Вы находитесь на странице: 1из 12

29/08/2015

RevistaBrasileiradeHistriaInstaurandomaneirasdeser,conhecereinterpretar

RevistaBrasileiradeHistria

ServicesonDemand

OnlineversionISSN18069347

Article

Rev.bras.Hist.vol.18n.36SoPaulo1998

Articleinxmlformat
http://dx.doi.org/10.1590/S010201881998000200002

Articlereferences

InstaurandoManeirasdeSer,ConhecereInterpretar
MariaStephanou
UniversidadeFederaldoRioGrandedoSul

Howtocitethisarticle
CurriculumScienTI
Automatictranslation

Sendthisarticlebyemail

Indicators

CitedbySciELO

Resumo

Accessstatistics

Oartigopropeadiscussoeaproblematizaodotema"currculoe
histria".Naprimeiraparteexplicitaosfundamentospropostosparaa
abordagem,asconcepesdecurrculoehistria.Nasegunda,privilegia
asindicaesdeautoreseaexperinciapessoalpara:a)caracterizaro
quetmsidooscurrculoseoensinodehistria,particularmenteno
ensinofundamental,comentandosuasimplicaesb)examinar
alternativaseencaminhamentospropostospelosdebatesdaatualidade.
Sugerequeaaprendizagemdecontedoshistricosnaescola,paraalm
dameraaquisiodeinformaes,implicaaproduoativade
subjetividades,oumaneirasdeser,conhecereinterpretaromundoeasi
prprio.
PalavrasChave:EnsinoFundamentalCurrculoeHistriaSubjetividades.

Relatedlinks
Share
More
More
Permalink

Abstract
Thisarticleproposestodiscusesandtoquestionthetheme"curriculum&history".Onfirstpart,itexplainsthe
fundamentsproposedtothedissertation,theconceptionofcurriculum&history.Onthesecond,itgrants
privilegeuponauthorsremarksandpersonalexperienceforpurposeto:a)characterizewhatwerethe
curricularactivitiesandtheteachingofhistory,insideprimaryschoolparticularly,withcommentsaboutits
implications.b)examinealternativesandforwardingproposedbypresentdebates.Itsuggeststhatintheschool
theapprenticeshiparoundhistoricalcontents,otherthanapureacquisitionofinformation,impliesandactives
productionofsubjectivitiesormannersofbeing,knowingandinterpretingtheworldandoneself.
Keywords:PrimarySchoolCurriculumandHistorysubjectivities.

Noestoupreocupadoapenascomopassado.
Estoupreocupadocomaformacomoopassado
trazidoparaopresenteparadisciplinarenormalizar.1

Evocarmetforasparaexpressarlembranasoumarcasconservadasnamemriaacercadenossas
experinciasemaulasdehistria,comoalunosde1ou2graus,freqentementetmnosremetidoauma
espciede"comunidadedesentido":decoreba,questionrio,datasefatos,repetio.Porvezes,distamosmais
deumageraounsdosoutros,contudo,partilhamossentidosmuitoprximos:aprenderapreencher
questionrios,memorizareesquecer,invariavelmentecaracterizamasevocaesacercadoensinodehistria.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200002&lang=pt

1/12

29/08/2015

RevistaBrasileiradeHistriaInstaurandomaneirasdeser,conhecereinterpretar

Teremosrealmenteesquecidoaquiloqueaprendemosnessasaulas?Porqueentonotitubeamosemelencar
marcascomunsquandointerrogadossobrenossaslembranas?Talveztenhamosesquecidoosnomes,datas,
feitospicos,narrativas,mas,efetivamente,muitoaprendemosnessasaulas.Opassadonormalizounossas
lembranas...
Nesteartigopropomosumadiscussoeumaproblematizaodotema"currculoehistria".Naprimeiraparte
explicitamososfundamentospropostosparaaabordagem,quaissejam,asconcepesdecurrculoehistria.
Nasegunda,privilegiamosasindicaesdediferentesautores,bemcomoaexperinciapessoalpara:a)
caracterizar,grossomodo,oquetmsidoocurrculoeoensinodehistria,particularmentenasescolasde1
e2graus,comentandoasimplicaesdessaprticab)examinaralgumasalternativasouencaminhamentos
propostospelosdebatesdaatualidade.
Ahistria,tantoquantooutrasreasdoconhecimento,temsidorepensadanocontextodasproblematizaes
doquepodemoschamar"limiaresdocontemporneo".Sobreelatambmrecaemcrticasquantos
possibilidadesdepensaremexplicaesuniversais,totalizantes,evolucionistas,daaodehomensemulheres
atravsdotempo,eemespecial,ascrticasacercadeumsupostosujeitooriginrio,essencialistaefundador,
quemaisoumenosconsciente,maisoumenossituadoemseutempo,seriaoagenteintencionaldahistria,o
protagonistaquedirigeacena,oenredoeatrama,apartirdeumaautoconscincia(aidia,porexemplo,de
conhecerahistria,suaslies,paranorepetila!).Osmodelosfundadosnaaoiluminada,oportunaou
oportunista,dedeterminadosindivduos,encontramseseriamentequestionados.Emsuspensotambmestum
certopontodevista,deinspiraopositivista,dequeahistriarecuperaa"verdade"dopassado.
Dentreoutraspossibilidadesdeabordagemdotema,asreflexesaquidesenvolvidasseassentamemtrs
premissas:particularidadedaanlise,concepodecurrculoedehistria.
Emprimeirolugar,destacamosocartercontingente,construdo,daquiloquenestaanliseconsiderase
criticveloujulgasevlido,quantoaoquefoietemsidooensinodehistria,tantoquantodasestruturaes
curricularesexaminadas.Anlisessobre"currculoehistria"corremoriscodeincorrernumtompanfletrioou
emprescries,receitas,quantoaoqueecomoensinarhistria,emcontraposioaosproblemasapontados.
Esta,viaderegra,nossaexpectativaenquantoprofessores.Porisso,parecenosimportantesublinhar,como
indicamBurbuleseRice2,queosprocessosativospelosquaisconstrumosanliseseinterpretamosprticasde
ensinodehistriasoinfinitamentevariveisealtamentecontingentes.Explicitamosaquiumadeterminada
formadeolhar,situadanoespaodeverdadeemquenosconstitumoscomosujeitoprofessorpesquisador.
Emsegundolugar,baseamosasproblematizaesapontadasnumadeterminadaconcepodecurrculo.Aquilo
queosestudantestmoportunidadedeaprendernaescola,ocultaouexplicitamente,bemcomoaquiloqueno
lhesoportunizado,porqueexcludo,constituemocurrculo,sentidoquetomamosdeemprstimode
Cherryholmes3.Osescolaresaprendemtantovalendosedasoportunidadesexcludasquantodaquelasqueso
oferecidas.Defineseoqueincludoouexcludodasaprendizagenspormeiodeprocessosseletivos
socialmenteproduzidosehistoricamentesituados.Nessamedida,comopropeoautor,podemosindagarpor
querazosedeveofereceroportunidadesdeaprenderalgoprivilegiadamentesobreumobjeto,emdetrimento
deoutros4.Sendoassim,quaisinteressessocontempladosequaissoexcludos?Quaisasrelaesdepoder
eascondiessociaisqueproduziramdistintasorganizaescurricularesdehistria,equeasvmmantendo
nasescolas?Quempodia/podefalareoquepodia/podeserdito,emsetratandododiscursocurricular5.Ou
ainda,comoqueviemosacolocaroproblemadocurrculo(nestecaso,dehistria)nostermosqueesto
postos,qualseja,doslimiaresdocontemporneo?
importanteacrescentarqueaquiloqueestinscritonocurrculonoapenasinformao,masenvolvea
produoativadesensibilidades,modosdepercepodesiedosoutros,formasparticularesdeagir,sentir,
operarsobresiesobreomundo6.Enfim,"aprenderinformaesnoprocessodeescolarizaotambm
aprenderumadeterminadamaneira,assimcomomaneirasdeconhecer,compreendereinterpretar"omundo
emgeraleseu"eu"nomundo7.
Nestesentido,aanlisedosprincipaiselementosque,emnossaleitura,historicamentecaracterizamoensino
dehistria,incitanosapensarcomonoestempolinear,evoluo,progresso,verdade,heris,
nacionalidadeeexercciosescolaresmemorizao,questionrios,repetio,comemoraescvicastm
produzidonossassubjetividades,nossaconscincianomundosocial.
Carretero8salientaqueoscontedoshistricosescolaresrepercutemnosomentenaescola,masemtodaa
sociedade9.Umaevidnciadissoque"oensinodehistriacumpreumpapeldeconformaodeuma
(determinada)identidadenacionalemqualquersistemaeducativoeessaidentidadenacionalsempre
estruturadaemoposioaoutrosgrupossociais"10.Valelembraroprocessodetransbordamentodaescola
paraforadeseusmuros,oquenoslevaaconsiderarcomoseconstriumarepresentaodarealidadepor
intermdiodoprocessodesocializaoefetivadopelaescola,ouainda,comoosprocessosdeapropriaode
conhecimentosescolarestambmencontramseligadosconstruodasidentidadessocioculturaisdos
indivduos11.
Umterceiroaspectoaexplicitarrefereseconcepodehistriaqueperpassanossasconsideraes.Tratase
deconceberahistriacomoumaleitura,enocomorecuperaodeumasupostaverdadedopassado,como
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200002&lang=pt

2/12

29/08/2015

RevistaBrasileiradeHistriaInstaurandomaneirasdeser,conhecereinterpretar

atividadecientficaisenta,empenhadaemrevelar"o"real,talqualsuaexistncia,tomandoseporbasea
interpretaodosdadosdisponveis.
Partilhamosaquiaconcepodehistriacomoconstruodiscursiva,comotrabalhoqueconstituioobjetode
investigao,queconstriosdadoshistricos,como"formacultural,atravsdaqualoshomensna
contemporaneidadeserelacionamcomseuseventosecomopassado.Umaformadeconhecimento,uma
escritaenoao"12.Paratanto,"umeventosganhahistoricidadenatramaemqueohistoriadorconcaten
lo,eestaoperaospodeserfeitapormeiodeconceitostambmeleshistricos"13.SegundoPopkewitz14
Anteriormenteaqualquerinvestigaoemprica,existemestratgiasparaorganizarquestes,
definirosfenmenosdeestudoemoldaremodelaraformacomoosdadosempricosso
administradoseordenadoscomoobjetosdeinvestigaotodososquaismoldamemodelam
aquiloparaoqualsedeveolhareaformacomoaqueleolhardeveconceberas'coisas'no
mundo15.
Portermossidoformados,modeladosparacrernaincontestabibilidadedasnarrativashistricas,ouaindapara
voltarnossacompreensodopassadonaturalizaodoseventoshistricos,descuidamosdofatodequetoda
formadeconhecimentoapresentasecomoumaleiturademundo,equeaHistrianoescapaaessa
caracterizao.Assim,jnosetratamaisdeindagarsobreainterpretaohistrica"maisverdadeira",mas
interrogaracercadoquesucedecomasdiferentesleiturasdopassado,quaisestratgiasequestesdefineme
moldamseusobjetosdeestudoeasimplicaesdestesdiferentesolhares.Dequeformaessasquestes
afetamacompreensoqueosalunostmdaHistriaedopresente?
Elencadasaspremissasbsicasdareflexo,passemosaoexamedaquiloqueaprendemos,porinclusoe/ou
excluso,nasaulasdehistria.

OquetmsidooCurrculoeoEnsinodeHistria:UmaLeitura
Oensinodehistria,maisdoqueoutrasdisciplinasescolares,temseconstitudoemsolofrtilparaa
memorizao,arepetio,omonlogodoprofessor,umespaopropcioparaaidiadesaberpronto,acabado,
querestaapenastransmitir.Emborainsistentementeapontadapelosautoresereconhecida,diantedessa
crtica,tantoosprofessoresquantoosestudantesacabamnotendoumaexperinciaounoencontrandouma
alternativaqueescapeexposiooral,textos,questionrios,decoreba,maniquesmosegrosseiras
simplificaessugeridaspelosmanuaisescolaresquepredominamnoensinodestareadoconhecimento.
Analisandodiversoscurrculosdehistria,possvellistaralgunsaspectosrecorrentes,identificadospelos
autoresquesededicamaotema.Passaremosaelenclosaseguir.
Emgeral,prevaleceacompreensodequeoconhecimentoemhistriadizrespeitotosomenteaopassado.O
passado,porsuavez,podeserapreendidoouresgatadotalcomoaconteceu.Subjacenteelaboraodesses
currculos,supemsequeoscontedoshistricoscontmumaverdade,vistoqueopassadopassveldeser
cientificamenterecuperadomedianteoauxliodeinstrumentos,maisoumenosadequados.Ouseja,"oque
aconteceu,aconteceu!":osfatoshistricossoindiscutveisningummudaoqueaconteceu.Estaformade
raciocniosobreoconhecimentohistrico,fortementeinscritanosarranjoscurricularesdoensinodehistria,
encontrasemarcadapelosreferenciaisdopositivismoedohistoricismo.ParaPopkewitz,
Oprincipalobjetivodohistoricismofoiodeobjetivartodavidasocialarealidadeeraexplicadatal
'comorealmenteaconteceu',atravsdaordenaodeeventosoudospensamentossingularesdos
indivduos.Oseventoseatoreseramreunidosatravsdeumaordenaocronolgicadasprticas
concretasnotempo.Tendoosfatoscomoaforaorientadora,ohistoriadordeviainterferirto
poucoquantopossvelaoescreveros'fatos'dahistria16.
Graasaessaformulao,oconhecimentoobtidodopassadoconcebidocomocontedoisento,pronto,
acabado,queprecisoapenas"passar"paraasnovasgeraes.Osdiscursoshistricosassumemoestatutode
verdade,traduzindoseeminformaesacumuladas,cabendoescolatransmitilas.
Deoutraparte,ahistriainvariavelmenteapresentasecomoalgoexternoaoaluno,algoexticooucomo
espetculo,quenolhedizrespeito.Restaaosestudantes,umavezquesesituamnumaposiodenosaber,
memorizar,assimilaresteconhecimentoacumulado,cujosdepositriosfiissoosmanuaisdidticosea
autoridadedoprofessor.ParaSilva17,oqueinformaosdiscursosescolaressobreahistria
umaconcepodehistoricidadeondeoprincipalnexointerpretativosesituanosencadeamentos
cronolgicos,semquesejaatribudaqualquerimportnciaaosintrpretes,srelaesdepoderque
sustentamseutrabalhoeaosproblemasconstrudospeloprocessodeconhecimento.Nohespao
nessemododeconceberaaprendizagemdehistriaparaaconsideraodoalunocomoagente
capazdeproporquestesoudispordeconhecimentoapartirdesuaprpriaexperinciasocial.A
palavradasautoridades(professores,livros,documentos)assumeumaforatotal18.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200002&lang=pt

3/12

29/08/2015

RevistaBrasileiradeHistriaInstaurandomaneirasdeser,conhecereinterpretar

Aproduodeumdistanciamentoeindiferenadosalunosdiantedasaulasdehistriapodeserconstatadaem
grandepartedasescolas.Algunsautoresenfatizamofatodeque
ointeressedosalunospeloquelhesaparececomoumahistriamaisimediataolimpicamente
desprezadoemnomedareflexomaisaprofundadasobreotempohistricoquemuito
freqentementedissimulaarecusadecompromissofrentehistriavividaouumfascniopeloque
seconsidera'pronto'e'acabado'eparatanto,quantomais'afastadonotempo',melhor19.
Poderamosacrescentarqueoconhecimentohistricocontempladonoscurrculostemsecaracterizadopor:
adetersesobrefatospassados,acentuandoaatuaodepersonagensespeciais,cujasintenes,propsitose
vontade,sopropulsoresdoseventoshistricos,destacadosnoscenriosdasdiferentespocas.Uma
concepodesujeitoautnomoaparececlaramentenestasformulaes
bdestaqueaosacontecimentosoficiais
capresentaodosfatospormeiodasucessocronolgica,dispostoslinearmente,convergindoparaanoo
deevoluoederelaesdecausaefeito
dperiodizaoassentadanomodeloquadripartiteeuropeu(francs):antigidade,mdia,modernae
contempornea,ouaindacomunidadeprimitiva,escravismo,feudalismo,capitalismo/socialismo,demodoque
spartedahistriaomundoocidentalqueseencaixanessaseqncia.Notese,emnossoscurrculos,a
inexistnciadepontosprogramticosrelativoshistriadafricaoudassociedadesorientais,bemcomoa
perspectivasubjacentedecivilizadosxprimitivos,evoludosxatrasados,predispondonosaumolhar
etnocntricodasdiferentessociedadeshumanas
eprivilgiodomundoocidental,davidadeprotagonistasmasculinos,brancos,bemcomodeatributos
masculinos(androcentrismoevidente,emvalorescomobravura,conquista,desbravamento,belicosidade),
fomentandoigualmenteoetnocentrismo,oeuropocentrismo,axenofobiaemaldisfaradospreconceitos
nacionalistasegenocdios.Essanoconstituiumaobservaorecente.Em1914,umeducadorhistoriador
portugusinterrogavacomoumcertoestudodahistriaviriaa"enformar"ascrianaseadolescentes,umavez
queoensinodestamatriaseassentavano
repertriosangrentodahumanidadeemqueoassassinatoemmassaheroicidadeatiraniaeo
despotismo,virtude,valor,nobreza,carter.Virtudeevalortornamseentosinnimosde
destruio.Glorificasealeidomaisforteeodioaoestrangeiro.(...)Comtalensino,ficasesob
asugestodequeavidahumanatemapenasporhorizonteealvoaluta,aguerra,oextermnio
dossemelhantes,easvitriasederrotas,belicosasouespeculativas,soosdoisplosemquese
desenvolve,emquesedebateohumano.Tudosesubordinavontadehumana,aolivrearbtriode
umhomem,umguerreiro,umsacerdotenumapalavradeumchefe20.
ftendnciaaumahistriaassexuada,emquecrianas,velhosemulheresrarasvezessonarrados,descritos
ousequermencionados,prevalecendoumarepresentaodopassadoquenegligenciaotratamentodosgrupos
minoritrios
gahumanidade,hmilharesdeanos,caminhanumarotalinear,semsaltos,emboraalgunsdesvios,em
direoaomundodehoje,queapresentadocomoomximodeprogressoedesenvolvimentohumano.Como
apontaFuret21tratasedaforteinflunciada
histriahistoricistaquefazdaescaladotempooprincpiodosprogressosdahumanidade,ritmados
pelaformaodosestadosnaesepelaextensoda'civilizao',ouseja,domodeloeuropeu.
(...),encarregadodepesarosmritosdosdiferentesperodosdopassado22.
Qualopoderdesugestodessasconcepesjuntoaosestudantes?Queidiasproduzemdopassadoedo
presente?Quemodosdepensar,sentir,agirincitamnascrianas,adolescenteseprofessoresquelidamcom
essesdiscursos?Enfim,quedisposieseconscinciasomoldadasemrelaoaomundoqueestsendo
descrito?
Umaanlisesuperficialdessasituaopoderianosconduzirconclusoapressadadeque,deumamaneira
geral,asrepercussesdasaulasdehistriaseriamefmeras,vistoqueosestudantesesquecemrapidamente
oscontedosdesenvolvidosnaescola.Esta,porsinal,umaqueixafreqentedosprofessoresdestadisciplina,
levandoosinclusiveaincessantesrevisesdecontedo.Entretanto,comovimosinsistindo,aexperincia
escolarextrapolaameraaquisiodeinformaes,emboraosdesdobramentosdestanopossamser
secundarizados.Efetivamente,osfocoscurricularesdehistriaenvolvemseleoeformasdeconhecimentoe
raciocnioqueinstauramaesdecompreensoedeaodosindivduosemrelaoasimesmosesua
comunidade.ComoacentuaPopkewitz23,
ocurrculoumaimposiodoconhecimentodo'eu'edomundoquepropiciaordemedisciplina
aosindivduos.Aimposionofeitaatravsdaforabruta,masatravsdainscriode
sistemassimblicosdeacordocomosquaisapessoadeveinterpretareorganizaromundoenele
agir24.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200002&lang=pt

4/12

29/08/2015

RevistaBrasileiradeHistriaInstaurandomaneirasdeser,conhecereinterpretar

Deslocarmosnossasreflexessobreoensinodehistria,paraalmdasquestesde"distorodosfatos",ou
dasimplicaesideolgicasdanfaseemcertosperodos/acontecimentos,porexemplo,implicapensarcomo
somosproduzidospormeiodediscursoseprticasescolaresque,tambmnasaulasdehistria,concorrem
paraconstituirdeterminadosatributosdenossassubjetividades,discursosqueinscrevemcertospropsitose
intenesemnossasprticasenaconscinciadoquesomosnomundo,excluindooutraspossibilidades.

UmPoucodeHistoriografiaeCurrculosOficiais
Umasignificativatendnciadoscurrculosdehistria,comoapontamosanteriormente,anaturalizaodos
fatossociais.Taltendncia,queporvezesbeiraofatalismo,passveldeperpassartambmumareflexo
comoaquevimosdesenvolvendoataqui.Ouseja,naturalizarmososcurrculosdehistria.
Cabenos,contudo,umabreveinvestigaodahistriadoscurrculosoficiais,concebendooscomoconstrues
histricas,contingentes,expressodedisputasnasquaisprevaleceuumadeterminadaatribuiodeverdade
emexclusodeoutrasqueforamsistematicamentedesautorizadas.Tratasedeverificarcomoopoderfoi
socialmentesancionadopelasestruturaescurricularesqueforamoficialmenteadotadasemnossasescolas.
QuantohistriadoBrasil,Pinsky25ressaltaahistoricidadedosprprioscurrculosoficiais.Paraoautor,a
narrativahistricacontempladanessescurrculosfoimarcada,desdeseuincio,porumasriede"equvocos".
Apropsito,Telles26empreendeumainvestigaoquedemonstraocarteretnocntricodoscurrculose
manuaisdeHistriadoBrasil,empelomenostrsaspectosfundamentais:valorizaonegativa,porque
silenciada,esvaziada,deoutrosespaosegrupossociaisquenoosocidentaispositivadeumgrupoenele
centradaeminimizaodeaspectosdaaodesteltimoquepoderiamparecercriticveis27.
Complementando,Pinsky28acrescentaqueemnossoscurrculosconsolidouseacriaodediferentesmitos
queathojesemantmimpregnadosnosmanuaisdidticosenosensocomum,masquecarecemdequalquer
comprovaoetnogrfica,comoocasodaprticadaantropofagiaindgena,dosupostoprimitivismoe
preguiadospovosautctonesdoBrasil29.
Oacompanhamentodealgumascorrentesdenossahistoriografia,attulodeilustrao,possibilitanosperceber
apregnnciadeseusdiscursosnasobrasdidticas,atosdiasatuais.Paratal,tomaremosdeemprstimoo
trabalhodePinsky30quedistinguemomentosmarcantesdosdiscursoshistoriogrficose,emdecorrncia,das
proposiescurricularesdoensinodehistria:osurgimentodaidiadanao,anaovivel,ahistria
engajada31.
NosculoXIX,podemosidentificarosurgimentodaidiadenaobrasileira,apartirdaproduo
historiogrficadeFranciscoAdolfoVarnhagen.Algumasformulaesdesseautortornaramselugarcomume
aparecemcomofatosindiscutveisemgrandepartedosmanuais:sentimentonativista,construoda
representaode"estrangeiroexplorador",unificaonacionalalmeacimadaseventuaisdesavenasdos
povosformadoresdopas32.Varnhagenfalaemnaobrasileira,masnosepreocupaemnarrarsua
constituio,damesmaformaque,incompatvelcomanoodenaoecidadoslivres,eleatribui
escravidoimperantenopasoqualificativode"errohistrico".Nasualeituradahistriabrasileira,
omitodaunionacional,dosentimentodebrasilidade,destiladoemdoseshistricashomeopticas,
noadmiterevisonabiografiadosheris,nosmomentosdesolidariedadenacional,nahistriados
quefizeramopasdojeitoqueeleest,forteeunificado33.
AofinaldosculoXIX,coincidindocomosltimosanosdaescravido,acentuaseadificuldadeem
compatibilizarnaoeescravido.Aidiadenaosupunhacidadoslivres,evidentementebrancos.Oque
fazercomosnegros,queafinalhaviamsidotrazidosparaceseinfiltravamnasnovasgeraes?
Progressivamente,indicaPinsky34,aaboliorepresentadacomoaboliodanegritudeahistoriografia
procedeaumarelativizaodaescravidonoBrasil,sugerindoseucarterbenigno,aocontrriodaescravido
emoutroscontextos,provandoissocombasenaintensamiscigenaoqueatestariaoespritogenerosodos
portugueses.
GilbertoFreyrepodeserconsideradooexpoentedaformulaodeumasadahonrosaaospropsitos
nacionalistas.SeudiscursosustentaaviabilidadeeparticularidadedoBrasilmultirracial,"cadinhoderaas",
misturagenerosaquetendeparaotipobrasileiro35.
Esteoutrovalorqueapareceemnossoslivrosdehistria:aidiadeumBrasilsempreconceito
racial,ondecadaumcolaboracomaquiloquetemparaafelicidadegeral.Onegrocomapimenta,
ocarnaval,ofuteboloimigrantecomsuatenacidadeondiocomsuavalentia36.
Insistese,apartirdeento,quealmdaunidadenacional,formamosumaunidaderacial.SegundoNadai37,
estabeleceuseumadisputasobrequemdeveriamserosagentessociaisprivilegiadosformadoresdanao38.
Paratanto,naspalavrasdaautora,procurousegarantiracriao,homognea,deumaidentidadecomum,na
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200002&lang=pt

5/12

29/08/2015

RevistaBrasileiradeHistriaInstaurandomaneirasdeser,conhecereinterpretar

qualosgrupostnicosformadoresdanacionalidadebrasileiraapresentavamse,demaneiraharmnicaeno
conflituosa(predomniodediscursosqueproduzemumaleituraconciliadora)comocontribuidores,comigual
intensidadeenasmesmaspropores.Negrosendiosteriamconcorridonaobracolonizadoraecivilizatria,
conduzida,contudo,pelobrancoportugus/europeuecristo39.Emresumo,
ahistriaseapresenta,assim,comoumadasdisciplinasfundamentaisnoprocessodeformaode
umaidentidadecomumocidadonacionaldestinadoacontinuaraobradeorganizaodanao
brasileirainstitucionalizaodeumamemriaoficial40.
Nosanos50/60,assistimosoquePinskycaracterizacomoaemergnciadeuma"histriaengajada"assentada
naconjunturadas"reformasdebase"enoestudodarealidadebrasileira.Emboraapreocupaocomas
cinciasdasociedadeampliavase,identificamospoucasalteraesnosrecursosdidticosdehistria,inibidas
emgrandepartepelogolpemilitarde64.Osmanuaispermaneceramenfatizando"heris,batalhas,redutoras
dohomemcategoriadeobjetonfimonouniversodemonstrosgrandiososquedecidemocaminhoda
humanidadeeopapeldecadaumdens"41.
Ageneralizaodeumapreocupao"crtica"comahistriaeumensinomaispreocupadocomosocial,podem
sersituadosnosanos70.Asafradelivrosdidticosprocurouadaptarsesnovasexignciasdomercado,
mudandoaaparncia.Entretanto,foimantidaabaixaqualidadedasinformaesveiculadas.Emmuitoslivros,
constatamosaabsorodesastrosadediscursoshistoriogrficosemergentes.
banalizaoviaexaltaodoheriindividual,oslivrosvulgarizamaanlisemarxista
transformandoanumavisoeconomicistadeumhistoricismoprimrio.Hlivrosemqueofara
'cria'omododeproduoasitico42.
tambmdestemomentoatendnciaquecomumentedenominase"stalinizaodavisohistrica",
prevalecentenoperododo"frentismo",emquesesituamasprticassociaisderesistnciaecombate
ditadura.Grossomodo,podemosafirmarqueapardeumcrescentepragmatismo,heriseteleologias
defrontamsecomdiscursosquepememrelevoohomemcomoagenterealdahistria,comoaquelequeatua
paraqueelapossaocorrer43.Disputasdosdiferentesgrupossociais,histriadocotidianoedasmentalidades,
importnciadaproduoderepresentaessociais,instalamumafasedeefervescnciadaproduo
historiogrfica.
Comoreferimosanteriormente,aprpriaconcepodeatoreseprotagonistasconscientes,agentesmovidos
porpropsitoseintenes,oudeprogressohistricocomoresultadoracionaldarazo,encontramseem
discusso.Ocartersocialmenteconstrudodestasinterpretaeslevanosainterrogarporque,em
determinadomomento,"osatorespassaramaserprivilegiadoscomoosagentescausaisnainterpretaoda
mudanasocial"44?Quaisasimplicaesdesteraciocnioqueprivilegiaavisodequemovemosomundo
atravsdenossospropsitosautnticoseintenesexplcitas?
Dequalquerforma,adistnciaqueseparaasdiscussesacadmicasdaproduoderecursosdidticosparao
ensinode1e2grausaindabastanteconsidervel.Umabreveanlisedoscontedoscurricularesmnimos
atestamopredomniodeumavisoenciclopdica,etnocntricaedecultivodopassado,comnfaseemsua
contribuio"moral"paraopresente.Atualmente,oslivrosdisponveisnomercadosecaracterizamporuma
"modernizao",ouseja,usoabusivodedeliciosasimagenseapresentaogrficadinmicaeinstigante,
atributosigualmenteindispensveis.Importanodescuidarmosdofatodequeessanovaembalagemtambm
instalaumprocessodeformaodosestudantes,equeaabordagemdoscontedoseconcepes
epistemolgicassubjacentes,nomaisdasvezes,diferemmuitopoucodosmanuaisdeanosatrs45.Houvea
incorporaodemodismos,comoosparadidticosquepublicamhistriasdocotidiano,ouaindaarefernciaa
gruposminoritriosouagrevesemovimentossociais,emboraemindicaesreduzidssimasnoconjuntodos
textos.Conservadoresouarrojados,interativosounormatizadores,oquesobrelevaqueousodolivrouma
prticaqueseguesendohegemnicanasaulasdehistria,e"poucosforamosavanosnoqueserefereao
carterautoritriodoconhecimento"46.

CurrculosdeHistria
Concebendoqueocurrculocorporificaumdeterminadoarranjodoconhecimentoequeessaorganizao
implicaemseleodecontedos,produodesabereseregulaosocial,propomosaseguirumbreveexame
dealgumasorganizaescurricularesdadisciplinaHistria.Sugerimos,comisso,arelevnciadecompreender
comoformasparticularesdeorganizaodoconhecimentosoprivilegiadasemrelaessociaisparticularese
emrelaesdepoderhistoricamentedefinidas47.
UminteressantemapeamentodediferentesorganizaescurricularesencontrasenotrabalhodeFelgueiras48.
AautoraportuguesadistinguequatrotendnciasatuaisnaelaboraodeprogramasdeHistria:cronolgico,de
linhasdedesenvolvimento,porquadroshistricoseporconceitosoutemasorganizadores.Iremosnosvalerde
suasindicaesparaaprofundaraproblematizaoaquenospropusemos.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200002&lang=pt

6/12

29/08/2015

RevistaBrasileiradeHistriaInstaurandomaneirasdeser,conhecereinterpretar

Indiscutivelmente,tambmentrens,prevalecemoscurrculoscaracterizadospeloqueFelgueiras49denomina
"programacronolgico".Neste,aorganizaodoconhecimentohistricocaracterizaseporpercorrerumlongo
perododetempoeprocederaumaapologiado"acontecidocomxito",ouseja,aversooficiosados
vencedores.Invariavelmente,incidemnavalorizaoexcessivadopassadolongnquo,emespecialos"mitosde
origem",observandoseumasistemticaexclusodopassadorecente50.
Felgueirasapontaasassereshistricasquefundamentamoprogramacronolgico,nasquaispodemos
identificarelementosjreferidos.Oprincpionorteadorconsistenatransmissodeumcorpodeinformaes
queseconsideracomprovadas.Objetivaseanarrativadaepopiahumanasobreaqualestedificadoo
presente51.Ahistriavistacomoumtodocontnuo,ascendente,sendoqueoprocessoevolutivospodeser
transmitidofornecendoseaosalunosumaestruturatemporalacronologiaeodesenrolarseqencialdos
acontecimentos52.Assim,scomrepetiespersistentessealcanaramemorizaodasinformaesos
marcoscronolgicosdeterminamoqueestudado53.
Pedagogicamente,arelaocomamaturidadedosalunosgeralmentefortuita,pressupondoqueopercursoao
longodemilniosperfeitamenteinteligvelpelascrianasejovensequeacronologiapodeedeveser
aprendidaporeles54.Nomaisdasvezes,aosestudantesoprocessohistricoaparececomoexterior,distante,
artificialesemsignificadoosprogramascronolgicosseapresentamcansativos,inteisouatprejudiciais,o
queseevidenciapelaausnciadeinteresseourelevnciaparaosalunos.Nohespaoparaaaprendizagem
do"como"sefazaHistria.
O"programadelinhasdedesenvolvimento"55caracterizaseporrelacionaraspectosdavidadopassadoe
traarodesenvolvimentodecadaumatopresente.Tratasedeumestudofeitoporsriesseparadas,como
porexemplo,alimentao,meiosdetransporte,habitao,meiosdecomunicaoetc.
Nodecursode03ou05anosdeestudo,acabarportertranscorridoomesmotempoetemticade
umprogramacronolgico.Adiferenafundamentalencontrasenaescolhadeunidadesdeestudo
maisrestritasumaspectodavidaenoprprioestudo.Estefeitoemseparado,atravsdo
tempo,aindaquepossibilitandorelacionamentosmltiplos56.
Assimcomooprogramacronolgico,sustentasenanoodedesenvolvimentoeevoluo,demandando
igualmenteaestruturaocronolgica.Aidiadeprogressoenfatizaquecadamomentoseassentanoanterior,
tomadocomodeterminanteepossibilitadordoseguinte.
Concebidoouparaalunoscomdificuldadesdeaprendizagem,oucomoformademotivareatrairosestudantes,
soselecionadosaspectosconcretosdesuasvidas,quepossamserconsideradosmaisinteressantes57.
Felgueirasapresentaascrticassuscitadaspeloprogramadelinhasdedesenvolvimento,emespecialofatode
quesuaorganizao"assimilaaexplicaohistricacomanarraoparcialdealgunsaspectosdopassado,que
sotratadosautonomamente"58.Almdisso,aautoracomentaqueaoacompanhar,aolongodotempo,cada
umdosvriosaspectosconsiderados,estesintegramseemcontextosdiferentes,cujaparticularidadeno
estabelecida.Finalmente,"aoprocurarimplantaranoodetempoatravsdarepetio,estemodelono
ultrapassaoproblemacronolgico"59.
O"programaporquadros"constituisenumaespciedeestudodeuma"fatiadavida".Identificaperodos
histricosereasgeogrficaslimitadasafimdeempreenderumestudoemprofundidade,deacordocomas
possibilidadesdosalunosquantossuasidades60.Acronologianodesconsiderada,muitoemboranolhe
sejaatribudoqualquersignificadonaescolhadosquadros,oquepermiteestudardiferentesperodosda
histria(nacionale/ougeral).
Notadamente,estaorganizaocurricularabandonaoestudodahistriacomoumconjuntoprdefinidode
informaesaseremtransmitidasaoaluno.Ainsistnciadeslocaseparaoaspectocriativoeimaginativo,
atravsdautilizaodefonteshistricaspelosprpriosalunos61.Aautorasugerequeestemodocurricular
valorizaarecriaoimaginativadopassado,procurandoqueastransformaesdeumacomunidade
sejamexplicadaspelainterligaodetodososseusaspectos.Oestudoaprofundadopermite
estabelecerocontextoespecfico,ocontrastecomopresenteeaelaboraodeumquadro
inteligveldavida,queconsideraofulcrodahistria.(...)propiciaodesenvolvimentode
capacidadespelousodetestemunhosdiversificados.Pressupequeosalunosnoatingema
reconstituiodopassadoatravsdo"contnuo"temporal,massimporumestudoemprofundidade,
deseeslimitadasdopassado62.
Emborapropondoumaquebranargida"ossatura"doensinodehistria,estaabordagemdescuidadealguns
aspectos:ignoraqueareconstituiospossvelcombaseemtestemunhosequeestesexigemtcnicasde
tratamentodiferenciadaseespecficasafimdequeainvestigaoereconstituionoredundememmeros
exercciosdecompreensodeprovasapresentadas,recebidasmuitasvezesdeformaacrtica.Osalunos,em
certamedida,aindaseencontramrefnsdelivrosediscursosdeautoridadedoprofessor.Deoutraparte,"por
serdescontnuo,oprogramanopermiteumanarraoexplicativadamudanaentrediferentesperodos
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200002&lang=pt

7/12

29/08/2015

RevistaBrasileiradeHistriaInstaurandomaneirasdeser,conhecereinterpretar

estudadosestaaparececomobviaeinexplicvel"63.
O"programaporconceitos"(outemasorganizadores)caracterizasepelaescolhadetemasouconceitoschave
aseremestudados,atravsdedoisoumaisexemploshistricos(ex.:nacionalismo,feudalismo...).Sintonizado
comasdiscussespedaggicasatuais,preocupaseemestabelecerconexescomopresente,argumentando
juntoaosalunosointeressedaHistria.InseresenocontextodeaproximaodaHistriacomasdemais
CinciasSociais.Da,quetomeosconceitoscomoncleodeestudoerecorraaumateoriageralexplicativa
paraorientaraanlisedessesconceitosporexemploshistricos.Recorrenoodetempoedecronologia
paraacomparaodosdiferentesexemploshistricos,buscandodesenvolverjuntoaosalunosopensamento
abstratoeumacertadestrezaparapensarcientificamente,sendoporisso,orientadoparaalunoscommais
idade64.Propeumtratamentosistemticodosconceitoshistricos,vinculandoosabordagemdasCincias
Sociais.
Frenteao"programaporconceitos"valeapenalembrarqueasoperaescognitivasenvolvendoousode
conceitospodemserumacondionecessria,masnosuficienteparacompreendereaprenderhistria.
OutrasestruturaestmsidoproduzidasnoensinodeHistria:currculoscentradosnaseleodeproblemas,
currculosbaseadosnousodediferentesfontesprimriasouemorientaesdecorrentesdaPsicologia,dentre
outros.Osprogramasquerompemcomalinearidadecronolgicaouaperspectivaenciclopdica,puramentede
transmisso,tmsidoexperimentados,masempequenonmerodesituaes.
HnoBrasilumclimaderenovaocurricularparaoqualsugerimoscertacautela:rtulosde"novo"padecem
deusoabusivo,assimcomosoproblemticososenquadramentosde"certo","atualizado"ou"progressista"
atribudosamodeloscurricularesque,aexemplodelivros,mudamasembalagens,semquesejaabolidoo
carterautoritrioqueosinforma.Dequalquermaneira,importaaterseaosesquemasdepercepo,estilos
deraciocnioemodosde"olhar"osfenmenoshistricosqueorientamessescurrculos.nfasesnoprogresso,
naaocausaldosatoressociais,enfim,nasnarrativasordenadorasdoreal,ouainda,osprocessosque
selecionameorganizamasinformaesincludas/excludasdocurrculo,implicamemsistemasdepensamento
queproduzemsaberepoder.
Sepersisteacrenadequeoscurrculosconstituemtosomenteestruturaes"tcnicas","didticas",talvez
passveisdeequvocos,mas,afinal,apenas"formais",queremosdesiludiralguns.precisosaberqueos
currculos
nosonemdistores,neminocentes,masconformamumafilosofiadahistriaquealimenta
visesdemundoeorientaprticassociaisqueestolongedeexaurirsenassalasdeaula,servindo
parajustificarnosasformasmaisexplcitaseabrangentesdedominaoeexploraosociais,
comotambmocombatedasdiferenaseoextermniodasparticularidadesquesemanifestamat
nasrelaespessoaismaisprximas"65.

OutrasProvocaes
Paradissiparincmodoseumcertotompessimistaqueperpassaascolocaesapresentadasataqui,
gostaramosdeavanarcomumareflexopropostaporJosepFontana:
Sabemosloquelaviejahistoriatradicional,quesenosenseoanosotros,tienedemalo,ya
hemossometidoaunacrticadespiadadayconvincente.Peronoresultatanfcildecidircmohde
serla"nueva",queocupesulugar...Construiresta"nueva"historiaesalgoquenoselograrcomo
resultadoinmediatodeunaconversin,moralometodolgica,anuevasymsprogresivas
concepciones,sinoqueexigirunlargotrabajocolectivodeelaboracin,tanteo,rectificaciny
enriquecimiento.Latareaesdura,peromerecelapenahacerla.Porquesloassepodrconseguir
quelaensennzadelahistoriaseconviertaeninstrumentodereflexincrticaqueayudeal
estudianteacomprendermejorlasociedadenquevive66.
Fontanaprofereumaspectofundamental:ahistria,aocontrriodoqueexperimentamosnasaprendizagens
escolares,sersignificativasepuderestabelecerntimasconexescomarealidadevivida.Oestudodopassado
nocomoalgomorto,senocomo"vidavivida,aqueseguevivendonopresentedecadaum"aproduodo
saberhistricocomoinstrumentodeleituradomundo.Afinal,"seahistriatemumproblemafundamental,
esteproblemadizrespeitoaopresente"67.
Ovividotemsidoexcludo,numarelaoautoritriaemqueaosalunosreservadoolugardonosabereaos
professoreseautoridades(livros,apostilas,documentos)olugardosaberautorizado.Perceberas
impregnaesdohistriconovivido,demonstrarcomoovividodefinealeituradopassado,implicaviabilizar
efetivamenteoutrarelaodeconhecimentonasaulasdeHistria.Estudanteseprofessores,sujeitosconcretos,
emumtempoespaodeterminado,ocupandoposieseestabelecendorelaessociaisespecficas,
problematizameinterrogamopassado,bemcomoasdiferentesinterpretaesdestepassado,elaborando
outrasleiturasdahistria.ComosugereFebvre68,"elaborarumfatoconstruir.darsoluesaum
problema...Esenohproblemanohnada".
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200002&lang=pt

8/12

29/08/2015

RevistaBrasileiradeHistriaInstaurandomaneirasdeser,conhecereinterpretar

Oexamedecurrculosdehistria,comoporexemploosestudosdecartersupletivo,demonstraqueovividoe
aproblematizaosoatributosexcludos.Prevalecemaslistagenscronolgicaseenciclopdicas,verdadeiros
compndiosembrevssimoscaptulosdetodaahistriauniversaledoBrasil.Ouento,numtomquase
salvador,julgaseformularoroldecontedos"verdadeiros"eque"fazembem"aos(alienados)estudantesdas
classespopulares:nfasenalutadeclasses,nosmodosdeproduo,emespecialoqueocapitalismo,sua
histria,revoluoindustrial,aescravidonoBrasil.Tudoemnomedefazercomqueosalunossuperemuma
conscinciamticaouingnuaealcancemumaconscinciapoltica,queatuemdeformaconsciente,intencional,
nahistria.Comosepudessemreordenarecontrolarofuturo...Asubstituiodeverdadesparecenosuma
armadilhaqueestpostaemalgumasinovaescurriculares.
Apossibilidadedeinstauraroutrarelaocomoconhecimentonasaulasdehistriasupeproduzirativamente
outrasorganizaescurriculareseoutrasprticasdeensino,emespecialaquelasqueproporcionemespao
paraqueosalunosseaproximemdaanlisedarealidadesocialpresente,vivida,concebidacomotramade
relaescomplexas.Emoposioaoscurrculostradicionais,sugeresequeaanlisedovividosefaa
acompanhar:adacompreensodecomoseproduzconhecimentohistrico,reconstruindooscritriosapartir
dosquaisoshistoriadoresformulamperguntas,problematizamarealidade,elaboramexplicaesbda
compreensodosdiferentesprocessoshistricosque,dealgummodo,engendramopresentee,cda
formulaodeproblemassignificativosqueconstituamtemasdeinvestigaocoletivanessasaulas.
Assimsendo,umareflexoacercadarealidadepresente,historicamenteengendrada,supeumacaixade
ferramentasespecfica.Talvezapartirdelapossamoselaborarumprimeiroesboodecurrculoaserproposto
aosalunos,acadaano,emcadanveleemcadalugar.Repensarqualquerenfoquecientficooupedaggico
relevantecontextualizarateoriaemumarealidadeconcreta,nicaesingularquesomentecada
professor/pesquisadorconhece69.
Ooutroaspectoquegostaramosderetomarbrevementerefereseimportnciaesignificadodoconhecimento
social,umavezque"todoconhecimento,denaturezasocial,determinagrandepartedenossacondutanos
socialsenotambmcognitiva".Nossosalunoscarregamconsigo,porsuasexperinciasacumuladasoupor
suasvivnciascotidianas,conhecimentosocialehistrico.Seusinstrumentosintelectuaissoprodutodesuas
interaescomomundo,tantofsicocomosocial70.Antesdesuporqueosestudantesnadasabem,valeriaa
penaprocurarconhecersuasinteraescomomundoeentocaptarosinstrumentosintelectuaisquecompem
suacaixadeferramentaseque,independentementedaescola,permitelhesinserirsenarealidadecomo
sujeitossociais.Quaisasinteraesqueproduzemestashabilidadesespecficas?Quaisasinteraesquelhes
soimpedidas,tolhidas,furtadas?Eporconseqncia,queoperaescognitivaspodemviraserproduzidasnas
aulasdehistria?
Almdisso,seriaproveitososeoestudodahistriaviessepossibilitaraintroduodeoutrasformasde
raciocnio,emespecial,umaoutraconcepodetempoeaidiademovimento.Quantocategoriatempo,que
oestudohistricocontemplasseaperspectivadequeotempodescontnuo,existemrupturasequeinexiste
umprogressoinerentehistria.Tempospodemsersuperpostos,hpermannciasemudanasqueconvivem
ladoalado.Ocarterevolutivofazpartedeumaleiturahumanadorealenodeumdadoconcretoeobjetivo.
Quantoidiademovimento,tratasedecompreenderqueosocialmovimento,edequeessanoo
constituiumcritriofundamentaldaexplicaocientficaumavezquepermitedesnaturalizarosfenmenos
histricosesociais,demonstrandoquenosoimutveis,tampoucoserepetem.
Porfim,reconhecemosqueodiscursoinstauradonestepequenoensaiotornoupossvelaexplicitaode
algumascrticaseproposies,definidasporumadeterminadaformadeolhar.Semdvida,outras
possibilidadesnoforamcontempladas,algumasatporqueimpensveisnoslimitespolticosetericosde
quemaquiocupaolugardeautor.Contudo,comoexercciodopensamento,propusemonosainterrogarnos
acercadasconcepescurricularesquefundamentamnossasprticasdeensinodehistria,masprincipalmente
comovimosconstruindoaprpriahistriapeloquesistematicamentetemosaprendidoaseurespeito.
Micelidistribuitarefasfundamentaisatodosns,interessadospelotema.Deumaparte,repensarahistria,
refletirsobreosentidoprpriodoconhecimento,oqueimplicanoseleiodenovosfatos,masumanova
relaocomeles.Nessamedida,nenhumtemapossui,emsi,umacargamaioroumenordehistoricidadea
relaoquecomeleestabelecequemotrabalhaquepodeounofazerdeleumtemahistrico71.Deoutra
parte,desmontar,oualgoparecidocomainversodeumquebracabea.DizMiceli:"oacontecimentoprontoe
acabado,quesemprecompeumaimagemqueambicionaabrangeratotalidadedoprocesso,deveser
decompostoparadenunciaraosespectadoresoarbtriodesuaconstruo"72.
Comopalavrasfinais,sugerimosomesmoemrelaoaocurrculo:cortar,desmontar,decomportambm,para
quepossamoscompreenderasformasparticularesdeconhecimentoqueelecontempla,asrelaesdepoder
queassustentam,enfimosdisciplinamentosdopensar,falar,sentirqueimpeatodosns,estaorganizao
arbitrariamenteconstituda.

Notas
1POPKEWITZ,Thomas."Histriadocurrculo,regulaosocialepoder".InSILVA,T.T.(org.).Osujeitoda

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200002&lang=pt

9/12

29/08/2015

RevistaBrasileiradeHistriaInstaurandomaneirasdeser,conhecereinterpretar

educao:estudosfoucaultianos.Petrpolis,Vozes,1994,p.208.[Links]
2BURBULES,NicholasC.,RICE,Suzanne."Dilogosentreasdiferenas:continuandoaconversao.InSILVA,

TomazT.(org.).TeoriaEducacionalcrticaemtempospsmodernos.PortoAlegre,ArtesMdicas,1993,pp.
173102.[Links]

3CHERRYHOLMES,CleoH."Umprojetosocialparaocurrculo:perspectivaspsestruturais".InSILVA,T.T.

(org.).op.cit.,pp.145146.[Links]
4Idem,p.162.
5Idem,p.166.
6POPKEWITZ,Thomas.op.cit.,p.174.
7Idem,p.192.

8CARRETERO,Mario.ConstruireensinarasCinciasSociaiseahistria.PortoAlegre,ArtesMdicas,1997.

[Links]
9Idem,p.21.

10Idem,p.20.
11DANDURAND,PierreeOLLIVIER,mile."Centralidadedossabereseeducao:emdireoanovas

problemticas".InEducaoeSociedade,Campinas,Papyrus,n46,dez.1993,pp.380407.[Links]
12VEYNE,Paul.Comoseescreveahistria.Foucaultrevolucionaahistria.Apud:RAGO,Margareth."Oefeito

Foucaultnahistoriografiabrasileira".InTempoSocial,RevistadeSociologiadaUSP,SoPaulo,vol.7,nos12,
out.1995,p.73.[Links]
13RAGO,Margareth.op.cit.,p.73.
14POPKEWITZ,Thomas,op.cit.
15Idem,p.179.
16Idem,p.182.
17SILVA,MarcosA.da(org.)Repensandsoahistria.SoPaulo,ANPUH/MarcoZero,1984.[Links]
18Idem,p.21.
19Idem,p.19.
20LIMA,Adolfo.Oensinodahistria.ComunicaoapresentadaaSociedadedeEstudosPedaggicos,Lisboa,

08deabrilde1914.Apud:FELGUEIRAS,MargaridaLouro.Pensarahistria,repensaroseuensino.Porto,Porto
Editora,1994,p.35.[Links]
21FURET,F.ApudNADAI,Elza."OEnsinodehistriaeaPedagogiadoCidado".InPINSKY,Jaime(org.).O

ensinodehistriaeacriaodofato.SoPaulo,Contexto,1988,pp.2330.[Links]
22Idem,p.26.
23POPKEWITZ,Thomas,op.cit.
24Idem,p.186.

25PINSKY,Jaime(org.).Oensinodehistriaeacriaodofato.SoPaulo,Contexto,1988.[Links]
26TELLES,NormaAbreu.Cartografiabrasilisou:estahistriaestmalcontada.SoPaulo,Loyola,1984.

[Links]

27Idem,p.48.
28PINSKY,Jaime,op.cit.
29Idem,p.12.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200002&lang=pt

10/12

29/08/2015

RevistaBrasileiradeHistriaInstaurandomaneirasdeser,conhecereinterpretar

30Idem.
31ArespeitodonascimentodoensinodeHistrianasescolasbrasileirasdosculoXIXeasdisputasentreas

diferentesvisessobreahistrianacionalesuaestruturaocurricular,sugerimosoexcelentetrabalhode
ZAMBONI,Ernesta."Oconservadorismoeosparadidticosdehistria".InRevistaBrasileiradeHistria.So
Paulo,vol.13,n25/26,set.92/ago.93,pp.175192.[Links]
32PINSKY,Jaime,op.cit.,p.15.
33Idem.
34Idem,p.16.
35Idem,p.17.
36Idem.

37NADAI,Elza."OEnsinodehistriaeaPedagogiadoCidado".InPINSKY,Jaime(org.).Oensinodehistria

eacriaodofato.SoPaulo,Contexto,1988,p.2330.[Links]
38Idem,p.24.
39Idem.
40Idem,p.25.
41PINSKY,Jaime.op.cit.,p.18.
42Idem,p.19.
43Idem,p.21.
44POPKEWITZ,Thomas.op.cit.,p.181.

45KNAUSS,Paulo."Sobreanormaeobvio:asaladeaulacomolugardepesquisa".InNIKITIUK,SniaM.L.

(org.).Repensandooensinodehistria.SoPaulo,Cortez,1996,pp.3121,[Links]alertaparaofatode
queosparadidticos,emboraresgatandoadaptaesdedocumentosdepoca,somuitasvezes"enriquecidos
deilustraesahistricas,paranodizerantihistricas,eumalinguagemadaptadaquemargeiao
anacronismo,quetemcomomaioratributoaatitudedessacralizadora".Acrescentaque,emgeral,tais
publicaesfazemdosdocumentosumadereoenoumproblema.
46Idem,p.27.
47POPKEWITZ,Thomas.op.cit.,p.197.
48FELGUEIRAS,MargaridaLouro.op.cit.
49Idem,p.45.
50Idem.
51Interessanteobservarcomo,aforaalgumasnuanas,aestruturaode"programacronolgico"orienta

propostasalternativas,comoporexemplo,histriapopular,ouhistriadaexplorao,desdeassociedades
primitivasatosdiasdehoje...
52FELGUEIRAS,MargaridaLouro.op.cit.,p.46.
53Parailustrar,poderamosnosreportaraplanosdeensinoemqueadelimitaoentreosbimestres

acompanhaasucessodosperodos,fasesouidadeshistricas(1bimestre:BrasilColnia2bimestre:Brasil
Imperial,eassimsucessivamente),independentementedecritriosderelevncia,extensotemporal,
complexidadeetc.
54FELGUEIRAS,MargaridaLouro.op.cit.
55Idem.
56Idem,pp.4647.
57Algunsparadidticossoconcebidosnessaperspectiva.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200002&lang=pt

11/12

29/08/2015

RevistaBrasileiradeHistriaInstaurandomaneirasdeser,conhecereinterpretar

58FELGUEIRAS,MargaridaLouro.op.cit.,p.47.
59Idem.
60Idem.
61Idem.
62Idem,pp.4748.
63Idem,p.48.
64Idem,p.49.
65MICELI,Paulo."PoroutrashistriasdoBrasil".InPINSKY,Jaime(org.).OEnsinodeHistriaeaCriaodo

Fato.SoPaulo,Contexto,1988,p.33.[Links]

66Apud:GOJMAN,Silvia."LaHistoria:unareflexionsobreelpassado.Uncompromissoconelfuturo".In

AISENBERG,BeatrizeALDEROQUI,Silvia(comp.).Didcticadelascienciassociales:aportesyreflexiones.
BuenosAires,Paidos,1994,p.45.[Links]
67MICELI,Paulo.op.cit.,p.39.
68Apud:GOJMAN,Silvia.op.cit.,p.45.
69PICASSOeSVARZMAN.op.cit.,p.205.
70DELVAL,Juan,ENESCO,Ileana,eLINAZA,Josetxu."Conocimientosocialynosocial".InENESCO,Ileana:

LINAZA,JosetxueTURIEL,Elliot(comp.).Elmundosocialenlamenteinfantil.Madrid,AlianzaEditorial,1989,
p.310.[Links]
71MICELI,Paulo.op.cit.,p.34.
72Idem,p.34.

Av.ProfessorLineuPrestes,338
CidadeUniversitria
CaixaPostal8105
05508900SoPauloSPBrazil
Tel./Fax:+551130913047
rbh.anpuh@gmail.com

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200002&lang=pt

12/12

Вам также может понравиться