizy s wydzielane;
Projekcja dowiadczenia na wiat zewntrzny: pojcia z dowiadczenia wewntrznego przenosimy
na wiat zewntrzny; nasze wasne siy s prototypem si dziaajcych we wszechwiecie; kada sia
sprawcza, take w wiecie fizycznym, jest niematerialna (sensualici popeniaj bd, wyobraajc
sobie siy psychiczne na podobiestwo przyczyn zewntrznych); Z poczucia wasnej aktywnoci
wytwarzamy pojcie przyczyny, a z niego zasad przyczynowoci, ktr stosujemy i do wiata
zewntrznego"; w tym samym fakcie wysiku, ktry jest rdem poczucia wasnej osobowoci,

znajduje si rwnie waciwe rdo wszystkich idei pierwotnych, takich jak przyczyna, sia,
jedno, tosamo, substancja, ktrych umys nasz uywa ustawicznie i koniecznie".
Podmiot tylko siebie zna bezporednio, a wiat zewntrzny zna jedynie porednio i przedstawia go
sobie na podobiestwo tego, co znajduje w sobie. Dlatego w filozofii potrzebna jest metoda
psychologiczna, inna ni w naukach przyrodniczych. Biran nie by jednak ani fenomenalist, ani
subiektywist: widzc wiat na swoje podobiestwo moemy pozna prawdziwy byt. We wasnej
jani poznajemy byt prawdziwy, cho nie oznacza to, e zmys wewntrzny pozwala pozna ca
prawdziw natur duszy; wiemy tylko, e istnieje i e dziaa jako przyczyna.
Psychologiczny punkt wyjcia doprowadzi do spirytualistycznej i woluntarystycznej metafizyki.