Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
VIGOTSKll
A.R.LURIA
A.N. LEONTIEV
LINGUAGEM,
DESENVOMMENTO
E APRENDIZAGEM
lvigc:o>
LO'W
~ 1NG-1'34
d! ....
Ohll puhlt<
rm rord1rJo com
Th''"'''
Wl..340.2
V6111L
1988
- 1sa..
-153.
-'56
-401.9
"ll-
1l
l'i""'ll 401
7. -~ Ott-c;1 r>locn612.I
3. ~ ccn;it>l.. 1S3 '
4' PKologi.t.COOfM_,.Oll1211*' t~
~ -olOQli 1 e. ...... 1$0.I
1. Ut>.to~ft<A PeclOgta ll. .. 7
Virc-Rcicor:
Goldcm~rg
Ro~rco LA:tl
~12.8
t;U..H)T 105
~I ~.atl nt&logo 1 C8C 1 ' C'T
Rcuor: Jos
Com.mo Ed11oml
Pnsidcntc Jott Camc110
~ \ninn o Uni<> J.a l u1J\a, Jc>M! 1 \lmJlm, 1 uu
lknunlo I. <."lu,c1 e 0,,.1111"'1 l";.uln f otalltnl
Copyngh1 1988.
LINGUAGEM,
DESENVOLVIMENTO
E APRENDIZAGEM
Rerido:
Supcrvi$lcr xy de F111ma Gu<llo d< ,ntos
iwtC\I
cm 1896 cm Oolu..
~8
O fundamento bhico dessas hip6mcs lcvanud:u que os processos psicolgicos superior" humanos do mediados pela linguagem
(scmincicos) e CJcrucurados nlo cm loali1a&s anac6mow fllCl$ no
clrcbro. mas cm Juccmas funcionais, dmlmocos e histou~mtc
muciw:ii.
Em func;lo dC$W conccpa, por YOIU de 19}0 Vigoi.slt e Luna ~ a se onccrcsur pelo fenmeno da mmolalo. perda e rccupc<)io de fun6n ao ni...J do scstcrna ncl\'050 cencnl, haw:ndo ambos. camMm. cnmdo para a CJCob de mcdmna.
Com a monc de Vogocsku, cm 1934, uma conunuou por esse:
caminho, ceodo-se comado um dos mau renomados ncuropsic61ogos
mundia... conscruondo uma monumcn12I ob11 uenclfira esparsa nos
seus maiJ de 30 hvros publicado..
ALEXJS N LEONTIEV. IWCldo tm 190). fo1 um dos impomU>tn ps1<61op -.lutoS cnballw com V1KOUht e Lum.. Mrmbro
ds Academ1 Sov1Eua de Cilnci:u Pcd"'6cicu. rttebcu <m 1968 o
1ltulo de dou101 honons awa pcb Uni..,wdsde de P1ms.
Um du pnn<1pois pccocupa<ks de lcont1CY Coo com pesquisa
du rd><On entre o dcsc:n\'Olnmcmo do psiquumo humano e a cul1un ou ICJ, entre C"'IO!usilo das funes pDqUICU < ss.m1f29
1ndmdual d apcr~nc11 hu16oca.
..
Aif>m como V1goulw. l.conUCY muo u conccpOn RK'C1lllCG1u do componam<nto humano, bwnndo a coosuuc;ilo de um rcfer<nc1aJ ma1<nalu11 hm6rico dia!Euco pan a 1>'1<olog11.
Lconucv d<'1.ndc a n2ru1cn <6oo-hm611<11 do p$lqwsmc> hwn2nn e, 1 rum J1J. 1 ICOf'Ja mJllllj1;a elo de>C,,..,,vtmcn10 SOCJaJ mnn-K
inchipcm.l>el
IC6mo <1pcnmcmador, Alau lc:onucv nlo lomua KU bori10111c ao l2bom6roo. Preocupa.se <om os problemu da >1d humarui
cm \fUe o p1iquurno ontentm Seu <rnpo de n1udos comprccn~cu
2 pcdago~ia. p cullura no sou con1un10. o problema da pcrso02lid2
de. Crio11 g FaculdRdc de Psicologia da Universidade de Moscou d
qu~ 1 se tornou o dcc"no.
~on11cv morreu cm 1?79
Sumrio
1 Aprncm~Jo. 1$
~
Vigoulu
A R Luna, 21
A R Luna, J9
Um conrnbul(Jo l 1coru do dctcmoolvomcnco da p;iquc mf.antil
- A N LconuCY, S9
) A p11<ol<>c1& cxpcnmcnul e o d~.,rmn10 1nf1n11I
AR
Luna. &S
Aprendiuccm e dc><nvolnmcnto 1n1clcuu2l n 1dde escolar ~
LS Vgoulcu, 103
---
----
Apresentao
ri.
fo!
16
19
!
'
Vigotskii
A.R. ui2
'
havia prcvak<tdo. e seu objcu_,, _,,ltdo pari o estudo das reaes <tt
postJo domtnntc cm nosso lnJHtuto T:&nto Bc:khrcv como Pavlov cr11T\ conhecidos por sua opoflst.o l psicologia subJCUY1, na qual
a C01U<1Enc12 era um COO<CllOdm'C Todi.ll. V1goukii dc:kndcu posito segundo qual consc~oo era um contcno que dn'CD>. pcrmancr no ompo da pucologu, :ugumcnt>ndo que ela d...ui2 ser
estudada po1 meios ob1cmos Embon nlo ron.scgutSSC comocnccr 110dos da corr~lo de seu ponto de IJU, t<OU duo que este homem.
vtndo de uma pcqucn cidadc provU1<12" da Rss1 ocidcnw. era
um for2 in1clccrual quc dcvcna ser ouY1d Ficou dcc1d1do que Vigouku dn"C11a ser convidado p1l'l se 1un121 ao JOYCm corpo de auistcntcs do novo e rcorg.niudo lnsmu10 de Ps1colog11 dc Moscou. No
ou1ono d2qu<lc ano. V1goukii chegou ao lru111u10. c n6s iniciamos
uma coloboralo que conunuou 21E su mon<. uma dkad2 mw rardc.
An1es dc scu ap:ucc1mcnco cm U:nongrado. V1gouk.ii hav12 cnsin2do n> c!Cot. de form2lo dc p1ofcs.soru cm Comcl, uma cidade
p11w1ncr>n pr611m2 de Minsk Por sua form.l o. cra ctiuco lucrio.
c sua d1ucrulo sobre o Hamlet de Shapc-:uc E:und hoje considcuda um dissico. Nesse 111balho. b<m como nos estudos sobre as
(Sbulu e ou1ras obras dc fi<io. rcvclou uma m:ucamc hab1hd2dc pa
r> CXC<U121 anSl1>c< ps1col6g1tas fura 1nflucnc1ado por p<SqU1.ttdorcs
1n1r1<dos no <<ttO da l1ngu>gcm sobr< os proccs.m de pcruamcoto ugou sc - mb:o.lhos do russo A.A Potcbnya e de Alcxandcr ..,,n
Humbold1 . os pnmcaros a formulu a h1p6tcsc Saptr-Whorf da rcl2civ1dadc ltngufnica. O tr>b:o.lho de V1goulu1 n escola dc formao de
profc<snrcs pu>crao cm con1110 com os problemas de crianas com
dcfrtto' <ongtnitot - t-cguciu, surdci, re1udamento mental cmmulandoo a descobrir maneiras de ajuda.r 1ais crianas a dcscn_,,1.
vc1 sua p<ltcncialidades lndivlduw. Foi ao pro<:urai rcspost2S para este! rrnhlcmas que se interessou pelo trabalho dos psiclogos
1cacllm1<0s
Quando V1gotSkii chegou a Moscou, cu a.lnda es1>va realizando
estudo; 1><1<> mltodo motor combinado com Lcondcv. que havia sido
dll<lpulo de Chclpanov, a quem me associei desde cmilo Rcconhc
cendo a.1 hab1l1dadcs pouco comuru dc V1gouki1, Lcomicv e cu ficamo encan1>dn quando se 1ornou possvel t!l(lullo cm DOS>O grupo
dc 11Jbalho. que chamlvamos de "tro1ka" Com V1goult1J como lder
tt<onhwdo. cmprundemos um rcv1<lo crluu da hm6na e cb situa(l o da psicolog11 na RGss1 e no rCRo do mundo Nosso prop6suo.
supcr11T1b100>0 como tudo n lpoca era mas um n<M> modo, nl2is
2bu11~c111c Jc c"udar os pr0<eOS P>1<olg1<0> humatk
Panl.unos do pr($.1Uposto que ncm 1 psocolo.cta <Ub1cun pmposa
por Chclp.nov. nem as tcom1vas muno sunphfiodll p:u rcduw o
2
"'I"''"'
Es1c 11po de dcclara~lo geral nlo era suldcntc, f claro, para prol"'raonat um t11un10 detalhado de pc0tcdJmcnco.1 visando cn;u uma
p>l<Olosta npcnmcm:al d.u funes P"col6gl\..s wpcr1orcs Mas nas
mb de Vrcunk.11 o ~iodo mao<isu de in.\luc dncmpcn'- um~
rei nal na mo-ld~lo de noao rumo
lnilucnc1ado pot M:anr. Vigoaku <OCKlucu que u ongcns das (Qr.
mu Npcnocn de componament0 <OOS<tcnrc dcvcrwn Xf achadas nu
rclascs soc1a1J que o 1nd1vfduo man1Em com o mundo mcriot Mas
u homem nlu t apenas um procluio de icu amb1cn1e, f wnbfm um
~ncc auvo no procl'$SO de cnalo dc<rc meio O ab1<mo CX1Stence
mire u apltc.os6<s cientficas e ntu'1JJ dos pr<Kusos elcmenr:ucs e
u dcscr>sllr1 men11h11a.s dOJ proctSSOS <omplttos nlo pode Jer 11111.>
POJlO ut que poM&mOS dcte0bnr o m<10 pelo qual os procCiSOS naru
1S
raJt,
am
~utna i 1n.iltUIJ\~O
'
"""
"'
&rq~
1unido p111 rtcolb(r cnuc dois ou mw cunulos, murtOf pnquiuforn np<'nftln 1et tapua ck awcbt 1 ~ de uma nK
ncc lha e de dtttll1fWl cnuc o procu:so de ctcollu e ouuoo prot<WOI,
1.al como a dikrcnttilo do n.mulo e a OCptllH(So dc uma re1poMa
mown VreouJ<u UllKOU ~te <Stc mb.ho, 1ponulldo conu .. t"~' ,,.,. rnuh..!of upocos. que ougcrwn nrccwJaJr de unu
oura ftl111C11' Jc tmu o procdlO de ac:ollu
Em ~ dr cunw noo cUdos obud01 com OI adultoo trcuudos,
Nul11a MOfO:c0"2 arudou o dc:S<mol"1nlcnto das tto.olh>1 comple1as
n,. cn~u pequenas Em seu c:xpcnmcnto. pcd12.g uma criana
f"qucna, de uh ou quauo anos, a rcalanSo de uma tarefa 11mplcs.
"'Apene o bo110 quando vu um ano -crmelho" l'm ICR111d1, Jou
011 ub rutlkurun 11mult1ncsmcntc mom\ldo1 l crlan( e ha111111b
ha...:J p1r11e1cm apenadas. Quando ws complar110<s form lniro
1Ju1ldu, O flu*> SIJtem,1.KO de fCSpotu da criana J< JcsintCQIOU
Amana frcqUcntcmcn1c esquecia qual a cor que IC" as.ociava cada
h~ MC*lno ac a cruna tte0rdassc que cha~ dn'Crt penar rm
"'fX"I a cenot nrlmulc. todo o ~odo de r<>f'('St era butantc
difeitr11r do dot aduhot. llo loco um admulo era n1biJo. a mansa
<unw\an rNpOlldn. mas 1 raposu nlo unha rscnhum1 dn<"lcl tS
pc"(ial Nmbuau ncoUu fOn kiu cnuc mpom.1 alttrnauvu lia,
pelo torurino, ..-Ute betiu.ntcakncc, como 1t "41.,...., ncolbcndo cnuc ll<li1 p16p1100 lllO'l'lm<DtoS, cm ...:1 de entre o. ettlmul'
O. ct<Udot de Ckolha fenos por Moro10"2 foram, 1nd1uv.uncorr, tunfomundo-tc cm uma pesquisa sobcc mem6111do11po que
llunun c111.. rcah1anJo na Epoca. Uma >'<l que unha descobcno
'' Jtflc.11 pm a rnam,a lcmbru que cnlmulos 1e U10C1aw.rn que
1Mpo11u, Morotova tom<"ou iouodu2indo cstfinuloj uxiliarct no <X
J>rrtmento d rcalu de escolha Assim, mom'lvi-sc Acriana o rcmtn de um cavalo >mo mmo de um ucn6 colado l 1h1ve oproprlada,
Quando Moro10"2 t'-O\t a maneira pela qual u cri1n1u tomca111un
1 uu1 os ctfmulos auttlh:ucs pan guiar su1.11cspos1u <KOlhldu, dcr"'h11u que as rearas que p-crnam a aqu1ilo da mrmm uavfs
le um 1ntcrmcd1lloo aplc..-am-sc igualmente l mrm6111 1cqurrad1
110 apc11mcnto ck e1<olhL
R E !nana cfrruou rsnidos sobcc o papel orpmudoc da fala
Supcrf1e11lmm1c, ~ t11balho parecia muno dtktcntc daquele depo1 Lcooti..,. e Morozo..,., nus 1 rdlia subi:a.cncc ru OllU
lllaltc a mama ~mbon P1ag<t oos t i - 1mpre<ionado com seus
nruJ011 10brr u 1rl~6tS cnue linguacrm e pe!U<l(nto na c111na
pequena, d11<eordounot fundamcnllllmcntr da rdfia de que 1 rata m1ual da rnfl\ nlo representa uro papel unpon2mr no pcruamcmo.
A1 fases no dctcn'IOlv1mcn10 das relaes fala-pcrulllncnto, dr <ordo
,..,,,.,,.do
29
com V1goukii. ttam mais ou mcllOI as ><su1n1rt lni<1umcn1c. oo a>ptos lllOlorc:s e l"Clbais do componamcn10 otJo m1>1ur.ados. A fiala
cn""h" os clcmcnms a:fucncw.s. a t"""'t1a1lo oncntM!a pdo o~10. u npras6a miociorms e OUllOl llpc de &la IOCial Em iml<k
de wui.a <RU ccrndo pelos mcmbn. man ..,lhos di. f:amlla.. a
fal co~. cada u m2". adquim u~os .JcmolU(Ull-. o que
pctmnc que a cruna indique o que nu fucnJ<1 e qu11i >Jo suas ne
<cuadda Aps .tlgum tempo, a cnn\a. fucndo duu~Ocs pua os
001100 com o auxilio da fab. comrp, ntcrnunence, fun cluunc:s
par ,1 mejma. Desta focma. a lil deu<a de scr apenas um meio pua
diri&ar o coml'n amenio dos oumu e cornc~a a dc><rnpcnh.u a fun
lo de au tod ne~o.
l.<:vin2 ped iu a ttiano.s de rrs. quauo anc que 10lut1ontslem
problemu anilogos queles que Wolfrang Kllhlet propuscra >CU$
<hapanrts obm objetos desejados fora de tltll!Ke "''exemplo. um
pedao de aOcar tt.1 colocodo cm c1m2 de um um.ano, fora do 1.lnn
da tna.ns. e uma vara coloa.da nas tmftl1~~. no thlo. V1usc
uma du CNf'.'9l mmpon.ar-sc da ~lllte forma cnqu.inro Eaba COO
ligo
mnnu_
""i
,.nJ
''
lO
'
31
lcmbr.u fruc "A ptol<>1ou rJ1l bnn', rapondeu cbndo uma rua
d e fucndo uma Jtmpla m11ca no pipel Eia n:ponousc i sua"";.
cladc. mu u f:aJa e KUJ mooamcncOJ nlO eram pwlos pcb nrd2
de ttmrd11, e nSo manunh:un cn11c 11 omhumi rebio arur.rUmcn.
W. Eb csquttru n1o 2pcnu a frur, mu cam~ o ob1ru>0 da utt6
inteira.
Vmfic:unOJ o comr<o du produ<1<1 Occit cm cnJ.nu um pouco
mais \Tlhu. Nlo apcnu u rnanu uwn desenhos que captaYlm
um dcmcnro essencial da ftaR (um menino surdo foa rcprcscnc:ulo
por uma cabo,1 sem 01tlh111), como camblm u d<terac;llcs das ctianu
unh= um nr.lrrr 1ncc1cm111c Como 1nd1cou Vagoultii, csns cr:onas. tendo kato um dcscnh<>. vohan.msc pane o opcnmcnwlor (cmbon mo lhn ro.c JOhcamlo que a,mcm assim) e apnmiam, co.mo
se lime pano aduho, um ltJolo do estimulo ~ nrmplo, pana fruc
"a ...O... scnhon .,...._~, uma cnans clacnhou uma '<:lh:s com olhos
pndcs. ~mdo-sc p111 o apcnmcntador, d .t duac: ''Vtj que olhos
reanda d cem" Qu:ondo trabalhamos com craint&J mais ,...(Jus. \'Crafacamos que ao Wa. que butnn a "roncco~o ds accnio", dei':' de ser dangada ao aduho. Pelo contrino, ela se dirigia pan o in1enor e era iwda pcl msna pua guw suas pr6priu produ&s.
0$ c:srudol 1ndovidua11 rcal1udos nma tpooa, dOJ quais mencionei :alguns, ~m ser roru1derad.. bwm cm J1 e por si mesmos. Hoje, n6s ' cons1dcntbmot n>da mm do que proic1os dr <Srudmta.
E E mo cnwncn1r o que rkt rn.m 10dni;1. a mcpjo gu1' que
org1!"2ou ess<t c:scud011-p1ICHo lanou o fund21mot0 111C1odolgico cla
1co!' gera! de V1gouk11 e propomonou um coo1unro de 1cnicas o
pcnmcntllll que cu vuia 1 usar o longo do R:Ol:lllle de minh2 curei"' Os rsmdant<J que uccutaram c!$C cnbalho panir.un para o desc~r>:nho de lmponan1 u p~p~;, no desenvolvimento da psicologia
sovitica, gencraliundo cJSes e1foros pre<:occs ern uma variedade de
ormas softlod<U.
Meu prprio irabalho foi pwnanemementc modifirodo por minha associalo com Vigoukli e pcl0$ engenhosos es1udos de nossos
discipulos. Ao mt'fmo 1cmpo cm que cstfnJnOJ dcscnvol-cndo cs1a
oon linh de tnbal.ho ru a.nela CSlVll rttliundo arud' uS2I1do o
mtodo motor combinado. mu, como ettmpldicado cm A IUlUll'D
dos eothro1 humJn01. o <cnuo cm meu tnbolho comqou a mud:u.
Embora cu ......,_me mm..-lo mirialmcotc m1 CS1Udar o ruJJO dio!mico das cmoOcs, ViC'>!Jku vau m1 minh JIC'C!Uua um modelo
pia o escudo d1 rd~Jo cncn: ~nLos wuhtotnas complexos e
a fafa. Em.p:arocul1.1, de accncuou a mJ.nc111 pela qual a fab sc"'i
como um 1ns1rumcnco pira OfJ<lllanr o comporumemo. Em co-32
"'"'...''
33
0, u~balhos CJUC deram lnfuc i d1uoJ11So d.lS Unt,CS supcriofown xmprc YJJh>S como urn cornplcrnenco ncuNI du 1111balho
''" Jcscnolv1menro IX fa10. no fim d Jt.ida de 20. n.lo cmbclc
.unos uma duull(So bcm defiruda enue ' don mod< de Cfluda;
n<MSO rn.b.ilho prOSJCKUtJ somulu.ncamtme nos duH nrnpo1 O pr
1l1m de 1nBnc11 e a cln1u cunstnuram do11 modos de <Sludo cuaJ
mcnie a.crscncC'S pau os d1flceu problcm:r.s 11\lllltKOI 10dnt < ..,fur\OS ~onccn1rn1rn se no csruJo 00. lunJamcnros con1c:w clu funv'lcs supc11orn. e, llOf anos que se secu1ram, puKm< cm prJua ,__
.a hm1uda 1co11a, dncn..,lvcnclo ambas, 1 ccona e ,.,.. pli<~<St
37
it. R. Lurii
'
""'''"
--- - - - - -
""'' ...
41
"'""'
''
43
42
D
2
u
l
.... ...
....
.
D l.6,;, 67
'
4. conw de vidro
S. um espelho
6. um rcl6g10
7. um paneleiro
A medida que os sujoros tinham mau ocpcrifocias com allab<-" lo ou lnaas ocganiudas de agricultura colcuva. prcdom1112vam
"' 1aomti g~fUJCos :abstmos, e u mulbctcs que nunm cm csc:o-
Ll
....
: ....
\
: .... :
:. . . . . :t
enm rcl6g1os.
~t~vamos pa.rcicularmcmc rntercsndos no fato de nossos sujci1 re1c11;ucm nossas sugcncs de que pares como
e
46
I" respostas eram dominadas pcloJ nomes das cores por upos e que
1 dmentc d:usificav:am Juntas u cores semelhantes
1J.lcrentcs cmcs ou de figuras gcommcu de duu dimenses, os ob1 tu> cm noss'a vida d1.ma r1lrarncnrc slo clusilicados com b= cm
l<um uributo fisKo comum Prcfercnct:almcntc, podem ser cl:wifir.Jos de ririas mancrns. e t na naturcu dcsn vatr<dadc que cstha1n. mtc-rcsudos.
Com base cm NA pciquua sobre o dc. "' !YJmcnto. Vigoukii
lu d1\'CfUI duuncs cnue oo upos de cat~t~I tjUC as cn.i.nas usam
<m dtfcttotcs idada Ourante oo pn~uu e<g""' d<> dCSdJ\'lllvim=to
1nbnul as palnw nJo $Jo um fator de org:;ntulo tu maneira pela
qual a cruna dass1u rua npe11~12. Nlo dupondo de um pnncPIO lgico par> agrupar os ob1ct0<. a rnan pequcn percebe cada
ob1eto 1sol.ulamcntc Dunnte o cstS110 seiu111tc de c!amfi~ a
nwi<; comea a comparar obictos com base cm um nico atnbu10
li oc:o. tal como cor, forma ou tamanho. Mu ao fazer essas compaca' ~<. a mani np1damcntc perde de vu11 o ambuto que original111<n1c ha>ia dcstaodo como buc pana sei~ de obictos e o rubs1i1u1 por ourro. Em conseqlfocta, freqOentcmeme rene cm grupo ou
udeia de objetos que no reflete um concc110 unificado, A estrutura
ll1J11<a de tais grupamentos, de faro, sugere frcqUcntemcnte uma fa11\llll na qual um individuo E lncluldo como "filho" de uma figura
orntral, uma segundo como "c~poso" e as1im 1><>r diante. Esse cipo
Ir estrutura de grupo pode ser detectada quando os objetos so in1111porados a uma silua~o geral do qual cada um pmicipa cm uma
ha1c individ1rnl. Um cxcmpl<l de 121 agrupamen10 seria uma rcfelfo
li qual a cadeira E usada para scnrnrsc rncsa, uma toalha usada
1~ cobrir .. meia, uma faca, pua conar o pfo, urn prato, parn recelm o pio e wim por diamc.
Esta maneira de agrup>r os objetos nAo se baseia cm uma pala.ia que permita s pessoas isolar um arribu10 comum e denotar uma
.cegoria que logicamente subordrnr todos os objetos. O fator det.r111mante na dassifio1o de objetos cm siiuacs desse tipo E cham2la pctcepo grfica fundonal ou reconlao das relaes da vida real
rmrc <>bictos Vtgouku descobriu que agrup:u objetos de acordo com
.uu rclJOcs cm s11uaOcs rc:w E tlp1<0 das antig;u pr-escolas e =o1,. clcmcotuci
Qwndo as cri211U chegam 1 adolctt:fo<11 generalizam m>is com
uc cm ruas tmp~ tmcd11tas Ao 1nts du<o. clmifrcam. uobn,1., ccnos atnbutos dctentci dos ob1ct0< Cada obino posto cm uma
47
uw11 "'" ccndfoc11 Mcmo us1m, todVt. eles tcndram a lidu com
como um uabalho prAtico de 1rupar OI obictos de >eordo
111 u paptl cm umi s11uaJo p.ut1<ulu. cm '"'de cocui-b como
uma opcrll{lo de tluiillcu OI ob1ttc>t de a<Ofdo com um :mibuto coft)um C<>mo rnulcado, cid 1u1cno 1rupava ob1nos dc uma ma1
,.,rr.
'
l>C"I"*
0 cu:mplo SCC\llRI< Jwtrl O tipo cX n<HXinlO que
CntOQmuDOS.
\ Lbtu1. um campc>nb 1nalf1~to de ll , _ pcoorn1<n de um dist ao launtt. ......,. ,,_.....,. dn<nhoa de ""' maneio. de u1n1 serra, dr
uma toJi e de uma m-.. h.Jd1nh.1 "SJo codot i1u11' dJUC' ele: xho que: to-d;a <ln d~ ('ltlJ qul Vr1 >< ""t '>l w:1m, >O<t ptctua de unu serra,
t w
~t df' pll11t aJ1u1n1 fl1t'
prccap de um m.ath-ado. Poru.nto,
lt~b cltt Uo nt'lcJtinOI 1qu1
0
"''"
"""'
YOCt
ro.lu"
"'Mu ""~ podr u>r uona pahvra pm u todu que ""'t nso pode war
.-c1dadel"
Como ...._m> ~ '""" (ham&J ' ub d< mJ.ndo mo nJo sc.ri corra.o....
M um hMMm p<eou uts <onu. o maneio. ;a sem e 2 mxhadinh2..
e du.W' q\K' cks crun tc"m<llunttt ..
L:m wrrocc. um manC'l f u.m.. mxtudulha dnun 01Mlhar JUD10L
Nu ton t.ll'l"lbtm df"W' n.at t.J""
"fio< qu< - t .. ha q~ <k J><CUU ..,.. ub..,.... e aio coar
p,.,...,.1mcn1e ci< r<m 11111 mon1e d< lcnh>.. nus x d< fiar sem lcnlu.
0
- nwvm..,..
<-
Mu nus
.ao 11111.11
E 1 aadocinlu""
1111"
"EntJo. IRO quer d1u1 que <1<1 ub cln<m aur JUl>tll < ndonnh
fllol"
.. Nlo. o p.lsnro 1ambfm d.,.. om ti CaJo caoufoo, aio hnaia mel>
<m que te tum ..
Em 1<cuid1, ...-ruam-1< a ele d<1<nhm de um"""": Wll2 ~ culos e uma pna(1 Ele d1SX "Ela nb combmam, nw eu nlo SCJ por qu<
vod ~"' culoo aqui Bem, mu uJ~1 rombmcm. Se uma ~ aio cn..,p muno b<m, tem de pr os 6culoo p>n imm"
" Mu alsufm me d111< que um ddw <OU>S nlo pcndlttlU cst< grupo:
' """'
'''
) -
''fK'
2-
''E/J I' /tl;urn.>1 j,lt1 klltli '"'" rl r.t#>M. C:.hun1nulS 1odt1-. coisas
"filo JrT '"' jJtlo d110 JW>I '''"'" lo11co.' Alin1/ dr 1 nn1il11
IJ ltu1nr11tiU; f411Jt o frito ti.. 1wlr 4 Cltrllt "
1.t~ nJo ptitfo du j m1Jru1 o nmnr 4/r lrttM1nr11t1l"
S
"''m. 1H>Clc -~ /l(idt f11r1 oi ''''""' ttun tli1
~tis wxl pt(lit!r. Jr ft<l. dtttt qur mAclt1r1 1 un11 ftrnn1c:11rJ!
fr1r.11nt111a; .. ,
,,,_,_.
'1ttltJl<J tcndcu~LOUIM"'
w'J "
SI
1~
;1 m.Adetf2 de insrwmtotor
1 _ "S claro que 1.1m, St n:Jo riw:rntos m2drira pi~ usar com <C1 111acha
do. nlo podtrrtrl01 uir e nrn1 torurru1r uma r.ir~.
'
52
SJ
de oima que IS conclu~ t6 podcnun ser ur11du com base Da dcduJo 16'10
. .
Es1l"1L110> tem<- de que se 05 nostOS SUJCJI05 mio pciccbcsscm a rrcmoioa ma.or e prcmLS&a menor como p:utcs de um nico
problmu podcnun ttqucccr ou dm0cr ada clcmCJlto do problem e. nesse cuo. ,.,. con<ludo 1Cn> basnd2 cm oua:as P~ que
nJo qucbs que bJ>iJJDOI 1prcscnt* Pan C\'IW CSD pcsahl~~
~"'"'' um pt0<ccluncnto no qw.I ap:sc0wnos. cm pnma10 lup, u premtUU nwoc e mmor e. cm scgu><h, ~aos. su1<tc que n:pcuJKm o"''umo 1ntnl Ptcswnas atCQ30 p~
lumcntc .. dis1~6cs na ptt1IUSP e qu.Jqucr pcrgun12 do SUJCl~
Esus d11t~ 1Cn>m um ptor2 c-ndctttc eh caten:s:Jo oa qw.I os Rlopt.me rorun pcnebidos como um nstcm:a unofado ~ que
um tuJ<llO liC t(lfTtt>'a apu de rcpcur (ll(ftUlllCOC< um silc>gi5mQ, pmsliCJUi11n< pm "'' liC ele comqu12 unr 11 coodusiO con'?Um cb> pnmconscoosas quc dc:tcobnmo b quc_ossu,amsmalflbc< Cicqucnocmcntc nlo pcn:cbo:am a ttlo l6gio cntlt 2S ~
tn do "'ll>IM- Pua cln ca<b ums da u frucs ~como
tui> um 1uuo IJO(;ldo. Isco 1C mmt!csovi qwodo os supms ccnttvam n:pcur as liCntcn:as liCptnd.as do ptobkma. porque eles_u n:
lcmbrui.m como IC nSo IOacm tclauon:ad.u e scpandas, teqCJllC
mente ..mphficando-u e mochfoando sua fonna. E_m r!"'.itos C2SOS.
1.1 1entcn1a.s inualmcmc pcrdo:am todo o atitct silogsuco.
IJto pode ser dcmorutrado com acmploo de iujcitos llOS qtl2.s
ol aprcscnudo o seguinte 11loa1smo;
"Os mctalS prcC10JOs nmo cnfcrrujillll.
O ouro ~ um metal precioso,
Ele cncrru1a ou n1o?"
As lembran1u dru crh sujeitos foram u seguintes:
1 - "Enfern1j1m ou nlo os mettu preciosos/
"''dlDOI
dfcrcmrs de ur:sos Se um uno naxcu cascanho. ele con<in\12.I assim" Em mma, cm oda caao eles cvuavom rcsol""r a web..
s;u rcscs rcpcuram-sc m now. dtso.wJo <0m um sldcto ~
37 &11os Aprrs<ntllmos o 11Jo1wno. "O :alpJo s pod crescer oock
Eseco< qu.nce A lnglacem f Cna < rnid1 ~o :algodlo aaccr si>"
""EunJo0<1
"hnlc 1 rnpr1to"'
.. Eu i6 ...,.,. n rqtlo dt ~ N.oda ~o altal clim>"
" W.. com i.... no que cu li>< d-. pode o .Jcodto eram U>"'
"Se 1 ICID f boa. O :aJpljo <-< U lftU IC O lapr f lftidO < pobre.
nJo
Se o lo<al f - . na.io <k l<a>lip. o al&odJo <-.Cri ......
bbn Se o do f tolo. <k
<r<tud , t duo"
.-.ri.
,...,bt,.
~do bw><Of. pode- d<du11t qu< tipo d< u.- nbtt cm Novaya -
..St tJQ:l homem lnitf tcac:nta ou OClfftl &nOit t owt .. uto wn uno bn.n
... mpotta.
0< -
. _ qial de
Qd
ccno.t
nh;u p.tnw>"
...,.r
""',_
.,,,.,,lo.
scrto llt'llt<lut
"Mu qu< upo d< u.- h~ <m N.....ya 1.crT1CJ1'"
"N6o 1<mp1< (&lunoo i6 daquilo qu.. ,.,,,... n6s nlo hhmo> daqwlo
que nJo unm '
''Mu o qu< rrunhu pa.h1ru 1ucc:1<.m>
... ~ <Oda f MMtD ,.... c1i t nJo t como o KU. e o K'U n1o r como
na
rm?unnm
l
Pan n.latc.cr o problcm t<roto du Ol\.U mouvadoru do dt
ort de
mot.1~0.
"'
60
e.,...
61
crian scn1c por ., mesma, uma no1a mi d2da pelo professor, por
exemplo. 1ncv11avdmen1e proj~ uma sombra sob~e elas. Tudo~ muito
diference do que era antes do mfcro 112 c!Cola. E bastme drfcrcntc
de uma querx d professora do jardim de 1nfincia. A prpna marca
crmalru as nov.u relaes. por assim dizer. e a""' forma de con12co
que a cuina 1n1c1.a
. .
ix-
62
"'
'"""'
63
Cuni.cciurnirmrntc, podrmM dutt qur cada C1dg10 do des.-n"Olvomrnto puqu ..o uracr<rtUIC por um tclaJu aplktu cnuc s
wacv e a ruhdadc 1'flnc1pal n;aqurlc <>1.i&IO e por um upo ptiso
domuunrc de tMdadc
0 UllCUO .J., H.UU.JO dt um C1tjgl0 l'lfl OUllO t ptttwmcntc
mu.h~a do 1ipo pnn<pal dr 111id..dc ru rdalo dom1rumc cb
<nJ.n (on\ rul1dadr
O que ~upo prtnupal de 11nwbdrl"
fndttc rurtmtr11c qUU1111tt1\'llS nJo corumurm, de Mma algum&. cm&oo p.iD se r.rabdttct a umdadt pt111<1pal Ela n1ll f Mm
plwn<:mc aqurb cnconrrad1 m1) rrqucn1tmtntc tm um ccno cs1.lc10 do drsc,,....;limcn10. a 11mdadc l qual 1 mana dIKJ muno
1<mpo
Chmunot "111..ddc pnnc1pal" da rnana a um tett.ad pc
los uh a1nbu1oi scgu1ntcs:
""'
EI t 1 a11v1J1dc cm CUJ 6im1J sur~m UUU'OS 11pos Jc auwrdck t cknrro Ja qual eln da dilm-n.
lbt nempio. a
1nsrruf10J1011en11Jo m.m t1rrr110 cio termo. que,.. cknolvc
cm primeiro lugar ,S m 1111J.nc11 prt n<Ol.v, <or11c rnxulmcntc
nu bnnqut'Chi. mo l, pra 1wnrnrc m am iJ.l.Jc prinupal dt1tt e11J110 Jo dncm'Olumcnro ..t wnr '<>mty ;a prender
de ht111<1Jttr.1
2 ..t .1r,.,.f,Jc pnnpal t aquela"' qual ptesx t>"qwco.< par
Ili u/>1es romam form1 ou sJo 1to1pniudos Ot procn>t>t in(1n111 d Jnlifltnrl o un-.. purtcmplo, sSo m1<1a/mcnrc moldd0> 1>0 brinquedo e o; processos dr pc11m1<nro ulmnuo,
nos eS111tl1 DJJ 1110 se StJIUC. pottrn, qut ~ mod'tllfl<m ou
rcrmu11trf4<> Jr rocfvs os pr0tmm psfquiros s6 11COm1 Ju.
r.inrc a 111viduc/r pdnnpI Certos /"<CSMJS psfquios nho do
dirmmrnrr modelados e tr<Htniudos duramr pt6prlo .,;.
iddt pdm ,,,.1, m.u cm ouim formA> dr mv1d11Je gcncri
umcnrc lrg,;das r/1 OI ptO(NS<lS dr o~~ao e gr11craliu,Ao J,u com. por r~rmplc.>. 0J<1 '1n molJAd0$. Ju,.nrr
mffoc11 plt.ff<dbt. llO Jl'Optio brmqurJu, ms no dncnho.
nos 11' 1Mlho1 Jc op/JCtlo de corn n c
l. cm fomus Je
a1111J1Jd que 16 rnJo "1/IOCUJu i r111d1Jc Judia cm ruiu
oriicno
"'
mrnro. S prccwmcnrr no bnnqutdo que cnan11. _no pctfodo pd.acoJJt, po1 m-mplo. llS$Unrl1"' /ullf~ JOc1111 du pcsso.u e podttkJ 1p10pnados dr tt11nporumct110 ("0 qut t
um sold1Jo do Ettrmo TrmclbcY'. "O que faum cm uma
{Jbtic o thtttot., o ~nbcuo r o opttiol"~ r ore t um
momrnro muuo 1mpornn1e de modtl1rm de u
pcl10flAlida<k
'
11<
dcstn"lllrnncmo
O. C1dg1os do dncm'OlYrmcn~o da ps1quc.inan11l, todavia. n5o
r..-nas JlOllUCm um <Ontcdo prctJJO cm sua auvoda<lr p11nc1pal. mu
lm~m u- cen tcqOlncr no tempo. isto f, um hamc ptt<UO com
Kbdc da mane; Nem o contcdo d< Cfli&tO.S nrm sua "'qUfo<1a
no tempo. poc~m. l1o 1mun.-cu e dados de uma -ci por toclu
O n.o t que nda nem ~ e ucb l'IOYO 1nd1duo pcnm
iraie 1 um~ ccn gcn<Jo possuem ccn:u cond1OcS 1.I da.d11 de vrd~.
11u ptodurrm 1:unblm o contcdo de J>n 111Y1d.dr ~i~l. qual
11ucr que ocp ela l\>r isso.. rmbon nocemo.s um ceno utitct pcndt
, 0 no dcscnvolY1men10 da P"'I'"' cb cnlllll. o to.n1cJo dos csiicos.
mlWlto. nlo t, de fotma alguma, tndcpi;,nd<lltr diU conchOcS con
, rrcu n.u qua1' o.orrc o dcscllY011mcmo. jl dcu:u condies que CSK
1on1cuJo dcptnde priman:unrn1c
AJ cond1(6d h1J16rk:u conucru enrm lnlufoua nnto sobre
o contedo concrc10 dr um t$15gio 1ndJYidu;tl do dcr.c:11Yolv1mrn10,
sohrc o curso 1ornl do procC$50 de dcmwolvimcmo pslq11 ico como um iodo. llxcmplificndo, podcmM cii:u Q rl u ~lo e o contcldo
,1 0 perodo de dcscnvolvimrmo que conuuucm, por $cu rnulYrmcn
m na varia social e de ir~halho. a prcparlo de uma pcuo: mo E.
" prrlo<lo dr rn.tlO c <> de uc1n.men10 rstlo hinorrnmcntc longe
de '" sempre os mcmo.s SuQ durato nt1 de Epoo rara Ep<l<'.a.
longando-"' 1 medida que"' C'Jfiglntias da ""'eddr fnrm c>1c pc
riodo crCKcr
A1m, embora' e11a11o.s do dcscmolvimcnto ai:nbm f(' dcs
1lubtcm ..o i....su do tempo <k uma cem forma., seu hmnn dr ida
de, todaru.. d'"!"ndcm dr laJ <Ofttctldo e C11C, ro< 1112 t z, f go'o'<I
nado pcl.$ cond~c h1<1611ras concra nu quau n <><nrrrndo o
dntfwolvummo da , nlJl2 Alaim. nJo E a idade da cnan1. cnqwnto
111 que dctcmuna o contedo de c:aJi10 do d<1<11'IOIYlmcr110: os pcpra ltmnri de idade de um es1gto. prlo ronu:mo. dcpcnJcm de
tu
"'"'
(6
66
dd
N()s casos comuns, a mudana do tipo pnndpal de auv1 e e
a translQo da crian d: um cot{gio d~ dcscnvolvtmcn_LO para ouuo
orrespondem a uma nccrisidoclc interior que csti surgindo. e ocorre
~m concxQo com 0 fino de niana esm cnften.tando a cducaSo com
nOV'>S rar.W corrcspondcmcs a suas poccndahdado cm mudan- e
a ulllll nova pcrccp!o.
2
Como ocorre a mudana da ".-idadc princip~l ,
Para responder a nn. ciuti<loo prcctSamos. cm p!''?"' lug:u. ~
mo prcliminot. clifcrcnd:u dois ronccitos, ubcr wvidsdc e lll<>.
l
'
"""
...-ida
J<
cume).
H& urno rdalo prucular enue atmdade e alo. O mouvo da
auvidode, sendo subs111ufdo, pode ~at p:ira o objeto (o alvo) d
alo. com o rnulcado de que a l(lo f uanJformada cm wna uvtda
1C .t
IWI<;
"'
10
'
"'
''""
1;,
71
3
Uma mwhn(a na w1Jadc pnnapal propottioiu a b1Sc ~ O<l
uu rnula"9' tt.l'lttnuodo o dcscmahimcnto cb psique da~
Quw dO ctru mucbnu>
lruculmen1e. aborduemo. 1.1 mudonps ocorrid.u no nr51cr pncol6gico du :w;~s
Para que um :aiO su111. t ~10 que acu obj<uwo (seu propllto d1mo) x11 pcttcbido cm im rcbio com o lllO(l1IO cb auJ1d1
de da qu1I de fu pane Este t um ponco cxucmo.mcnce 1t11porunrr.
Scruese da que o prop6sno de um mcamo 010 pode scc pccbido
d1f<1cn1ememe. d<pcndcndo de qual o momo que surge prUa
mente cm concxlo com de.. AJwn. o scntJclo cb <>5o wnbttn muicb
para O AIJCUQ
V.unos rcnw cxlarece1 tom um acmplQ
Admuam< que uma <11an1 csd ocupada. &undo rua li!Olo de
casa e rcsolvrodo um problma pos10 ncw l~IO ~claro que cb c>&i
coruco<nte do prop6<110 dcst :w;Jo - dctcobm a resptta rcqucnda
e atmf.la. E <UI l(lo se duil'= prIWMftlc para wo Mu '!'l
o pt0p6sito 1cconhtt1do, ISIO . qur scn11do tem csn 111(10 para a aDn
al Plta rcspondrr. prccsamol 9;1bcr de que auvodade da ttilllll a ao
fiu parte ou. o que a mama coua, qual o momo d a20.' Pode
""'que o mouwo qu1 SCJ pt<ndcr maceml1ua. w.,,. de sei nlo
abo11c1 o prOCMOI, e finalmente. qu~i. sc1a cr oportunidade de
b11ncu com os rolcgu Objeuv:unemc cm 1odns rstcs auc, o propsito permanece o memo: solucionar o p1oblem dado. Museu senti
do. para a criana, 1erf diferente 'ada ""' pon:tnm, suu as. cm
li mcsmu, scr4o, duo. psi<oluglcamcn1e drrenm
IXpcndcndo de que 21m1JaJc a !lo fa& pane. a ato te.ti ouuo
~~ter ps1COl6g1co. Esta E uma lei bSsiea do dcscnol1mcr110 do proccs.10 da3 ae$.
Tomemos o C11<mplo scsu1n1c Um crian~a. na f.asc prt-cscolar.
mpondc ~ uma pergunta que lhe km.. e uma crima de pnmciro
ano responde t n\Oms questo que lhe prcscn1>1da pot seu profa
so1 Com uma rc1>0su de mcmo lOn&cGdo, 1odavia,c1ulo d1ftrro1cs
sero seus ducuCSO$ Onde cs14 a antiga na1ur:ll1dadc da fala da criana} /1 rtiJIOIU dad cm cl>JK um aio n5o-m<tmdo pela nc<CSS1.d1
de do prolaso< de que lhe lem tobrc sigo ou qUt: parulhcm ai~
rom cl Eh uxlu1 uma n0\'2 rc~IO e rcal1u outn :widxlc. a ele
aprender
72
e ela mcs-
A prolC!llOtl .~~
de tudo t s><rt" d1lCf q~ hi ub
'"olha pua.., 1anc d1~uc uma Oorm cs1 mrawla m &ra
11nclas O aluno prcroa (, ra como ioda a dusc possam V'Cr que
, 11 u, embora tlllltO a pr~.~JO pfOCSSOlll nto (u pcrguntal! 16 pua
,. uau de wiu flores~. ~usun que um aluno de primeiro .no
toubulu wiu CO<MCSl oda elunntc 1 aub E t cx:ararncntc
t>l'licou a "'u~ f!A<ol6'~sur& UIO 0 ducuno d <nin(a dunn1e
.... "nlo t J>lfl
ca'::n1c de fotm d1frrcn1c eh do d1s .wb f cs1ru1uno o puco
~ conm.. ..,1b;us corn os cole
, .,., cmp1c1Jdo no bnnq O. ou
~i
pu ctt.
ela cruna. isto t. tu& inrnrrcoiO doa {rOO.
O coo)>a:uncnto
m roncdo com sua amicl>dc Cm cacb
mco~ ela rul1dadc, ocorrc e to. a cnan~a E hmot~ pelo circulo de
rngoo de JC\I dcsc':1vime';.,,~. depende ela ccblO pnncipal e
""" >llldJdcs., O q ' po c<Ulll>C111Cxquc c<tl al ..l<b.dc Lt.m
1 wv.dad< pcinopal. que: Pf
aoc cnl110 como um t
....... un<ICOU
no etelllCCtmcDIO 1if.1>SC aqui p<tS:t
Esta afirmto
cc nhccimclltO. isio t. ele qual t o senoclo
mro1c de wna ~~: .:. ::m pan , cni>S. e nJo de seu conheci~ que um no Pan csphca.r emprqucr um cumplo.qUt: J
mcnto do litn6mc l)OClc conh""' mimo bem um fato h1St6n<O
- alhuro Uma pessoa(orma
1 " nifitato de alguma dn his16n
e compreender depocll"I 01 mesm! tempo. ic um scnudo diferente
u. mas cll data
e. 0 m JO''Cm que ainda nlo S>JU d ei<ol>,
pan uma pcs50 - um P~q~c dl cntnodo no campo ele b,.alh1.
ouuo pan o mesmo ,_ samfiui sua Y1d Seri que seu conheci
pronto para, se nccelliroo. h Jt6riu modificou~. ou foi aumcn1>
menco desse f\110, deu d~ 'mesmo oconer que seu conhcdmcnto
do? Abiolu1arncn1e nlo.
:rc pode mesmo 1cr t1qUido alguma
1
sei urn pou<o mcDOI e1.!"o. lcmbrouSC desse f110. que voltou JU
"' 1
,
cOlSl
- ""'a)on1ma
.- .- 11.a
' d sobre 0 ><ontwrncn10
cm.,, mente
mente, e ~u~ lui foi pr 1c~~d~ foi rn"Clado de fo1m maiscomp1c12.
e, por assim d1i~r, seu con 10 do ponio de vi" do conhcc1mcn<o
Ele tornousc d1fcrcnic. mas du lnaulo de seu temido para o 1nd1i
que 11C 1cm ddc. mas parut dft Um dcscroll> ,...1dadcnamcn1c sagduo: o fito tdqumu
~;.,.olvuncnro 1icol6'1<0 da cri~ olo
nwctll\11 e nJo.form~ doida do dcscnvolv1mcn10 ele ... 111udc prc
pode, por wo.dscr
do conicdo de suas rcli6CJ; dclm~lo
w:n1e cm f:u:c o mun e
uma uilhsc deStas rc~ e t1irudC'i'C romcpt p1~n1< com nckt de ouua fonna '~,.da ronsdcs. potq"" im~~ comprcc
tin<n d cnna.
rcn.':!t
'
''d
""
da
1
000
~cs e~ qre o.~vo da tlo Edado. enquanto uma tlo Edctemuna a pc o 'O. "" tomarmos um cnmpfo mu1ro s1mplC1 poc1
esclarecer ~t~ da kgu1nre maneira admar.unos que cu 1t~ba
bido o obieu.,, de decorar otl'10$ Minha alo conmurS, cnrlo. cm
uma uiva m=oroulo deles. Toda1a, como filiei i.uo? l!m um caso.
~ef=mplo. JC no momento t'U CStl\'fr tenl'lldo cm cw. cu talvc1
P
CICK\flos, cm ouins cond~Ocs cu rn:ormc1 l rcpeuJo dos
versos para mun mesmo Nos dou <UOs. 1 i1o fCd 1 mcmo
Jo
~ OS m~ de accuril.a. uco E, ~ opuaOcs de lllClllOfii><~
"'"'
''
c=.
duc:rcnttt
.1...,
7S
""
76
in
4
~ ton<luir , _ e nulo, abordaremos 2 d1nAm1u araJ do de
ttmolvtmento da vida pilquica de uma crimp e, uma vct ma. mu
nurcmos ccnu proposief apr=nadas 1ntcriormcnre
Comearemos portflllu um quadro cbs mud111u. romo um l(>do. que eatactcnwn o dcscn,..,l.,mcnto psquiro da cruna dcniro
dos lunncs de um cs&io.
O primeiro pomo, que e 1:unbm o m>JS ge~, a srr dcsc:lelldo
t que as muda~ obscrv.d.u nos proc~ da vida psfquica da crill\1.
dcnuo dos hm11cs de cada csdg10. no ocorrem indepcndentcmcntc
um do outro, cld es1ao lig:idos entre $1. Hm ournu palavras. els A~o
19
78
pc1gun11do o que mw ha., p11111e1 muumnodo, elas, cm gcl'll, responcb;am "Nd1 Isso f tudo"
lu anu mw velhas componavam-w: de forma diferente. EW
nJo apmu OUi;am mcnns"m, como t:amMm tenuvam dccori-12.
Isto IC <Sptcwva, ls Ytes, pelo fa10 de m"'1cm scw lib1os enquanto ouviam a mcnngem, ou repemcm-ru patt .J1 mC11nas duran1c o
tlllj<(O pata o qu.utcl-gcncnl Se tent1'2nlOI (alu com du coquamo
c:suvam cormwlo com m<naicm. -..dWn a abca e w: JPttSSa
"211\ /io mnsnllW ~. - c m n p l nlo 1C lmutsnm a ''fmr
tnn pamf'. mu tentavam ~lcrnbnr o que htv1.m csqumdo. ~Ap::i.
renho algo mw que ducr aoni " E1dcntcmcmc, du estavam f.a.
tendo algo 1ntcnwnc:ntc. ouvam tcntlfklo cnconuar algo que. por
sJsunu ruJo. CrJ nnno cm 1:1u m<m&u. A ~ interior
wnbfm au.. dinpda pua um 1"'o pccc" naK CatcX tcc0<d.v 0
contedo cb mcn~
lc:s eram Ot f'atoo tnKWS. O cq>cnmcnto proprwncntc dllo conJl.lua cm tcntu CJCol~r um ai-o espcaal na consu~ncu cbs m.anu.
1 e rceo<dar, propooclo auafoClas Clpc<WJ pua ~udas toapua
de IC'(OfcW alJ\'lmmtc. e daado.lhcs ~6cs AJplcmcnwa.,
csumulmdo-u Ulll a uma ruor~ >Olunw.a..
Pan que 1:ucf11 de rccordat wrgux AJb1cm-.mcmc pato cruno, vcnficou-sc Jer nccmino que a auvidadc que mclufa a 1um objcova corrcspondcotc adqum11e um lllOIJ'"> apu de tnrum1ur f CIW'l
~ o Jenudo da rccorda(k No apenmcnto dcscmo. mo IOe obado
passandoK de um rnouvo que COl\SISU cm domuw o aspcao Clltc
"' de um papel f'ltl um que tonnnia cm clommu seu comcdo.
Um i!rnpls pedido feno l criana pua que cf "nrassc: rccordu"
nao mudou nada ncue aspto d 1cu comportam<nto.
Neste caso, ob1ervamo.1 a 11tnc1e da rccorda.4o como uma .o
du=tc o desenvolvimento da auvid:adc ldica. nw els podcna. l duo.
ter tomado forma cm alguma outni uivjdadc da m:ana.
O ltimo pomo qu rcgimarcmoJ cm cona5o com as dCJCobcr
t u de OOS$a pcsquis rcfcrcse i co11vcnQo da recordao cnqunto 210
volun ririo con&ecntc pana uma opcraio con&eicncc
OCJCob11mos que o processo de uaruform:it5o de um ato mcn121
dl!k1! p.ra a ctiansa. i a rccordailo. cm uma opera.lo. nlo comcs
1111cd1aumenrc, e que ele, algumu vetes, s6 JC completa com rnnsito para a cduC11Qo cscolu.
Como K deve crplicar iml
Uma sSo. ao JC convcncr cm uma operao. rcduzic, por assim
du<r, na posi-lo que ela ocupa na estrutura genil d aov1dade. nus
111 nJo sicrufict que da x1a simplificada Ao 1orru1-x uma oper.io.
da Dl do ttuJo dos p1occuos <OlllCl<Ol<I. mas mtm os rra.os ltCf:lll
""
SI
1cdo dOJ nOY:U a<;n que nele .1< dc.1<n'Olvcni requerem mciO! mui
' dm:rso. de rca!1dlo Elci ramWm se formam, de bto. com grnt
de t.1p1dc2 ("num 16 pulo. como se d1i anu<dc); parncularmcnte,
as opcnOQ m<n1ais Ull<riorcs fofmatnK muito deprCSS2, nc5sa fpoa. n1
cria~
NOTAS
1 Uma dlHn:to Ktndhan'e b (coll fXtl My.ut.Khc-T-(l9l6) Ao 1d<HfI. odna..
Jnuodu11mm m<1UJ urn t:tnlQ d1ftttn1r r pcu IJJo ttn:IHtlJ.MOS 11.mblm ccrmoa
diertnlct
1 /!. 1u1c d1 Cfla(lo e dt cdut11(5D nSu CClft!'JIC. C'lll -fllll, no t'1Ubtltcimcn10 dC'
vma combi11il~ao apt(JpniJi; tlc illtJUVO!i ..c:umprttruvci1" e- "1cal:mcntc cOc11
1cl e. aQ nu:uuo un1po. em
com~ em boa hon, 11uibull ml101 'iJGJ'"''
du ao 1tfu.l1Hlo bem~uctdtido d.1. athidadc, 1lc fo1m.t 1 &MfAU"-1 uma u1rw{.k>
p:in u.m 11po m;;a., eln-JdCl dtit mou"1t 1ti1!t que RtMn.im vida do lndl~duo?
j fgoonJnOl aqui u qururi rda.uru ao b<&Me incc11or rrurt :u opcra(Oc mcn
1an e~ ,t\cgoru.,. dt 'nlf1tn1.la (Mo t. "ru(M;adl e contt0t)cotK1pondcn
tct du. A comp~itbdc dc:ur: rroLltn'-' ttqut1 contidcnJo npcc~
oL \'Cf" IOpkw. U.~t Cap-ac.u..<1 "nd ulc111 ln Urhottrc l4ptl lnqlruu ptdJtolo111 l~t. "" l
,,1;t,
A Psicologia Experimental e o
Desenvolvimento Infancil
AR l.urui
At h pouco 1empo os pcjqumdum do detell\'Oluneoto hu
nuno achnam que o n1udo cmplnco dl\ rnaoa era quase totalmcn
ce 1mposslvel A mma era uma cn11ura ro1hd dem2U cm scw pn
nlelt<)S anos de ida, para que K pudtSK rl1ur cxpcnmcn1os com
cl,.. de 1~ ~rma que '6 K poJc11a 1YIJ1ar teu detenYOl1mcnco, n
mdhor das lup61esn, por meio da obtc~Ao. mancendo di~ios ou
>ltt0 scmclha.n1c
Todavia, nos lumos anos, hou.~ uma mudana de otiwdc d
1e 1cspdro. N~o apcnu foo prOYJdo que se podem reahlll cx:pcrimcn
1os ps1col6gi<os com cuanu. mas 1amWm que e'u unudc E a 601ca
rnanellll de te ch<gt1 a uma comprccnslo mau profunda do perfil m~
:unplo do dd<nYOlv1mc1110 111an11I; ou 1111da u1udar, cm seus aspcc
1os nolutivos, u onics daqudn furmu cxucmamcrne 1mponan1cs
de comporr.uncnto que anacm teu 1uge 110 1d uho c,.d1rado.
O rrabalho de Kllhler, Upmann, Boacn e ourro. sobre as pumc1
ras mnicst;ics de comportamento onrehcenrc na ma.nt. de Jacruch
e su ~ob sobre IU fo1m>.J pHm111v.u de pctc<J>(So n crunp. de
Kau. Kucnbcra. Elr2.1bcrc e \\'c11l. sobfe a abiua(So 1u..,ru1. de Ach.
!Uttu1 e Bxhcr, iobtc formJ(Jo de (l)ll(Cllot; de e Bllhler. sobre
.u t<ipoS12.1 de srupo d2.1 tfllll2.1 pequenas. ( , linlmen<c."' rmpoc
u.ma arudos de P12ae t<>brc u peru.unemo pmruuYO o <CWI2. e
C de Kun IJ:wrn sobre o componAmcmo infantil cm um amb1cnre
namnl, 1odOJ 11.-crun uma pa.nK1p~Jo tmponaotc m promolo do
nrudo crpcumcnuf d.. Clllll(2.I 0 retrOJptttO de \'olkn 00 '}9 lO
~r"" de P,ocolog1& &pcnmcntal aprc.cntou uma lura .-z impas-
so, das adultos, e que, durante os prunciros meses de vida, uma criana
no percebe: furmu diHinru, e por isso E inupn de acomodar. de
qualquer form que seja, JCU componamcnto a elas
Na =dado, um certo nCimero de CHUd0$ cuidadon e objchva
mrn1 o:ccutados mOS1rou que uma aiana pun u pnmciw Km
ms de .ida cm um wtdo difuso rnur o sono e a vigtlia. Esse csudo
primiw, scmisonolcnro. e o rotai isolamcnro da tn:lO;\ cm rcl;ato
10 mlUldo que a Ccl'(J slo Wlda mw cugerados pelo fato de que os
m:cprorcs n<tt<Si!IOS pan perceber o mundo o:terior nlo comeam
a opcnr at bem mais wde ~r exemplo. uma CCWI1 nlo comea
fow KU olhar cm ob1e1os brilhantes 11E idade de trs ><manas.
os olhos comeam a scguu um ob1eto que Km~ por YOlta da qUatU
ou quinu Kmana. e um 1110V1mcn10 a1no dos olhos e a procun de
um objeto qur drup>1cceu nSo sc re,'<lam atE os trs ou quauo m<
~ (Blonsky). A condu<Jo E qur, a1E 0$ ub ou qu.uo macs. a CIWI
a uma cspic de go mental e nSo percebe o mundo o:tcrior sob
qualquer forma d1s11nt1 De fato. cm naruren ca6tica e embaada
de percepo in&nul 21nd1 se prolonga por muitos mC1CS. Parece, jul
gando a panir de algumas dc:scobc:nu cxperment<US, que a primeira
coisa a penetrar o mamo que separa a crian do mundo cx1ruor silo
a cor e manchas coloridas drscontlnuas Em uma sErie de engenhosos
experimentos, Katz momou que uma crin de tth a seis anos pode
ainda ignorar compleiamcnic as formas e ter prcferencia acentuada
pelas coces. Em seus experimentos. Koti deu a algumas crianas um
certo nmero de formas (crculos. tr:lngulos, esquadros) de dtferen
tcs cores, e ped iu-lhe! que li.! emporelh:wcm. Dr form2 bastante no
cvcl, quase nunca as crianas cmpnrelharam formas, mas sim cores.
Apa1encemen1e, es1a rcsposca a cor Em2ls elementar e mis conuoli
vel para a criana cio que uma rcsposrn fo1rna. Em seus ttncs das
manchas de rinia. Rorschnch 1 descobriu que tanto as crianas como
os primitivos viam principalmenie as comblncs de tonalidades de
cores nas manchas e que apenas 1ujci1os com cuattcriuao mental
mais diferenciada viam nelas uma cStru1ura.
Todas estas consideraes indicam que pcl'tep!lo das cores e
das manchas coloridas E um processo mars primitiYo ou elementar e
>.merior do que a percepo de cstruturu, e que hA um per'lodo na
vid2 da criana no qual rudo o que ela pcrc<bc do mundo a seu redor
coruisre cm manchas de luz e cor untnjadu sem qualquer padrto ou
cstTUrura panicular. mcdrda que o cempo puu. porfm, a cri1LI2
<OmCll a perceber vultos e formu, e ena C'2paudadc 1om1sc uma
das mais imponaotcs. condr<ct para o organmno. a adaptaso sem
a qcnl iCI2 unpossf"l'I qualquer proarmo uhrnor
0 0000
tlUfUI>
o
o
,_ ele
e
o
hpra I
88
ODOQO
B
0 0
o
Do a
a
a o o
DO ao
o
1(
o
o
Fi&W" l
"""
'
""""""paro
89
o
o
a
o
o
o
-o.
"';:i.
'""
90
91
e
o
O
B
o
o
o
o
"'"""'
D C D DO
o
D
o e
Fi..... 7
0 00 0 0
Q o
D
vai da
9S
mm
dcs cullurais pat'I >ntar e. uma \'CZ aws, d~ob~ll p!OY2> cf1euc:s
do tremendo.e Cll(epcional csfo~ que CU> c;nuunnha prccua rucr
antc:s de~ aipu de o.ccuc'll, Bcil e >.utom:mamcntc, opcrsi;Oes nu
m&lc1IS que not p1Ccccm cto simples e W:cis.
O descnvolvimcnco d;i csaiD
I"'
UIOW;C>
99
.'
F1iwat
"'
'
101
NOTAS
Aprendizage1n e Desenvolvimento
Intelectual na Idade Escolar
'
IOJ
<'P;
104
1pr<nd1ugtm - no dtt1uso d~ qual a rn np adqune toda uma no"' Jn dt form:u dt compomuncnto - ton1idtr:a-1<" co1nC1d<nt< com
o dtscn\'Ol11nc11to l~o 1111ph.a urna t<On dualma do ~luncn
to Um duo <XClllpln const1tu1 1 1<0na de KDffh.. segundo 1 qu11
o dt5<nvolY1mtnto mtn1al da cmna u1at1<r1UK por do11 proi!OS
que tmbou cona" do de n11urcu d1frrcn1< e cond1c1on.,,.._,.. ttopnnmcn1< l'\x um lodo a a l'IWUB\.k que depende cLcctaftXru<
do dncn...,l'tmcn10 do mtemt nct>OJO, e por ouuo a 1prcnd1ugcm
qu<, segundo Koffb. f, cm 11 mnma, o prCICeS!O de dncnYOlimenco.
A nooid..k dtsu t<0n P<>J raunm--c m uk pomos Antes
dr 1udo. rumo d1urm1'4. coonli.1111-.1~ hd J ..., pontos de vuu 11t11ormtntc cons1dtudt>t <ootnd11611ao. 01 dois pontu> d S11 n1o se
<li.lutm mu1uamcn1<, m11 tm muno cm <omum lm squndo lupr. consodtrasc quc"lo da 1n1rrdtpenJl-nui. qur1 d1in. a ccsc scr;undo a qu.J o dncmol'tmcn10 r produ10 Ji lntl'T.l{.W de d<Jlf ptocossos lncluncnrais CeOO qut O<arircr dtlll lnl<f:l\10 nlo IJ>U<<t tom ducu n11 pubhca.n dc Kof'lli. cm que penas se u1u1nuun ~cks e<m oobK no1foci2 <k uma u1M'ltlo entre can
dou processos, mas ta> obkrv1cs tugctcm qur o protcsso de matur:alo prepara e pow1b1li1a um dcmminatlo procJOO de aprendiu.ccm, cnqu11110 o processo de aprcnd1uam crumub. por :w.1m dtur. o procJO de mitura.lo e fl-lo an~lll 11 ccno llr1U
Po1 lumo, o mwro :asJ>tu novo - e 11mbcm o mais unl'Ortante dcsia ic<ui - corulS!c numa unp/QfJo do papel d11 aprcndi~m no dcscn..,,mncnro da WU>rl Este upct10 r>pttu.I d.,.., sei
examinado tom m<tu 1tcn~~o llcmcte-nos dima.mcn1< a um velho
probltma pedaggico, hoje menos aiuo l, chamado 1ritd1oonalmcn1e
o probltma da disciplln focmal Como <e sabe o tonccl10 de disciplina formal, que cnconin a W cxprusJo mau dara no s111cnu de
Hc1but, hgasc 1df11 de que o da mai111 c1111nad1 tem um imponSnciaconueta no dtmwolvlmcruo mtntol ~crn) da cnano. e 'luc
:as diversas m11fou diferem no YJlor que rcpr<Kniam para t.11< de
5<nYOIYimmro gcr.J
Se 5< acc11a cue pon10 de ma, a cscol1 1or de cn5111u ma1ri25
tals como as llngu:u clbi1<u, 1 hm6ria 1n11p. as matcm:hitu. pelo
fi10 de que <0ntm uma d1sc1pl1n de grand< YJlor pua o dncnvolimcn10 m<ntll a;:r.J. e wo prnund1ndo do seu valor 1cal Como li<'
nbc, a concef1<10 d d1mplina formal prO\'OCOU uma oricnrafa mu110 conservado< na priiut ttlun11.- Jun>.mcntc como 1cailo con1u
CSU conccpio surgiu O<c&Undo Jrupo dt l<OflU que ciam1rnmoo.
:u quw pmtndcm d...~, .i 1prcnd1u.ccm o SC\I s1gn1fiado ..u16nomo. cm vc tlc coru1drrJlo SJmplnmtntc como um mcoo para o
106
O'
Thomdr op6a.1e csu <OD<eplo baseando- ic nu 10Gmc12S pcsqUlAI que dcmoruuam que eb l iosusrcnw:I Sublinhou 1 d<pen
dl:n.ra du d111ttAS lomus ck atmdadc: ~1to do muen.al csptti
ICO IObtt o qual 1e datmolw: atm<bdc O de1emoluncnt0 ck wm
f;aculdl<k p:amculu ~= origim um mi.lop dacmolom<0to
clu ouuu Um <lWIK m:us profundo dcmonrua - afirma - que
C2pcuhn<2o du upacoda.dc:s E m2ior do que porcce l primem vis11. Por cumplo, se cnuc unu c.ntem de 1nd.1Vldu"' se ncolhcr dei
cspcc1:almemc Mbt1s cm rcconhccer erros onogrificot ou na u2lia
(lo de um co1np~1mento, nxs dei nio dcmonnnm snilop p<!Jo
par.a 1n!1&1 corrrr.vnente o peso de um obicto. Umpoueo a \'tlocidade e prcrnJo ao lC fuer toma.s do ttompanhad:as por um1 \'tlocidade e uma prccoslo :anilop.s. qw.ndo lC tma de xbu OI conuinos
de dcmmond lltroc de ..xb<llos
ln nrudos dcmorutram que o iordttto nJo E prcasamcme
rtUruJo de dc1mn1nado neimao ck upacKbdn gcttiJ - ~
atenlo, mcm6m. JUltO etc. - ma.s sim a JOma de mu11u u~
da dcrcntn. nJ utm du qu:us an ruu -.:lida, indc:pcnckme
du outru Ponuuo. ada unu tem ck ser dacmolvodl 1ndcpcndcntcmcn1c, mcd11n1c um curclcio a.dcqu.tdo. A wc do docmtc cooUs!c cm dacmool..,r alo unu l1ruo apx>dade ck pensar. m.. mut
1u npuidadcs pin1culms de pms;u cm e&ml>OJ dikrcn1cs. n5o cm
rcoru nossa npacida.de semi de ptatu ucnJa, nw cm dnctM.1"'r dtfcrcnrn 11culdadn de <'On<.cncru a uenlo tobrc dtf'trcmcs
macErnu.
rarm
n(6n de
109
"""
110
te
111
mo
112
"
'-'"
llS
"
''
NOTA
<Kna.cilnci25
oohUflCtlro potrom)
116
"
117
Os Princpio P icolgico d a
Brincadeira Pr-escolar
1
No 11lk10 do pctlodo p1E ncolu do d.-cnYOllmrnto de uma
man:a 1ornmHc ""'dentes vfoot 11po1 de duucptnua cnirc sua ti
vid..dc - qur 11fbu11n1c1omplnca ncne ci1g10 d11 dcscrwolllll<ntO
- e o pt0$50 de n11il'1lo de suu neccu1cbdc1 vluu. A 1~u;fto
de iuu ncccu1d1dcs v1u11 E, na realidade, ainda diferente tios resul
udos de sua 11mdadc: 111vidadc dr uma CI lana nlo dclcrnuna e.
essencialmente, nilo 1>0de dc1crmlnar a mlsfao de iuas neccnlda
dcs de alimento. ralor m. fu11 aclv1dade t porrnnro trtrcrliad por
uma lllllpla gama de aks que mi1fnc1n nccmidadc1 que n~o se rc
!acionam com JCU muhado obJctiYl'I Em ouiru rialavras, muitos 11
!>CM de 11Jvidade1 nnse pcrl0tfo do dcsenvolvlmen10 posrucm seu1 mo
ti'l'OS (aquilo que es1imul1 a atividade) cm >i mc1mos, por :wirn di
zn. Quando. por c~cmplo, uma 111an~1 b11c com uma vara ou cont
u6i com blocos, ~duo que da nlo age assim porque csa arividadc
IC\-a a um cmo raulmlo que u11Jfu a algurn.1 de suu ncccuidade1:
o que mou.-. a agir nesse uso apArenrcmen1c E o contedo do proc:nso rc:al da ou.idade dada
Que upo de ~uvrdadc E cuactcrt udo por uma c11rurura w que
o momo csti no pr6pno l'roceHo1 lia nada m i l f que a 11iidadc
comumcn1c chamada "brinudc1ra"
Ns 11 cnconir.unos 1uv1dad ld1ru tm ccnos anamu cupc
OO<C'S. nus o bonqucdo 1nfanul. mnmo cm um~ 1Jade prccO<c nSO
0
119
'
nJ..,.,
120
"""
121
2
Corno 1t dissemos. o brrnqucdo f cractcciudo pelo farn de 1CU
alvo residir no pr6prro processo e n1o DO rcsul~do d~ alo. Pr:o uma
croan2 que mA brrncando.com cubos de madcora, por nemplo. o ai
vo da brinodclr. nlo coruine cm consuuir um11 cnnmrra, mlS cm
faur. 1510 ~. no contedo da pr6pria aio. lno f ..,,J,ddro no pe
ms no ciuo du brrn<-adciras do pc1iodo prfC1C0l21. nw tambfm no
de qualquc JOCo cm etnL A f6anub g<ral d2 mouv;roio dot !OI"'
E "compcw. ni o ..,na:t"
Pt>t - llOI iocos dot tult05, quando nt6ru.. mau do qw
1 1 unplcs pamupaJo. tornasc o momo intcrlOf. o ioco dciu de sct
bnocackll'I.
EKa. todvi. e uma onctcriuio muito geral do bnoqucclo,
pois este twlui e a maneira de brincar de uma criaol cm 1d1tle pcf
123
mi
=:m
ao
"'
'"''lll\"'
tos, .~u<r diitr das rulmcnr< csfr<pT.lJll pd< do brao "com 1c~I ; cm seguida laam um llff'anldo < dtpoll 11ccl0n2nm "ncan O J><S<lUllador 1nmf<11u na btioc2dcar1 < ixrgun1ou "\'ocl gos1111:am qu< '" lh<s dr<~ tlcool d< Yttebdcl" A proposta (oi rrbid
com <nau,,ismo. J>01S t muuo nuis intcr<SDll mu 'kool de YCrda
de cio que um ilcool 1m111nino. ''\\xb conwuxm -tn21ldo enquanto cu ""' burat o lkool dlSK o paquwdoc. -.....incm pnmcuo
drpoas - h podtrlo <fr<pt com o ilcool de >trda&" Esu ruin
tlo. 1odn1a, <ta con111 u rccru do bonqucdo < l'ot auqoncamcntc
r<t<lU<b ixlas cn1nu claro que muuo mau uracnc< UJaJ lkool
de wnldc, mas ele nlo pocl< ser esfregado no brao aps vxinalo
lsro 1hc11 J a5Q, e um ~svao da ao rui, quI conmrc cm csfr
g., o Ucool na ixlc <nt primeiro lugar e, cm sc1u1d1 fucr o gm
nhmo Nunca se n o rnnaririo - usim sendo, t mdhor ficu com
o tkool 1magan4rao. tnt1o. a pr6pna a2o nw' lnmramencc dt acor
do com suua~Ao rcil
Fm um to&o. as condf\Ocs J aio podem acr modilicod podcsc unr ppd. cm ve de laocllo; um J)<dacanho dr m.de1r1 oui um
samplcl putanho. cm vet de tgulh2; um liquido 1m,1n110, cm -.:r
de ilcool, mu o <onrcGdo e scq!nc11 da aAo dCY<m obrag11o11~
rncnac. corresponder t 111ul(5o rui
O contedo do procr:<!O da brirtC2<ki~ apr<nado ixla anJh.c
p<kolglca. aquilo que chamamos >io. Edlm a Mi.lo tr.al inca c<W\\ que uu da
real AtAm scodo. ela n)o t nunca coquaduJ1
arb1tru1:uncn1c eb nlo t (11nrlsca. O que 1 dmmp de uma slo
que nSO connmu uma bnn<2dcttll apenas sw moun:IQ. L e. a alo
IGJ1u f p.aco!oglClllltnte 1ndcJ)<ndcn1e de J01 rnuh><lo objcu'' por
que 1u1 moun5o n2o reside nesse resuhadu.
P~scmos 11ora ~o exame das operaes ld"' Srai ..1ve 7 1 opc
n2o, mo E. o prpno modo da alo. que nlo corresponde .i rca lida
de e <JUe, por SIG. di ao brinquedo seu t1mlnscco cari1er fanchcico>
Eh proY2, rodava>. que operao ldica t um~m muuo rui e o~o
podcna SCf de OUlfl ornu. porque O> prprlOI obtetO. dos bt1DqUe
dOJ Jo rcaa Uma cn~ft\ll nJo pode agir "mulmcncc" com uma v.trs
Fam 1qu1 uma ob$Crnlo que indica danmentc quilo rcI t a
rcahdodc das OJXBOcs de uma cri2na brincando Qumdo acuJ P"'
nlo esr5o prcscn1cs. da pode usar um ob~ro de porcelana. que pode
qucbnr-sc cm um )OIO Considcranos ot movimentos du cn2nas
Stt1 que cb lcv.a cm cocwdcn:lo a fu&U.didc do objeto? cbro que
trm, e atf mesmo com um cerro exagero. ~ que ainda a111m
podcrt kOCllcut que cnl11('2 qocbtt o objcco. - t claro que .,...
n1o nroomn ut que pomo seu .-lo de alo 1dap<ousc "" wtd1
ckuo ob)Cto. V11 ck rct;re. o modo ck ato. isto t, 1 o~ sempre
wl
126
ri<' ponde cxawncncc ..., ob1<10 'mo qual a man\ e\11 branon
J,, ~uma cadira csc1 d.-.cmpcnhando o papel de uma mor0<1<lcca
.-n1 um ,ogo. os movimentos d; cmna connpon.km cstmamcnae
prcuru propuedadcs da uclcars e de form 1l1unu b da motO<I
:cu. A Optr"'il" do bunqucdo. 1S1'JJl como a ~5o. t .... m cmau
<Mftle rui. porquic OI obiccos com ot quus cb counpondc llo. eles
me!"" rnn Por """' """'"" t"gol l<CJ'X<cm uma cena habihcia<k
J..,ucu \k ~ e ptiJJo mo<ora
(, otrd.de que C-1 ruliUC05 tlcmmtot 'l>llridOS do )OIO
1d;1uonam-sc uns tom os ouucn de ODD2 muuo ungulu As opcre\CS divergem. por u~am d1ica. dulo. No t 1>011 de prCMlOr adma
u11o o V<'Lho 'dtg10 que d11 que \'OC nunn ili longe mon1ado cm
um> ...r As opcr.es li1Jl(aa 1llo in:odcquad"" paro a~ln 011en1ada
por um "" ruul1Jdo Vil<~ n2o pode 11 longe, t verdade, mas. no
hunqucdo. ao, na<l"'" nlo pcncguc um obJCI"" po11 su> moo
.l\JQ eHi n p1p111 lu e nio cm 5<\I cnuhd'1
Anam, 00. ek~no;unos n.,.aimntt um rcsuhdt1 bas1ame par>
dul nSo cmonuamos qua1"<1ucr dc:mcn1os 1mpr0\"ne11 e {andsri"" n ncru111r> do bnnquedo no qual Mune fantasia O que 1eflc
1c rc:olmenac conS< atriu Ja cn;1n que bnnca? Em p11mc110 lupr
.1imaacm1lc uma nra rol que requer OJX~d ' " " mem caccu
1...lu com da_ Em ,..,undo lugar. o ~onccdo de qualquer ao que
runo,> c-srep ttp1oJ...undo no btanquedo. e rrproJur1ndo com 11un
lt J'(Jmtumc>. rdl-sc cm w cullSciroa&. fuu.lme111c, h11 1m
i.m do obac10 da ..,.1o. mas o.ln hl rutda ele bnLU<aco ncb. a cnan>
1m>g1na o <&valo de form mu110 :tdc,qu..da !\>rumo, nu pn:m1m.s
1Kol6g1<a du iogo nfn hA rlmcncm fanrtitrcc l li um alo re:ol.
um1 tlfl<!l'l<,10 real e una~cns rc111 de ob1c1os l<ll<. mu 1 mll'Ia. 2pn11
Jc tudo, age com a ..,. Omo Ir f'oS)C um taVllle>. r 1<10 indica qur
hi llO imagin&no nn 1010 corno um iodo. que e~ 1i1ualo 1m1g111d
n lm outras pl.ivru. nuutura da 2uv1dadc ltldita ~ 121 que on>1un2 o iu1111mcn10 de um w1u~io 16cliu anuganim
prccno xcncuar 1uc "(lo. no bunqucdo. nlo pr<l'\-tm da <1
ru>lo 1ma1anuu mas. pelo cc>ncrino. EcS! que o:ucc d! d1scrcpin
cu cnue uixra5o e .l\JO, assam, nlo a 1mag1n11i.o que demm1
na a 1\MI. mas do as conJ1\00 dJi alo que 1orn.1m nc.n"1u a ama
gana1~0 e dlo ongcrn da
CAimo surge cnclo uma <llu~lo imagtn1m nu bnncadru:u> Co""' t que um nra sc convene cm um <1nlo p.aa mm.;1 que bnn<U Ouunguimu> m Joi< aspccms rh mvidadc
1 H.i ~Jo quuutlf' como um Plf"C'L<D dm~1Jo um ob~rno
tnonbccido cm c..ndfO com U1D moct>V dcfinrll\O; ate t O
lt'f>CCIO d 11111d.Jc rorcriorrncorc UJ<>< rA<JO tom "unid
1?7
c1.,.,
1211
que agora cmrua opm1lo o bloco de made111 nlo pen pode scr
um <2nlo. mu podr art mctmo ser um pudha dr uv-.tlot
/\ rclalo pir11rul11 rnuc o sen11do e o <1gmfi.ado do bnnqucJo
mo t porunin, Jd m~=mc n;u cond11es do""'' <11 wrac
oo longo do iogo. PretUmot ucscrntar wnbfm que rtl.'(lo do
srnt1do do bunqucdo r do significado rnl das condi<Oc obimvou do
1ogo nlo pcrmnecc unuu'1:1 durante os mo-1mcmos do p1occ<\O do
brmqurJo. m;u t d1nlnuco e m6vcl hto f sobmudo 1ml1tado pelos
fa1os rel:monados com o fcn6mrno. que obscmmi por veres. de a
crian sr driur "111ebaur pelo 1010". O frn6mcnu cxprr<11< da JC
guimc m2ncira No comeo de um jogo, podcmi pa121 de rcpcmc
mnd1dc da criana r da aau f..cilmentc da snuilO de jogo, <N
nndo. por exemplo. a linha p101b1d1, que 1nd1u a pmlO cm que ela
~ Quando. po1tm. o ,ogo 1 comcc;ou hl alsum 1empo e a aJo
cm conalo tom u tond~Oc> do ob1r11\v do b11nqurdo 11 1C icpr1iu
mwa> >Tn. podrltl<ll obscl\'21 um fcn6mcno prrul111
O ioco fo1 1ntcrromp1do. m;u ena~ amd1 a11 sob o domlruo
do 11C"t11ido d" brsnqucdo; o 1Cnclo que 'ur11u dunnir
obocu
te<cu o 11cn1foudo d tiniu, por lSMm di.t.cr, r po1 um momcmo a
ma~ e< 1m.u t6 por um momcn10) como llC" 11\'C~ f'!(rd1do o na
nrfic.ado real, 1'Ctdadci10 da linh1, tomo"' cs11 nlo r~ unu "mplrs
hnha d1antr J 11. mu um olmi<ulo real Ncsir <UO. d1rem0t que
a ui2n\a "fo1 aurbatada". que ela.., cn\Vl..,u uniu no 1"1 que <O
mcc;ou pr1dcr o fC1UO da rr1hdade Mu 11.s<> nlo t ..,idade Uma
wn nlO &nunca comu uma pessoa sob o domfnio de um alur1
n2Jo Por da, a linha nlo se 1ransform1 nunro na m~rm de um
b2rrc11a O coomcno drK1110 dr1>endr da rclolo en11~ o sc:ntidu do
bnnqurJo r o 11gniliuJu das cond~Oc> obiwvu rca11 que 'e aheram
um J><IUro du11n1c um longo iotio; o scmido do brinquedo ob1<u1c
.ru 1) rcI >1gmrKado. por wrm diicr (mu nlo a 1m1acm).
Um scsundo fen6mcno cuxicrluico da d1nim1ro da rclalo en
uc scn11d<1 e "tn1findo no b11nqucdo to uso dr um ob1c10 pano a
obtrnso de mclhoc cfmo. por c~cmplo. um> boneca. pmc do Jll
dun etc Com<1 hrm Phcmoo. uma cnan1 prcfcrc bunnr com uma
boneca vclba. que da enu.u ck li><m1 mu m1e11a, llW) pr6.inu, do
q~ com uma 00\';l Ela r~1u o objcio mm 1111udr ludo ljUC
cb 1rm dun1e dei- ~ ccno modo. nu .. uudr nJo esti "mplamt111< tru.aht JA n.i pr6r11a ,uruc:1ncu d2 cruno.1 mu f. protcuoob
pc>< d>. po< ...,,m .l11tr. e hpda p.>r U$0luc;lo
obic10< do JotO.
..,. bnnquctlos. F.m t mnbtm o procc:sM> dt "um o m1luno" drla
ou dr "nplnra la( Cmi boneca um umo do 1arJ1m qur f agon
J'O''O;ldo com pt't1go>1 mu1e1101<>S e auuntn qu ptudurrm 1oJa uma
o''
"'
129
vn1 ck scnac;oo do "csplonJOJ", uma catrop abmdonada , con\'tnoda ni bnncadcota m hct6oca om&<"m ck um bdic0$0 curo de
guett> l cxplor1d> e usom po1 J1an1<
3
NOl bnnqucdoi do pcrfodo plt no: obr. u opct.li(Oe e ~oet di
Jlo. dltm, scmptc fnJS e 90Clll), e ndu a "''"< womda a
1<al><bck humma O bnnqucdo (<omo d111e Gorki) t 1e1Jmcncc "o
<li~
'"
130
Cll<Olltl1.
li oma m1e1al do brtnqurdo. no pcrloJo pt<Nobr da ulnua. t a dos jogos qur Ji hJvlamos rom1drr1do, cnmo por c:xc:mplo.
o brinquedo de uma u11n1 valgando um tavalo 1tr pu li c:-o1a<1c
ri11ita bsica, a ro1sa que ma11 d111ma no55a a1r111ao neso~ bri11u1dc1
r1.1 t a cainncia de uma ltuaao imaginirla Q111I t '" !tLuo~o
1rnagtnSna1
Esta suuaio. como 1.l 1mot, no~ um fa101 fomponcnr. ornciol
do b11nqucdo mas, pelo cuntt.1110. um momcmi> muh.uuc O fuor
tomponcntc a rrprodu\lo da alo ou, tom<> 1l 101 thllmada :algu
m.u ,,,10, o pa[XI ldtcu O Ppt'I ldKo f a 11lu \C'Mo rcproduZ1d1
pcb mana. Ela rrprcscma u Jlilpcl ele um C1llc11.,, por ncmpll). sc1 jogos sllo mesmo chornatlo1 "de tca11111ho" (ou l"ll'" de cnrcdo),
nos quais o papd que a crlon1 se otribui ocup" 11 luR1t principI No
PJK'I que dc.scmpcnha nu brmquedo. a wun <111me tma funlo
IOClal scncnl1Zada "" .tduho. munas '"""um fon~Qu pmfi1onI
o >.d.ador - um llocn<m com uma ftSSOUra. um mtd1<0 - que tW
cuha ou TXllU.. um C>kW do ClCfttuo - que dJ l)IJcn ni Jucrr.t.
e uo;m por dnrc
Unu apucnccn<f\lo 1 Ne csquons dom IOC"l.Jc bi<lios.no.
qu.us apucccm pcuoru~ru de hHOS de hist6n.u Uma crm~1 cfu.
IJ2
por exemplo, .\txe ~um c11neiro. \'OCt, uma rapou" e asSLm succssivamcnrc, e fn de c1>n11 que nmc uma snu.lo d11 tipo da :uca de
Not. 'll>ebv12. n '""lide, "btincv de bicho" nlo ~ cuclo A qucs
1lo f que 12nto na hist6na Jc Ju como nu b11nodciru. os lln1ma1~
ligumn como po.su11loru J.u funes e pcopnt<bdn huminas cm
geral. ne10:as hin6ri.u e nt<'" )OSOS aprn:as o NJ(no ton<rcco eh ~lo
f a.Iterado. bem como pC6p11a a5lo e :as rcl~Oa tk que ela pamapa,
cnquanro o mundo tucundame pcnnanccc pr.Wuncl:uncnrc humano
r tcalina
Em iogos sub1euYOt ou dr enredo. a criana que b11nca ambut-K
uma unlo soci2l, humrna, a qual ela dt"J<mpcnha cm su:as aes
Urm cnana b1111<1 de "'' motonna ou profetOU de escola ma1cmal nc., coruttu1nJ, u~ .. ruato aptopnada e o cnmlo do JOCo
i:.te f O corncdo nbj<ttVO nJ'rn50 do joso que dircu.mmtc nos cha
ma a 1rcokl. nus an um )Of:O sub1nn.o h! t&mbtm. -~
" um outr0 dcmcnro 'IUUIUU"O. Esu t a 1qu <h ~Jo latente cm
qualquer ppcl do cntcdo Qu.&ndo um manv .1J1unic um papel an
um1 bnncadc1ra, pol oemplo, o de procuora da C11Cob m21crn:al, ela
se tonJui de .lrordo <0111 "' rcgf115 de ao latrntet a ~ funlo so
c1al; cb org2niu o Otnpunamcmo d:as uian1ai Ame manda-as fa.
zc1 1uu KS"" e anun por d1amc
A unidade do rrrl do rntt<lo e d 1ec11do10110 expressa a uru
J..Jc do conrcdo fo,," r ..w1al Jo brinque.lo na fase prfcscolar, sob<c qual ji &lei prncrud ao l"go deste n1g1n
li un1d.dc. 1od111. nM> pcnnilllCCC a me.ma modn-S< durante o dcscmol"men1n da auv1dadc ldKa da rnana Os Jogos cls1cos que d~o ink10 h hn11,dciro.11nfan111 do per lodo prt-cscolar so
1011us de c11rcdo wm um Jlpcl exptcsso. uma 1i1ua(do imaginria c-t
plkirn e urno rrgu ln1e111r. li lei tio clcscm'Olvirncmo do brinquedo.
tt>mu ind1C2do pcl.u. tlr-.ubcna> cxpcrioncnrnlt dr Elkonin, dii que
o b11nqucdo 1mbtrn c"1lu1 1lc uma sirulo 1n1u~I onde o papel e
11inlo imagtn~n 1111 cplkuos e a lejttl f l11rnir. pua
tu~lo cm que J reera 101na-.c cxplkua e tllUl\IO uruguliria e o
papel. latentes Em outr pabvns. p11nc1pal rnud1np que oconr
ou brinquedo dur.uuc S<U dc><nvolv1men10 #que OI JOg<K de enredo
c"m um snualo 1mKmiru slo uansformad<>1 cm 1<>gos com regas
no 1iu.1s a >nuilu ungon.ln e o paJK'I estio conudOJ cm forma
brcmc.
Jogos "com rc,r.u", rnmo "cteondc-eteonclc", dokrcm muico de
r '"
rramnho", on.lr ><biinca de mtd1<0. de caploradoc pow
ct< Elo uJo pvcum nur 1clm>nados uns com' outr0> por qualquc1 upo de W<<lu 1cnt11n, e p.ucccm u.>nllmlll dofercmcs lmha.s
no Jesttr\,,l.,mcn1< J.11>11nqucdo infuml :\a reo.J1Jildc. po16n. uma
= ,;.
'''"'
133
"*
ub
O.pau dt a WUI\ 1< c:scoockr. o p<tqulW!oc nJo "0<h1 une
dlltlmtft1c Ek p<r" de prop6&110. peno dJ. Cltlft\1 dulllltc wn ou doi>
n11nu1os, finsindo nlo 1<1 upu dt C11<0nuib AI a <n.tnunhl n1o <OfU<
JUC COftl<M< ~ tnlln&< a l<lf& e, qu:uc: un<dJu>m<nlt, (OlllqO a llTl;ar ''T...
cu Citou aqui .JI um rnana de SCIS 2llOS brinca dt oconck. .ondc de or
m11 complcc:imcntc d1c1r.1uc Pin. cb.. o auu 1mponantc l tuJt'U rtc l rc
1a O pesquisador ~ a 1df11 de dizer li duu w1111u (1 de ub not ( 1
uma outra de kll IJ\Ot de Idade) que se <Xood<JKm 1un1u N''lrll<nt<. ele
fin1N "'' unpu dt en<onnllu 1J!CO mi qutd1 (omn oudu u ..,,..
out.l das m ft("* <. d<p00. um tom tbado /\ tnlllt p<qucn ......
ttntutdo dctuur <nqOlllto a mau ...nu ...,.., unplonJo a de fuf. Jo. !\).
nm ou...W arlama0t1 'Sdfncio. ftque quocur hnalmcntc o mau ..,lha
1m1ou 1apu a bot1 da menor - a nfll2io pr<M>Cou mrdtdu muuo n~ro-.
w pan faztr com que 1 mall joYem olcrv.usc a reara
tx=
qu< tb -
IJS
1<1n FS
que c1> jl p1<pam Aaon cuac,.uc1 odd." El. .p:anha Uhai1uque <m
t0m0 4'oa ....,. e <olon chw ou ub. cm ub "'""la Galochb e
o p<l'!uisado< acnllm,. l ma.. c:;..172 olhiot Knanxntc r rm 1<~uld1 dtt.
"<i>lya acnlcac qulcu Nlo<0m>< l ma>'' Elacolou outr.u r..1tw VJp
opatc. ICOl1>< 1 mtta e<~ comer G1'1'I "Aeon YO<t po.k u e lucr
a 1<m" G1'0<hh1 "Anta. luo minha boca" V&I 11l patcd< e (11 ol1un1
m<l'Juncn100 corno,..,.,....,. lavando a boca, GiJ1., 1pon11 ~n llsum:u fl
clcuu- " Durma ah" G2Jo<hla. Vll)'ll e o pesquisador 1<nitmJ< G1'ya " P,,.
chcm ..... olho1 l\>nh1Jtl IUU mlot tob 1 ..~... Vll)'ll ron 111rqu1<11 G>l
yi "Vilyo, fiqlK qux1a nlo JC mca!' Vilya KS qutnl
Galyo '\'o<b dou ,, fizcwn ldll. L<-'llllctn-K e YUWIM< .. ""~
Oalochb e. dcpola d<l1.1, o pcsq1.usado1 ucm dr <OQU quc rulo calo,.ndo
.. gpnoo e abotoando OI nmws. ao...,.__ .. ' mn> Ctlri "lltbam
1CU d\l EJa (>O<, d1an1C de uJ um, um ahftdm de mtd<1ta rartc df' um
COGfUAIO de blocoo de ,.,.,,.N(lo. e comea ..,.., o rhS que e ur..J<> de
uhndm
dd', apbo ... Ela ... e U ele
.tr... N,,w. ~
affncal e ao dOUlbUJ. d1m1do " PlctJnhoo.. Ha um p>t> od um" Ela "'"'
quJndo acw olllOI R cru.um com "' do> paqud>do< clq. Ih
ofnL "Vtl)'l. DJo pn<> 1<mpo. llipodo- O paquuado< t ch11m.tdo c,.. .C....
11. G.Jyo du que 11n mie
t>u.dI e dclll o pol<ftt<>
....., cm
-e
"''
""'"'<lltt
"''
'"
f
ndcws rm
Ci2Jy1
\l a1r~CtC'
''""
- 1
J.l O
UIXO.,.
1DC111e com~
"'
'''i
e1nu.
e"' P""'"'"'
"'""''IQ.
J""
-*
-&O"
137
136
""bm
'"'
1)8
' ..,
'""''.lo
139
5
Pua <oncluor nouo f"Umc do brmqudo iu ( - da prc-acob.
1re.r11mot mmcionar "nJ ouuo npo dc jogo quc poJc acr <ham
do de " 1<>,.,. l1mlrrots~ u._, dc fato, situ:anMc no l1m11t doo bcin
qutd0t cl.l>llot d1 prto;ol C'Onsotuc:m um1 fotm 1l
d
tnn\IJo, qU<r pr. rrudadt nlo-16dica. p:an qual ti<> prrpa11m
dimamtnrr o <>mrnho. qurr pua os 1ogos do JIC'ttoJo t1<ol:u do dt
knwlY1mcnto pslqul(o J1 <n:an. Elrs do JOSos d1dJt1<0S no icn
rrdo mplo d p;ilnu iogos dt dnautit~Jo. por um lado, S
portS
dt tmproY&<lo. pot OUctO.
Os jogos gtnurnmnr d1d1ticos (Jogos rr:au nto curcluos prE
c1<ol1res) naJi mau sto qu um <uro nmero dt opcrllt1 11rcp;u-a
triu cnvolvrda.s no objetivo dv brinquedo. Por con~c11um1c, dcs s6
1e 1ornam 1X1sslvm pela 1irrmcira ,. , qu2ndo surgem, cm gtral, OJ
1oeus com ob/uvos So JOAOS que treinam o dcscn"olv1mcn10 d:u opc
r>il<t cogn111vas nttc>fuu na 1uvidadc escolas 1ub1tqUcnrc d1 crlan.
p mu nJo pcrmrrcm a pusagcm ditC'CI pan.,.. upo de at1V1dadc.
A rrtnd1u~m nJo aurcc. dt modo :algum d1tnamtntc d bunu
dc111 o Alfl<mcnto d~ tipo de WV>dack Edctrrm1nado pc>t rodo
o dt'kll..,jvuncnto ptlqu1<0 ntcrior d:a ctJ2D>. Sub.unu.tlmcorc. os
JOSOI d1cU11cos nJo S< cn<onu1m ..o longo d2 hnha
1pal tra\.id.
pdo docn..olv1mcnro cb P'quc d:a cnao:a. E.ln Jlo> dt aruwk <IJOJ
K>lo. mu uma ~smf1u10 rubsid.iU P2"' mo ru1lo, uma \ISOI
C>lo que, mbona muito 1mporwuc. . apcs:u de 1u1Jo, uplmn
tll, nlo con1111u1 a condrlo pnncipaJ do dc..,,nvolv1mtn10 pllqutCo
da ct&Ul<,a no perodo prfcscolas. Sua signilicalo $6 pode ~cr <xph
cada ciwninandosc uma quot1o cspcoal: o dcscnvolvuncmo du Opc
~oo 1mclct1u:w da crran.a na llSC' pt'cscolar, Ns nlo mcnton
mos np11lmcntc aqui OI esportes e os jogos, os quai1 j4 J>c'llrnm.
cm IUa forma dcienvolvida. ao pcrlodo cscol:u da 1nflm11
Alut de nosso probltma. o drscn\'Olvuncnto d"' J<>lt dram111
ndos, dot jogos '"'"n1ado1 e 1mprovindos. dos 1op de rluo e de
fant2'rl ~murro mau rmporunte Slo jogas que srgnalium o"~
mcnio d a midadc ldro cm ruu fonru.s pri'.cscolucs Ernbo1a pct
m>11cndo enquanto bnnqudo. eles so. 1od1via. c:ad1 \U man dmuldos J 1 wa moo~lo mttJtc. O proc<s50 da midade ap. tttc
pM<olociammcc l ~ tf>b cssu b:masdc bnnqurJo .,muh1nt1
mente <om o rnul<Jdo, o produux a~ rclJCIQnJ-tt ce>m elas co-
'""
'''
I'""'
mo <om o produto
""
"''I"
'''
140
l~l
NOTAS
1 V<1
SJ
.,..i.,Jof"lol'lo.t.......
0.,.-.- .. wpo.1P'f'"Jt8U1..
........ _
... ...
ftriw-.b
Km
" li '"'"
1
/\ 11111611 da ctull na cri'V' comea mui10 an1n d p11111c11a
""t crn que o p1ofmor coloca um lfpi> cm sua mllo e lhe mo11u co-
mo foi mu lcua>
O momenm em 4uc um criana comea e1e1evc1ICUJ pnmri
ros C'llctckictt e11<olarc1 cm <eu cadc:rno de ano11s6cs n~o f, na 1nhda
de. o prinmro migio do desenvolvimento d <$<.rol /\1 011a<n1 des
te procffiO remonum a muito ames. :ainda na p1Eh1n6m Jo desen
volv1mcn10 du ormu mp<11ora do componuncnto mfanul; pode
mos aiE momo d11rr que quando uma cna"'i cnua n1 CJ<ob cb
Jl 1Jquu111 um p1111m6nio de luhtbdadcs < dauenJ quc a habdot
ri a ipcmcl<r <1<1n'tl cm um 1cmpo rd1.u1mcn1c cuno
~ 1pcnu p11.....- pau prosai na t\11prcc.ndrn1e rapiJct com
que uma 111nc; aprrodc cn t:ruca auenwncn1e compl<U. quc
tem rrulham dr 1tlOS de cultuo poc cru dr si C.1111 C'\1Jcn1c quc
mo t6 pock aon1cce1 porqox duruuc 05 p11mc1r.. an.. de teu dcscn10h1men10. anirs de 211ng11 a idade cscolu, 1c11104j1! 1prtndc11
e w1m1lou um ccno nmero dc 1~c11icas que prepara o raminho p11
143
2
A melhor maneira de estudar essa pr~hist6a da cscrn e as vllllS 1cndtnau e 2tofcs cn'OIYidos nela consme cm dcscre..:r u. cscl
goos que ns obsc"'llllOS quondo uma ui:ltl( d~'Oh-c sua habilr
d2de para escrCYt:rc os &cores que habiltwn p:lSSll de um c:njg10
p119 ourro, $Up<llOr
Em comrast com um cerro nlmcro de outros funes psocolgi
cos, a cscrira pode ser definida como uma funo que ;e realiza. rui
1ur2lmon10. por mod iaao. A condio mais fundamento! cxlitida p..
...
145
146
3
A pl#-lusr6ria da c1<1111 J6 pode ser mudd. ni tn1.11(1. d< forma apcnmcntal, e para ranto csra h1b1l1dadc deve. pruncuamcntc.
surgir O 1uj<rt0 de-e ser uma mana que rnd nJo aprendeu a acrn-rr ()n.,, ser posra <m urna 111uaSo que lhe uiia a uultuto de
certAS opcr.aoo manuais ext<rnas semelhantes i opeDlo de escrever
p111 rcuam ou rel<mbnr um obiero l!m ui 11tualo. scrcmos capares de determinar se ele adqumu a hab1l1dade pan relacar pamr
de alcum cspcd1cntc que lhe foi dado como um "&no ou se JU rtb
Jo com me amda pcrmancce "1btolura" tilO #. sem mli>lo, e,
n<SI< e-. kri 1ncapu de dcxot>nr e u.r vu upro funcional
1uxil11t
No caso 1dcol, o ps1<6loco pode ter a ttpcnna de forar a crran? a '""'""'" SJgnos. <oluundo cm 2Jguma Jttualo diflcil. Se seus
cs&>ros slo mais modestos, pode dar l uiana atsuma m<Ll mais accs
<lTl a ela e obscmr os c1111ot SUC<tsl\'Ol pclol qua1J ela passa a assi
m1br a t&ruu da tf<rtrt
Em noi5lOS crpt11mmros prtl1minll<1>, KlUt/llO t'te acgundo N
mo No.10 mttodo <IA, na -rrdade, muno srmpln pcg1':llllOI uma
ena~ qu< nJo pbu nu~r e lhe d.iumOt a mcfa de rcltmbw um
ccno nCrmcro dc scnrcnv que lhe unham l1d1> ljlre<cntadas. Comumcntc. CMC nmclll ulrr&J>U''" a ap:irnlatlc mcctmca d criina p-.in
r<eordu. Um,,,. que 1 wana comrrccndra wr lnnpn de lembrar
o nmero de palavru dadu na tarcfa. n6s lhr c111rcglvamo1 um p<"dto Jc papel e lhe drdamn1 pau 1onur oou nu "c,. rn'tr" 11 palavras
por n6s aprc:scmadu ~ tlaro que na ma10111 dus casos. a criwa
,.. tomplctamcntc dCfnottncb com "'" JUSntlo Dlllanos olo JI
bcr cse:r..-cr. nlo ser upar de u#-lo Motrr1>'UllO> a c:b que os adultos acrn-cm coim quanJo tlNm ltmbmic dc algo e. cm 1eau1da,
ccplonndo a 1cndtn<1a nnur.I da cn~a pua a 1m11.ito puramcnrc
Clttcrna, sugeriam< 11uc tcn1u1e 111vcnt1r tlguma co1SJ < que tttrcvcssc aquilo quc lhe irl;unot dticr Ceralrnenrc nom c:xpcrimw10 C'Omra.,. depois dwo e n6s aprcscotlvam01 l <11n vtrw (quatro ou
crnco) ~ncs ck seis ou 0110 1enrcno;u ompln. <unu e nJo.rcbaooadu
umas com 11 ourw
Assim. n6o mnmoJS Jrmoo l uwir; um CStrau~ma com cup
tkntn 1olrirucca l\,IO nuu am1h1ttucb e ul>scmmoo as# q~ pon
to cb cu capu de man1pul1 lo e cm que atcrulo o pcd>O de p.aptl,
rica-
147
o l;p,. r "' nb1xc>< qur fa11 no ppd 1lc11av.im Jc '<'r scmplrJ ol>1c
101 qur 1n1rrt<1av.im, bnnqucdos. por "'"" J11cr. c 1ornov;rn "'
um 1n11rumrnto. um meio pau ungir :tlgum tim mordar um""
numm dr 1Jto;u qur lhe r....m prurnm!.u Coo. tulm<>f qur t>nc
modu Jr nudo o1 um~o e proJumu R.... urrcndo .1 tn
rl&lla\lo que :u <11.on(., t~m nn uruw. ckmoolhc um
p
u tct u'*<lo. que lht cu molur cm J<:\11 petlot ntcmm. m,. cup
t<lNIUll 1n1crmi tt>fhc dtt<onhch c t\IUnM l<to nol r<tmJUu
ob1<Mt rm <U forma mn pun. como um 11&1.n\ adap1"'" npon1anramtntc .o. um d1tf>0'111v. como 11>1tndc tu furma dr unou
nu11<nro e wmll 2prcndc J u~lo pm donunu um 110\'0 ob1c111,1
Presumimo ter upnc de obsc':lf 1odo1 '" "'iitM du rd
\O cn1rc a cria~ e'<' <hspo\iu'O, o quI ainda cu t<unh1> pgr
ela dnJc e6p11 1m11mva mcd.ruc:a. f'IHJllltntc umna du m.,.,.
mcnruo ti mlo tlu duhu qu.ando CSUn'C, lt u domuuu 1111eh~cntc
,.,.. ""''
J""""'
Jrjl.J 1ttn1(l
D.andu . tt1Jn2 1pcn""' '" upcctos cxtcrnt"' 11.A thn1ci "J "'"' tra
balhad . fiumos cm conJ ...c:1 de ob<i:n-u IOtb un1' Jttoc de rrqurOl.l ln\rll{<kS < dr><obcrt:u cllaJ por cl. dentro 1la Jllp11 no
qur upmmrn g.,Julmcntc prcodcr uw nrc """"on11 N
mcnro cuhunl
fu,..,. IOICfl\lO fot~cr um:a nlh~ pmot.ljt<> Ju JC><"l\\)'
"mm10 ,!J nr11u dc.Jc -w. uttgcns e. dcnm.1 olc um <Ullo p<tioJo.
l 1nn.,,.., ct. uuo,a d~ .o.s lo>fmu p1im1unt c nic
"'"de <omportmm10 rt "<omplcus form 'uhuta,. b.ommc
""" con nos.<0 rnulndos. lenwnnM dCS<lr\'Cr u>mo trun\u 1lr
d1frrcn1cs idd<> mpondrr2m Jqucla compleu
r ll\Jr os t>
1J~1u> do dcscnvlYOmcnu,1 Ja escrn2 na nbn\a dnclr """ 111i111>.
"'"'f""IUI
ri
4
lc form. 1uJ1 urrrccndemc. no inftoo cn, '"'"mui um pru
blc1n. ~uc podcn 1cr rq>rc-cnrado um 1om1Jrmrl ub.1Audu ( ''"'
tlt~mm qur as crian\.U Jt qu.uro. cinco anm rr.1m coc;ilmcncr '"'-"
pun dr <Omprccnder
onnrua_ 1...u.,. I"'' unu .o
m dculh11b. dctcubomos quc csu dcxobcn ' n<Jo2 n rc..
ll><k, rcllcti um car..1c1111< mwm c<scn<o.tl r l>bk-. dc-.oc l"'I""
dc od.d u11nu dr llh, qu21ro e unco >DO$ de id..lc ( unpon<"I
liu1 uma hnha J,, >loa Jrlinuon <St>S Jcmatc;l\a d<" odde de
pcndcnt dc unu i:ma dr c..ndl(n d1nln111u rct.c1onaJ.u tum o n;.
"""'
148
,,,..,
O"'"
;1
""r"
149
'I
"
ue
"'
ISO
fio"'"'
ISI
'"'
r-.
&pmlnm 9tll/. ltN< III. >lm. JCJS , , _ (zrupo Ul1trmnl1At10 cl<J ,.,
dun d rli/JJl.ul
lhe,,,..,,.-pu
pu.,...,.
E11ts r-11IJ1'-UH "~u nH>l1Ndos na figura J. 1odo a qur 1p;a1r no l.tilo J1.
rtno (A) foi (tl10 ttitt llc iu M'll1cnu sccc1n Apracrua.d&J, 46 m.al 11udt.
J>l 1r1mt>1 (ruu tc..n1 qur t"lr pll~.-!: qur t.lc: co~oo 1 ano,1r" u "n
1<111" do ldo nqurnlo (n., I 7)
,_ttM
Fipn l - 1 IU
CMtt-t.u no ciu 2.. Hi u. . Ir.a ) (.u wn.t.
4 O...ia"""' r Juu r<G11 1 l:mo "-< .cnod< 6 O uno,.,.
152
trttt
J#tlln
ISJ
,.,r' pau uma 11mplcs b11nude11a e que nlo mantlm qualquer rela
uniuJo rocr~>t
O muhado f mos1rnlo na figur.a 4 Nlo obsrancc a exccpuonalid.dc de sua form2. UK aplome no E fundamc111almcnrc d1crcn
1c dos que Ji foram aprexncadt>t ~ umbtm 1ncluunco, casull e IS10cudo de forma puramcntc rxtcrna com a urca de cttr<Wf< [ tam
154
l.
(j
hflllCJ
1 o~ lll!Kli, 1~11\
r11h1n '1111nlJo l
f1\l(I
noite
n111 I<
fKUfil '
1u ~ ''"""'
5
&ri que o M<Krn'tr~. nctlC atio. 1ud1 m.1~2 lcmbru
mcn.ugcm "&nrficama J.1 scnccn\ d11:ad1? F.m quuc todol os O
sos. podemos reponde< que nlo, e n1c E o t~o orurcrbtao tlcsrc
n1lg10 de prC!<llU A cxm d <lll~ n:lo dcscmpcnh :und uma
Uni.o mncm6111ca, como se 1urn2rl 6bY10"' t1<2.m1n11moo ... "Kn
1cn11s'' ern;u pcl <111111\l op& o d112<lo. Na m:uor p1nc das >'tlC>.
""
fU)CllO,. peqll<O>
157
(/)
t \ao J U...u;:aw.craJ'C"'N-lC'UMhbo
4 O ltU 41 t t 1rnitlt 1 JIN'hJ. \ OI me uh ttl..u
f-;&ur)
~
<>mnait.,M4-.
(signo alWlur)
X
1
(FC'P\.14
N"ttVd1J1>
(llWnl p11n1i1in.J
6
Ji dia'.uumos msufimncc cm.bihdadc dda ille de c1<r11a niodifctencrada, auxiliar da mcm6ci2. Tendo d.ado. com ela, o p11mt110
~ n1 ro1a d cuh11t2, e ccndo ligiido. pela pnmeira vcz., o ob1c10
rdtmbrado com litum signo, a crima deve dar agon o iegundo p.IS
160
'""
gtn1{atlo
I"'"""'
Aurm, o
le n. ma. que'"'""" <um um grr<o nod1frrcncndu pur.untnre tm11ar"'' Jtmpln :1<omp.lnh1Uncn10 d:u p
lnru aprncnrad.u dcr<>rt de lfum 1rmJ"" fo1 runformdo cm ua1
pr alO que 1n.i.. .,., que UJK'rfr<i.almrmc nubclr<rra->< um. co
nnlo cnrrc a pro.J~ gr1fa e a sugnrlo ptncnud A produo
C'llS(ll
7
O pnme1to ~ prtm d Jdo no ~nuda ih dercn<\IO da
pnmim'2 auYOdade gr liu 1m1u11u ta onda mun<> fpco pobtc Em
bor.a um mnv JlUf'2 w:r u('" Jc reflcrrr o rnmu dr um1 ..,ntrna
ainda nlo ur 1p1a a manu u , ..nrcGJ de um termo que lbt 01
2pr<SC1lli1tfo gnfiumcn1t Prn 1<imat ci1><r.u u I"' AllllO i - qiundo
sua anvtd;ulc 1rifKa c<>mc\ 1 rcflrur nJo aptRD o rarmo txtUDO du
p:iJa\f'I.< aprct<nl~U, ma< 11mbtm teu tn<eudo ht<I t . opc~
o momrnro cm ljUt urn
cntu lquutt SJanrfiudo S6 cnuo
euatrmoo 1nJubmtlm<nrr lUndo 1om capauJ..k de U'l'Kolo.
""
163
N vudad<. quando 1 :t11v1dade g1Wca im1lll11va e nlod1c1cnc1a<b adquire conirdo aprcu1YO p.13 primcin ver, oQo 1e 1n12.
de um cn0<me pano dado no Knudo do compom.mcn10 cul 111112l da
ciUnpl Momo 2qu1. llO\'llllcnic, nlo bun apenas revdas tnftnJo.
Nossa 1ar<a de,.., Kr aYCt1iuar quatJ fatorc:J do rupomhcu pc la mu
~par> um "gno dC$C1111vo e s1Rn1icau"1> e momar que slc> m<ios
de dcsrobm os (1101cs 1me1nos que dc1erm1n:un o pt0tt$$0 de UJY<n
~o de signos np1wj- na tlllU>fl
Corucqiicmcmcmc. i:attli do cxpcumcm~or. no1c caso. c:on1is1c tm ldtu cc!t2S cntr<ldu cm um cxpcumcoto e de:u:rmin.ar qu:a.I
dcbs p1odu11nns'(Jo p11mJna da Wc: d1fu1:t par o usosigruf~
.., dm signm.
Em nosse apcnmcntos hav" um fino fator que pockua mlluen
caro dcs.n-olvimen10 da eiema n ctnna: o eon1rdo do q u lhe:
era aprcnwlo VA1w1do cnc. podm<M pcrguntaM>Oa que mud:msas no contedo 2prt'lcm1do eram condies pu:a u>du211 uma tttn
silo pnmir1a para csc11u diferenciada, dcicnti.-.1
. Do~ fa1oro.primir10J podem 1..,.., 1 cu~na de um fase: niod1f<ccn<1ada de a111daclc griliu pua um odg10 de auicbde grific
dcccnciada Estts fatores s~o nllmeroo e form:.
Observamos que o nmero, ou a quantidade. fo1 u.lvcz o primei
ro. fator a dissoher ecc '11itcr incaprcui\'Q e puramente 1m1m l\'O da
a11v1dadc griCic:t, n~ qul 1d~i>.1 e noO.s difcrcoces forum expressas
por exatamente o mesmo upo de linhu e tablSCol. lnuodullndo o
f~tor nmero "? m21cn2l, pudc!"os prontomcrice produzir uma arl
v1<bdc grtl.fica d1crcnc1ada n1u rri~ de quuim. cin<o nos. lcv:uido
as~ usar s1g~O) pao relcur o nOmcro ddo. t po>ild que as origc1u
reais da cscruo -cnham ser enconuad:is no nccess1d1de de registra<
Q nmero ou a ~11a111 idde.
Tal'Ct a melhor co1>a a f'ucr seja rcp1odu111 um rcgimo 11ue mos
prCXelSO de difcrcn<IO da CSClll2, 1.t.J tomo ele CXOlrC l-Ob
i.nlu<nc,. do f1uor quan111fac.fr
llC D
Lena L.. qurno nos, cm sua pnmrnll tcotaUvA pant cscte\'Cr scn
U'.na.s. produ11u um rab$cQ nlo-dtfemKiado pata ad2 Kntcnll, com
c:tramrlsu~ tot.t.lmcruc idfnuc;as (vor rigun 2). ~ dro que. uma
vel c~in rab!l<os nlo K relacionando de forma alguma <Om id6:as.
nem ...quer produuam o cfetto da cscri11'. e condutmos que este: tipo
de produ\lo gtifia mcdn10 m.Us airap2lha que ajuda 1 memria.
Em segu1d;a. introduzimos o f'11or quanudaJe cm cecno n<i mero
de o-ix;rimcncoo p.ara dc1crmin;u como as condtts alm11d:1S afcu
111m o d~n~'Oh1men10 da 2uvtcbdc grifict. lmcdiaa.mcntc, pude
mos nocu o miCto da dcrcnciaJo
IM
DIOt
~J.
166
167
111r11
'"
nd
168
)- a
169
to Potquc.,. quis")
No lct<c de tt<O<dolo, tb lc:mbtou-tt
doo nl1m<t00 l J.
S.'1...r..,.,.1111 ar...i...tt >0n<imao._dat- &1c f
nbo comprido Qu....to o }loquuodot obk.- que cm cn o ornocna n
1. obi<I"' i'lo. nw duu IW... compndu Jl<> o moaco com nbo ,.,.,..
tonn-
prodo St
tU
--<'Otll
--
1 ~11.
''"
\\ \ \)
170
171
"""'"
Flpn7B
O pcrfodo ele cS<rna por 11mgcn1 aprcscnur plcnamcnoc dc1<:m'Ol1do qu1ndo cuana 111n&c a Idade dt crnro. 1<:1s 1nos. K ele
n1o tsl~ <112 e complrtorncm< dncn'1llidn n~l tpoa apenas por
que j5 w111cou cedcrlug.r t cj(nu alfa~du sionhlio qu ~ ulAn
aprende na escol> - lJ Vf7CS metmo 1n1ct
Nlu fosse este faror, ccrfamos mJ.u 11 r11d p~r csixru d.a pie
rognfu um lor<scenr dcscn>"Qlvimcnro. e f u<o. na vtrd.dc, qlK ~
mos cm coda pa11c cm que a Cfltu 11mb61K2 nSo ctt~ dncmolvacb
ou no Clllf(t; ~ pirnigrafia nortseeu enu os ""'"' primirivos (foram
fdcos muu .. n1ud<>i lnm..-ntcs sobre ela) O mllS nco dcscnoolvimcmo d; ptctogcia cn<ontrSC nas cro1no.a rcmJMbs. que do :undt pralbcuudu, e dtverbmos ruonhcctr, 11<m reservas, que t colooicb e rtquonr..b nnu piccogdfa um1 d:u r<altn6a Pll'llll'll
das C<J:UIS2S rcrardadu (Na figura 8. moAtamos alguns dcicnhos fci100 p urm au~ rctud.ad.I que JJo mwto unpra110fWl1cs cm sua
graa e n-Kl..te.)
172
17J
r:
/!ti i~.t\;.
NSo -
/j
ifl,:S~
'1
~ :l i 1
4
s: --7
.......
J
'
dwtra1
llUllO
'''
"""
(e-
1r...,..
174
Nmc poc110. um l1a1 bnlhan1c foi >ec<a poa quc pudbw.- filmu
O p<O<t>IO. < O pcoqu-iar dumou 2 >lcnio do SUJCllO pu1 O fiotu \'cjl
o......, pcqutno aol'" O"'"''' cmto. _ . , . . i d<tenhai um mllo e d<
tlIOU "Aqui mi o sol" (Plgun 11.h).
17$
t\o ttHt Jr rrc-01d.1\;..... tli1 no1nci)u 1udJJ ,,,,. fiaurtt qut' hJ .. 11 dc~o~ a.
Jo mJ.c~1rJt111cmcott' J" cl.1. 1tu~c.11tm M{Uilo quC' '""'' d11J..W ou Krir:m
kKntka ~ponliJX'Gl IJ men1n.1. 2; ... ivJ ~)O ban:o N 4 na .....g2nJu. ~l ,\
ca1Ja ptct.1. "'Aqui cuJ umJ tt.u 6) O c:khorru Ela pt~ cn1~0 o l.1pn.
t1Nnhou um t'Hf.ldJ, f dftst ":\qua C''t. utra ri1r.aJ.J" (f1,Ul.i 8 -j
9
lma&Jllernoo um CllJO cm que um criana opot de cSCrC\-cr por
picroinm:is dcv 1onur ~de 0J1um1 e que Jtt d1flcil (ou are
mC$1Jlo 1mposst\-cl) car1css1r por meio de uma figura. 0 que cb u?
E cluo que ou llU'>lo ~ cnc:onrnr m<IOI de contOrl\2J
o problema. a nlo JCt q.ic ela wmplcimcn1c se
tUCUW urclt IU du.\O orscs. muno 1emdhanres entre J1 de se demu do
ot..U<Ulo. Puf um bd<\, mar" 1n1rrufd1 ' kmbritJC de algoci.t'icil
dr 1er remudo pode. cm \'C? do obJCro .4 1nour o ob,cio B. que
se rcbciruu. dr .Jcum forma. com A Ou <1mpltunrt>1t anolar aJ.
guma moro :ubnrioa cm w cio 1>b)CtO qu< ocbs dif\.il 1cuaur
o. dou caminhos lt\-am da <><Ili p1C1otrihc a l <SCm S1mh6h
atcto
que o pn=.ro opera com me<mOI nm<> de rcpr<tcnn
0
lo pic1ogriK. cnquanro u ~nd.> U UJO de OUllOI npedacmo
qualitatl\'21D<lll< noYOS
Em ~mos <om manu mcn11lmnuc rcunbdu. o~,.,,.
mos fttqucmcmcntc o Jcscft\Ulv1mcn10 de ITICtOI uidir<rot cio pnmcuo
upa: a n<ol e a uu~lo ncnlu propocoonam amplu oponun1da
dn pua o segundo upo.
lmcmcmos que um1 cnana pequena ou uma mana 1t1ard
da se? upu de d<S<nhu b<m e lhe suarrunoo alguma figun que.
por q1nlqucr B7lo. ela ac.h d1flci1 de dcatnh11 Como pro<ed<ti n<"Re
'
aso>
1\11.
cxhorroo Mnlfldti.
1n
171>
cu n1o posso.
FB
:)
v,,_
Shutt N., 1<1c anos e meio. foi insuuld1 a <0<r""r scntcnrt que apre.
ICOUJDOS an1eriotmcntc "HS 1000 csud>J no du". Primcinmcnte desenhou
ums linlu honwnw ("o clu"). cm seguida desenhou ruidadosarncntc dua.s
cmdu e parou. O paquuador: "'Quvuas m... - l tcm de dcscnh:ul"' Ilia:
"Apeou duu Eu me lcmbttre1que hi 1000.
f;; claro que li.$ du:u cmelas aq4i er:i.m signo para uma quntidade grande. Tod2via, seria errado supor que uma criana t'-o pequena
seja capai de usar o expediente " parte pelo codo". Tivemos ocasio
de observar um cerco nOmt ro de crianas que escreveram a sentena
sobre :u 1000 estrel11S tom rantll.$ "cstrelll.$", isco f. ml\rcas; aps objetar duro.me virios minutos. tivemos finalmente de interromper cscc
procedimento, pois pareda que iria terminar mesmo com as mil cs
trelas. Um grau considcrivcl de dcscnvolvimemo intelecruaJ e de abscr>o E ncccssirio para que a tria~a seja capu de mraw todo um
grupo por uma ou duis c:11ractedscu. Uma criana <11pu de agtr assim ji esri no limace da tsmra simb61ica.
Vciarnos r.1p1darnente algumas crpcnfociu a tSK respcno. rcaJi.
udas com adultos Sohc1wno.s a um audn6no de adultos para que
rcpmcntane gr:tliamentc con1to.s concrctos ou thscntos; esses aduJ.
tos. invanavclmcnte. tctr.1w= um ambuto do rodo (po< ncmplo.
..csruprd<"t.. for rcprc:scniada pot on:lhas de burro: ..intd1gtnci1"', por
um2 tcst grande; '"medo"'. por olho. grandes ou cabelos em~ etc.).
179
.Jucnciiidos:
'
Q pcquclln \lasp C., 1un aldcio de SCIS snos de 1dadt. ~lo en >inda
capu de ncrMr m._, conhtt12 as leuas A 1.QuUldu lhe ~'"'' pan relembrar e nom ~lgumlU sem~ di10d._., ele fu:!o<nt< (cio que lhe ~ra
pcd'do 1lm KUS movmen1os. ele ~lou confiana uucgnl cm 1u capc1
de de ~uoctr e reltmbm .. scnicn.. dindu. Os resulta~ c>1lo DO> r<glsuos Kgunces:
I _ Un" ~t".i rem qU"UO Sujcico: Eu ser que ti rrm quJtll> p<rrw,
e ino (acr=) i "/" '
pcmu e vm nbo.
1 _ o /ao J, th1.monf
pn:ro
J - Ontem J oorrc
tb.,...,
Sujcir0< (~ I
4 - HJ muiru flYOlrS no
~'"'
j -
O bJl\O npor
ntl 111 w:11, ndn 110 2baoo
Eu
"u"
O bmo
mut1I El "l':
No crttO ,,.11n. 1) uud t.1i0f 1ubwtwu :u lctw A ( H <rn tuflt.t-o por lwu, do ncmo
:ilftbc10. A < l IN do T.).
0
181
180
O resultado !01 urm colum de is e at alte-J__
d
~""' que n unlwn ue
q otrdcom,_~ Kn1cnru dmacbs. Obvwn.-ntc, o sujeito nto
apund ena 11n a a m:cr nu coocdo, de caJ fonna que ao nruw
~-~drm,_d_~kt o que hav cscro, leu as lcu:u (1 e A)~ rdocioni.,.. e orma alguma com o 1cna.
1-r
Poder-se ob1cw- a criana.. obvi:unente. W>da n' uniu aprenchdo a funi;lo da..,,... e. psicologic21J1Cmc. u kuas crun totalmcn
1c ~aos rabtS<OS anteriores. Nilo tiniu ainda ultll\pa.sndo a &sc da uivicbdc grifa ptimlru. nJo-cliftrenciad>.
En obscorvato E vcrdadcm. mu no 1nva11da a lei que pmcn
dcrno1 dcmonmu Podcmoi aprcsenw dados rcvcbdorca de que CS
sa inabilidade cm usar leU2S, eSS2 &Ira do wmprccnsJo do mcnnismo uual da escrita al&M1iu pc~ist.lri por muno tempo. Pua csrudar as~s psico16gicas du habilidades de escrita au1om~dca, ma.is
do que essas prprias habilidades, selecionamos um modo de estudo
um tamo diferente; as crianas foram in.struidas a olo cscrcY<r cada
pbvna completamcnt< cm uma scmcn2- Os resultados dcnc teste
dcram-nM uma v~o mais profunda da atiwde d11 cri1111a em fotc
da CKri1a. Eis um exemplo:
Von)'* Z.. . _ '"""' um tlddo. escrevi bnn as kt,.. e ova clac0to
de puddpll de n.- apcrimcmo. Os rcsulodc>s, 1od1V11, """'nr:un um1
1.utudt muito 1inrul1r crn rd:ilo i su:a ac.rnL Eas o rc1aaio1-
2}4l -
G-
H
Fl.,....10
li
"u"
"v"
"u"
qu1110 cchon1nhos.
O rocolno eaL4 com fon1c,
"m"
claro que o menino s6 era apaz de se lembrar de poucas pai
vnaa csctiuu. com base no que ona escrito. A foana pel qual c!CrC\'Cu
ttl1 scntcn.., dcfcrcma (2, } e 4) levou-aos ao seauio1c 1cs1C'
Em uma scgund sessio, dcrooi ao menino seis scnrrou, eometndo com a prcposito "u". Todas useis. SC<ltenas foram il.llOUd.il!
com seu letras completamente id<nacu: "u" (-.:t figura U)
Estes dadOJ rC\'Clam que a IW>ilidadc para csacn:r oto M,no!ica
necessariamente que a cn~ comprttod o pro$SO de cscm1 Tal
crians pode, iOb ccnu condies. aprcsro= uma autude iu~~
mente difctmeiada cm IVe eh escrita e 1tll tomprcc:ruo de ruas~
missas bicu, 1 saber. a l>CttSSdadr de dl!tiocs cspn:tficu p:in rc
ginrar contcOdot diferentes.
183
...
diarammu: (oin apcr1tnc1a e, na pr1me1n scsslo. u!Oll um sincma
muito sunplcs. Man:ou cada Jcntrna com cruzes. ada ekmenio da
scn1ena com unu cruz. E11 o que produtiu:
Pnmc1nk1$Jo:
1 - Urm r.ia tem qu)ttO
pcrnu ~ um rabo.
l - Os nc11os JIO prrtos.
)-""""
4 -
-=
1 -te
Hi mullCd lobos ru
llot..u
, - Casa.
' - o- <a<.bo<-. -
Fipn li
Su1cho X X X
(V.at11
quiuo pcmu - mbo ).
xxx
xxx
(0-U xxx
(N<&"'" - do - p<rtml.
(H1 -
ontem - DOR<l
""'"' lobot
xxx
- (Do t tdlofrot
pcqucno).
iu
flomu).
um gruidc e - um
'"""
Su1<1tat
(Fu du.u m21n!.).
(Duunwasl.
tD<DJ llWnl)
( Eo llDOWO ...... pna/).
(Fu duu
,,,.rca ).
""'
mca.nismo.
Onnm ao IUJ<ltO um ((no nmcto dt lfllll'l'N con<rcus com
uma palnu cnuc du idcnurocando JmUio. A lisura 1) mosm
o .inmawuc ptOCC91 de gcnSo de um gno pan ickn1IKU um
tcnno abslfllO.
Fipnll
Ftpnl3
186
117
1<rt<ira ><SOloc
1J-
Hi '"'" colu11t
l -
o p4suio ad _ .
4-
A (um>p m i
IHldo pch <hvnonf
pcitt <lti nadtndo.
A mcruna qu<r
)- o
6-
'"'"
-M
"""'
(Dartilu )
"
"'
NOTAS
1 W~bk1. /nfcU1ic111pnJlu1i,rn
J.lrn14hr11.dlr11 1 11117
2 W Kohlct, obld
)_ E.ttt f AinJ.; OO'h n.tn111h1 de unu ttl.1\lt\ 1uu111c:111t r-w.1rtnJ 'm t csc-n11,
que"' lf'VI cn1 HHU wu 1<111i.k1, flodrtnc>t filJN qut ""'-"de unu 1;1lan1
com a tafl ~"'"'lf' urn cJ1A1r1 mJA1h.., 111tn1l1I~
4 \~r L~ \111:" o\u t'fttrl.rmnt ,( hJilt"' ''"" '" 4Urt1,,,.,, .. c-1-n v,,J,.r\li~ M.ul
tutlwt l'tl.1"'11 tl'tihktnol11lt"f'ltu~ .liiin m,111) ~t. <n Ac.~drrnu dt> f.don
loCornutof.1 1111. ~"' l lfl l't"6
1. ~ cWltll CltU~llflU l1rrric:1Ht.1.ITM'nlt l1Mlll41o6 ,.,""" ll\k ptrf'l'WftR1. ctUft(2 m-tflU no11 bM dr 1.1t1ll(.&\IU 1u11nJ11.1 1lr lcu1u tlJ1i< ln.l1ffff11iUJ.,.. A 'P'~
gul1.i
' tigfkW ljUt ntlt1 11p.1tt\flll ptuwwhnrn1t 1lc-.n11'4'nh.am Jt1tU' pipcl ctwn
o.a.l
159
1
Nu llhomu dEudas refatio tnuc eOll$C1tncia e o cEn:bro,
que nunca <14r<e ~ncc da li1era1un foloo6f"ota e psot016to. tornou-se
um t6poco de d11<uu.10 panicul:um.:ncc ui.o. Eb. tem 11do obie10 nlo
apcnu de pcsquiflJ indmduau, mas 1ambtm de 1mponances sunp6iios 1nmn2coonaii, aos quais 1lm comparido os mais dc1120dos rc
prcsrntan1cs da psicologi~. ncurologa e fisiologia'; cmoncntcs ncu
rofisiolog111as, morfologinas e cllnicos voluun a ele. pcrlodlumco1c
E11c rcoa&elmenco do problema dos mecanismos ccrebrll.is da conscifocia pode :.cr mibuldo a um grupo de fatores. llm pumciro lugar.
sua di$cusslo foo fonalccida pelos awnos not campos da ncurodrur
gia e da psocofarmacologla, que 1ornaram possl>'tl a rcllnlo de obSC"'2CS das lu1ua0n do sono e di visllia durante opcr;l\On no <E
rcbro e a inocrfc1lnc11 auw no componwicnto humino conJCicnoe
Em ><gundo lug:u, tcnOYalo do 1mcmsc pot et probkma tfO
10um1111Cncc rdacionada com o esmulo cbdo 1 om'<nig~So dos nl
"'" de vigfha pela dncobcna da fo~ 1c11culu do uonco t cre
bral e pclt sto do que Es-sld aumcom ou duruoun o csiado de
"Cita de um :animal Tambtm 1nllu1u o claenwlnmcnoo de 1ttn..u
de miaoclctrodos. pelas quau po1eOU1U ""'podem ><r ttSU1Dd01
pamr de arupoa d1tt1rtos de ncw6cuot. pelos quau E polll'f'tl estu
d11 como nrcs grupos de Da1r6nios (ou mesmo W1I lnico ncul6nio)
191
1~m J inforRUl(Jo que mtn cm coou10 com o anun;al e qu.ut
u scns~6n ou cmos6t> utif1<1;almcn1c C"OOldu que utsem du1an1e
sw ncimu~Jo
Todnu um &10t de cspttU.I unponJnc11 no rnubcle<1mcn10
d ditn1"5o du rcl"'lk> cnue o cttbro e a conx1t11< i detone do
C.10 d que. nlo obsunte o grandt int<rcssc por cs1c problcm ele
pcrmanc<e 1lo obscuro quanco Ullct. e rua toluJo amdi nlo se n
concro ao alcance do pesquisador.
A ratJo du dificuldds que t~m ai rasado tolulo desce problcmo decorre princpalmencc do modo 1e11co de mudo ela corucitnm. o que dcccrmino o rumo das principais tcntauvas de cncon
irar os "mccanbmt')s cerebrais". Seguindo as 1rad1cs cio filosofia odea
lim cl1iu, formulada por Ernst M:ach no comru dntc lculo. os
fisiologiu:u e neurologuru, ao dJCuur o problema du rclacs enuc
cErcbro e comc1focia. pc.rsmiam cm compreender coru<1~n<1a u>mo
uma qu;alid1de oubicu,.. primln.a. IDOpU de uma ~bdtVtdo ulccnor. que ~ capmmcnis ~e, e cm rclalo l q.W o ?.'unclo ex1criol f teeund.ltto. uma ttali<hde dcmocb .b conxtncta. fU.
que 1 capmtnc conxocote f a ral;mdc a1-lu12 e 1mcdma. f ncSitio que cu fundammcc mmlu dCIUIlo dcb cm minha prpru
cxpmlnm., adoundo um mtodo putamCJltc pc.tJOal ou ecu<fou1<0
de ttprncn1..,Jo. o qual pode ser ch2m2do de tohpmmo mrrodol6
sico". n<<C\'nl o cm1ncn1e fis1ologuu &:dcs, " f 16 por nuca e por
meio de minha opc11bicta que cu chego conhttet um mundo de
coisas e 1<oncttlmcncos. este mundo rx1enor cem a condolO de uma
rcaltdade dcriv:ida ou de segunda ordem." (&eles, 1966, pp, Jl)}16)
As posies ado11du por alguns autores lev:iram nos a enunclar a invulgar alrma4o: " Mesrno hoje, ainda tem' de uci111.r :u idEiu de
Pl11.1Ao, segundo :u qualt os facos conscientes do diferentes de tudo
o que ocorre no mundo exterior" (Kneale. 1962).
E.111 dcfini2o da consci~a como lealidade pnmlt111. d1mamcmc
percebida lcv.a o pcsquindor se ""'"''pua \\1 qucst~ fundamentsis que detcnmnarlo o Nmo de suas tcnuuns: o que cocrnponde,
2
Por que o tremendo a!oro dcscn\'Olv1do ptlos maiores cspteia
luw do umpo da neurologia e da fuaolog11. que produ11u uma mas
sa cJo 1nnclc de ~6cs, rr'fl'louJC cJo improduuoo no qU<: coa
ccmc 1 IOluJo daquck pcobl<ma funchmau:al?
O malott0 pode ttfWMDIC ar auibutdo a uma ap.-maJo
cqu1voada cfo problema 1c6tico sub1xco1c e a uma ma oricoalo
cb P<;ICIUU& bisia
. a co11K1~DCia realmente um CRado pnmino, tem qual1d1.k,
dado d1mamcmc a cada um de n&? . da um estado lll1lplcs e 1nd1
vu\'CI, dcsutuldo de codt hm6na, 20 longo da qual podcua &er gr
dualmcotc formada? Deve &era coruafoc1a. de &ro. entendida como
um ''cstodo anttnor" pnmlno, e i\IU ruus dC\"nn XI procuradas 00
antUIOr do organumo. nu profundcus da mente ou nu cstrururu
ocuronw do clrcbro>
Tudo o que sabcmoJ a panar do dcscnoolv1men10 da modem
cllncia rna1crlalisra e das propo110<s bisico.s da moderna fllosofia ma
icrialim. lcwnos a exprem.r gr11"1:1 d<vido.s a respeito e a ado1ar um
pon10 de vim diftrcmc, opo110.
/\ consc1encia nunca foi um "estado inccrior" prmfrao d ma1E
na viva; os procCUOI p,1ieol6g1cos surgem nlo no "inmior" ela cllula
vm. mas cm SU1I relaes com o meio circundante, n romdr11 entre
o 011mumo e o mundo atcnor, e ela assume u liormu de um rdloro
auw do mundo mcnot q"" can('lctu:t. rocb 110.rdadc mal do orp
oUmn. Amcdtcb QU<: a liorma ck v>da x corm nuis compltll:t., com
unu mudana no modo de cus~ncu e com o dcscmolY1mcnto de
uma mnnun mau complaa doe orpnismos. e<uJ l:>fmu de rnt<ra
to com o meio ou de rdlcao 1uvo mudam, codnia, ot rnot bicos
dcsx rdlo:o. bem como ruu form;u bisicu tais como foram mabclc
ct<bs oo procC#O da hin6rra 1oual dcw:m ~e procu111dot nlo no 1nce
rior do iUlcma ncl10if0, mu nu relaes concernentes arcaltd:ide, es
cabclccidu cm csd&"" WCCUl'IOI de dcscmolv1mcmo hu16mo.
194
196
3
Se a c-tbkl J>O"UJ unu semintica compll"ll uma CJltuNra
um 1istema, se 1 amnd1de c~tc, cm !CUS diferentes
cs1q10S, i rcaliuda por uma ..ricdadt de llJtemas func1on:w, que
1e modWcam ao longo de momcnios mttnl\'OS de nossa d consciente, mudando de x:ordo <om o ohd de "&llu. e m ckpcndtocm
dos prop61uos e ob1c1110S uncdu1os do homem. fica pcrfcnamcnte
daro por que iodas as tenum-u de cncomnr no tE1tbto alrum1 fo<mllto cspcdal ou algum arupo apccial de cflulas que co1Ut11llfram
o "rgo da ton<cilncia" 1~0. dcsd< o infcio, sem senudo. As 1enmiw.1 de encontrar nu profundcw do crebro um 6rg;1o a<=tador da consalne:11 ICflo tilu sem senudo quarllO lS ICotaUVU, roeu na hCMP lpoca.
de cn<oouar, na Rllndula ptncil, sede da alma, c.m apoio l malnua
h1p61e1e de OcsnnCJ A busc do "aparato meb12l de consc1~n<ia",
dcscm'Olvida ao longo dc"as linhas. pode.ria, na melhor d.. hlptc..,, lcv:u t0 rttoobttimcmo de ru1cmu no cEtcbro que do rcipond
\'CIJ pcb ..,111~ (corno fuel"llO ot pcsquiJ:adotcs cups 1nvtStJ1<0cs kYanm i cla<'Obcru de que a ~ micu1.or do uonco tttcbnl maoWllu o cscado ck alem. do c6na e. dcs:s:a form. cruvam coodacs
6umu p>n 11 c~lulu cortinis) 1chvia. ma pcsquJ.P oio concnbu1u
dr forma OC"nhuma I'" a soluio do problcm du esttulUl'!ll ccrc
b1 :w ~YCU pelo rdloo consc1cncc .U rc:ala.cbdc ou pelas fo<nua ....m....u e complexas eh 2uTidadc comcicntc
b~cb cm
198
200
coru.c1cn te.
um"'"'"'"
um
"a
4
Nenhuma lcsSa dos hcma!&ios cerebrais, poc maror e mau com
ptcto que se12 o ducurb10 das funila tnd ...duars que eb nwc, pode
ICVIU ~ pcrd do ntado de vtgi11a ou a um drsturb10 d pcrtonahJ><I<"
" perda de coruc1lncaa" s6 surge aps uma opcra~lo no rronco cercbral, dc rsJ forma que' impulsos que se enumrnhm ao c<ICl!. p~r
tindo d1 formato rcucubr do tronco cuebral. 1Jo bloqueado.. 1cn
do corno corucqOnc12 urm tCibia que<b do tQno con ...~ E.te fuo
lnou os poquinocn que pnmcinmcnte o da.. ncrun encarar 1
formt<lo 1euculu do UOO<o cerebral como o putO da vicllia (M.,
goun. 19)8), e alguns chccusm ao ponto de pcrular que o "sutcma
centrencdUrco" do tronco ccrcbrsl ~o ,-.,n!adcuo contrulador d1 .,da
humana corucientc (Penlicld, t9n. 1966)
O fato de a formallo rcucular do tronco cerdml com sua habilidade paro modular o tOrlO conical - regular o eirado de .i1ll11
nlo mals p~vcl de davida. Todavia, apare, pan o autor. como
um gn1ndc cuo, a dEia de que as lcse.s de tcrtU poru dos ll(tn"
ffrios cerebrais, embora nlo se rcflirun no oudo de vigtha do c6nc~.
nl o afetam de ti>rma alguma a conscinch1
Se aceilruinos 11 dcOnilio de cons.,.aenc1a eluda ocrn\11 e 'IC a
cncamrmos como umn fomi:i especialmente complcu de n1lvl
dadc cerebral pcm1itindo n Mlise da lnlumlllAo recebida. a
11 scleilo de seus elementos slanlOcruucs (1l1c1s). o
~ dns iraos mncmnicos. o controle 10bte a a11v1dadc d11111Wi
pana um obJCll'O e, finalmente, a avaluu;lo do rc>11ltad<lt de
avaha5o e
103
202
disso, o 'IUC t f>.1n1.uh11mcn1c 1mporuin1c, eles nu oolttn1 JCnlpre da mc111.> m.1nc1ra, mil> >lio pcnurb:ido de mudu mu110 e
JcllYO na""'"'' tcn:bnus cm snuaes d1crcn10
Euo "'umcn1<.; ll"-am a uma condu1Jo que f cm 1c11a mc<lo
d>. opm1a lqurb i;t11lmrnic ac~1a. pois d....,l'l!Ol supor quc 11nir
&rid.Mlr da 1onte1i'nua m pacicn1cs qut tenham >of11do 1randt1 k
Mia nrcb1111 ltahudi. is quw muitos 1u1Mc1 !oC rd'rmam, t um
knl>mno runmcn1r aparcnrc. e, na ,..,rdadt. grandes lcin d... hc
muftrtOll ctrcbrai<. cmbon nlo causando a perda da conK1lncia, t'\'0cam. 1odnaa. d11u1bio. wbslanciau (nus quc dcicm cm ca.101 d1
v<f'OI) da a11v1d2dc COIUClenrc. que exigem u1111 anilisc <>r11 c uma
quahlica1So priu m cada cuo
1:$11 propo>1:lo. qu surg< innria,'Clmcnic K ac c1wno1 o con
ccno dr cnnnura scm1n1i< d corucifncia. for1 a tt1e11to ,Jo moJo
iimphfoodo e pumncnrc quan1mui.-o de ctrudo ~ <om(~n<ia , que
11gmfio pcnu a 11mplcs afimuSo d2 prcna ou au.tn.u da con
ciincu (ou, na mdhor d.is hip61CSC$, 1&1tncu c<>N<ilDCu cbn
incomplct ou confuu). o su~uru1 pcli 1u.h mau cor1<m1 de dctun"Cr ex11amcn1c quau u mudanas que podem ser tnconrraas tu
csuurura da 111ida<lc corucicnie. quando oronem ln> <<N" cm
dl<ttO!CS tllU~fl I por mc10 d<Sle modo de rnuJu que nlo
se >JKnl1 cm mtrod<>J <ubjcti'-os da 2v.loa1o, mu requer 1nlluc
objctM., CllJUtural, da 1uvulade do paacme qu ndo podcn101 ubr<t
1nform1(S \'Ctdadcoramcnrc c1tnifficu sobrc n papel d11 vilria1 ,..,.
n ou iutcmu do cfrcbro na arividade consuente tio humcm
Os modtrnos ponios de vma sobre a cmutun da arivrdQtlc como os dtlCmooh1dos por paquuadorcs indJYJduau (Bcrnmrn, 19H.
19"7; Anokhin, 193), l.conucv, 19)9: Miller. Galanrerc Ptoboam, 1%0)
c que uualmtntc, com o dtlCn"olvimcnro do <$tudo dot mtc1n"-' de
2utoajus11mcn10. '~ 11<c11os vinualmcn1< por rodos
enoram
ouvodaclc co1UC1tn1e humna como consutulda por numcr<OS com
poncnrcs irnponnc<1 larrs incluem a rcplo o procnumc:nio (
cod1101Jo) d lnforma(10. com scl~o de 1<us clcmcn1~ m211 m
ponamn. c 1 rncnJo, na mcm&u. eh apcnincia IUllm ob11cb , cnun
culo d1 1..ica ou focmula~ de ums 1mcfl\IO. com r~f"'.lo
dos corrcspondemn mou.w de ouvidadc, tc~lo de um p.tdrlo (ou
modrlo) da alo 1equc11d2. e p<odulo do p<ograma 1propnado (pb
no) pm comrolu a iclclo das aes nca:sdlw; e. fin21mcnic. a tom
~Jo dos ,.,.1h1dos da I5o com a mrro2o 011gmal (o l.<t\\cn.
Soll-~'trr de Bcnumn ou, segundo a cxprcss:io dt Anoklun. 1 mob1
hzarSo do aparar o llpror de alo) com conclo do. cnM comcudos
10dos CS5CS componcnrcs da atividade consc1tnic. modelados cm dti
uu dr oqucmu .ugcridoa po1 difcrrnrcs pcsquiudorn. s:io rcaliu
5
F~-amc>t. ~ rniso dos f.u0< dupon""'" qU< se rclac~
nam com u .tmu form dr d1rb1os da auvidMlc da cona1~nc11
As lcln du rcu corucan pnmn:u (p<oiclo) - ou. como du
slo gcralmcntc chamadu, 4tt'IS tntrfnscos - nJo pc11u1bam nem .u
formu om1ilm1 de procrnamcn10 de informats. prog111ma~
e orlcn11Do das acs peooau, nem o cuno sdcuvamcntc O<ltilniudo
dos prncctoS111 riotl>lglrn1; cm ourr1U palavr1U. de ntnhuma forma clu
pcnurham o ro1111iom11ucmo conscic111c.
De 0<ordn 1om U.! itl~lll!I dcscnvolvld:u cm 11eu1ologla, casiu Atc<11
do Qpenu a1 "cnrrad:u ou saldos" do hemisfrio ccrcbra.1ou, como
alguru autores prcforcm dbcr, os cornos posterior e otntcnor do c~rc
bro"(llcrnucon, 19'17). U1m lcsJo dessas zonas proYOCa uma lnicrrup
lo parcul ou complet.a da chcpda da mformailo (vo<ual, no clllO de
uma lnto ocupual '"ui. no caso dc uma talo po-<tntrI, aud111
"" cm ln6n du 101111 mcd1.w da rcg1lo 1empoal) ou uma trwlo
Slflltlar patnal ou romrkra do lwoo dt unpulsc de ctttlxo para OI
mGsculol (lttn do 1110 p<t-ttntnl) Em todos nu:s ~ um pacim1< p:utWrncntc r11va.lo de mbtmJo rcttbocla oa cniraob ou com
dctcnonolo ciot impobll <cttn!CS mulda pode Cxilintn1t <Ompcn
Jat suu dcfk1tncw com o llllho das zonas conicw 1ntxtu. poc 111C10
da r-pn~Jo funcional do rutc1111 :&n~ ou poc meio da aubsU
1uoJo do J1S1<m1 qut nlo cs funciotundo por ouuo onuno.
~ por '"que ncs1c entalo nlo podcmOI falar m2iJ sobre os diJ.
cirbiol d a11v1dMc tOflfCrente do que sobre Of d1$11lrbi0f dos 1<eep
IO<CS pcdncos ou dos mtculOJ. A >ttwlo Ederente com u lc.a
du conlUIS sccundinu (p~ - UIOC~). que incluem
us sccunduias do c&ta nau! (ocaptw). 1uduiw (tnnponl)
ou droJ (panal) e. amplimdo wn pouco id&a. nws complew
"zonu de ~.lo" du poc'Ocs J>O"cnotc:S dos hcmisfbiot ( r<
&iJo panculCcmponl-occipouJ). UIUJ.lmcrwe dUIlod.a. pot boaf ta
iOa. como .. _
tcmltw", nut pcnmcrnu:s, cm pnnclpio. ao mamo 1i;upo dos compl<ilOS tS1cmas afcrcmCJ do crtex que 1Ubc1 de
mcnc1on1
Esw zonu (composcu, p11nc1p2lmcnte qu111to suu cscrucuru. de 1t1tcmcu16n1os ou neur6ruos de :&S><X1:1io du tegundu e 1<1
ccuu amadas do c6ncx) posiucm fu~OCJ que diferem 11gnifin11va
mcncc daquelas du tonu "prrmitiu" Ap6s inmeras pcsqursu nos
6lumos anos, aioda nlo ccm0t nrlo. como antes. para duvidat que
csw ~ liomwn a pudbagcm t~ que opctari o pnx~nro
ultcnor da uomulo. cuto rnuhdo 1eri rrncsnolo e a codrroc..;lo
dos n1fmulOJ rcccbidos O fato de cs<u zonas torucau rercbctcm 1m
pubos oJo apenas das ircaJ conKW ~pnmlms" mi> rambEm de n
clcos ullniKOf e de cu con1C&11 pcncnt<fttn ouuos iutemas (um
acmplo d1S10 E conalo da r<silo ccmponl <1.1pcriot com u on.u
infcnom do c6ncx premotot e do cncx ps-<cnrnl dctent por Bhn
ltov). muoduz um fuor oovo cm sua auvrddc na modrcalo e ro
drlicato da 1nfo1m1lo recebida
As Jaen dessas lrcu corucui acarretam narullllmcnre um diJ.
d!rb10 01 codiral o da 1nfo rmalo e um dilicu ld2dc na telclo du
"disposies icu", e lt:v.1111 a mudllllas na cswrulll sdctlY11 e or111
niuda da pcrccpto que dlstlnguc u vlrlu formas de agnoia visual.
audruva e t4ctil.
Pnmclramentc, cm todos cstCJ caios a dciotdcm no procCJS11mcmo
ou codificao de informll(lo 1CJ111nge-.c a uma modalidade (uual,
qulllldo h5 lcics no c6rta o1ptal, aud111va, nas IC'IC'l do tempo.
n.J, e drul-cincn~m1, qua.ndo t.1 lc:Mla afclllm o c6ncx parietal). Umi
pessoa com ICJlo local cm uma d lrca.s sctundirias das panes pc"tc:
riorcs do crtex pode. RJnda t.ll1m, robmrurt uma fonte de 1nf0<ma
So inte11omp1da por outrOI smcmu 1nt2<1os; ela pode RJnda com
pensar 1U pcrccplo tSU:aJ falh1 dot ob1ctos por uma pcrccpSo 1ac
oi, ou compensar uma pcrccplo 1ud1ti''l dcfcnuosa (por c-..:mplo.
aYlialo 1udum 00. JotU Ja lla) por uma pcttcp1o uual ou<
ocsttsia (por cumplo. a krrun dot libiof)
~ pttcito S1mplcsmcntc oocar que. quanto nws 1mponan1c for
O lup do sistcnu cettbn.J COfT~ntC na C!lNNIS ScnJ do com
!UI-
207
t:a10 domuwue que. embora o par1cncc comp<ttncb complcc:amc:nt< a fala e possa facilmente nomc:ar objetos. ele mn granel< dificuld
de cm cOn1'Cner um pcnsamcnco original cm uma erp<csslo vocal
Oucmc. t?.lc :afitmad que sabe aquilo qu< quer dizer. mas que o pen
umrnco n1o "oc uma &la cocren1e. As imagens e as paJaru, ruJ
gindo t.<p-;radam<ntc cm rua co1ucitcm. no se onvcncm cm <
prcss'o Ou<nt<. cocrcnc~ Mui1os desses p:mcnces so tOtalmrncc or
capam de formar WD2.CXptcss1o concfnua. e se qu<Wnl de uma icn
1alo de cabc:2 vazia'" ou do surgimento 20 ~ de J><;~Wl!'l<ncos
dcsconccos. "Toda a sua scxraCtta >'Cm ap6s qumttKlla . disse um
dCSKS paam10, 1nwodo tradum cm paJavrassuas ddicirociu. "mas
para mim. nlo hi nada".
Ftn6mcnos ddlc tipo, baseados <orn toda 2 probab~dadc cm
um din6rb10 dos esquemas motora cspeafic:uneoc w:rbals corpon
ftOdol na fonn2 d2 f:ola incerior (V1go.,k11, 1934, 19)6). Cll\'Olvcm na
1ucalmcme lgo m:ail: p16xomo dos dis1rb1os da atividade corucicmc,
emboca, mesmo cm cais casos, a ocividadc consclcncc seja pctturbid
nlo tanco t12 criaso das tnccoe$ ou formulalo de p1ogramu como
cm seu dncmpcoho (cm outras palav11U. e'!' seu componente ct:ctor
ou opcrai6rio). A incap20d:u:le de se con1ra1r u= w :lo <i.mph.acb
ou de ic com=n um pensamente cm uma elocuo ampltadll - wn
~o caracmco dacis fo1mu dr "a(~ din5mi<2.., que analisei
alhures (Luti:t e IsvcUciova. 1967) - nJo se limita. cm ais casos, 20
f'cn6mcno especlico eh &l~. ao fcn6mcoo cspc:c~o da .!'ai>. mas 1"".'
wnbm um distrbio roosidcr~..cl da cspomanc1d:u:le . ~qual m.u!
tos pcsqui.!adorcs cna.nun. sem he>nalo. c~m~ um dcfcno da a11v1
d:u:lc consciente. Por ca11S2 deste fina; os d1nurb1os que acabei de dcsHC"\'Cr comeam a assumir um lugar com1>k1:un~ncc di~rcmc no pa
drlo de dmrbios da atividade humnna conscccmc nos lc~s r
br;iiJ lonu, que csramos dai<utindo 2gora.
0
6
Entninci as car.acter'bc1cas claqucbs zonas conicaa cuias lac:s
ou n!o <lam o curso d 111v1dadc ronsocntc ou pcnurbam a~nas
seu romponcnt< efo101 (opcF.116110), dcinndo in1act2 prpria csuu
cura da atividade consCn1<.
Precis:llll0$. :igor.i, 2V20llf mis urn passo e .considerar fnlo
das i rc;is do d rcbro cujas les<la ~u:un um prciutto subnanc1~I na
uuucura dos processos consucntcs
Um cicarnc d:u ddin1cs da a11v1dade co11K1e1ne r~la que mui2uioridadu cons1der1m habilidade de "unr o passado parl te
guiar o futuro", do "sclmonu a informail.o rocebid" e do "subotdt
mt o comporumon10 ObJCll\'OS coruc:icn1n" como oo01111uln1u do
sous <rlOS mais 1mponan1ts. Esics fa101cs, quo dosompcnham papel
~ncial na organiuto do componamomo conS< iomc, silo dcpcn
don1cs, cm grande parre, da in1egridade dos lobos f1on1als c so $CVc
t>cmcnte pre1udicados om pacicni<s porradorcs do lcsO.:s nesu rogimo.
Os lobos fronc1us, quo 1urncnt2m considaavclmente de 12ma
nho ao longo da ovolulo o OCUJm. no homem, um tero d~ 111assa
coral dos hom1~rios. nlo csclo dirotamen10 relacionados com a ccccp~o de inform1a ou com o envio de impul501 cforonc<1 A~crifc.
ria Pcnonrcndo omuwrilmomo b dpicas zon:u ronicals 1orci4fl:u (ou
= inul1U<C:u), rcpt<Scncarn papel imponamo n formlo dos pto
gramas da auvidadc conKiomo, ao assogufil o PJ>el domonan1< dcs
rcs progrunas (formado<. no homem, com a Inuma panKipato eh
&b) no cuno do IDO'tm<nto e das ll<:s, :ao 1ncbir todos os impulsos
tnrpostos o ao pcrmmr umo continua companiO onuo a :alo. w
com foc CllUtad2'C l lntO~D OflfUW OU, cm OUtru pAltV!U, IO Usoguru o conuole sobre ., cuuo da atmcbdc.
/\ fu~ do< lob< frvmm na regulamcnt~Jo da atmdadc oonscienro rom sido objoro de mu11 das pnmorras in.-n11p(Oa dot pqqurndorn (l.ria, 1966. 1969. 197lt, Lurist Khomsbr. 1966) e, por
isso, uomc aqui apenas tapidamcncc das coocluscs urad:u de tta
blhos toaliudos h5 muito anos.
/\ cxci rpallo, nos animais, de uma ampla ltc dos lobos froncas.
como foi rovclodo por muitos pcsquJsadoces, causa um di111bio som
omponi nci das formas clemenmcs do uividodcs reflexas coodidonadas. Todava, impcdo a formao de smeses complcxas do rclcxos
condicion1dos (ou "ptcdggcr"), controlandoso o comportamento do
nimaJ normal, e impcdo a comparallo normal dos resultados do ail.o
com a intenllo original. ConsoqOcmcmcn1<, evito a coircilo das llCS
inadequadas ou incoiretas (/\nokhin, 1949). apot mo que um do.
sem .sous lobos ftomais, subsiiiuindo sou 1is1<ma adequado de tct
postu moioras por c<1e1<6tipos motores, inctcialmomc rope1id0$. l
ioct.p:n de incbu movimentos que hf mui10 perde12n1 seu papel adapracr.,, (Shumolina, 1%6).
Numerosas pcsqu1us moscraram camMm que a ox1irpalo dos
lobos frontais cm anom21s (macacos) afou scri:uoonto imcgtidade
dos "pb001" complrxos de comporramcnto. de forma 1al que tcpos
us rowddas 1ornamlC 1mposs1'"C:is Program:u do comp<irramcnto
elaborados ne$$Cs animais sJo robsriruldos por rclcxos de orien1allo
in1b11611os ou pot rosposua.s involunifoas a nmulos lrrcl~11 1c~ (M1tl
ia<
210
mo. 1942>~ umbm Wancn e Akc.n, 1964) l!sw obsc~ lcnrun munos pnqui.sadora a $\llCrit que. c:m onu1utt supcnorcs, os lobos frontais dcxmpcnlwn papel importante no comploo pro<'CSSO
de dikrooo:iJo dos sistem:as docnrnan1cs de CDOnilcs (Pnbram. 1966}.
inibindo mposus 1nel~.Ul!C$ (KoD<>flkj e Lawcb. 1964). sendo que
seu disrurboo produz como rcsulcado iovanh~I o &10 de os "anim.,.
n3o ovaharom suas aoo como dcvcriam, n5o cs1abclttctcm td2(<:l
denida.s on110 a gtaY"~o do llOft.S impresses e o ruult1do da cxpc
riencia prEvia, e no dirigirem sow movlmomos e suas aoo cm seu
prprio p1ovoi10" (lkkhrercv. 1907).
Se o papel esse11dQ.J dos lobos from:ls na cm~o o manu1cnilo
de progr~unas complexos do eomponamemo l' c12 paieme nos anc.
mo> u1icrloro. no homem sua imponincia na organlno tia atovi
dodo complexa (11oste caso, conS<icmc) t muito maior e tem dquicido n~ ir.io qualimhw.
>nhttcmos ogou o papel decisivo 1cp1cscmado pela fala atorior na forma5o da atividado humana conKicmc - e po.mioancn
1c pel2 mtonot - por mc.io da qual uma possoa pode 111aJiw a sowalo. disunguu seus compoocn1C$ e furmulat os progt2lllu das aes
nccossinu A psocoloi:12 moderna dncm= com suficiemo d:ucza o
papel otl!"'iudo1 da lilb na form:ailo da coOKincia (Vigoukii. 1934.
1958) e dmm'CU os csigios do dcscrwolvimcmo ele sua fu11110 regu
bdorl (Luroa,1956. 1958). HS razoo pm supor que~ "graas a fala,
quo era uma funlo ontcrpsicolgico panilhada por duas paso:u, mas
que pc>ttoroomcnte 1ornou-so uma furmo intrapJico16glca de organi
zalo da auvrdado human1" (VigotSkii, 1958). que o homem 1ornousc cspu de elevar-se acima do nfrcl du mposou impulsivas ddu
ls muacs amb1cnuw d1mas. 8 tllllMm que seu tomponamonto
comea a ser dc1crm1nado pelo "campo somituico inrerno" o qual ro
flete, de C>rm geral, a l.iwaio :ambiontal. formula os moti\m que
estio na base do comporuunonto edil auvcdadc humana seu c:aritct
ooOKenrc Numeros obsciT:a6cs confm:un que e>t complca rc
gul:amcn<J~ do componamcmo moundo pela hla s6 pode ~orm
wiJfoonamcotc com puttCJpalo dos lobos front&AS. e quo ela t
rubnanco:ilmcruc pcnurba<b cm paacntos com ldllcs lldOCS lobos.
Po5so ilwU\U nt> rmpocranro condwJo por um CCltO nmero de oh
se'n(Oa e ~nm(OlOS de caritct e<rmplu qur analisei alhures (l.112. 1966. 1969, 197.l; wtiJ e Kholll!b)'l, 1966) Eles mostram <luamenic ~ doficuldQdo icnud~ por um pwcnto, com umi macia ldlo
bil21e12I do.t lobo' ronr~s. cm etiat uma ontcnslo cs1i,-cl, e a Uili
dgdc com quo o dcsompcnho do um progr.muompotcmcmal com
plexo l pcmorbQdO por outro$ faiom inmpostos.
211
111Ctl de f>NUCfUtt
"'',...,.
d,,.,.,
212
""'"'""
=
213
llCS
corucicntc~
Se limit~os l'IO<S1 comprcrnsJQ do
lrt'IOI.
7
At~ agoro, tNttAOl()S. de zono.s mcbrais cuJ:1;1 lc5C$ o~ olo p~r
turb:un a 1tividadc conK1cntc ou o fucm s6 pucrolmcmc, tntcrfcnn
do-na CllCCu!lo de program:u de alo tonw:icnic evitando um:. :tti
rude critica cm face de suu r:..lhu.
~preciso agora voltarmo-nos parn a anf.lisc dos casos cm que um1l
leso cerebral causa pcnurbaOes que todos os observadores dcsctt
vem como mudlll:U na conKifoda. mllS cujo mr:uni.tmo ccrcbru pct
mwcceu, durante muito 1empo. obscuro ou dlflcil de descrever.
Em todos os Cll>Ol que discutirei a seguir, as desordens da ativi
<bdc ccrcbru auv.tm 1eladonad:u rom db1Clrbios da memria, e a
concdo t. frcqilcntemcntc, tio p1611ima que, 0$ \'CZ<S. E d10cil craar
ums linha cnuc os dinllrbios da conscifncia e os da mcm6na.
lcsilcs locais das tonas fl0$tcriol'C1 dos benus~ros, rcsuingindo
o processo de recebimento de informocs, podem Jer frcqikmancn
te ocompanbtdu por dmrb1os cspcclficos da mcm6ria. 'lbdavia. CS
ses distrbios de mcm6ua sJo csuuos, cm sua forma. l modal1dM!c
scruonal cmoolida. e nunca an.mram mudanas rut consctnc1:a.
Sabemos, por=mplo. que lc:i6cs das zonas mcdi:ait do lobo t<m
ponJ esquerdo. que nJo e11uum ddi<1Enct.i.s accmu>du tu 1udio
215
214
'"'
da"''"
217
cm que no. cm que mb cui ou mesmo que horu >lo. Por cauu de
Os d11u!tb1os da nic:m6no 610 um trao central dscs pae esto h11ados n umA auvodadc n:dlWda e a um:i autudc
msufoclealcmcntc crflko cm face ~ falh.u, o '1"" assume a
fOflllll de um dl$1~rboo na aelcuvidadc dcn 11stem;u partacularcs
de coneJ<cs b.stc ~lumo 'mloma, como as ohl4'rv1110cs tm revelado, ~ o pnmciro a aparecer e o que pcnuscc po< mau ..,mpo,
Crcqilcn..,mcntc ele pode aer cncooin.do no comeo da doena.
antes que haJa qualq~r duu1tboo soo de oncolaio no am~ocntl!S,
b1<ntc.
"'
8
xoplctci este exame <k m1nbu 1.Uias actrct dos ltStcmas ccrcbnu qu jucm n2 lwc d aucbd. bwn.uu toruucruc, e pouo. >gora. uni cctuS con<lu)CS
M111w rc1uatm.s <k K ntudu u rcl1<6es cnuc cOOK~ncU e
o c&ebro puuam cb noo;Jo Je que a coruotnc11 n:.O qualiWiva.
que cb E wm npcnlom subjcu'2 ou1orpcb ao ~m ib iniuo,
ioapn de ocr ull<OOfll\d'lte aoalilalb cm scus compooco1cs, mnlma11c dcsprond.a. q..n de bi.a6tu. quer de cstl\lruta. e funchmm.
ulmcot< dikrcn1c. cm pnnclpoo. de 1od.> o mio do mundo m21cml
(apcrnlrwntc o mundo eS1er1<><) u ydJCI dwl11u lnou, JDCYt:admau<, a uma procura cb lor'alolfl(loo cb comntncoa no crebro onde. como Shcttlftftoft prop&, "a tC>N<~n..u pcnctn o cttcbco'" ou
cbs bma6cs ccrcbnis nws dcmm1arcs nas quais a COOl<ilocu "g<o
wb" Apc$U do &to de paqulSI dc$tc probkm.a. tom ca mftodos
Ruis JOfosucados de ncud11 a n1ruru11 fuocoorul pieuu dos ncud>nios e cbs Stmpscs, ter produ:tiJo uma 1nforma.;Jo ria e lfllportan1c
corno subproduto. a idtoa Je que a conoc~n...a n1o J>O'Slll qualid2dc
d~ sc:r cnancb como 1con0<2mc111e ntfnl e pwonmcntr
to-rccompcrwdon
A ps1<olog1 mockma aiabclae um contato d1fcrm1e com a conscifoci2 e a!vidade con1<1cn1c
Ao entender conK 1foua tomo uma forma com pieu de recepo auva da rcahd<tdc, 2 Jtt1tolog11 moderna adota po11lo. formulada algum tempo air por Vigobky. tcHundo quI conscfoci2
scmntlu e locaJ1udo cm sss1cml> funuuuau c11ru1ullllmcn1c definvci!, e, assim, passT.,,I de <er 1mada por uma nVCtugolo ..:rdadcirameote cientifica
De atordo com e>lc pontu de fll. a con<u~na humana, que
o rc:suliado de 211vdadc complrn e cuia funio se rclroona com
a mau alta forma de ouemo~o no mundo rncundan1e e com 2 rcgularnco1110 do comporwncnto. formuu-sc: ilO longo da h1n6tu .M>CDl
do homem durante a qu.d a 11mddc mantpuladora e a hngtngan
se dcsc:O>'Ol\'CllllJI, e scu mC\anumo ca11c a lnuma p.m1<1piolo daru.. llD rdlcw o mundo catcnor. ind11ctamentc, U>cb &la. a qual
dncmpenha um papel profundo nJo rcius ru codtf1<a.;Jo e dttodfocao du tnform"'l6cs. cOCM 1.unbtm na rqubmcm91Jo de tnt p~
prio comporramcnoo. o homem t upu de nttUlll tan10 a mm nmpln fomta de rcfla.lo da rcillilldc como u nws alw formas de n:gubrncnajo de""' pr6proo componaintoio. AJ imprnit.cs que cbcpm a ele. vndu do mundo Clncnor, .ao 1&Jt>mnida> uma complcn
22J
""
"'
222
'
"'
NOTAS
1 Ai rd<ft entre a cftC"bro e J. co1ud~ncia !onun w1nlnadu cn1 tivtot ta.U tl>rno e de Shcrrl11g1on (19}1, 1940) e Ecclcj" (19)3) e 111ml~m 111u SllN do' 11111
p6'k>:t lr11c1nadoni11, lnduJt~+ "O mecaomo do drcb10,: 11 ton.tetfndi " (dl
rJ11d' pot I! AJu.an, f lhcnncr e H. Jaspcr), Oicford (19)4), "A n;uu1c.1-i do
...,.. (d11sb "' e; 'llbbttnhalm: M. <Y~~ Lond10 (1960). o. ....
do ctrcbro" e
nu paquiw oob.. o ctbro" (dmpb
flO' e; MONUJ. A m..td t U J.upu). Amstttdam (1961) r. o.W,..ott, "O
ctff"'1> e ""''""
(dttigm flO' J tlcs~ lkrlun (1<'60)
l.. Pbr nut.a dct0 nnctctuna npttn.l do ctt:bto. podtm..tc tnJ.1111 opt~
Mk ~ KM "'"'nu poes cbs nlo p::l'l"OC1Dl ~6o no pM-1tftlC
n-
o pioe-
-itn<"
ANOKHIN, P. K. TN problcm of cowr anti pcnr/Kry 1n IM rli>Ji<>ID.o'o/Mn'OOl.I aaivfl;y. Goro. Go$iz.dU. 1935.
ANOKHIN, P. K. ProbklM in Jrig~r r.cnotU arn11ty. Moscou,
IW. AkeJ. Med. N1uk, SSSR. 1949.
ANOK lllN, P, K. New data on special featwa of lhe afforcn1 appiratu of lhe conduioned refie><. Voprosy PsllJrologl/, 1955,
No. 6.
ANO KlllN, P. K, Blology orrd pliysio/JJgy of Ctm1/ltio11fll rt/kx.s.
MOJCOll , Mcdh.sinn, 1968.
AN OKI ll N, P. K. ltssays irr syswnic anolysis of11lty.<loln9lct1I /lftX'<SSt.r.
Mo11eou: Mcdl11lnn, 1975.
BBKl 11"1lRll V, V. N. Fmu:/omenta/s of tlr t lll<)' of brnln ji111ctfo11s,
No. 7. St. Pc1ersb11rg, 1907.
BER NSll 1et N, N. A. 'file problem of relalions bctwccn coord1113Uon
and
locallu1ion.
Arkliiv
B/JJIDgichL!kikh
NaoJ.,
/9JS,
38,
No.1.
BER.NSllThlN, N. A. ~ sznu:tuT< o/ '"''tmtnt Moscou.
McdJll, 1947.
BERNSHTI:IN, N. A. Some giowing problcms.., lhe rc:sulauon of movcmrnL VO(ll'OS)' Psillto/Dg. 1957. No. 6.
224
225
"'-. 1962.
or
,..,.,.,,,.,.Ji.1lJ1nll
S,..V.OS-
M- . 1966L
1966.
''"'">
'
<"'-
M!Nl. 19'1<1.6Y
"""
s.
295-.!08.
C""JNI lltknl
l'L'~IUJ>.
srnn;:cr. IW.
227
226
'""'
0t
_,",._
"""
u.,_.,,.u,
"'*"
C011,
hd MGU. l'.166.
_,i,.,,,.-.,
*"'""'
"I"'"
lt
s.
'"'""'"'
1944.
M-.
....._ ..<;,,.#___
..........
.............
..,.,.,_"'
_,
_...
._
''
m_..,..._,
_....__,...,...,,_
228