BINAS

vmbo KGT

Informatie voor
NaSk 1 en NaSk 2

INHOUD
Algemeen
1
2
3
4
5

Veelgebruikte waarden
Omrekenregels
Vermenigvuldigingsfactoren
Uit het Griekse alfabet
Omtrek, oppervlakte en inhoud

NaSk 1
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

Enkele grootheden
Beweging en kracht
Geluid
Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen
Energie
Licht en beeld
Elektriciteit
Kleurcodes van weerstanden
Elektrotechnische symbolen
Gegevens van enkele vaste stoffen
Gegevens van enkele vloeistoffen
Rendementen bij energieomzettingen
Verbrandingswarmte van enkele stoffen
Luchtgeluidisolatiewaarden
Isolatiewaarden van bouwelementen

21 Doordringend vermogen van straling in enkele

stoffen
22 Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid
23 Symbolen van de weerkaart
24 Schaal van windsnelheden
25 Luchtdruk en hoogte
26 Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen
27 Gehoorgevoeligheid
28 Veiligheidspictogrammen
29 Enkele isotopen

NaSk 2
28 Veiligheidspictogrammen
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38

Enkele isotopen
Lijst van atoomsoorten
Periodiek systeem van elementen
Oplosbaarheid van zouten in water
Zuur-base-indicatoren
Samenstelling van legeringen
Vlamkleuring
Pictogrammen gevaarlijke stoffen
Gevaarlijke chemicalin
38-1 Voorbeeld van een stroomschema
38-2 Voorbeeld van een productieproces
39 Naamgeving chemische stoffen
40 Klein chemisch afval, groente-, fruit- en tuinafval en
recycling
41 De meest voorkomende E-nummers

Veel gebruikte waarden

naam
symbool
valversnelling g
gmaan
dichtheid

p0
T

afgeronde waarde
10 m/s2 op aarde
1,6 m/s2 op de maan
1,0 g/cm3
(water bij 277 K)
3,0 . 108 m/s
343 m/s in lucht bij
293 K
1,0 . 105 Pa
0 K = 273 C

3,14

lichtsnelheid
c
geluidssnelheid vgeluid
standaarddruk
absolute
temperatuur
pi

Omrekenregels
1 m2
1 m3
1 dm3
1 cm3
1kWh
1 bar
1hPa

= 1,0 . 104 cm2

= 1,0 . 106 cm3
=1L
= 1mL
= 3,6 . 106 J
= 1,0 . 105 Pa
= 100 Pa

Vermenigvuldigingsfactoren
factor
10-9
10-6
10-3
10-2
10-1

naam
nano
micro
milli
centi
deci

symbool
n

m
c
d

betekenis
miljardste
miljoenste
duizendste
honderdste
tiende

101
102
103
106
109

deca
hecto
kilo
mega
giga

da
h
k
M
G

tien
honderd
duizend
miljoen
miljard

Uit het Griekse alfabet

naam
alpha
bta
gamma
delta
ta

groot

klein

naam
labda
mu
pi
omega
rho

groot

klein

Omtrek, oppervlakte en inhoud

vierkant
rechthoek
parallellogram
ruit
driehoek
cirkel

Omtrek
4.z
2.l+2.b
2.l+2.b
4.z
z1 + z2 + z3
2.r=.d

vierkant
rechthoek
parallellogram
ruit
driehoek
cirkel
cilindermantel
bol

Oppervlakte
z2
l.b
b.h
0,5 . d1 . d2
0,5 . b . h
. r2 = 0,25 . d2
2.r.h=.d.h
4 . r2 = . d 2

kubus
balk
prisma
piramide
kegel
cilinder
bol

Inhoud
z3
l.b.h
G.h=
oppervlakte grondvlak x hoogte
1/3 . G . h
1/3 . G . h
G . h = . r2 . h = 0,25 . d2 . h
4/3 . r3 = 1/6 . d3

Enkele grootheden

grootheid
activiteit
(radioactiviteit)
afgelegde weg
arbeid
bewegingsenergie
dichtheid

symbool eenheid
A
bequerel

symbool
Bq

s
W
Ek

meter
joule
joule

m
J
J

druk

elektrische
spanning
elektrische
stroom
elektrische
weerstand
energie
frequentie
geluidsniveau
geluidssterkte
kinetische
energie
kracht
lengte
lineaire uitzettingscofficient

gram per kubieke g/cm3

centimeter
pascal
Pa
millibar
(=N/m2)
mbar
(=100 Pa)
volt
V

ampre

ohm

E
f
Lp
Li
Ek

joule
hertz
decibel
decibel
joule

J
Hz
dB (A)
dB
J

F
l

newton
meter
per kelvin

N
m
K-1

luchtgeluidisolatiewaarde
massa
moment
oppervlakte
potentile
energie
radioactiviteit
rendement
snelheid

decibel

dB

m
M
A
Ep

kilogram
newtonmeter
vierkante meter
joule

kg
Nm
m2
J

becquerel

Bq
m/s

soortelijke
warmte
temperatuur

meter per
seconde
joule per gram
per kelvin
graad Celsius
kelvin
seconde

trillingstijd
(periode)
tijd
toerental

vermogen
versnelling

P
a

volume
warmte
warmtegeleidings
cofficint
warmtedoorgangs
cofficint

V
Q

zwaarte-energie

Ez

t
n

seconde
aantal omwentelingen per
minuut
watt
meter per seconde kwadraat
kubieke meter
joule
watt per meter
kelvin
watt per
vierkante meter
kelvin
joule

J/(g . K)
o

C
K
s
s
1/min
W (=J/s)
m/s2
m3
J
W/(m . K)
W/(m2 .K)
J

7
1

Beweging en kracht

se sb =v.t of s =v.t

beweging met
constante snelheid
gemiddelde snelheid

versnelling

a=

nparig versnelde
beweging
nparig vertraagde
beweging
Omtreksnelheid

tandwieloverbrenging

8
9
10

kracht
gewicht
druk

11
12

Arbeid
Vermogen

13

kinetische energie
(bewegingsenergie)
potentile energie
(zwaarte-energie)
moment
evenwichtsvoorwaarden

ve = vb + a . t en
se = vb.t + 0,5 . a . t2
ve = vb a.t
en
se = vb.t 0,5 . a . t2
v = .d.n
60
n1 . d1 = n2 . d2
en n1 . z1 = n2 . z2
(z is het aantal tanden)
F = m.a
FG = m . g
F
p=
A
W=F.s
P= W
t
Ek = 0,5 . m .v2

14
15
16

s e - sb
v=
t
e

s
v= t

Ep = m.g.h

(Ez = m.g.h)

M = F.l
M1 + M2 + .. =0 of
Mlinksom = Mrechtsom

Geluid

1
2

geluidssnelheid
frequentie

trillingstijd

s = vgeluid.t
1
f=
T
T= 1
f

Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen

dichtheid

Wet van Boyle

vloeistofdruk

10

Energie

1
2
3

opgenomen
(afgestane) energie
behoud van warmte
vermogen

rendement

M
V
p.V = constant (bij
constante T en afgesloten
hoeveelheid gas)
p = .h .g
=

Q = c.m(Te Tb)
Qopgenomen = Qafgestaan
E
P=
t
af
X 100%
=
Pop
=

af

Eop

X 100%

11

Licht en beeld

1
2

terugkaatsingswet
lenzenformule

lineaire vergroting

12

Elektriciteit

weerstand

2
3
4

vermogen
energie
Draadweerstand

5
6
7

stroomvertakkingen
serieschakeling
Parallelschakeling

transformator

vermogen bij ideale

transformator

hoek i = hoek t
1 + 1 =1
v b f
Nlin = b
v

U
I
P=U.I
E=P.t
R = l
A
I = I1 + I2
Rv = R1 + R2 + R3 +
1
1
1
of
+
=
Rv R1 R 2
R=

R1 . R 2
Rv =
R1 + R 2
np Up
ns = U s
Pp = Ps

13

Kleurcodes van weerstanden

waarden in

kool- of
metaalweerstanden

A:
B:
C:
D:
T:

eerste cijfer
tweede cijfer
derde cijfer
vermenigvuldigen met 10n
tolerantie

A/B/C

n=

14

Elektrotechnische symbolen
symbool

omschrijving
draad zonder weerstand
kruisende draden (geen
elektrische verbinding)
snijdende draden (elektrisch
verbonden)
variabele weerstand
weerstand
spanningsdeler
aardverbinding
massaverbinding

element, batterij
spanningsbron
gelijkspanning, gelijkstroom
wisselspanning, wisselstroom
gelijk- en wisselspanning mogelijk
gelijk- en wisselstroom mogelijk
schakelaar (open en gesloten)
drukschakelaar

symbool

omschrijving
spoel
spoel met kern
lichtpunt
(signaal) lamp

dynamo (generator)

ampremeter

voltmeter

kWh

kilowattuurmeter
elektromotor
transformator

LDR (lichtgevoelige weerstand)

NTC (weerstand met negatieve
temperatuurcofficint)
smeltveiligheid (zekering)

fotocel

Symbool

omschrijving
microfoon

luidspreker

diode
LED (lichtuitzendende diode)
p-n-p-transistor (zonder en met
omhulling)
n-p-n-transistor (zonder en met
omhulling)
relais
reedcontact
dubbele isolatie
condensator
aardlekschakelaar

15

Gegevens van enkele vaste stoffen

Als een waarde binnen een interval kan liggen, is steeds het midden van het
interval genomen.
dichtheid smeltpunt smeltings- soortelijke soortelijke
(T=293 K)
warmte
warmte weerstand
(T=293 K)
K
J/g
J/(g . K) . mm2/m
g/cm3
aluminium
2,70
933
397
0,88
0,027
beton
2,3
0,99
brons
8,9
1280
0,38
0,30
chroom
7,19
2120
280
0,45
0,13
constantaan
8,9
1540
0,41
0,45
diamant
3,52
>3800
17000
0,49
glas
2,6
0,84
goud
19,3
1337
66
0,129
0,022
grafiet
2,25
2823
17000
0,69
10,0
graniet
2,7
0,82
hout-balsahout
0,15
-ebbehout
1,26
-eikenhout
0,78
2,39
-vurenhout
0,58
2,72
-

keukenzout
koper
kurk
lood
magnesium
marmer
messing
nikkel
paraffine
platina
plexiglas
(perspex)
porselein
rubber
staal (roestvrij)
steen-baksteen

dichtheid smeltpunt smeltings- soortelijke soortelijke

(T=293 K)
warmte
warmte
weerstand
(T=293 K)
3
g/cm
K
J/g
J/(g . K)
. mm2/m
2,17
1081
500
0,88
8,96
1356
205
0,387
0,017
0,25
19
11,35
601
25
0,128
0,21
1,74
922
368
1,026
2,7
0,88
8,5
1170
0,38
0,6
8,90
1726
310
0,46
0,078
0,85
325
147
2,9
21,5
2045
113
0,133
0,016
1,2
1,5
2,4
1,2
7,8
1,8

1900
1780
-

0,8
1,5
0,46
0,75

suiker
tin
wolfraam
ijs
ijzer
zand
zilver
zink

dichtheid smeltpunt smeltings- soortelijke soortelijke

(T=293 K)
warmte
warmte
weerstand
(T=293 K)
g/cm3
K
J/g
J/(g . K)
. mm2/m
1,58
458
56
1,2
7,28
505
59
0,22
19,3
3680
192
0,135
0,055
0,92 *)
273
334
2,2
7,87
1808
276
0,46
0,105
1,6
0,80
10,5
1234
105
0,24
0,016
7,13
693
107
0,386
0,062

*) T = 269 K

16

Gegevens van enkele vloeistoffen

Dichtheid
(T =293 K)
g/cm3
alcohol
0,80
benzine
0,72
ether
0,71
kwik
13,5
olie
0,9
petroleum
0,79
water
1,00 *)
zeewater
1,02
zwavelzuur
1,84
*) T = 277 K

Smeltpunt
stolpunt
K
159
123
157
234
203
273
270
284

smeltings- soortelijke
warmte
warmte
J/g
J/(g . K)
105
2,43
2,10
115
2,30
12
0,138
1,65
2,14
334
4,18
334
3,93
1,38

kookpunt
K
351
308
630
570
423
373
603

17

Rendementen bij energieomzettingen

stoomketel 51 c
b
gloeilamp 5 5 e
l
generator
18 c
e
zonnecollector (silicium)
18 l
e
tl-buis (dik)
18 e
l
windkrachtcentrale
25 b
e
motor (bromfiets)
25 c
b
mens
25 c
b
benzinemotor (auto)
30 c
b
kerncentrale
33 c
e
dieselmotor
35 c
b
conventionele krachtcentrale c
e 40
raketmotor c
b
48
tl-buis (dun) e
l
50
zonnecollector (vlakke plaat) l
e
50
sl-lamp
e
l
60
elektrische kookplaat
e
w
70
centrale-verwarmingsketel
c
w
74
dynamo
b
e
80
verbeterd-rendementsketel
c
w
83
gasfornuis c
w
85
elektromotor
e
b
90
elektrisch fornuis
e
w
90
batterij
c
e
90
hoog-rendementsketel
c
w
92-98
waterkrachtcentrale
b
e
94
0
b = bewegingsenergie
c = chemische energie
e = elektrische energie
l = lichtenenergie
w = warmte-energie

20

40

60

80

100
%

18

Verbrandingswarmte van enkele stoffen

brandstof
Vaste stoffen
hout (droog)
steenkool

verbrandingswarmte
J/g
16 000
19 000

Vloeistoffen (T = 293 K)
benzine
dieselolie
petroleum
spiritus

J/cm3
33 000
36 000
32 000
18 000

Gassen
(T = 273 K, p = 1,0 . 105 Pa)
aardgas
butaan
methaan
propaan
waterstof

J/cm3
32
120,7
35,8
93,8
10,8

19

Luchtgeluidisolatiewaarden
R(Laboratoriumsituatie) en dB(A)-waarden van enkele constructies
(voor standaardspectrum wegverkeersgeluid)
Luchtgeluidisolatie R(dB) bij middenfrequentie (Hz)
Constructie
Enkel glas
4 mm
8 mm

125

250

500

1000

2000

dB(A)

19
23

23
26

26
30

30
32

32
28

27
29

Dubbel glas
4-6-4 mm
4-100-4 mm

22
24

23
32

23
40

32
48

35
50

26
36

Gasgevuld dubbel glas

5-9-8 mm

24

22

32

39

39

30

Spouwmuur: spouw 40-65 mm

160 kg/m2
400 kg/m2

36
41

40
46

43
52

50
59

57
64

44
51

20

Isolatiewaarden van bouwelementen

k-waarden(warmtegeleidingscofficint)

raam, enkel glas

raam, dubbel glas, 8 mm spouw
buitendeur, massief hout
binnenmuur, halfsteens, kalkzand
buitenmuur, halfsteens, kalkzand

W/(m2 . K)
5,7
3,5
3,5
7,1
12,5

binnenmuur, steens, kalkzand

buitenmuur, steens, kalkzand
buitenspouwmuur, tweemaal halfsteens, kalkzand
buitenspouwmuur, half- en heelsteens, kalkzand

3,8
6,2
2,7
2,0

partieel gevulde spouwmuur:

30 mm PIR- of PUR-schuim
60 mm PIR- of PUR-schuim
30 mm PS-schuim
60 mm PS-schuim
30 mm minerale wol
60 mm minerale wol

0,60
0,35
0,72
0,45
0,79
0,50

pannendak, enkel houten beschot, 17 mm

pannedak, dubbel houten beschot, 2 x 17 mm
pannendak met isolatie, op dakbeschot
40 mm PIR- of PUR-schuim
40 mm PS-schuim
40 mm minerale wol

W/(m2 . K)
4,5
2,0
0,60
0,73
0,79

pannendak met isolatie, onder dakbeschot:

40 mm PS-schuim
40 mm minerale wol

0,67
0,75

pannendak met isolatie en spouw:

40 mm Ps- schuim
40 mm minerale wol

0,61
0,67

-waarden (warmtegeleidingscofficint)

Gevelmetselwerk (direct blootgesteld aan regen)

Ander baksteenmetselwerk
Metselwerk van kalkzandsteen
cellenbeton
gips
Glaswol en steenwol
spaanplaat

W/(m . K)
1,0
0,70
0,90
0,20
0,18
0,04
0,17

21

Doordringend vermogen van straling in enkele stoffen

alfastraling
betastraling
rntgenstraling
) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) )
gammastraling
))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))
neutronenstraling

aluminium

lood

beton

22

Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid

energie
radio
radiogolven
televisie
gsm-telefoon
magnetron
radar

microgolven
infrarood
zichtbaar licht

gloeilamp
ultravioletlamp

ultraviolet

rntgenstraling
rntgentoestel
gammastraling

rood
oranje
geel
groen
blauw
violet

23

Symbolen van de weerkaart

1 Hogedrukgebieden (H) en
lagedrukgebieden (L)
2 Isobaren: lijnen die plaatsen
verbinden waar de druk gelijk is.
De druk wordt aangegeven in
hPa.
3 Koufront: scheiding tussen koude
en warme lucht. De richting
waarin het zich beweegt, wordt
aangegeven met de driehoekjes.
4 Warmtefront: scheiding tussen
warme en koude lucht. De
richting waarin het zich beweegt,
wordt aangegeven met de halve
schijfjes.
5 Windsnelheid en windrichting:
richting: de richting naar het
cirkeltje toe,
snelheid:
windstil
10 km/uur
20 km/uur
40 km/uur
60 km/uur
80 km/uur
100 km/uur

6 Regenval in de laatste 24 uur:

minder dan 25 mm
meer dan 25 mm
7 Bewolking: in het cirkeltje (plaats
van het station) wordt
aangegeven hoeveel bewolking
er is:
onbewolkt
licht bewolkt
half bewolkt
zwaar bewolkt
geheel bewolkt
8 Tekens bij het station:
mist
motregen
regen
sneeuw
hagel
bui
weerlicht
onweer

24

Schaal van windsnelheden

windgemiddelde windsnelheid toelichting
sterkte op 10 m hoogte boven
volgens zeeniveau (KNMI)
Beaufort m/s
omschrijving
0
0
windstil
rook stijgt
(vrijwel) recht
omhoog
1
0-3
zwakke wind rookpluimen
geven windrichting aan
2
bladeren en
windvanen
bewegen
3
3-8
matige wind bladeren en
twijgen bewegen
voortdurend
4
kleine takken
beginnen te
bewegen stof
en papier dwarrelt
op
5
8-11
vrij krachtige takken met
wind
bladeren bewegen
6
11-14 krachtige wind grote takken
bewegen wind
fluit en zoemt
7
14-17
harde wind
bomen bewegen
wind is hinderlijk
8
17-20
stormachtige twijgen breken afwind
lopen wordt moeilijk

windsterkte
9

m/s

omschrijving

toelichting

20-24

storm

10

24-28

zware storm

11

28-32

12
13
14
15
16-17

32-37
37-41
41-46
46-51
51

zeer zware
storm
orkaan
orkaan
orkaan
orkaan
orkaan

weinig schade
dakpannen waaien
af
veel schade
ontwortelde bomen
heel veel schade
ernstige
verwoesting
totale
verwoesting

Luchtdruk en hoogte

luchtdruk in hPa

25

1100
1000
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0

9 10 11 12 13 14
hoogte in km

26

Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen

(T = 293 K)
stof

voortplantingssnelheid m/s

Vaste stoffen
beton
glas
kurk
steen
ijs (T=269 k)
ijzer

4300
4300
500
3600
3280
5100

Vloeistoffen
olie
water
zeewater

1500
1480
1510

Gassen
aardgas
koolstofdioxide
lucht
lucht
waterstof

430
259
343
340 (bij 288 K)
1280

27

Gehoorgevoeligheid

geluids- omschrijving
zone
niveau
dB (A)
0
absolute stilte
onderste gehoorgrens
10
vallend blad
omroepstudio
20
ruisende bladeren
groepje fluisterende kinderen
30
leeszaal bibliotheek
restaurant
40
stille straat
veilig
vogelgeluiden
geluid
50
zachte muziek, rustig gesprek
telefoongesprek
60
elektrische grasmaaier dichtbij
hard roepen
70
hardspelende radio of t.v.
personenauto met 35 km/h
dichtbij
80
bromfiets dichtbij
motorfiets
90
verkeer op een stadskruising
vrachtwagen dichtbij
gevaarlijk
100
helikopter op 30 m hoogte
geluid,
cirkelzaag, walkman voluit
kans op
spelend
110
auto die toetert
gehoordisco, popgroep
beschadiging
120
drilboor dichtbij
toenemende
130
startend straalvliegtuig op 50 m
kans op
140
pijngrens
gehoor150
ernstige beschadigingen aan het beschadiging
oor

28

Veiligheidspictogrammen
Gebod

Moet!

OogBescherming
Verplicht

Verbod

handenwassen
verplicht

gelaatsgehoorveiligheidsbescherming bescherming
helm
verplicht
verplicht
verplicht

Mag niet!

roken
vuur, open
verboden
vlam en
roken
verboden

gsmtoestellen
verboden

niet aanverboden
raken,
met water
behuizing
te blussen
onder spanning

Waarschuwing Opgelet!
schadelijke
brandof
gevaarlijke
irriterende stoffen
stoffen

giftige
stoffen

radioactieve
stoffen

explosieve
stoffen

niet
mengen

Redding Veilige weg in geval van nood

vluchtweg

(nood)uitgang

eerste
hulp

ogen
spoelen

veiligheidsdouche

Brandpreventie Voorkm brand

brandmelder

telefoon
voor
brandalarm

blusapparaat

blusdeken

blusslang

29

stof

Enkele isotopen

symbool

massa aantal aantal

half- straling
getal
proneu- waardetonen tronen
tijd
waterstof
H
1
1
---deuterium
H-2
2
1
1
--tritium
H-3
3
1
2
12,3 j

helium
He
4
2
2
--koolstof
C
12
6
6
--koolstof
C-14
14
6
8
5730 j

Stikstof
N
14
7
7
--stikstof
N-13
13
7
6
9,7 min

zuurstof
O
16
8
8
--natrium
Na
23
11
12
--natrium
Na-22
22
11
11
2,6 j
,
magnesium Mg
24
12
12
--aluminium
Al
27
13
14
--aluminium
Al-28
28
13
15
2,4 min
,
zwavel
S
32
16
16
--chloor
Cl
35
17
18
--chloor
C-37
37
17
20
--chroom
Cr
52
24
28
--ijzer
Fe
56
26
30
--ijzer
Fe-59
59
26
33
45 dg
,
nikkel
Ni
58
28
30
--koper
Cu
63
29
34
--koper
Cu-64
64
29
35
12,7 u

zink
Zn
64
30
34
--zilver
Ag
107
47
60
--zilver
Ag-110 110
47
63
24 sec

stof

symbool

massa aantal aantal

half- straling
getal
proneu- waardetonen tronen
tijd
tin
Sn
120
50
70
--tin
Sn-121
121
50
71
22,7 u

I
jood
127
53
74
--I-131
jood
131
53
78
8,0 dg
,
wolfraam
W
184
74
110
--goud
Au
197
79
118
--kwik
Hg
202
80
122
--lood
Pb
208
82
126
--lood
Pb-209
209
82
127
3,3 u

9
uranium
U-238
238
92
146
4,47.10
,
j
uranium
U-235
235
92
143
7,04.108

j
plutonium Pu-239
239
94
145
100 j
,
plutonium Pu-241
241
94
147
14 j
,

30

Lijst van atoomsoorten

aluminium
americium
antimoon
argon
arseen
barium
beryllium
boor
broom
cadmium
calcium
cesium
chloor
chroom
fluor
fosfor
gallium
germanium
goud
helium
indium
jood
kalium
kobalt
koolstof
koper
krypton
kwik
lithium

symbool atoom- relatieve

nummer atoommassa
Al
13
27,0
Am
95
243,0
Sb
51
121,8
Ar
18
39,9
As
33
74,9
Ba
56
137,3
Be
4
9,0
B
5
10,8
Br
35
79,9
Cd
48
112,4
Ca
20
40,1
Cs
55
132,9
Cl
17
35,5
Cr
24
52,0
F
9
19,0
P
15
31,0
Ga
31
69,9
Ge
32
72,6
Au
79
197,0
He
2
4,0
In
49
114,8
I
53
126,9
K
19
39,1
Co
27
58,9
C
6
12,0
Cu
29
63,5
Kr
36
83,8
Hg
80
200,6
Li
3
6,9

lood
magnesium
mangaan
molybdeen
natrium
neon
nikkel
platina
plutonium
radium
radon
seleen
silicium
stikstof
strontium
thallium
thorium
tin
titaan
uraan
vanadium
waterstof
wolfraam
xenon
ijzer
zilver
zink
zuurstof
zwavel

symbool atoom- relatieve

nummer atoommassa
Pb
82
207,2
Mg
12
24,3
Mn
25
54,9
Mo
42
95,9
Na
11
23,0
Ne
10
20,2
Ni
28
58,7
Pt
78
195,1
Pu
94
244,0
Ra
88
226,0
Rn
86
222,0
Se
34
79,0
Si
14
28,1
N
7
14,0
Sr
38
87,6
Tl
81
204,4
Th
90
232,0
Sn
50
118,7
Ti
22
47,9
U
92
238,0
V
23
50,9
H
1
1,0
W
74
183,9
Xe
54
131,3
Fe
26
55,8
Ag
47
107,9
Zn
30
65,4
O
8
16,0
S
16
32,1

31-1

Periodiek systeem van de elementen

Symbool
Atoomnummer

V
23

Metalen
Niet-metalen

Periode

Groep

1
H
1
Li
3
Na
11
K
19
Rb
37

Be
4
Mg
3
12
Ca
4
20
Sr
5
38
Cs Ba
6
55 56
2

Sc
21
Y
39
La
57

Ti V
22 23
Zr Nb
40 41
Hf Ta
72 73

Cr
24
Mn
42
W
74

Mn
25
Tc
43

Fe
26
Ru
44

10 11 12 13 14

Ni
28
Pd
46

Cu
29
Ag
47
Re Os Ir Pt Au
75 76 77 78 79
Co
27
Rh
45

Zn
30
Cd
48
Hg
80

B
5
Al
13
Ga
31
In
49

C
6
Si
14
Ge
32
Sn
50
Tl Pb
81 82

15

16 17 18
He
2
O F Ne
8
9 10
S Cl Ar
16 17 18
Se Br Kr
34 35 36
Te I Xe
52 53 54

N
7
P
15
As
33
Sb
51
Bi Po At Rn
83 84 85 86

In tabel 30-2 op de volgende twee bladzijden vind je het atoomnummer, het symbool,
de naam en de relatieve atoommassa van elk element, die genoemd wordt in het
periodiek systeem

30-2

periodiek systeem vervolg

atoom- sym- naam

nr
bool
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17

H
He
Li
Be
B
C
N
O
F
Ne
Na
Mg
Al
Si
P
S
Cl

relatieve
atoommassa
waterstof
1,0
helium
4,0
lithium
6,9
beryllium
9,0
boor
10,8
koolstof
12,0
stikstof
14,0
zuurstof
16,0
fluor
19,0
neon
20,2
natrium
23,0
magnesium
24,3
aluminium
27,0
silicium
28,1
fosfor
31,0
zwavel
32,1
chloor
35,5

18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37

Ar
K
Ca
Sc
Ti
V
Cr
Mn
Fe
Co
Ni
Cu
Zn
Ga
Ge
As
Se
Br
Kr
Rb

argon
kalium
calcium
scandium
titaan
vanadium
chroom
mangaan
ijzer
cobalt
nikkel
koper
zink
gallium
germanium
arseen
seleen
broom
krypton
rubidium

39,9
39,1
40,1
45,0
47,9
50,9
52,0
54,9
55,8
58,9
58,7
63,5
65,4
69,7
72,6
74,9
79,0
79,9
83,8
85,5

atoom- sym- naam

nr
bool
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54

relatieve
atoommassa
Sr strontium
87,6
Y yttrium
88,9
Zr zirkonium
91,2
Nb niobium
92,9
Mo molybdeen
95,9
Tc technetium
97
Ru ruthenium
101,1
Rh rhodium
102,9
Pd palladium
106,4
Ag zilver
107,9
Cd cadmium
112,4
In indium
114,8
Sn tin
118,7
Sb antimoon
121,8
Te telluur
127,6
I jood
126,9
Xe xenon
131,3

55
56
57

Cs
Ba
La

cesium
barium
lanthanium

132,9
137,3
138,9

72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86

Hf
Ta
W
Re
Os
Ir
Pt
Au
Hg
Tl
Pb
Bi
Po
At
Rn

hafnium
tantaal
wolfraam
renium
osmium
iridium
platina
goud
kwik
thallium
lood
bismut
polonium
astaat
radon

178,5
180,9
183,9
186,2
190,2
192,2
195,1
197,0
200,6
204,4
207,2
209,0
209,0
210
222,0

32

Oplosbaarheid van zouten in water

Ag +
Al 3+
Ba 2+
Ca 2+
Cu 2+
Fe 2+
Fe 3+
Hg 2+
K+
Mg 2+
Na +
NH4+
Pb 2+
Sn 2+
Zn 2+

OH O 2

s
s
s
g

s
s
s
s
s
s

s
g

s
s
g

s
s
s
s
s
s

Cl
s
g
g
g
g
g
g
g
g
g
g
g
m
g
g

g = goed oplosbaar
m = matig oplosbaar

Br
s
g
g
g
g
g
g
m
g
g
g
g
m
g
g

I
s
g
g
g

s
g
g
g
g
s
g
g

F
g
g
s
s
g
m
m

g
s
g
g
m
g
g

S 2 NO3 CO32 SO42 PO43

s
g
s
m
s

g
s
m
g
s
s
s
m
g
s
m
s
s
g
s
g
s
s
g
s
g
s
s
g

g
s
s
g
s

s
g
g
g
g
g
s
g
s
g
s
g
g
g
g
g

s
g
s
s
s
s

g
s
s
g
s
g
s

s = slecht oplosbaar
= bestaat niet op reageert met water

33

Zuur-base-indicatoren

thymolblauw
dimethylgeel
methyloranje
methylrood
broomfenolrood
lakmoes
broomthymolblauw
fenolrood
fenolftaleen
2
omslagtraject

10

12

14
pH

34

Samenstelling van legeringen

legering
amalgaam

samenstellende metalen
kwik met ander metaal

brons
duraluminium

koper en tin
aluminium, koper en
magnesium
koper en zink
koper, nikkel, zink en ijzer
koper, aluminium, zink en tin
ijzer en chroom (of nikkel) en
koolstof (= nietmetaal)
tin en lood
ijzer, mangaan en koolstof
(= nietmetaal)

messing
nieuw zilver
nordic gold
roestvrijstaal
soldeer
staal

enkele toepassingen
Zilveramalgaam om tanden en
kiezen te vullen
Munten, beelden, kerkklokken
Kookpannen, in de vliegtuigindustrie
Waterkranen
Tafelbestek
Eurocenten (10, 20 en 50)
Tafelbestek, machineonderdelen
Metalen solderen
Fietsframes, staalbalken, in de
autoindustrie

35

Vlamkleuringen
Vluchtige verbindingen (onder andere chloriden)) kunnen een kleurloze vlam een
Karakteristieke kleur geven. De te onderzoeken stof wordt dan gemengd met
Geconcentreerd zoutzuur en op een platinadraad in de vlam gebracht. Je kunt
Dan onderstaande vlamkleuringen zien:

barium

calcium

kalium

lood

natrium

tin

koper

zink

36

Pictogrammen gevaarlijke stoffen

Etiketteringssysteem Voorbeelden van
volgens Europese
waarschuwingsrichtlijnen,
borden in bedrijven
op verpakkingen van
gevaarlijke stoffen

bijtend
(corrosief)

(zeer) licht
ontvlambaar

(zeer) giftig

Voorbeelden van
pictogrammen
voor vervoer over
de weg

Etiketteringssysteem Voorbeelden van

volgens europese
waarschuwingsrichtlijnen,
borden in bedrijven
op verpakkingen van
gevaarlijke stoffen
irriterend of
schadelijk

radioactief

brandbevorderend
(oxiderend)
explosief

Voorbeelden van
pictogrammen
voor vervoer over
de weg

37

Gevaarlijke chemicalin
Uitgebreide gegevens staan op de Chemiekaarten van het Veiligheidsinstituut,
Amsterdam.
Toelichting op de tabel:
A = MACwaarde (maximaal aanvaardbare concentratie) in mg/m3 lucht
B = giftig bij inademen van gas, damp of stof
C = giftig bij inwendig gebruik
D = gevaarlijk voor huid en ogen
E = brand en/of explosiegevaar

aceton (propanon)
ammonia, ammoniak
ammoniumnitraat
ammoniumsulfide
azijnzuur (ethaanzuur)

het meest
opmerkelijke
A
B C D E gevaaraspect
1780 x x x x zeer brandbaar
18 x x x x gevaarlijke dampen
x

x explosiegevaar

x
25 x

x
x

x
x

x gevaarlijke dampen
x bijtend

bijzonderheden/hoe
te handelen bij
ongelukken
Explosief met halogenen,
kwik of zilver(I)oxide
Explosief in gesmolten
toestand of met organische
stoffen

het meest
opmerkelijke
A
B C D E gevaarsaspect
0,7 x x x

barium en bariumverbindingen (behalve

BaSO4)
benzeen
30
benzine
boor en boorverbindingen
broom
0,7
butanolen
300
calcium
calciumoxide
5
carbid
[calciumacetylide]
chloor
chloroform
[trichloormethaan]

Bijzonderheden/hoe
te handelen bij
ongelukken

x
x

x
x
x

x
x
x

x
x explosiegevaar

x
x
x
x
x

x
x
x
x
x

x
x
x
x
x

240

gevaarlijke dampen
x gevaarlijke dampen
x brandgevaar
branden blussen met zand
x
x explosiegevaar
branden blussen met zand;
met water ontstaat het zeer
brandbare acetyleen
x zeer giftig
explosief met waterstof,
acetyleen of ammoniak
x gevaarlijke dampen explosief met sterke basen

A
chroom(VI)oxide

het meest
opmerkelijke
B C D E gevaaraspect
x x x x bijtend

ethanol (ethylalcohol, 1900

alcohol)

x verslavingsgevaar

ether [ethoxyethaan]

1200

x explosiegevaar

fluor

x zeer giftig

fluoriden (oplosbare)
formaldehyde
[methanal] (formaline)
fosfor (rood)
fosfor (wit)

2,5 x
1,5 x

x
x

x
x

x bijtend

x
x

x
x uiterst brandbaar

0,1 x

bijzonderheden/ hoe
te handelen bij
ongelukken
bij veel reacties kans op
brand of explosie
vaak gemengd met het zeer
giftige methanol (methylalcohol)
verdampt zeer snel en de
damp is met zuurstof (lucht)
explosief; vloeistof na lang
staan ook explosief
reageert heftig met vele
stoffen, onder andere met
waterstof

Kan spontaan aan de lucht

ontbranden; onder water
bewaren

fosforpentoxide
[difosforpentaoxide]
fosforzuur
jood

het meest
opmerkelijke
A B C D E gevaaraspect
1 x x x
bijtend
1 x x x
1 x x x

bijtend

kalium

x x x x zeer brandbaar

kaliumcarbonaat
kaliumchloraat

x x x
x x x x explosiegevaar

kaliumhydroxide,
kaliloog
kaliumpermanganaat

2 x x x

bijzonderheden/hoe
te handelen bij
ongelukken
reageert heftig met water
vormt met ammoniak
explosieve verbindingen
branden blussen met
zand; onder petroleum
bewaren
explosief door verhitting;
gemengd met zwavel,
fosfor en andere oxideerbare stoffen explosief bij
stoten of wrijven

bijtend

1 x x x x bijtend

explosief met vele stoffen

onder andere met geconcentreerd zwavelzuur

koolstofdioxide
koolstofmono-oxide

A
9000
55

koperzouten
kwik

het meest
opmerkelijke
B C D E gevaaraspect
x x x
x

x giftig

x x
x x x

uiterst giftig

x x x

zeer giftig

x x x

zeer giftig

0,05
kwikverbindingen
(oplosbare)
lood en
loodverbindingen
magnesium

bijzonderheden/hoe
te handelen bij
ongelukken
koolzuursneeuw kan
brandwonden geven
Bij vergiftiging zuurstof
toedienen
explosief met ammoniak,
acetyleen of oxaalzuur

0,05
0,15
x x x x uiterst brandbaar

natrium

x x x x zeer brandbaar

natriumcarbonaat
natriumhydroxide,
(natronloog)

x x x
x x x

bijtend

fijn verdeeld magnesium

kan explosief ontbranden;
blussen met zand
branden blussen met zand;
onder petroleum bewaren

A
nitraten
organische halogeen
verbindingen
ozon
0,2
petroleum
500
salpeterzuur
5

waterstof

het meest
opmerkelijke
B C D E gevaaraspect
x x x x explosiegevaar

bijzonderheden/ hoe
te handelen bij
ongelukken
vooral organische nitraten
zijn explosief

x x x x
x
x giftig
x x x x
x x x x bijtend

x explosiegevaar

waterstofperoxide

1,4

x x x x explosiegevaar

Zilver(I)nitraat

0,01 x x x x bijtend

geconcentreerd salpeterzuur kan papier, hout en

dergelijke doen verkolen;
geeft gele vlekken op de
huid
Explosief met zuurstof,
chloor of fluor
explosief door verhitten, licht
of katalysatoren; in donker
bewaren
geeft zwarte vlekken op de
huid

zinkchloride
zoutzuur
zwavel
zwaveldioxide
zwavelzuur

het meest
opmerkelijke
A B C D E gevaaraspect
x x x
bijtend
7 x x x
bijtend
x
x x brandgevaar
5 x
x
zeer giftig
1 x x x x bijtend

bijzonderheden/hoe
te handelen bij
ongelukken

zwavelzuur kan huid,

kleren en dergelijke doen
verkolen; altijd geconcentreerd zwavelzuur voorzichtig in water gieten; nooit
omgekeerd

38-1

Voorbeeld van een stroomschema

Stroomschema: van aardolie naar plastics

ruwe
aardolie

destillatie

nafta

kraken

etheen
propeen

polymerisatie

plastics

38-2

Stroomschema van een productieproces

Productieproces: destilleerkolom met producten en

toepassingen
chemie
flessengas
O

20 C

benzine

40 C
O
70 C

nafta

90 OC

kerosine

autobenzine

chemie

140 C
150 O C
300 O C

reformeren

gasolie

vliegtuigbrandstof
petroleum
dieselbrandstof
huisbrandolie
kraken

360 C

zware
destillaten

chemie
smeeroliefabriek

smeerolie
kaarsen
I
chemie
cosmetica
was

brandstof voor:
schepen
fabrieken
verwarming
residu
wegen
asfaltbitumen

dijkbekleding

dakbedekking

39

Naamgeving chemische stoffen

Triviale naam
aardgas
accuzuur
aceton
alcohol
ammonia
azijnzuur
barietwater
bietsuiker
bitterzout
blauwzuur
boterzuur
broomwater
bruinsteen
butagas
calciet
carbid
caustieke soda

Rationele naam
methaan *1
zwavelzuur
propanon
ethanol
oplossing van ammoniak in water
ethaanzuur
oplossing van bariumhydroxide in water
sacharose
magnesiumsulfaatheptahydraat
waterstofcyanide
butaanzuur
oplossing van broom in water
mangaan(iv)oxide *1
butaan *1
calciumcarbonaat *1
calciumacetylide *1
natriumhydroxide

triviale naam
chilisalpeter
chloorwater
chloroform
citroenzuur
druivensuiker, dextrose
ether
ethylalcohol
ferri
ferro
fluoriet
formaldehyde
formaline
fructose
gebluste kalk
gips
glauberzout
glucose
glycerine
glycerol
glycol

rationele naam
natriumnitraat *1
oplossing van chloor in water
trichloormethaan
2-hydroxy-1,2,3-propaantricarbonzuur
glucose
ethoxyethaan
ethanol
ijzer(iii)
ijzer(ii)
calciumfluoride *1
methanal
oplossing van methanal
1,3,4,5,6-pentahydroxy-2-hexanon
calciumhydroxide *1
calciumsulfaat-dihydraat
natriumsulfaatdecahydraat
2,3,4,5,6-pentahydroxyhexanal
1,2,3-propaantriol
1,2,3-propaantriol
1,2-ethaandiol

triviale naam
helse steen
houtgeest
jodium
kali
kaliloog
kalkspaat
kalksteen
kalkwater
keukenzout
kolendamp
koningswater
koolzuurgas
koolzuursneeuw
kopervitriool
kwarts
lachgas
magnesia
marmer

rationele naam
zilver(i)nitraat
methanol
jood
kaliumchloride
oplossing van kaliumhydroxide in water
calciumcarbonaat *1
calciumcarbonaat *1
oplossing van calciumhydroxide in water
natriumchloride
koolsfmomooxide
mengsel van geconcentreerd salpeterzuur en
geconcentreerd zoutzuur
koolstofdioxide
vast koolstofdioxide
koper(ii)sulfaatpentahydraat
siliciumdioxide *1
distikstofmonooxide
magnesiumoxide *1
calciumcarbonaat *1

triviale naam
melksuiker
melkzuur
mierenzuur
mijngas
moerasgas
moutsuiker
natronkalk
norit
ongebluste kalk
salmiak
salpeter
soda
spiritus
stearinezuur
steenzout
sterk water
sucrose, suiker
teflon
ureum

rationele naam
lactose
2-hydroxypropaanzuur
methaanzuur
methaan *1
methaan *1
maltose
mengsel van natriumhydroxide, calciumoxide en
calciumhydroxide
koolstof *1
calciumoxide *1
ammoniumchloride
kaliumnitraat
natriumcarbonaat (decahydraat)
ethanol *1
octdecaanzuur
natriumchloride *1
ethanol *1 of methanoloplossing
sacharose
polytetrafluoretheen
diamide van koolzuur

Triviale naam
vinylchloride
vitriool
vruchtensuiker
zand
zoutzuur
zuiveringszout
zwavelwaterstof
zwavelijzer

Rationele naam
Chlooretheen
Zwavelzuur
Fructose
Siliciumdioxide *1
Oplossing van waterstofchloride in water
Natriumwaterstofcarbonaat
Waterstofsulfide
Ijzer(II)sulfide

*1 belangrijkste bestanddeel

40

Klein chemisch afval, groente-, fruit- en tuinafval en recycling

Welke soort afval is het?

Waar lever je het in?

klein chemisch afval (KCA)

batterijen, spaarlampen,
TL-lampen, lampolie,
vloeibare gootsteenontstopper, verf, lakken,
kwastenreiniger, petroleum,
benzine, motorolie, oliefilters,
bestrijdingsmiddelen, kwikthermometer, medicijnen, foto-ontwikkelaar, zoutzuur, accus
groente-, fruit-en tuinafval (GFT)
aardappelschillen, fruitschillen,
etensresten, snijbloemenresten,
mest, strooisel van kippen en
cavias, koffiedik, papieren filterzakjes, theebladeren, uitgebloeide
bloemen, gemaaid gras, snoeimateriaal, afgevallen blad,
eierschalen

bij een verzamelpunt

van de gemeente

Wat gebeurt
*
er daarna
mee?
Speciale stortplaats, of
hergebruik (recycling)

1 op je eigen compost- 1 compost voor bemeshoop

ting van eigen tuin2 (in biobak) bij de
en kamerplanten
vuilnisman van de
2 compost voor de
gemeente
verkoop in winkels

Welke soort afval is het?

glas
papier/karton

blik
aluminium en koper

Waar lever je het in?

Wat gebeurt
*
er daarna
mee?
glasbak (gemeente)
glasfabriek, grondstof
voor nieuwe
glasproducten
papierbak (gemeente), papierfabriek, grondstof
vereniging, school,
voor karton en
kringloopbedrijf, oudkringlooppapier
papierhandel
blikbak (gemeente),
metaalsmelterij,
oud-metaalhandel,
grondstoffen ijzer en tin
kringloopbedrijf
worden hergebruikt
oud-metaalhandel,
metaalsmelterij,
kringloopbedrijf,
grondstoffen aluminium
verzamelpunt van de
en koper warden
gemeente
hergebruikt

Aan dit symbool zie je of een verpakking van een product geschikt is voor
hergebruik (recycling).

41

De meest voorkomende E-nummers

Opmerking: Waar het om een serie Europese E-nummers gaat uit dezelfde groep, zoals
bijvoorbeeld voor benzoaten (E-210 tot en met E-213), dan is dat in de tabel genoteerd
als E-210/13.
Kleurstoffen
E-nr
E-100
E-101
E-102
E-104
E-110
E-120
E-122
E-123
E-124
E-127
E-131
E-132
E-140/41

naam
curcumine
riboflavine
tartrazine
chinoline
oranjegeel
cochenille
azorubine
amarant
cochenillerood
erythrosine
patentblauw
indigotine
chlorophyllen

functie
gele kleurstof
gele kleurstof
gele kleurstof
gele kleurstof
gele kleurstof
rode kleurstof
rode kleurstof
rode kleurstof
rode kleurstof
rode kleurstof
blauwe kleurstof
blauwe kleurstof
groene kleurstof

E-nr
E-150
E-151
E-153
E-160
E-162
E-163

naam
caramel
briljantzwart
actieve kool
carotenoden
bietenrood
anthocyanen

functie
bruine kleurstof
zwarte kleurstof
zwarte kleurstof
oranje kleurstof
rode kleurstof
rode/paarse
kleurstof

Conserveermiddelen
E-nr
E-200/03
E-210/13
E-214/19
E-210/28
E-230
E-249/50
E-251/52

naam
sorbinezuur
benzoaten
parabenen
sulfieten
bifenyl
nitrieten
nitraten

Functie
Tegen schimmels
Tegen bacterin
Tegen schimmels
Ook bleekmiddel
Tegen schimmels
Tegen bacterin
Kleur-behoudend

Voedingszuren en anti-oxydanten
E-nr
naam
E-260/63 azijnzuur
E-270
melkzuur

functie
conserveermiddel
conseveermiddel/
anti-oxydant
E-280/83 propionzuur
conserveermiddel
E-300
Ascorbinezuur anti-oxydant
E-306/09 tocoferol
anti-oxydant
E-310/12 gallaten/
anti-oxydant
BHA-T
E-225/27 lactaten (resp. conserveermiddel/
Na, K en Ba anti-oxydant
E-230/33 citroenzuur
anti-oxydant
E-334/37 wijnsteenzuur conserveermiddel/
anti-oxydant
E-338
fosforzuur
smaakstof
E-350/52 appelzuur
stabilisator

Emulgeermiddelen en
Verdikkingsmiddelen
E-nr
E-322
E-339/41
E-400/05
E-406
E-410
E-414
E-440
E-460-66
E-485

naam
lecithine
fosfaten
alginaten
agar-agar
johannesbrood
arabische gom
pectinen
celluloses
gelatine

functie
emulgeermiddel
emulgeermiddel
verdikkingsmiddel
verdikkingsmiddel
verdikkingsmiddel
verdikkingsmiddel
verdikkingsmiddel
verdikkingsmiddel

Zoetstoffen
E-nr
E-420
E-421
E-422

naam
sorbitol
mannitol
glycerol
aspartaam
sacharine

Geur- en smaakstoffen,
Smaakversterkers
E-nr
E-620/25
E-626/29
E-630/33

naam
glutamaat
guanylzuur
inosinaat
vanilline
kaneelaldehyde
anethol

functie
smaakversterker
smaakversterker
smaakversterker
geur/smaakstof
geur/smaakstof
anijsgeur/smaak