Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
RIO DE JANEIRO
Agosto - 2015
Rio de Janeiro
Agosto - 2015
RESUMO
ARCURI, Sylvia Helena de Carvalho. Cnone, cultura de massa e romance policial
na obra 2666 de Roberto Bolao. Qualificao para o Doutorado em Literaturas
Hispano-americanas.
Programa de Ps-graduao em Letras Neolatinas da
Faculdade de Letras da UFRJ.
Estudo das relaes entre literatura e cultura de massa na obra de Roberto Bolao,
com enfoque na utilizao de uma esttica que se aproxima aos gneros B,
principalmente o romance policial, usando como base terica conceitos de cultura,
massa e de cultura de massa apresentados por diversos autores de orientao
intelectual heterognea entre eles: Theodor Adorno (1985 e 2003), Walter Benjamin
(2012), Ortega e Gasset (2007), Elias Canetti (1995), John Carey (1993), Edgard
Morin (2011), Peter Buke (2010) e Carlos Monsivis (1996).
A cultura de massa ajudara a pensar e a pesquisar como, o romance policial, a
novela negra, a reportagem, aparecem, na obra de Roberto Bolao, no caso La
parte de los crimines, (captulo do romance 2666) e como esses subgneros,
tambm denominados por alguns como: alternativos, bastardos, mrbidos ou
marginais, entendendo que todas essas denominaes, mesmo distante do cnone,
deveriam ser ou servir como enfrentamento ou resposta ao cnone. Ademais, esse
estudo pretende analisar como o autor utiliza, aproveita ou incorpora, na sua obra, a
cultura de massa, difundida atravs da televiso, das fotografias, das categorias de
filmes menores, tais como: faroeste, gangster, horror, noir, trash, snuff e road
movies; dos livros de bolso de faroeste, dos romances de aventura, dos folhetins,
das fotonovelas, da msica popular, do thriller, etc. Tudo isso incorporado como
cultura de massa que tambm mercadoria, vinculada indstria cultural.
Palavras-chave: Roberto Bolao, literaturas hispnicas; cnone; cultura de massa;
romance policial
RESUMEN
ARCURI, Sylvia Helena de Carvalho. Canon, cultura de masa y novela policial en la
obra 2666 de Roberto Bolao. Calificacin para Doctorado en Literatura
Hispanoamericana. Programa de Posgrado en Letras Neolatinas de la Facultad de
Letras de la UFRJ (Universidad Federal de Rio de Janeiro).
Estudio de las relaciones entre literatura y cultura de masa en la obra de Roberto
Bolao, con enfoque en la utilizacin de una esttica que se aproxima a los gneros
B, pincipalmente la novela policial, usando como base conceptos de cultura, masa y
de cultura de masa presentados por diversos autores de orientacin intelectual
heterognea, entre ellos: Theodor Adorno (1985 y 2003), Walter Benjamin (2012),
Ortega y Gasset (2007), Elias Canetti (1995), John Carey (1993), Edgard Morin
(2011), Peter Buke (2010) y Carlos Monsivis (1996).
La cultura de masa ayudara a pensar y a dilucidar como la imagen, la novela
policial, la novela negra, el reportaje; aparecen en la obra de Roberto Bolao en el
caso de La parte de los crmenes de la novela 2666 y como esos subgneros,
tambin denominados por algunos como gneros B, alternativos, bastardos,
mrbidos o marginales (entendiendo todas esas denominaciones, distantes del
canon), deberan ser o sirven como enfrentamiento o respuesta al canon. Se
analiza la forma en que el autor utiliza, aprovecha o incorpora en su obra la cultura
de masa difundida a travs de la televisin, de las fotografas, de las categoras
menores de pelculas, tales como: del lejano oeste, de pandillas, de horror, noir,
trash y snuff, los road movies (pelculas de movimiento), los libros de bolsillo del
lejano oeste, las novelas de aventura, las series, las fotonovelas, la msica popular,
el thriller (novela de suspenso), etc. Todo eso incorporado como cultura de masa,
que tambin es mercanca vinculada a la industria cultural.
Palabras clave: Roberto Bolao, literaturas hispnicas; canon; cultura de masa;
romance policial
ABSTRACT
ARCURI, Sylvia Helena de Carvalho. Canon, mass culture and detective story in the
literary work 2666 from Roberto Bolao. Qualification for Doctorate on Hispanoamaerican Literature. Program for Graduate on Neo-latin Letters of the Faculty de
Letters of the UFRJ (Federal Universtity of Rio de Janeiro).
Study regarding the relations between literature and mass culture in the literary work
2666 of Roberto Bolao, focusing on the use of an esthetic that brings near the
genres B, mailing detective story, basing on the concepts of culture, mass and
mass culture, presented by diverse authors with heterogeneous intellectual
orientation, such as: Theodor Adorno (1985 & 2003), Walter Benjamin (2012), Ortega
& Gasset (2007), Elias Canetti (1995), John Carey (1993), Edgard Morin (2011),
Peter Buke (2010) and Carlos Monsivis (1996).
The mass culture probably helps to think and to illustrate, how the image, the
detective story, the black novel (novela negra), the coverage, show up in the work of
Roberto Bolao in the case, La parte de los crmenes of the novel 2666 and how
these sub-genres, also called alternatives, bastards, morbid, marginal or genres
B (understanding far from the canon all these denominations), are used as an
answer to canon. It is analyzed, the way the author takes advantage and uses the
mass culture, spread by television, photography and on the minor categories of films
like: far west, gangster, horror, noir, trash & snuff, the road movies. Moreover the
pocket books of diverse topics as: far west, adventure, popular music, the thrillers,
series & photo-novels, all of them incorporated in the way of mass culture, that is
also a merchandise, linked up to the industrial culture.
Keywords: Roberto Bolao, Hispanic literature; canon, mass culture; detective story
Sumrio
Introduo
1 Espao de disputa
1.1. 2666, um abismo
1.2.Cnone: influncia, tradio e ruptura
1.3.Dessacralizao do Boom
1.4.Narrativa do/no abismo
1.5. Roberto Bolao escreve o seu lugar na tradio - momento histrico e a era do
ps-boom
2 Narrativas interditadas
2.1. 2666 La parte de los crmenes
2.2. Violncia como denncia
2.1.1. A banalidade do mal: o cadver como emblema
2.3. Santa Teresa: uma cidade imaginria?
2.3.1. A fronteira literria: lugar de fluxo
3 Campo de batalha
3.1. Cultura de massa e o espetculo
3.2. Gnero narrativo
3.2.1. O romance policial e suas variaes
3.2.2. Na narrativa de Roberto Bolao, uma nova proposta do gnero
4 Que hay por detrs de la ventana?
4.1. Arte como ato de resistncia
4.2. Arturo Belano/Ulises Lima/CesariaTinajero/Beno von Archimbold
4.3. O deserto
Introduo
Ingressar em um projeto artstico-literrio de grande magnitude proposto por
Roberto Bolao, no nada fcil, mas muito instigante e desafiador, pois d
margem para vrias anlises e crticas, como j vem acontecendo, desde alguns
anos, por todo mundo. Muito j foi escrito e analisado sobre sua obra, o que gera
mais dificuldade de fazer uma anlise ou trazer um estudo original. Talvez por isso,
seja instigante descobrir, ou tentar desvendar algo interessante na produo
artstico-literria desse autor.
Bolao pensou e estruturou esse seu projeto ainda como poeta infrarrealista,
antes mesmo da publicao do seu primeiro romance, Consejos de um discpulo de
Morrison a um fantico de Joyce. Essa estrutura comea a ser pensada, como
poeta, dentro do Movimento. Depois passa a um outro patamar com seus livros de
contos, Llamadas telefnicas e Puta Asesinas; com romances curtos, Nocturno de
Chile, Amuleto e Estrella distante, chegando at a sua obra pstuma considerada,
por muitos crticos, a mais significativa, aquela que parece ser e conter toda sntese
do seu projeto artstico-literrio, 2666.
Tambm sabido que algumas obras como Estrella distante e Amuleto so
narrativas desenvolvidas a partir de episdios apresentados nos livros: La literatura
nazi em Amrica e Los detectives salvajes, o que ratifica a construo de um projeto
que tambm conta com um personagem emblemtico, Arturo Belano, que aparece
em diversas narrativas, como uma espcie alter ego narrativo do escritor.
Alm de ser um fenmeno para o qual se tem buscado diversas explicaes,
muitas sem nenhum sucesso, Bolao tem a capacidade de conectar-se com muitos
Por causa dessas e de outras palavras do autor e logo aps o Mestrado, que
foi um estudo prazeroso sobre um dos aspectos da obra de Roberto Bolao, cujo
ttulo da dissertao era: Nocturno de Chile: literatura em tempos sombrios, no
cessou a vontade de continuar estudando outros aspectos literrios relevantes nas
suas obras, aspectos esses, como por exemplo, a ligao da literatura de Bolao
com a cultura de massa e os denominados gneros B, que contribuem para
compreender a diversidade das manifestaes literrias na contemporaneidade.
Com essa ideia de pensar e analisar a literatura de Roberto Bolao e sua
ligao com a cultura de massa faz-se necessrio apresentar o incio da carreira do
autor como poeta infrarrealista que queria, junto com um pequeno grupo de amigos,
questionar e romper com a forma de escrita estabelecida pelo cnone. Uma forma
que procura introduzir uma srie de discursos e ferramentas narrativas marginais,
onde o sistema binrio centro e periferia se dissemina, abordando temas bastante
polmicos, como a violncia extrema, o que faz com que seus textos sejam
dinmicos e com uma significativa e rigorosa esttica, no s literria, mas tambm
poltica.
Em uma das passagens do livro, Os Intelectuais e as massas, de John Carey,
o autor apresenta as ideias de Freud sobre a formao das massas:
Freud concorda com Le Bon em que o indivduo torna-se, na massa,
brbaro e infantil [...] o que ocorre, explica Freud, que o indivduo, ao
tornar-se homem da massa, livra-se das represses sobre seus instintos
inconscientes [...] De acordo com ela a horda primordial, que era a forma
primitiva da sociedade humana. Composta de filhos, perseguida e dominada
por seu pai primordial ou lder da matilha, a horda uniu-se contra o pai e o
matou [...] (CAREY, 1993, p. 34)
A partir desse fragmento, cabe aqui uma metfora como uma possvel leitura
que auxiliar na elaborao dessa tese, a de que Roberto Bolao, os poetas da sua
gerao e os poetas pertencentes ao Movimento Infrarrealista, poderiam conformar
10
poltico. Para Bolao e seus pares, Octvio Paz, mais que Monsivis, era um
cacique, dono da cultura oficial mexicana, o grande guru e a figura mais destacada
entre os intelectuais.
O prprio manifesto escrito por Bolao ilustra:
La verdadera imaginacin es aquella que dinamita, elucida, inyecta
microbios esmeraldas en otras imaginaciones. En poesa y en lo que sea, la
entrada en materia tiene que ser ya la entrada en aventura. Crear las
herramientas para la subversin cotidiana. Las estaciones subjetivas del ser
humano, con sus bellos rboles gigantescos y obscenos, como laboratorios
de experimentacin. Fijar, entrever situaciones paralelas y tan
desgarradoras como un gran araazo en el pecho, en el rostro. Analoga sin
fin de los gestos. Son tantos que cuando aparecen los nuevos ni nos damos
cuenta, aunque los estamos haciendo / mirando frente a un espejo. Noches
de tormenta. La percepcin se abre mediante una tica-esttica llevada
hasta lo ltimo. (2013, p. 59)2
11
12
13
o delirante ou poltico era visto como sem valor, o infrarrealismo fez parte tanto da
tradio de uma poesia abismal internacional, como do esprito da antipoesia latinoamericana.
Nesse sentido, o infrarrealismo foi fundamentalmente, uma catlise e uma
sinergia espao-temporal de poetas que aconteceu entre 1974-1978, uma
coincidncia de exilados, parias e outsiders. Definindo o movimento como sendo
uma catalises e no um grupo fixo, Ypez (2006) continua dizendo que, o
infrarrealismo foi entendido como um processo de emergncia potica, uma
acelerao de diferentes processos individuais, a partir do qual cada um construiu
sua prpria viso sobre escrita e existncia.
situao nmade de boa parte dos seus membros e tambm explica sua imediata
dissoluo. O infrarrealismo, essencialmente, catlise e sinergia, se converteu em
uma dispora e foi, acima de tudo, uma unio de atitudes, uma postura perante a
vida, mais do que uma forma de fazer poesia.
Roberto Bolao, que estava preocupado em obter reconhecimento literrio,
enquanto os outros optavam pelo trabalho coletivo, declarou a morte do movimento
infrarrealista no ano de 1979, ano em que ele e Bruno Montan partiram para
Espanha, Mario Santiago para Israel e Harrington para o Chile, embora, quando j
na Espanha, tenha procurado resgatar o movimento, pretendendo publicar uma
antologia com os textos dos poetas infras.
No romance, Los detetives salvajes, ele tentou condensar e resumir o fim de
uma poca. Mario Santiago Papasquiaro 3 voltou para o Mxico e para o movimento
infra, continuou escrevendo poemas que ningum queria publicar e possivelmente
esto entre os melhores da poesia mexicana do final do sculo XX, sofreu
acidentes, viajou, se apaixonou, teve filhos e viveu uma vida fora dos crculos do
poder mexicano, enquanto Roberto Bolao abandonou o sonho da contrarrevoluo,
foi viver sua prpria vida e mudou da poesia para a narrativa. Este foi o comeo de
destinos muito diferentes. (CARO, 2010, p.135-140)
Aps esse preambulo, com a finalidade de localizar o ponto de partida do
projeto artstico-literrio de Roberto Bolao, julga-se ser pertinente um estudo da
sua obra com o objetivo de mostrar, como o autor apresenta os gneros B,
especificamente, nesta tese, o romance policial e como pode-se perceber a
3 Ver Poema de Mario Santiago Anexo I
14
15
estridentistas, pero
solo dos mscaras
adnde queremos
pinche modernidad
16
17
18
19
o seu lugar de escrita, quais as bases do seu projeto artstico-literrio, quem ou que
tipo de literatura ou autor ele elege como cannico? O que Bolao escreve sobre o
cnone?
O segundo, Narrativas interditadas, 2666 - La parte de los crmenes:
realidade ou fico, ser escrito com o intuito de trazer a representao da
violncia (a partir do cotidiano de uma cidade de fronteira) como forma de denncia
e como a mesma se torna banal, no caso do texto, como diz a epigrafe de 2666, Un
oasis de horror em medio de um desierto de aburrimiento (Charles Baudelaire) que
descortina a cidade de Santa Teresa. Essa cidade apenas imaginria?
Alm da banalidade do mal, se tentar pensar a fronteira literria (existe
uma?), fazendo um contraponto com os aspectos geogrficos, comparando a forma
e a estrutura de escrita de Bolao com o que passa na fronteira do norte do Mxico.
Se cabe pensar uma construo de fronteira de cidade e literria, cria-se um
problema: essa composio de escrita, que ele prope, e a literatura em si, tambm
seriam um lugar de fluxo?
Assim como no existe uma fronteira, mas inmeras dentro das cidades,
poder-se-ia propor uma analogia com os gneros literrios, j que existem muitos
que no se esgotam, mas que compem uma obra. E pensando a construo de
uma escrita no linear, cuja a noo no pode ser reduzida a um nico gnero, o
lugar de escrita de Bolao, assim como a fronteira da cidade de Santa Teresa no
poderiam ser considerados espaos delimitados?
Uma questo interessante se apresenta, os deslocamentos geogrficos
dentro da obra 2666 correspondem aos deslocamentos de gneros que esto
presentes no texto?
20
Piglia, passando por Manuel Puig. Por que Roberto Bolao faz a opo pelo gnero
policial? Quem so os investigadores, os detetives dentro de 2666? Os crimes
relatados so desvendados?
E o quarto e ltimo captulo, aparece como um complemento e est ligado a
uma pergunta feita pelo narrado de Los detecties salvajes, Qu hay por detrs de
la ventana? Essa parte da tese tem o intuito de apresentar a arte como um ato de
resistncia, o momento em que o artista esgota a vida e passa arte,
contemporaneidade, ao mercado, tentando entender, por um lado a crise das
vanguardas e por outro, a concretizao da cultura de massa.
21
22
23
Esta parte, assim como a ltima do livro, tem como elemento central a
literatura. Cristopher Domnguez Michael em seu artigo, La literatura y el mal (2005),
amplia a questo dizendo: esta segunda novela est dispuesta esencialmente para
que Amalfitano y su hija nos introduzcan en la atmsfera de irrealidad y sevicia de
Santa Teresa, que se ir volviendo de una lectura casi intolerable en La parte de los
crmenes.
La parte de Fate percorre os abismos da fronteira e Bolno soube tratar com
habilidade essa questo, apresentando uma homenagem a decisiva influencia de la
cultura estadounidense en su formacin, a travs de las figuras fronterizas del
periodista negro, del predicador, del imposible militante del Partido Comunista en
Brooklyn y del hervidero, tan profundamente estadounidense, de las teoras de la
conspiracin. (DOMNGUEZ MICHAEL, 2005).
Em La parte de los crmenes, que ser o corpus de estudo dessa tese, Bolao
se aproxima, com a ajuda do livro de Sergio Gonzlez Rodriguz, Huesos en el
desierto (2003), aos feminicidios de Santa Teresa (um espelho de Ciudad Juarez,
embora Santa Teresa exista tambm como cidade de fronteira no Mxico). Os
crimes acontecem com a mesma rapidez e deslocamentos que as viagens que
acontecem entre as fronteiras mexicanas e estadunidenses, entre tudo que ambos
lados possam representar.
Nessa parte, os relatos das mulheres assassinadas, violentadas e torturadas
se misturam e se contrapem com a narrao de personagens obscuros, alguns
deles agentes de polcia que transitam pelos dois lados da fronteira.
Uma vez mais, a fala de Dominguz Michael (2005) serve para ilustrar:
Yo no crea posible que se pudiese hacer literatura de tanto horror y, al
hacerlo, conservar al mismo tiempo el honor de las vctimas y el honor de la
literatura, encarando uno de los problemas morales menos transitables de la
creacin artstica. Si los crmenes se deben a la difuminacin del asesinato
serial o a la multiplicacin del rito satnico, eso ya es cosa que, en 2666,
depende de las estrategias novelescas que Bolao utiliza.
24
25
26
Bolao traa um caminho, dentro de sua obra, que parte dessa data, mas
transita pelos problemas de outras pocas como as ditaduras dos anos de 1970,
com suas mentiras, torturas, violaes, mortes e desaparies; a representao do
exlio com suas identidades sem cho, deriva, at chegar nos mais atuais, mas
no menos atrozes, os feminicidios no resolvidos da Ciudad Jurez. Bolao se
permite a transitar por temas que, ainda hoje, parecem vetados por grande parte de
escritores, pois arriscar-se compe o ser escritor. Por e com isso, sua esttica
aparece como subversiva e problemtica, j que rompe limites estabelecidos. O
autor, Rodrigo Fresn corrobora com essa afirmao quando diz em seu artigo, El
samuri romntico: Una cosa est clara, no hay dudas al respecto: Bolao escriba
desde la ltima frontera y al borde del abismo. Slo as se entiende una prosa tan
activa y cintica y, al mismo tiempo, tan observadora y reflexiva (In: PAZ SOLDN y
FAVERN PATRIAU, 2008, p.205)
1.2. Cnone: influncia, tradio e ruptura
No seu livro Entre parntesis, Bolao relembra de um poema escrito por
Nicanor Parra que se encaixa muito bem quando fala-se em cnone, literatura, exlio
e desterro. Tal poema comea citando quatro grandes poetas chilenos. Existem os
que afirmam que os quatro grandes poetas do Chile so Gabriela Mistral, Pablo
Neruda, Vicente Huidobro e Pablo de Rokha; outros dizem que so Pablo Neruda,
Nicanor Parra, Vicente Huidobro e Gabriela Mistral; a ordem varia segundo os
interlocutores, mas sempre so quatro cadeiras e cinco poetas, seria mais simples
se falassem logo dos cinco grandes poetas do Chile, at que Nicanor escreveu o
seguinte poema:
Los cuatro grandes poetas de Chile
son: tres
Alonso de Ercilla y Rubn Daro
Neste poema, Parra apresenta trs ensinamentos, o primeiro quando diz que
os chilenos no tm nem Daro e nem Ercilla, e que eles no podem ser propriedade
dos chilenos, l-los j o bastante; o segundo quando deixa a entender que o
nacionalismo nefasto, pois destri a si mesmo; e o terceiro quando afirma que os
melhores poetas chilenos foram um espanhol e um nicaraguense que passaram pelo
Chile sem a menor inteno de permanecerem naquele territrio, os dois grandes
27
poetas chilenos eram dois viajantes, Bolao termina o episdio dizendo: Y con esto
creo que queda claro lo que pienso sobre literatura y exilio e sobre literatura y
destierro.
De Nicanor Parra apreciava a sua diversidade de matizes e registros e
sobretudo o seu humor, continua dizendo que ele conseguiu sobreviver, nem a
esquerda chilena de convices direitistas, nem a direita chilena neonazista e sem
memria puderam com ele. Nem a esquerda latino-americana neostalinista, nem a
direita latino-americana globalizada tambm no puderam com ele. Os professores
medocres latino-americanos, que andam pelo campus das universidades norteamericanas, no puderam com ele, assim como os seguidores de Parra no
puderam com Parra. Disse Parra: Es un error ceer que las estrellas puedan servir
para curar el cncer. Ele tinha mais razo que um santo. (2004; p. 44-46 92-93).
Para entender como Roberto Bolao percebia e se relacionava com os
escritores que estavam ou no inseridos dentro do cnone, deve-se pensar como a
figura do escritor entendida nos dias atuais. Ser que possvel enumerar os
escritores como romnticos, segundo Rodrigo Fresn (2008, p. 294-295) aqueles
que veem a literatura e a sua prtica como utopia realizvel, com uma vontade feroz
de que tudo seja escrita, de que a tinta tenha a mesma importncia que o sangue e
que se escreva desde a ltima fronteira beira do abismo? Como realistas,
ultrarrealistas ou metaliterrios (como muitos denominam Bolao)? Como os
comprometidos com sua poca; os funcionrios da palavra, aqueles que esto
dentro da sua torre de marfim esperando que as musas os inspirem? Como os que
tentam ver publicados seus livros em uma grande editora, fazendo parte de um
mundo para poucos? Como os que transitam pela fico cientfica, os que narram a
partir do relatrio policial, seguindo uma ordem cronolgica prxima ao texto
jornalstico?
Como autor, Roberto Bolao elabora uma fico esttica, poltica e possvel a
partir de eventos que partem da data anteriormente citada 1968 - e servem como
resposta ao horror e a violncia de determinados casos histricos, no apenas com
a mera intenso de represent-los, mas como forma de construir seu processo
narrativo que ter como base escritores que esto dentro de um cnone j
estabelecido como o caso de Jorge Lus Borges.
Palavras do prprio Bolao presentes na crnica intitulada El bibliotecario
valiente mostram de onde parte sua literatura, nesse caso, de Jorge Lus Borges.
28
Bolao no s admira a escrita de Borges como diz que a partir dele a literatura
sofre uma mudana to grande que no ser mais a mesma. Apesar de se inseri
dentro de uma tradio literria, o autor de 2666 reelabora as formas poticas,
estticas e porque no dizer tica, quando prope o seu lugar de escrita. Alm de
apresentar novas formas literrias que predominam sobre outras, dependendo qual
o objetivo que deseja alcanar e porque razo.
Igncio Echevarra (2013) prope um mapa das devoes literrias de
Bolao, mas diz que seria uma tarefa muito difcil por causa do seu enorme leque de
leitura. Esclarece Echevarra:
En lo que toca a la literatura estadounidense, ese mapa hara notorio el
ascendente que sobre Bolao tuvieron escritores como Twain y Melville, por
supuesto, pero tambin Willian Burroughs y los escritores de la generacin
beat; toda la novela negra, hasta llegar a James Ellroy; Philip K. Dick y los
autores de ciencia ficcin. [] Ms complicado sera el levantamiento de
ese mapa en lo relativo a las lecturas de escritores europeos [] En cuanto
a libros y escritores latinoamericanos, Bolao sembr muchas pistas, que en
algunos casos velaban otras igualmente relevantes. As, por ejemplo, el
magisterio insistentemente invocado de Borges y Cortzar. [] en otro
plano, est la red de complicidades que estableci con algunos escritores
de su misma franja generacional, y mediante la cual Bolao contribuy a
actualizar el canon contemporneo de la narrativa del continente, en el que
hoy da figuran nombres como los de Daniel Sada, Juan Villoro, Horacio
Castellanos Moya, Rodrigo Rey Rosa, Ricardo Piglia, Csar Aira, Alan
Pauls, Rodrigo Fresn o Pedro Lemebel [] (p.191)
29
E o segundo que define como el bando opuesto, es decir el del poder, que
segundo Fishelov o grupo que traz as tendncias crticas como a teoria marxista
(em particular Lucks, Trotsky, Fredic Jameson, Terry Eagleton). Ainda que essas
duas tendncias, a da beleza e a do poder, so distintas entre si, essa colocao
serve para definir a partir de onde o cnone foi estruturado, com uma predominncia
eurocntrica, deixando de fora alguns autores que tem um carter mais a margem
da sociedade atual ou autores, cuja produo literria mistura gneros entendidos
como pertencentes cultura de massa, como no caso desse estudo, o gnero
policial. Talvez o desenho dessa composio precisa ser equnime, propondo uma
dissoluo de literatura cannica e de massa. O que pode comear por uma nova
proposta de cnone.
A construo e a divulgao de um cnone literrio, sejam no contexto das
literaturas nacionais ou universais, ainda provocam, nos dias de hoje, muitos
debates, pois passa pelo entendimento de que representa algo elitista, ligado ao
mais exmio da literatura, de uma cultura e a imortalidade dos autores. Esses dois
aspectos constituem o prestgio de um pas como nao cultural, dizendo que uma
nao s tem cultura a partir de um cnone estabelecido nas e pelas elites que
formam a nao, deixando de lado os que esto margem.
Argumenta-se que o cnone no mbito das literaturas nacionais contribui ou
serve para a construo das identidades nacionais e est relacionado com aspectos
de poder cultural institucional, que ajudam a definir os valores de uma nao, de um
continente ou de uma cultura determinada. Os autores e as obras que incorporam o
cnone formam a cspide da cultura, enquanto os que ficam excludos fazem parte
de um grupo de segunda categoria, que no pode nem tentar chegar ao patamar de
canonizao.
Os debates acirrados e todos os conceitos sobre cnone, levantados por
estudiosos, trataram ou tratam sempre da construo de paradigmas e da imposio
de um determinado conceito de literatura, isto , de um cnone. O que deixa
transparecer que o cnone literrio est ao mesmo tempo relacionado com as
diversas escolas literrias e estticas (barroco, romantismo, realismo, surrealismo,
expressionismo, realismo mgico), e com as teorias literrias, tais como: o
formalismo russo, o estruturalismo, a esttica da recepo, etc.
O cnone literrio est ligado a recepo e discusso sobre obras
precedentes, no caso de Jorge Lus Borges e de Roberto Bolao, este um aspecto
30
exemplar, pois ambos se destacam por confluir o terico e o ficcional nas suas
obras, parecem sempre tratar de problemas tericos e sobre o cnone literrio na
sua prpria prtica literria, citando nomes de vrios autores e obras, Bolao d
pistas de suas preferncias com em sua obra, La literatura nazi em Amrica, uma
coleo de biografias mnimas de personagens nfimos, ele, de alguma maneira,
recupera nesse livro a vontade transgressora da Historia universal de la infamina de
Borges y a expande de forma excessiva e lenta. (MANZONI, 2008, p. 344)
Pode se dizer que os dois autores, com suas obras, lutam contra e a favor
do cnone. Todas as suas formas de prtica literria levam a uma predeterminada
seleo de autores e obras; a um cnone. Afinal, todos aqueles que reclamam
cnones pessoais, repetem modelos j estabelecidos, pois operam com os
procedimentos de seleo, de excluso e incluso de autores e obras.
O cnone pode ser apresentado com diversas funes, por exemplo, a de
estabelecer uma ordem cronolgica, tambm pode apresentar determinados temas
e registros que serviro de base para as histrias da literatura.
O conceito formulado para esta tese evita uma abordagem ideolgica e
prope outro caminho, o de investigar as estratgias discursivas que produzem os
critrios para a formao ou negao de um cnone, sabendo que Bolao com seu
humor, seu sarcasmo e sua ironia, mostra que sua eleio produto da sua vasta e
variada leitura, mas que provoca um questionamento: a seleo de suas leituras
est ligada sua concepo esttica e junto a essa concepo informa sobre sua
prpria maneira de escrever? Ou ainda, o que os autores e as obras selecionadas
por Bolao tem em comum? Essa sua seleo reflete uma concepo determinada
de literatura? Ele estabelece um cnone normativo ou dinmico? Bolao relativiza
todo tipo de cnone quando confronta seus autores e textos atribuindo-lhes
valorizaes e apreciaes divergentes? Muda a sua leitura atravs dos anos? Qual
a funo que tem a seleo de autores e textos em Bolao? O autor contribui para
formao de algum cnone ligado a nacionalidade ou a universalidade?
Ser que cabe tentar responder essas perguntas a partir de Harold Bloom,
que afirma que o cnone um produto de uma luta para sobreviver atravs dos
sculos, j que cada cultura e cada sculo seleciona de forma diferente? Segundo
Bloom, o cnone constitudo por livros que sobreviveram graas a sua prpria
fora, ele entende o cnone como um fenmeno que se autogera e/ou se
autorregula e o leitor preparado ser eleito para captar e construir junto um cnone
31
Bolno acredita que existe uma lacuna, defendida por ele como um pesadelo,
uma rua sem sada, um cenrio a ser montado. Continua dizendo que na literatura
argentina atual existem trs linhas, mas que no se aproximam ao bloco de autores
da estirpe de Borges. Autores que so antiborgenianos e representam um
retrocesso, pois so conservadores. Ele no nega a fora e a boa escrita desses
autores.
Na primeira linha aparece Osvaldo Soriano; na segunda Roberto Arlt e
Ricardo Piglia e na terceira, que ele denomina como secreta, aparecem Osvaldo
Lamborghini e Cesar Aria. Bolao no os considera assim to ruins, escrevem livros
de fcil acesso ao pblico e que at podem ganhar mercado com isso, mas perdem
em originalidade, nenhum deles to original quanto aos mencionados
anteriormente. Faz uma crtica pesada a Lamborghini, e afirma que: Piglia me
parece un de los mejores narradores actuales de Latinoamrica. Lo que pasa es que
se me hace difcil soportar el desvaro gangsteril, de la pesada- que Piglia teje
alrededor de Arlt, probablemente lo nico inocente en este asunto. (BOLAO, 2004,
p. 27).
De Charles Baudelaire a Franz Kafka, passando por Arthur Rimbaud, de
Macedonio Fernandz a Allen Ginsberg, passando por Jack Kerouac, Jorge Lus
32
33
Os textos de Bolao que fazem uma crtica ao cnone evitam uma separao
universal estabelecida, dos que podem ou no figurar como cannicos, isso ele vai
mostrando ao longo das suas narrativas ficcionais, assim como no seu livro Entre
parntesis. Portanto, para Bolao, o cnone um resultado dinmico oriundo de um
processo infinito de leitura e reescritas, onde o autor contemporneo subverte e
recodifica as obras anteriores canonizando-as. Mas quem determina o cnone e sob
que premissas? Lendo o que Bolao pretende como projeto artstico-literrio a
resposta poderia ser, os leitores, as instituies educacionais, as editoras os crticos
e os meios de comunicao massiva.
A partir da relao entre cnone e poder, alguns autores, incluindo Roberto
Bolao, partem de uma tendncia de desfazer, reorganizar e reescrever certas
formas cannicas. A partir dessa tendncia, as mudanas nas formas literrias
recebem influncias das transformaes que ocorrem no mundo scio-histricopoltico, durante o qual a obra produzida, mudando assim a estrutura interna do
prprio fazer literrio e sua tradio.
34
das
formas
tradicionais
que
defendiam
bom
gosto
esttico
35
Carlos Monsivis, Juan Mars, lvaro Pombo e Ricardo Piglia. Nomes bvios, mas
que desenham uma cartografia precisa, de includos e excludos: por um lado, a
ebulio da literatura, por outro, a guerra contra o clich.
Bolao tambm admirava e lia com paixo e generosidade autores de sua
gerao (autores que viveram o terror dos anos de chumbo e a poca dos traumas
posteriores s ditaduras) e os autores da gerao dos anos de 1990, alguns dos
escritores que apreciava: Fernando Vallejos, Jorge Volpi, Alan Pauls. Pedro
Lemebel, Javier Maras, Enrique Vila-Matas, Rodrigo Fresn entre outros. Esta lista
pode revelar como Bolao percebia o cnone, no s o latino-americano, mas
tambm o europeu, e o que esperava desses autores, talvez uma literatura dentro
da literatura, compartilhando um tema ou uma forma comum de faz-la. Sobre Pedro
Lemebel, escreveu:
Lemebel no necesita escribir poesa para ser el mejor poeta de mi
generacin. Nadie llega ms hondo que Lemebel [] es valiente, es decir
sabe abrir los ojos en la oscuridad, en esos territorios en los que nadie se
atreve entrar. [] reconoc en Lemebel el espritu indomable del poeta
mexicano Mario Santiago [] y entonces supe que ese escritor marica, mi
hroe, poda estar en el bando de los perdedores pero que la victoria, la
triste victoria que ofrece la Literatura (escrita as, con maysculas), sin duda
era suya. (2004, p, 65-66)
Pedro Lemebel, autor de vrios livros, entre eles, Tengo miedo Torero, um
dos escritores que est inserido na abundante produo entorno da ditadura cvicomilitar, das violaes dos direitos humanos; produo, muitas vezes pensada,
durante os anos de 1990, quando Chile vivia o momento de democracia neoliberal. A
gerao dos anos de 1980, a qual Bolao fazia parte em termos etrios e formativos,
soube muito bem como processar as influncias da tradio e ao mesmo tempo
representar, atravs de uma diversidade de estratgias de escrita, as diferentes
frequncias que a realidade circundante demandava. Uma vez resolvido o dilema,
no s a literatura, mas toda cultura chilena enfrentou uma continua exposio
artstica entorno das violaes cometidas em relao aos direitos humanos.
(OLIVARES, 2010, p.73)
Bolao tinha muito apreo pela escrita de Pedro Lemebel, segundo ele, um
dos escritores mais brilhantes, o melhor poeta da sua gerao, ainda que no
escrevesse poesia. Lemebel foi dos poucos escritores que no buscavam a
respeitabilidade, mas sim a liberdade. Ningum chegou mais fundo que Lemebel,
que ao mesmo tempo mostrava doura e uma sensao de fim de mundo aliada a
um ressentimento feroz. Bolao reconhecia em Lemebel o esprito indomvel do seu
36
amigo poeta mexicano, Mario Santiago Papasquiaro. Segundo ele, Lemebel foi
valente e soube abrir os olhos na escurido, dentro de territrios que ningum se
atreveu entrar. No foi o primeiro homossexual dentro do Parnaso chileno, mas foi o
primeiro travesti que apareceu no cenrio, sozinho, iluminado por todos os holofotes
e que falou ante um pblico literalmente estupefato:
A m no me perdonan que tenga boca, Robert, me dice Lemebel al otro lado
de la lnea telefnica. Santiago resplandece con la iluminacin nocturna.
Parece la ltima gran ciudad del Hemisferio Sur. Los coches pasan bajo mi
balcn y Pinochet est preso en Londres. Cuntos aos faltan para el
prximo? A m no me perdonan que recuerde todo lo que hicieron, dice
Lemebel. Pero quieres saber lo que menos me perdonan, Robert? No me
perdonan que yo no los haya perdonado. (2004; p. 77)
acabou
tomando
para
si
as
dores
dos
jovens
escritores
37
Jorge Volpi afirmou em seu artigo Bolao, epidemia (2008a), que todos os
escritores jovens latino-americanos, com 38 anos, tinham um ponto e um vnculo em
comum, todos se orgulhavam dele, todos o admiravam, todos eram Bolao. Para
Bolao pareceria estranha essa admirao, porque o mais curioso era que quem
tinha mais de 39 anos, com exceo de Fresn, Gamboa e Paz Soldn, no geral,
no admirava Bolao, ou o admirava com ressalvas. Nesta poca onde as fronteiras
geracionais no tm importncia, que desconfia das classificaes dos livros, dos
manuais acadmicos, dos crticos aduladores, que renega o cnone, resulta que os
escritores com menos de 40 anos amam Bolao com paixo desenfreada. Diante de
um fenmeno que se aproxima ao paranormal e com inegveis pinceladas
religiosas, cabe a pergunta, por qu?
O prprio Volpi responde dizendo que para ele, Roberto Bolao publicou trs
obras maestras: Estrella distante, Los detectives salvajes e Nocturno de Chile que
culminaram em seu romance pstumo, 2666. Nessas obras pode-se encontrar o
melhor que j tenha sido escrito sobre e na Amrica Latina. Bolao foi aquele quem
criou uma obra ampla, rica e variada, na qual cada escritor, crtico e leitor podem
encontrar algo novo, que estremea, pois Bolao escreveu em um estilo cheio de
acumulaes, de polissndetos, de oraes coordenadas e subordinadas caticas,
um estilo to fcil de admirar e imitar e ainda assim, difcil.
Para os amantes das histrias, os defensores da aventura, os que so
obsessivos pela trama, ficam fascinados pelos seus relatos circulares e um tanto
onricos, cheios de detalhes imprevistos, de digresses e vivncias em outros
mundos, de incurses paralelas, cheios, inclusive, de uma espcie de suspense que
ultrapassa a estrutura clssica do romance policial.
Uma parte reduzida e cada vez mais poderosa que faz parte da seita de
adoradores dos livros que falam sobre outros livros, os aficionados (doentes) pela
literatura e pela metaliteratura de Vila-Matas e Piglia, tambm encontram em Bolao
uma boa dose de citaes, de dissimuladas referncias literrias, de metforas
eruditas, de meditaes sobre escritores excntricos. Existem at, aqueles que
38
39
40
mesmo criticando os poderes dominantes, pode vir a ser cannica, pois um dos
efeitos mais fortes que sua obra produz, provem ora da contradio entre esttica e
tica, ora da aproximao de ambas, passando pelos riscos que assume ao mostrar
sua capacidade de transgredir e lutar contra as convenes e abrir novas
possibilidades para a arte, neste caso, a literatura.
Esse tipo de artifcio faz de Roberto Bolao um autor cannico e anticannico
ao mesmo tempo, pois quando apresenta uma nova forma de desconstruo, o
referente literrio desaparece, inclusive a origem que a motivou, produzindo um
novo texto, onde sempre fica claro o referente literrio.
A princpio, Bolao no acreditava em um cnone e suas hierarquias, pois
estava mais ligado s diferenas, s margens, aos gneros massivos e perifricos,
portanto mais ecltico. Nos seus textos existe um desejo infinito de experimentar as
diversas forma e frmulas, tanto na seleo de suas leituras, como na sua maneira
de narrar.
Resumindo o at agora exposto, para Roberto Bolao no existiam as
literaturas nacionais, universais ou cannicas e sim literaturas que apreciava ou no,
assim como no existia escritura maior ou menor, mas sim aquela que caiu no seu
gosto, na biblioteca de sua preferncia. Alm disso, ele no criou um cnone
estabelecido pela histria, ou pelas escolas literrias, mas foi fiel ao lema, onde cada
autor produz seus antecessores, mesmo cometendo um parricdio da tradio
literria que se d atravs da recodificao, da transmutao e da releitura.
H estudiosos que enxergam Roberto Bolao de 2666 como algum que
chegou perto do abismo ou que estava de frente a um espelho opaco, ainda existem
os que consideram, esta obra, uma ofensa, uma sabotagem ou uma negao ao
boom. (VOLPI, 2008a), portanto uma crtica de aceitao e rejeio aos escritores
que fizeram parte deste movimento literrio. O prprio Bolao ratificou e esclareceu
tal percepo dizendo que:
El territorio que marca mi generacin es el de la ruptura. Es una generacin
muy rupturista, es una generacin que quiere dejar atrs no slo el boom
sino lo que genera el boom, que es una generacin de escritores muy
comerciales. Es el territorio del parricidio por un lado. Y por otro lado es el
territorio de lo borgeano. Hay que investigar todos los flecos, todos los
caminos que ha dejado Borges (BOLAO apud BRAITHWAITE, 2006, p.
107).
provvel que, para Bolao, o escritor atual que faz parte ou no do cnone,
no deva buscar um lugar dentro da sociedade, mas sim, livrar-se dela e/ou buscar
41
a intemprie, respirar e ter como questo central a literatura com todas as suas
colocaes ticas e estticas. Devam escrever algo novo, histrias que surjam do
mais profundo e velado da sociedade, do caos, da desordem, daquilo que est na
escurido das experincias humanas, sem ingenuidade. Talvez o escritor deva
integrar a cultura popular com a tradio culta, abrindo espao para transitar pelo
territrio das polmicas, encar-las de frente e mostr-las de uma maneira, se
possvel, original sem perder a elegncia e sem fazer concesses, ou ainda pensar
que a existncia do mundo termine em um livro, como pensara Mallarm.
3. Campo de batalha
Toda a vida das sociedades nas quais reinam as modernas
condies de produo se apresenta como imensa
acumulao de espetculos. Tudo o que era vivido diretamente
tornou-se uma representao. 11
Guy Debord
Este captulo est dividido em partes, como fronteiras, mas com um dado
singular, essas fronteiras se visitam, uma interpenetra na outra, embora escritas
separadamente. Essa diviso servir apenas para facilitar a compreenso de
conceitos, pensamentos e reflexes sobre dois assuntos; o primeiro, abordado na
parte inicial, referente sociedade do espetculo e o segundo, o da a cidade
imaginada na fronteira entre dois pases. Essas partes se deslocam e se encontram
dentro das colocaes e da evoluo do gnero narrativo, no caso o romance
policial, passando pela novela negra/romance noir at chegar a uma possvel e
recente categoria: romance criminal/neopolicial, um gnero que ser analisado e
pensado como fronteira.
Os conceitos, pensamentos e reflexes, que sero utilizados neste captulo,
so resultado do trabalho terico de estudiosos que analisam a sociedade atual
como: Jean-Marc Moura, Eduardo Said, Stuart Hall, Edgar Morin entre outros e
42
ajudaro a pensar uma parte da obra 2666 de Roberto Bolao: A parte dos crimes
que ser o corpus desse artigo.
3.1. Cultura de massa, o espetculo e o romance criminal
A cultura o lugar da busca da unidade perdida. Nessa busca
da unidade, a cultura como esfera separada obrigada a negar
a si prpria. 12
12 Idem, p. 120.
43
44
45
maiores, mais tnues e que o homem aceita, mas no assume sua natureza
transitria e evolutiva, reconduzindo o esprito ao presente.
Ainda de acordo com Edgar Morin (2011, p.176-177)
[...] a contribuio inesquecvel da cultura de massa encontra-se em tudo
que movimento: o western, o filme e o romance policial, melhor ainda,
criminal, o grande frenesi cmico e csmico, a fico cientifica, as danas e
ritmo afro-americanos, a reportagem radiofnica, o sensacionalismo, o flash.
Criaes feitas no para os silncios meditativos, mas para adeso ao
grande ritmo frentico e exteriorizado do Esprito do Tempo.
46
47
[...] o
48
49
50
13 Resposta concedida a Mnica Maristain, quando perguntado sobre o que seria se no fosse
escritor. In: BRAITHWAITE, Andrs. Bolao por s mismo: entrevistas escogidas. Chile: Ediciones
Universidad Diego Portales, 2006, p. 80.
51
52
53
54
55
A parte dos crimes, de 2666, pode ser lida como novela negra, romance
criminal/neopolicial, pois apresenta caractersticas desse gnero, fugindo da lgica
estrutural da novela policial clssica, j que as pistas para desvendar um enigma
so frgeis, sempre apontam para vrias direes, no existe apenas um
investigador, mas um grupo que tenta desvendar o que acontece na cidade de Santa
Teresa. Alm disso, o relato mostra uma viso de mundo que desemboca em um
segredo, que pode ou no ser desvendado, onde a figura do detetive aparece como
secundria e o crime, no caso, os crimes, escondem, talvez, um segredo.
A presena do crime e do (s) assassino (s), que fazem parte do enigma, do
segredo, do ao romance uma dimenso dupla: uma que se entende dentro do
cnone do gnero policial, como uma pea essencial que reclama a soluo do
crime, restabelecendo a verdade dentro da fico e a outra esttica que valoriza
uma espcie de beleza do crime, trazendo tona o mal que se impe. Existe uma
aproximao do romance criminal crnica jornalstica; no romance a verdade
pertence ordem discursiva do texto (a narrao em si) e na crnica a verdade est
no mbito do factual (LINK, 2003, p. 138)
O romance criminal/neopolicial pode ser definido como um romance no qual
o delito no tratado como um episdio ou uma motivao, mas como tema bsico,
56
do qual derivam e com o qual esto relacionadas todas as aes, dramas e conflitos
humanos, cada um com o seu peso, deixando um rastro de desolao, morte,
crueldade e violncia. Mesmo que aparea um policial buscando evidncias que
reforcem o suspense, o caminho fica aberto para que sejam experimentados o terror,
a suspeita, a dvida nos momentos do cotidiano e nas pessoas mais comuns: o
vizinho, o homem que sempre se encontra no bar, o amigo mais prximo, o
advogado, um menor, o filho, irmo ou um familiar prximo. Todos esses
personagens podem carregar a possibilidade do delito, o impulso assassino
repulsivo que esconde algo mais terrvel, uma vontade que aparece como reflexo da
perverso de uma sociedade que perdeu a humanidade.
Esses
romances
esto
povoados
de
personagens
condenados
ao
57
58
59
60
individuos
hbridos,
que
aprovechamos
varios
repertorios
para
61
desvendar o crime, caminha pela cidade em busca de indcios, mas em vo. O que
Roberto Bolao tenta traar o retrato de uma sociedade doente, onde a condio
de muitos seres beira pobreza e marginalidade, permitindo que o leitor se
pergunte: afinal, quem o assassino?
La siguiente muerta apareci en agosto de 1994. En el callejn de Las
nimas, casi al final de donde hay cuatro casas abandonadas [] En su
casa, donde viva sola desde haca tres aos, no se encontraron papeles
personales no nada que pudiera llevar a un rpido esclarecimiento de su
identidad. Algunas personas, no muchas, saban que se llamaba Isabel,
pero casi todo el mundo conoca como la Vaca. [] Segn algunos de sus
vecinos ejerca como puta en un local del centro o de la Madero-Norte.
Segn otros, la Vaca jams haba trabajado. Sin embargo no se poda decir
que careciera de dinero. [] El caso fue llevado a medias por Epifanio
Galindo y por el judicial Ernesto Ortiz Rebolledo, a quienes se aadi como
refuerzo Juan de Dios Martnez, sin demasiado entusiasmo por ninguna de
las partes. [] (2004, 521-522)
62
18 Pode-se encontrar mais sobre assunto nos links abaixo: acessados em:
18.05.2015http://www.youtube.com/watch?v=84NbsvUfAuw
http://www.cidh.org/annualrep/2002sp/cap.vi.juarez.htm
http://www.diarioaustral.cl/site/edic/20031207001350/pags/20031207045905.html
63
trama
singular
para
que
seja
considerado
como
romance
A concepo de Link:
Hablar de gnero policial es, por lo tanto, hablar bastante ms que de
literatura: por lo pronto de pelculas y series de TV, de crnicas policiales, de
noticieros, y de historietas: lo policial es una categora que atraviesa todos
esos gneros. Pero tambin es hablar del Estado y relacin con el crimen,
de la verdad y sus regmenes de aparicin de la poltica y su relacin con la
moral, de la Ley y sus regmenes de coaccin. (2013, p. 11)
64
Referncias Bibliogrficas
Obras de Roberto Bolao
BOLAO, Roberto. PORTA, A.G. Consejos de un discpulo de Morrison a un
fantico de Joyce. Barcelona: Acantilado, 2008.
BOLAO, Roberto. Amuleto. Traduo Eduardo Brando. So Paulo: Companhia
das Letras, 2008.
_______________. El Secreto del mal. Barcelona: Editorial Anagrama S.A., 2007
_______________.
S.A., 2004.
65
66
CALVO, Jos Huerta. Entre el enigma y la leyenda. Revista Leer, n210, marzo de
2010, p.7-31.
CARO, Montserrat Madariaga. Bolao Infra 1975 1977: los aos que inspiraron
Los detectives salvajes. Santiago: RIL editores, 2010.
CASTILLO-BERCHENKO, Adriana. As se hace literatura en Chile: Mara Canales
en Nocturno de Chile. In: MORENO, Fernando (org). La memoria de la dictadura:
Nocturno de Chile, de Roberto Bolao. Interrupciones 2, de Juan Gelman.
Paris: Ellipses dition Marketing SA. 2006, p 31-40.
CERCAS, Javier. Soldados de Salamina. Buenos Aires: Tusquets Editores S.A.
2001.
CORRAL, Wilfrido H. Un ao en la recepcin anglosajona de 2666. In: BAEZA.
Felipe A. Ros (org.). Roberto Bolao: ruptura e violencia en la literatura
finisecular. Mxico: Coleccin Miradas del Centauro. Ediciones y Grficos En,
S.A. 2010, p. 23-51.
DE ROSSO, Ezequiel. Una lectura conjetural. Roberto Bolao y El relato policial. In:
MANZONI, Celina. Roberto Bolao: la escritura como tauromaquia. Buenos
Aires: Corregidor, 2006, p. 133-143.
ESPINOSA HERNDEZ, Patricia. Crtica literaria y autoritarismo en Nocturno de
Chile de Roberto Bolao. In: MORENO, Fernando (org.). La memoria de la
dictadura: Nocturno de Chile, de Roberto Bolao. Interrupciones 2, de Juan
Gelman. Paris: Ellipses dition Marketing SA. 2006, p. 41-48.
__________________________. Roberto Bolao: un territorio por amar!. In:
MANZONI, Celina (org.) Roberto Bolao: la escritura como tauromaquia.
Argentina: Ediciones Corregidor. 2002, p. 130).
EZQUERRO, Milagros. El Apocalipsis segn Bolao In: FABRY, G; LOGIE, I;
DECOCK, P. (eds.). Los imaginarios apocalpticos en la literatura
hispanoamericana contempornea. Suia: Peter Lang AG. 2010, p. 203-221.
FABRY, G; LOGIE, I; DECOCK, P. (eds). Los imaginarios apocalpticos en la
literatura hispanoamericana contempornea. Suia: Peter Lang AG, International
Academic Publishers, 2010.
FRESN, Rodrigo. El samuri romntico. In: PAZ SOLDN, E; FAVERN PATRIAU,
G. Bolao Salvaje. 6 ed. Espaa: Editorial Candaya, 2008, p. 294-295.
GIRALDO, Efrn. Una epifana de la locura: extensin del arte y revolucin
potica en el artista infame de Roberto Bolao. Cuadernos de Msica, Artes
Visuales y Artes Escnicas / Volumen 8 - Nmero 2 / Julio - Diciembre de 2013, pp.
113-136.
GRAS, Dunia. MEYER-KRENTLE, Leonie. El viaje imposible en Mxico con Roberto
Bolao. Zaragoza: Tropo Editores, 2010.
67
HERRALDE, Jorge. Para Roberto Bolao. Buenos Aires: Adriana Hidalgo Editora,
2005.
MANSOLIVER RDENAS, Juan Antonio. Palabras contra el tiempo. In: PAZ
SOLDN, E; FAVERN PATRIAU, G. Bolao Salvaje. 6 ed. Espaa: Editorial
Candaya, 2008, 305 - 318.
MANZONI, Celina. Roberto Bolao, la escritura como tauromaquia. Buenos
Aires: Corrigidor. 2006.
________________. Ficcin de futuro y lucha por el canon en la narrativa de
Roberto Balao. In: PAZ SOLDN, E; FAVERN PATRIAU, G. Bolao Salvaje. 6
ed. Espaa: Editorial Candaya, 2008, p. 345-346.
MARISTAIN, Mnica. El hijo de Mster Playa: una semblanza de Roberto Bolao.
Mxico: Almada. 2012.
MORA, Carmen. La tradicin apocalptica en Bolao: Los detectives salvajes y
Nocturno de Chile. FABRY, G; LOGIE, I; DECOCK, P. (eds.). Los imaginarios
apocalpticos en la literatura hispanoamericana contempornea. Suia: Peter
Lang AG. 2010, p. 203-221.
MORENO, Fernando (org). La memoria de la dictadura: Nocturno de Chile, de
Roberto Bolao. Interrupciones 2, de Juan Gelman. Paris: Ellipses dition
Marketing SA, 2006.
_____________________. Roberto Bolao: una literatura infinita. Frana: CRLA
Archivos. Universit de Poitiers CNRS, 2005.
OLIVARES, Cristin Gmez. Bolao, su poesa y los derechos humanos (el poeta y
su significado para la poesa chilena). In: BAEZA. Felipe A. Ros (org.). Roberto
Bolao: ruptura e violencia en la literatura finisecular. Mxico: Coleccin Miradas
del Centauro. Ediciones y Grficos En, S.A. 2010, p. 54-85.
OLIVER, Mara Paz. Sin timn y en el delirio: la digresin en Nocturno de Chile. In.
MORENO, Fernando (org.). La memoria de la dictadura: Nocturno de Chile, de
Roberto Bolao. Interrupciones 2, de Juan Gelman. Paris: Ellipses dition
Marketing S.A., 2006, p. 145-148.
PAZ, Srgio. De aqui a la eternidad. Entrevista con Roberto Bolao. El Mercrio.
Santiago, 13 de deciembre de 1998, p. 4-6.
PAZ SOLDN, E; FAVERN PATRIAU, G. Bolao Salvaje. 6 ed. Espaa: Editorial
Candaya, 2008.
PLAZA, Dino. La melncolia: textualizacin del horror en Nocturno de Chile. In:
MORENO, Fernando (org). La memoria de la dictadura: Nocturno de Chile, de
68
69
em:
70
71
http://www.cepchile.cl/1_5340/doc/bolano_internacional_algunas_reflexiones_en_tor
no_al_exito_internacional_de_ro.html. Acesso em: 29.01.2015
ESTRADA, Ramn Mndez. Rebeldes con causa: los poetas del movimiento
infrarrealista. Nada utpico nos es ajeno. Mexico: Tsunun, 2013, p. 17.
Disponvel em: https://tsunun.files.wordpress.com/2013/05/nada-utc3b3pico-nos-esajeno-manifiestos-infrarrealistas1.pdf Acesso em: 12.03.2015.
FERNNDEZ. Elsa Santos. El chileno de la calle del loro. Entrevista com Roberto
Bolao. Santiago: E.P.S.A. Editora de Revistas, 1968 n 782, ago.1998, p. 8689. Disponvel em http://www.memoriachilena.cl/archivos2/pdfs/MC0015797.pdf
Acesso em 13.05.2015.
GONZLEZ, Daniuska. La exploracin de los lmites: la narrativa de Roberto Bolao.
Venezuela: Discursos/prcticas, N.01, 2006, p. 115-133. Disponvel em:
http://www.discursospracticas.ucv.cl/pdf/numerouno/daniuska_gonzales.pdf. Acesso
em: 15.05.2015.
__________________. Un asunto tenebroso. la construccin del sujeto literario en
Roberto Bolao. Anales de Literatura Chilena. Ao 9, nmero 10, diciembre 2008,
p.165-178. ISSN 0717-6058. Disponvel em: http://analesliteraturachilena.cl/wpcontent/uploads/2011/05/a10_12.pdf. Acesso em: 15.05.2015.
HARRINGTON, Juan Esteban. Sobre el Infrarrealismo. Nada utpico nos es ajeno.
Mexico: Tsunun, 2013, p. 17.
Disponvel em: https://tsunun.files.wordpress.com/2013/05/nada-utc3b3pico-nos-esajeno-manifiestos-infrarrealistas1.pdf. Acesso.em: 27.04.2015.
IDEZ, Ariel; BAIGORRIA, Osvaldo. La pandilla selvaje. Suplemento Radar. Pgina
12. Argentina. 2008. Disponvel em:
http://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/radar/9-4753-2008-08-10.html
Acesso em: 05.03.2015.
JSCH, Melanie. Si viviera en Chile, nadie me perdonara esta novela.
Entrevista
concedida
em
Blanes.
Letras
S5.
Disponvel
em:
http://www.letras.s5.com/bolao21.htm. Acesso em: 11.02.2015.
KERR Sarah. The Triumph of Roberto Bolao. The New York Review of Books.
Disponvel em: http://www.nybooks.com/articles/archives/2008/dec/18/the-triumph-ofroberto-bolano/. Acesso em: 23.03.2015.
LPEZ-VICUA, Igncio. Malestar en la literatura: escritura y barbrie en Estrella
Distante e Nocturno de Chile de Roberto Bolao. Revista Chilena de Literatura.
Noviembre de 2009, n 75, 199 -215. http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S071822952009000200010&script=sci_arttext. ltimo acesso: 10.02.2015.
MARCO, Joaquim. El Testigo. Revista El Cultural.
http://www.elcultural.es/version_papel/LETRAS/10747/El_testigo/.
06.01.2015.
Disponvel
Acesso
em:
em
72
73
74
Geral
ADORNO, T.W. Notas de Literatura I. Traduo. Jorge de Almeida. 1 ed. So
Paulo: 34 Editora, 2003.
ADORNO, T.W; HORKHEIMER, M. Dialtica do esclarecimento. Rio de Janeiro:
Jorge Zahar Editor, 1985.
ANDERSON, Benedict. Comunidades imaginadas: reflexes sobre a origem e a
difuso do nacionalismo. Traduo Denise Bottman. So Paulo: Companhia das
Letras, 2008.
AMAR SNCHEZ, Ana Mara. El relato de los hechos, Rodolfo Walsh: testimonio
y escritura. 2 ed. Buenos Aires: Ediciones de la Flor. 2008.
ARENT, Hannah. Sobre a violncia. Traduo Andr de Macedo Duarte. 5 ed. Rio
de Janeiro: Civilizao Brasileira, 2014
AVELAR, Idelber. Alegoras da derrota: a fico ps-ditatorial e o trabalho de
luto na Amrica Latina. Traduo Saulo Gouveia. Editora UFMG. Belo Horizonte,
2003.
BAKHTIN, Mikhail. Epos e romance: sobre a metodologia do estudo do romance.
In: Questes de literatura e de esttica: a teoria do romance. Traduo Aurora
Bernadini et al. 4. ed. So Paulo: Editora UNESP, 1998.
BARTHES, Roland. Ensayos crticos. Trad. Carlos Pujol. Buenos Aires: Seix
Barral, 2003.
BENJAMIN, Walter. Origem do drama trgico alemo. Traduo Joo Barrento. 2
ed. Belo Horizonte: Autntica editora, 2013.
BHABHA, Homi K. O Local da Cultura. Traduo Miriam vila, Eliana Loureno de
Lima Reis, Glucia Renate Gonalves. 2ed. Belo Horizonte: Editora UFMG, 2013.
BAUMAN, Zygmunt. Vidas desperdiciadas; la modernidad y sus parias.
Traduo. Pablo Hermida Lazcano. 1 ed. Buenos Aires: Paids, 2005.
_________________. Modernidade liquida. 1ed. Rio de Janeiro: Jorge Zahar,
2001.
_________________. Identidade. Traduo Carlos Alberto Medeiros. Rio de
Janeiro: Jorge Zahar Ed., 2005.
75
76
FIORI, Jos Lus. Formao, Expanso e Limites do Poder Global. In: FIORI, Jos
Lus (org.). O Poder Americano. 2ed. Rio de Janeiro: Editora Vozes, 2004.
______________. O Poder Global dos Estados Unidos: formao, expanso e
limites. In: FIORI, Jos Lus (org.). O Poder Americano. 2ed. Rio de Janeiro:
Editora Vozes, 2004.
FOUCAULT, Michel. As palavras e as coisas. So Paulo: Martins Fontes, 2002.
GANDHI, Leela. Postcolonial theory: a critical introduction. New York: Columbia
University Press, 1998.
GARCA CANCLINI, Nstor. Imaginarios urbanos. Buenos Aires: Editorial
Universitaria de Buenos Aires, 1999.
__________________________. Culturas Hbridas. 4ed. So Paulo: EDUSP.
2006.
GRAMSCI, Antonio. Os intelectuais e a organizao da cultura. Traduo. Carlos
Nelson Coutinho. 4ed. Rio de Janeiro. Editora Civilizao Brasileira. S.A. 1982.
GIARDINELLI, Mempo. El gnero negro: orgenes y evolucin de la literatura
policial y su influencia en Latinoamrica. 1ed. Buenos Aires: Capital Intelectual.
2013.
__________________. Latin American Detective Fiction Writers: A Biobibliographical Sourcebook. Darrel B. Lockhart, editor. Prlogo/Introduccin por
Mempo Giardinelli. La novela negra en La America Hispana.
HALL, Stuart. A identidade cultural na ps-modernidade. Traduo Tomaz Tadeu
da Silva. 11 ed. Rio de Janeiro: DP&A, 2006.
HERWITZ, Daniel. Esttica: conceito chave em filosofia. Traduo Felipe Rangel
Elizalde. Porto Alegre: Artmed. 2010.
HOBSBAWN, Eric. Era dos extemos: breve sculo XX: 1914-1991. Traduo
Marcos Santarrita. 2 ed. So Paulo: Companhia das Letras, 1995.
_______________. Tempos fraturados. Traduo Berilo Vargas. So Paulo:
Companhia das Letras, 2013.
HUTCHETON, Linda. Potica do ps-modernismo: histria, teoria, fico. Rio de
Janeiro: Imago Ed., 1991.
JAMESON, Fredric. A virada cultural: reflexes sobre o ps-moderno. Traduo.
Carolina Arajo. Rio de Janeiro: Civilizao Brasileira, 2006.
77
(orgs.).
Catstrofe
78
79
80
81
Disponvel em:
http://www.elcultural.es/version_papel/LETRAS/3126/Jorge_Golpi_y_Juan_Villoro.
Acesso em: 06.04.2015.
Vdeos:
Roberto Bolao: El ltimo maldito. Imprescindibles. RTVE. Disponvel em:
http://www.rtve.es/television/20101022/roberto-bolano-ultimo-maldito/363488.shtml
Acesso em 16.05.2015.
ANEXO I
Poesia de Mario Santiago Papasquiaro, dedicada a Efran Huerta, apresenta
a forma utilizada e os temas que os poetas infrarrealistas:
YA LEJOS DE LA CARRETERA
Vibraciones / vibraciones ltigos /
un sonido viene de la sombra / pronto
forma una esfera / una granja / un grupo /
una armada / un universo de universos
Henri Michaux
A la memoria de Infran
1
Unos pantalones mugrosos & la muerte en el pecho
rale!
Nos vemos ah en el muro
/ pasando el vado /
los vientos cristalizndose a la izquierda
las aletas del polvo: tus aletas
el oasis arponendonos lo seco
En la hija de tu ojo / el cementerio
Mezcalito echando flores:
La Tierra y su contrario: 2 venados
silenciosos como ruidos en sus bodas
No deberas ir / pero deberas ir
2
(En esta sombra se acurruca esa rara fruta
que es el corazn anfibio & precoz devenir infrarrealista)
Hijos de Pablo de Rokha somos
Desde antes de escribir esto / ya volbamos
82
83
84
ANEXO II
Fragmento do libro Los Detectives Salvajes (BOLAO, 1998; p. 398-401)
Amadeo Salvatierra, calle Repblica de Venezuela, cerca del Palacio de
la Inquisicin, Mxico DF, enero de 1976.
Cmo que no hay misterio?, dije. No hay misterio, Amadeo, dijeron ellos. Y
luego me preguntaron: qu significa para ti el poema. Nada, dije, no significa nada.
Y por qu dices que es un poema? Pues porque Cesrea lo deca, record yo. Por
eso y nada ms, porque tena la palabra de Cesrea. Si esa mujer me hubiera dicho
que un pedazo de su caca envuelta en una bolsa de la compra era un poema yo me
la hubiera credo, dije. Qu moderno, dijo el chileno, y luego mencion a un tal
Manzoni. Alessandro Manzoni?, dije yo recordando una traduccin de Los novios
debida a la pluma de Remigio Lpez Valle, el licenciado candoroso, y publicada en
Mxico aproximadamente en 1930, no estoy seguro, Alessandro Manzoni?, pero
ellos dijeron: Piero Manzoni!, el artista pobre, el que enlataba su propia mierda. Ah,
caray. El arte est enloquecido, muchachos, les dije, y ellos dijeron: siempre ha
estado enloquecido. En ese momento vi como sombras de saltamontes en las
paredes de la sala, detrs de los muchachos y a los lados, sombras que bajaban del
cielorraso y que parecan querer deslizarse por el empapelado hasta la cocina pero
que se hundan finalmente en el suelo, as que me restregu los ojos y les dije rale,
a ver si me explican de una vez por todas el poema, que llevo ms de cincuenta
aos, en cifras redondas, soando con l. Y los muchachos se frotaron las manos de
pura excitacin, angelitos, y se acercaron a mi asiento. Empecemos por el ttulo, dijo
uno de ellos, qu crees que significa? Sin, el monte Sin en Jerusaln, dije sin
20Disponvel em: https://www.poeticous.com/mario-santiago-papasquiaro/ya-lejos-de-la-carretera?locale=es.
Acesso em: 19.06.2012.
85
Qu ves, Amadeo? Pues una lnea ondulada, qu otra cosa podra ver?
Bien, Amadeo, dijeron, ahora ves una lnea ondulada, antes veas una lnea recta
que te sugera calma y ahora ves una lnea ondulada. Te sigue sugiriendo calma?
Pues no, dije comprendiendo de golpe por dnde iban, hacia dnde queran
llevarme. Qu te sugiere la lnea ondulada? Un horizonte de colinas? El mar,
olas? Puede ser, puede ser. Una premonicin de que la calma se altera?
Movimiento, ruptura? Un horizonte de colinas, dije. Tal vez olas. Ahora veamos el
tercer corte del poema:
Tenemos una lnea quebrada, Amadeo, que puede ser muchas cosas. Los
dientes de un tiburn, muchachos? Un horizonte de montaas? La Sierra Madre
86
occidental? Bueno, muchas cosas. Y entonces uno de ellos dijo: cuando yo era
pequeo, no tendra ms de seis aos, sola soar con estas tres lneas, la recta, la
ondulada y la quebrada. Por aquella poca yo dorma, no s por qu, bajo la
escalera, o al menos en una habitacin muy baja, junto a la escalera. Posiblemente
no era mi casa, tal vez estbamos all slo de paso, acaso fuera la casa de mis
abuelos. Y cada noche, despus de quedarme dormido, apareca la lnea recta.
Hasta all todo iba bien. El sueo incluso era placentero. Pero poco a poco el
panorama empezaba a cambiar y la lnea recta se transformaba en lnea ondulada.
Entonces empezaba a marearme y a sentirme cada vez ms caliente y a perder el
sentido de las cosas, la estabilidad, y lo nico que deseaba era volver a la lnea
recta. Sin embargo, nueve de cada diez veces a la lnea ondulada la segua la lnea
quebrada, y cuando llegaba all lo ms parecido que senta en el interior de mi
cuerpo era como si me rajaran, no por fuera sino por dentro, una rajadura que empezaba en el vientre pero que pronto experimentaba tambin en la cabeza y en la
garganta y de cuyo dolor slo era posible escapar despertando, aunque el despertar
no era precisamente fcil. Qu raro, no?, dije yo. Pues s, dijeron ellos, es raro.
Verdaderamente es raro, dije yo. A veces me orinaba en la cama, dijo uno de ellos.
Vaya, vaya, dije yo. Has entendido?, dijeron ellos. Pues la mera verdad es que no,
muchachos, dije yo. El poema es una broma, dijeron ellos, es muy fcil de entender,
Amadeo, mira: adele a cada rectngulo de cada corte una vela, as:
87
copa, otra ms. Eso era todo lo que quedaba de Cesrea, pens, un barco en un
mar en calma, un barco en un mar movido y un barco en una tormenta. Por un
momento mi cabeza, les aseguro, era como un mar embravecido y no o lo que los
muchachos decan, aunque capt algunas frases, algunas palabras sueltas, las
predecibles, supongo: la barca de Quetzalcoatl, la fiebre nocturna de un nio o una
nia, el encefalograma del capitn Achab o el encefalograma de la ballena, la
superficie del mar que para los tiburones es la boca del vasto infierno, el barco sin
vela que tambin puede ser un atad, la paradoja del rectngulo, el rectnguloconciencia, el rectngulo imposible de Einstein (en un universo donde los
rectngulos son impensables), una pgina de Alfonso Reyes, la desolacin de la
poesa. Y entonces, despus de beber mi tequila, llen mi copa otra vez y llen la de
ellos y les dije que brindramos por Cesrea y vi sus ojos, qu contentos estaban los
pinches muchachos, y los tres brindamos mientras nuestro barquito era zarandeado
por la galerna.
88
ANEXO III
Consejos de un discpulo de Marx a un fantico de Heidegger
Mario Santiago Papasquiaro
"Tambin es hora de recordar que nada
es bello, ni siquiera en Poesa, que no es
el caso".
W
El mundo se te da en fragmentos / en astillas:
de un rostro melanclico vislumbras una pincelada del Durero
de alguien feliz su mueca de payaso aficionado
de un rbol: el tembladero de pjaros sorbindole la nuca
de un verano en llamas atrapas pedazos de universo
lamindose la cara
el momento en que una muchacha inenarrable
se rasga su camisola oaxaquea
exactamente junto a la medialuna de sudor
de las axilas
& ms all de la cscara est la pulpa / debajo del ojo la pestaa
Quizs ni el Carbono 14 ser capaz de reconstruir los hechos verdaderos
Ya no son los tiempos en que un pintor naturalista
rumiaba los excesos del almuerzo entre movimientos
de gimnasia sueca
& sin perder de vista los tonos rosazules / de flores
que no habra adivinado ni en sus ms dulces pesadillas
-Somos actores de actos infinitos
& no precisamente bajo la lengua azul
de los reflectores cinematogrficospor ejemplo hoy / que ves cmo Antonioni se pasea con su camarita de rutina
observado por aquellos que prefieren enterrar la cabeza entre la yerba
89
90
91
92
93
94
ANEXO IV
CARNET DE BAILE
1. Mi madre nos lea a Neruda en Quilpu, en Cauquenes, en Los ngeles. 2.
Un nico libro: Veinte poemas de amor y una cancin desesperada, Editorial Losada,
Buenos Aires, 1961. En la portada un dibujo de Neruda y un aviso de que aqulla
era la edicin conmemorativa de un milln de ejemplares. En 1961 se haba
vendido un milln de ejemplares de los Veinte poemas o se trataba de la totalidad de
la obra publicada de Neruda? Me temo que lo primero, aunque ambas posibilidades
son inquietantes, y ya inexistentes. 3. En la segunda pgina del libro est escrito el
nombre de mi madre, Mara Victoria Avalos Flores. Una observacin tal vez
superficial, contra todos los indicios, me hace concluir que no fue ella quien escribi
su nombre all. Tampoco es la letra de mi padre, ni de nadie que yo conozca. De
quin, entonces? Tras observar cuidadosamente esa firma desdibujada por los aos
tengo que admitir, si bien con reservas, que es la de mi madre. 4. En 1961, en 1962,
mi madre tena menos aos de los que yo tengo ahora, no llegaba a los treintaicinco,
y trabajaba en un hospital. Era joven y animosa. 5. Los Veinte poemas, mis Veinte
poemas, han recorrido un largo camino. Primero por diversos pueblos del sur de
Chile, despus por varias casas de Mxico DF, despus por tres ciudades de
Espaa. 6. El libro, por supuesto, no era mo. Primero fue de mi madre. sta se lo
regal a mi hermana y cuando mi hermana se fue de Gerona rumbo a Mxico me lo
regal a m. Entre los libros que me dej mi hermana mis favoritos eran los de
ciencia ficcin y la obra completa, hasta ese momento, de Manuel Puig, que yo
mismo le haba regalado y que entonces rele. 7. Neruda ya no me gustaba. Y
menos an los Veinte poemas de amor! 8. En 1968 mi familia se fue a vivir a Mxico
DF. Dos aos despus, en 1970, conoc a Alejandro Jodorowski, que para m
encarnaba al artista de prestigio. Lo busqu a la salida de un teatro (diriga una
versin de Zaratustra, con Isela Vega), le dije que quera que me enseara a dirigir
pelculas y desde entonces me convert en asiduo visitante de su casa. Creo que no
fui un buen alumno. Jodorowski me pregunt cunto gastaba en tabaco cada
semana. Le dije que bastante, pues desde siempre he fumado como un carretero.
95
Jodorowski me dijo que dejara de fumar y que ese dinero lo invirtiera en pagar unas
clases de meditacin zen con Ejo Takata. De acuerdo, dije. Durante unos das
estuve con Ejo Takata, pero a la tercera sesin decid que eso no era lo mo. 9.
Abandon a Ejo Takata en plena sesin de meditacin zen. Cuando quise dejar la
fila el japons se abalanz sobre m blandiendo un bastn de madera, el mismo con
el que golpeaba a los alumnos que as se lo pedan. Es decir, Ejo ofreca el bastn,
los alumnos decan s o no y en caso de ser la respuesta afirmativa Ejo les
descerrajaba unos planazos que atronaban el espacio en penumbra impregnado de
incienso. 10. A m, sin embargo, no me ofreci la posibilidad de denegar los golpes.
Su ataque fue fulminante y estentreo. Yo estaba junto a una chica, cerca de la
puerta, y Ejo estaba al fondo de la habitacin. Supuse que tena los ojos cerrados y
cre que no me iba a escuchar cuando me marchara. Pero el pinche japons me
escuch y se abalanz sobre m gritando el equivalente zen de banzai. 11. Mi padre
fue campen de boxeo amateur en la categora de los pesos pesados. Su invicto
reinado se circunscribi al sur de Chile. A m nunca me gust boxear, pero aprend
desde chico; siempre hubo un par de guantes de boxeo en mi casa, ya fuera en
Chile o en Mxico. 12. Cuando el maestro Ejo Takata se abalanz gritando sobre m
probablemente no pretenda hacerme dao, tampoco esperaba que yo
automticamente me defendiera. Los planazos de su bastn servan generalmente
para desentumecer los nervios agarrotados de sus discpulos. Pero yo no tena los
nervios agarrotados, yo slo quera largarme de all de una vez por todas. 13. Si
crees que te atacan, te defiendes, sa es una ley natural, sobre todo a los diecisiete
aos, sobre todo en el DF. Ejo Takata era nerudiano en la ingenuidad. 14. Segn
Jodorowski, l haba introducido a Ejo Takata en Mxico. Durante una poca Takata
buscaba drogadictos por las selvas de Oaxaca, la mayora norteamericanos, que no
haban podido regresar despus de un viaje alucingeno. 15. Por lo dems, la
experiencia con Takata no hizo que dejara de fumar. 16. Una de las cosas que me
gustaba de Jodorowski era que hablaba de los intelectuales chilenos (generalmente
en contra) y me inclua a m. Eso me proporcionaba una gran confianza, aunque por
descontado yo no tena la ms mnima intencin de ser como aquellos intelectuales.
17. Una tarde, no s por qu, nos pusimos a hablar de poesa chilena. El dijo que el
ms grande era Nicanor Parra. Acto seguido, se puso a recitar un poema de Nicanor,
y luego otro, y luego finalmente otro. Jodorowski recitaba bien, pero los poemas no
me impresionaron. Yo era por entonces un joven hipersensible, adems de ridculo y
muy orgulloso, y afirm que el mejor poeta de Chile, sin duda alguna, era Pablo
Neruda. Los dems, aad, son unos enanos. La discusin debi de durar media
hora. Jodorowski esgrimi argumentos de Gurdjieff, Krishnamurti y Madame
Blavatski, luego habl de Kierkegaard y Wittgenstein, luego de Topor, Arrabal y l
mismo. Recuerdo que dijo que Nicanor, de paso para alguna parte, se haba alojado
en su casa. En esa afirmacin entrev un orgullo pueril que desde entonces nunca
he dejado de percibir en la mayora de los escritores. 18. En alguno de sus escritos
Bataille dice que las lgrimas son la ltima forma de comunicacin. Yo me puse a
llorar, pero no de una manera normal y formal, es decir dejando que mis lgrimas se
deslizaran suavemente por las mejillas, sino de una manera salvaje, a borbotones,
ms o menos como llora Alicia en el Pas de las Maravillas, inundndolo todo. 19.
Cuando sal de casa de Jodorowski supe que nunca ms iba a volver all y eso me
doli tanto como sus palabras y segu llorando por la calle. Tambin supe, pero esto
de una forma ms oscura, que no volvera a tener un maestro tan simptico, un
ladrn de guante blanco, el estafador perfecto. 20. Pero lo que ms me extra de
mi actitud fue la defensa ms bien miserable y poco argumentada, pero defensa al
96
fin y al cabo, que hice de Pablo Neruda, de quien slo haba ledo los Veinte poemas
de amor (que por entonces me parecan involuntariamente humorsticos) y el
Crepusculario, cuyo poema Farewell encarnaba el colmo de los colmos de la
cursilera, pero por el cual siento una inquebrantable fidelidad. 21. En 1971 le a
Vallejo, a Huidobro, a Martn Adn, a Borges, a Oquendo de Amat, a Pablo de
Rokha, a Gilberto Owen, a Lpez Velarde, a Oliverio Girondo. Incluso le a Nicanor
Parra. Incluso le a Pablo Neruda! 22. Los poetas mexicanos de entonces que eran
mis amigos y con quienes comparta la bohemia y las lecturas, se dividan
bsicamente entre vallejianos y nerudianos. Yo era parriano en el vaco, sin la menor
duda. 23. Pero hay que matar a los padres, el poeta es un hurfano nato. 24. En
1973 volv a Chile en un largo viaje por tierra y por mar que se dilat al arbitrio de la
hospitalidad. Conoc a revolucionarios de distinto pelaje. El torbellino de fuego en el
que Centroamrica no tardara en verse envuelta ya se avizoraba en los ojos de mis
amigos, que hablaban de la muerte como quien cuenta una pelcula. 25. Llegu a
Chile en agosto de 1973. Quera participar en la construccin del socialismo. El
primer libro de poemas que compr fue Obra gruesa, de Parra. El segundo,
Artefactos, tambin de Parra. 26. Tena menos de un mes para disfrutar de la
construccin del socialismo. Por supuesto, yo entonces no lo saba. Era parriano en
la ingenuidad. 27. Asist a una exposicin y vi a varios poetas chilenos, fue
espantoso. 28. El once de septiembre me present como voluntario en la nica
clula operativa del barrio en donde yo viva. El jefe era un obrero comunista, gordito
y perplejo, pero dispuesto a luchar. Su mujer pareca ms valiente que l. Todos nos
amontonamos en el pequeo comedor de suelo de madera. Mientras el jefe de la
clula hablaba me fij en los libros que tena sobre el aparador. Eran pocos, la
mayora novelas de vaqueros como las que lea mi padre. 29. El once de septiembre
fue para m, adems de un espectculo sangriento, un espectculo humorstico. 30.
Vigil una calle vaca. Olvid mi contrasea. Mis compaeros tenan quince aos o
eran jubilados o desempleados. 31. Cuando muri Neruda yo ya estaba en Mulchn,
con mis tos y tas, con mis primos. En noviembre, mientras viajaba de Los ngeles
a Concepcin, me detuvieron en un control de carretera y me metieron preso. Fui el
nico al que bajaron del autobs. Pens que me iban a matar all mismo. Desde el
calabozo o la conversacin que sostuvo el jefe del retn, un carabinero jovencito y
con cara de hijo de puta (un hijo de puta revolvindose en el interior de un saco de
harina), con sus jefes de Concepcin. Deca que haba capturado a un terrorista
mexicano. Luego se retract y dijo: terrorista extranjero. Mencion mi acento, mis
dlares, la marca de mi camisa y de mis pantalones. 32. Mis bisabuelos, los Flores y
los Grana, intentaron vanamente domar la Araucana (aunque no fueron capaces ni
de domarse a s mismos), por lo que es probable que fueran nerudianos en la
desmesura; mi abuelo Roberto Avalos Mart fue coronel y estuvo destinado en varias
plazas del sur hasta una jubilacin temprana y oscura, lo que me hace pensar que
fue nerudiano en el blanco y en el azul; mis abuelos paternos llegaron de Galicia y
Catalua, dejaron sus vidas en la provincia de Bo-Bo y fueron nerudianos en el
paisaje y en la laboriosa lentitud. 33. Durante algunos das estuve encerrado en
Concepcin y luego me soltaron. No me torturaron, como tema, ni siquiera me
robaron. Pero tampoco me dieron nada para comer ni para taparme por las noches,
por lo que tuve que vivir de la buena voluntad de los presos que compartan su
comida conmigo. De madrugada escuchaba cmo torturaban a otros, sin poder
dormir, sin nada que leer, salvo una revista en ingls que alguien haba olvidado all
y en la que lo nico interesante era un artculo sobre una casa que en otro tiempo
perteneci al poeta Dylan Thomas. 34. Me sacaron del atolladero dos detectives, ex
97
98
manos se alargaban, sus pulmones sorban el aire del pasillo (de ese fro pasillo
europeo) con fruicin, sus gestos de dolor y sus modales de mendigo de la primera
noche fueron cambiando de tal manera que al final el fantasma pareca
recompuesto, otro, un poeta cortesano, digno y solemne. 52. A la tercera y ltima
noche, al pasar por delante de mi puerta, se detuvo y me mir (Hitler nunca me
haba mirado) y, esto es lo ms extraordinario, intent hablar, no pudo, manote su
impotencia y finalmente, antes de desaparecer con las primeras luces del da, me
sonri (como dicindome que toda comunicacin es imposible pero que, sin
embargo, se debe hacer el intento?). 53. Conoc hace tiempo a tres hermanos
argentinos que murieron intentando hacer la revolucin en pases diferentes de
Latinoamrica. Los dos mayores se traicionaron mutuamente y de paso traicionaron
al menor. ste no cometi traicin alguna, y muri, dicen, llamndolos, aunque lo
ms probable es que muriera en silencio. 54. Los hijos del len espaol, deca
Rubn Daro, un optimista nato. Los hijos de Walt Whitman, de Jos Mart, de
Violeta Parra; desollados, olvidados, en fosas comunes, en el fondo del mar, sus
huesos mezclados en un destino troyano que espanta a los supervivientes. 55.
Pienso en ellos estos das en que los veteranos de las Brigadas Internacionales
visitan Espaa, viejitos que bajan de los autocares con el puo en alto. Fueron
40.000 y hoy vuelven a Espaa 350 o algo as. 56. Pienso en Beltrn Morales,
pienso en Rodrigo Lira, pienso en Mario Santiago, pienso en Reinaldo Arenas.
Pienso en los poetas muertos en el potro de tortura, en los muertos de sida, de
sobredosis, en todos los que creyeron en el paraso latinoamericano y murieron en el
infierno latinoamericano. Pienso en esas obras que acaso permitan a la izquierda
salir del foso de la vergenza y la inoperancia. 57. Pienso en nuestras vanas
cabezas puntiagudas y en la muerte abominable de Isaac Babel. 58. Cuando sea
mayor quiero ser nerudiano en la sinergia. 59. Preguntas para antes de dormir. Por
qu a Neruda no le gustaba Kafka? Por qu a Neruda no le gustaba Rilke? Por
qu a Neruda no le gustaba De Rokha? 60. Barbusse le gustaba? Todo hace
pensar que s. Y Shlojov. Y Alberti. Y Octavio Paz. Extraa compaa para viajar por
el Purgatorio. 61. Pero tambin le gustaba Eluard, que escriba poemas de amor. 62.
Si Neruda hubiera sido cocainmano, heroinmano, si lo hubiera matado un cascote
en el Madrid sitiado del 36, si hubiera sido amante de Lorca y se hubiera suicidado
tras la muerte de ste, otra sera la historia. Si Neruda fuera el desconocido que en
el fondo verdaderamente es! 63. En el stano de lo que llamamos Obra de
Neruda acecha Ugolino dispuesto a devorar a sus hijos? 64. Sin ningn
remordimiento! Inocentemente! Slo porque tiene hambre y ningn deseo de
morirse! 65. No tuvo hijos, pero el pueblo lo quera. 66. Como a la Cruz, hemos de
volver a Neruda con las rodillas sangrantes, los pulmones agujereados, los ojos
llenos de lgrimas? 67. Cuando nuestros nombres ya nada signifiquen, su nombre
seguir brillando, seguir planeando sobre una literatura imaginaria llamada
literatura chilena. 68. Todos los poetas, entonces, vivirn en comunas artsticas
llamadas crceles o manicomios. 69. Nuestra casa imaginaria, nuestra casa comn.
99
ANEXO V
Fragmento do ensaio, Los mitos de Chtulhu, presente no seu livro, El gacho
insufrible
En realidad la literatura latinoamericana no es Borges ni Macedonio
Fernndez ni Onetti ni Bioy ni Cortzar ni Rulfo ni Revueltas ni siquiera el dueto de
machos ancianos formado por Garca Mrquez y Vargas Llosa. La literatura
latinoamericana es Isabel Allende, Luis Seplveda, ngeles Mastretta, Sergio
Ramrez, Toms Eloy Martnez, un tal Aguilar Camn o Comn y muchos otros
nombres ilustres que en este momento no recuerdo.
La obra de Reinaldo Arenas ya est perdida. La de Puig, la de Copi, la de
Roberto Arlt. Ya nadie lee a Ibargengoitia. Monterroso, que perfectamente bien
hubiera podido declarar que tres de sus personajes inolvidables son Mndela,
Garca Mrquez y Vargas Llosa, tal vez cambiando a Vargas Llosa por Bryce
Echenique, no tardar en entrar de lleno en la mecnica del olvido. Ahora es la
poca del escritor funcionario, del escritor matn, del escritor que va al gimnasio, del
escritor que cura sus males en Houston o en la Clnica Mayo de Nueva York. La
mejor leccin de literatura que dio Vargas Llosa fue salir a hacer jogging con las
primeras luces del alba. La mejor leccin de Garca Mrquez fue recibir al Papa de
Roma en La Habana, calzado con botines de charol, Garca, no el Papa, que
supongo ira con sandalias, junto a Castro, que iba con botas. An recuerdo la
sonrisa que Garca Mrquez, en aquella magna fiesta, no pudo disimular del todo.
Los ojos entrecerrados, la piel estirada como si acabara de hacerse un lifting, los
labios ligeramente fruncidos, labios sarracenos habra dicho Amado Nervo muerto de
envidia.
Qu pueden hacer Sergio Pitol, Fernando Vallejo y Ricardo Piglia contra la
avalancha de glamour? Poca cosa. Literatura. Pero la literatura no vale nada si no va
100
101
latinoamericanos que supieron quin era Jacques Vach fueron Julio Cortzar y
Mario Santiago y ambos estn muertos.
[]
Si pudiramos crucificar a Borges, lo crucificaramos. Somos los asesinos
tmidos, los asesinos prudentes. Creemos que nuestro cerebro es un mausoleo de
mrmol, cuando en realidad es una casa hecha con cartones, una chabola perdida
entre un descampado y un crepsculo interminable. (Quin dice, por otra parte, que
no hayamos crucificado a Borges. Lo dice Borges, que muri en Ginebra.)
Sigamos, pues, los dictados de Garca Mrquez y leamos a Alejandro Dumas.
Hagmosle caso a Prez Drag o a Garca Conte y leamos a Prez Reverte. En el
folletn est la salvacin del lector (y de paso, de la industria editorial). Quin nos lo
iba a decir. Mucho presumir de Proust, mucho estudiar las pginas de Joyce que
cuelgan de un alambre, y la respuesta estaba en el folletn. Ay, el folletn. Pero
somos malos para la cama y probablemente volveremos a meter la pata. Todo lleva
a pensar que esto no tiene salida.