Wratislaviensium Studia Classica

olim Classica Wratislaviensia IV (XXXV) Wrocaw 2015

GOCIWIT MALINOWSKI

SAFONA ISCYTOWIE (FRG. 210 LOBEL-PAGE)

W drugiej bukolice Teokryta pt. Czarodziejka zakochana kobieta uskara si,

e
,
,
. (ww. 8890)
Moja skra staa si podobna do thapsos
Wypady zgowy wszystkie wosy, acaa reszta
To ju skra ikoci.

W sowniku Zofii Abramowiczwny czytamy, e thapsos to perukowiec podolski (Rhus cotinus), uywany do barwienia na to, zwyspy Thapsus. Nic wic dziwnego, e Artur Sandauer wwolny sposb tak oto przeoy owe wersy Teokryta:
Nic nie zostao ze mnie, tylko ko iskra
Wosy powypaday, wyzuta zkolorw
Pe poka.

Nazw gatunkow Rhus cotinus zaproponowa w 1753 r. Karol Linneusz

w swym dziele Species plantarum, obecnie w systematyce czciej uywany jest
inny taksonom Cotinus coggygria utworzony w1772 r. przez woskiego botanika
Scopolego, poniewa ta rolina zrodziny nanerczowatych (AnacardiaceaeLindl.)
naley do liczcego 4 gatunki rodzaju perukowiec (Cotinus Mill.), a nie o wiele bardziej pospolitego sumak (Rhus L.). Jest to pospolita rolina wystpujca
wrdziemnomorzu, poudniowej Europie, poudniowo-zachodniej Azji, pnocno-zachodnich Indiach, Pakistanie iNepalu (na wysokoci midzy 1100 a2400 m
n.p.m.) oraz wpnocnych Chinach (midzy 700 a2400 m n.p.m.). Polska nazwa perukowiec podolski nawizuje do miejsca wystpowania tego gatunku
w dawnej Rzeczypospolitej, angielska Eurasian smoketree wskazuje na rozpowszechnienie wcaej Eurazji, niemiecka Frbersumach, Schmack, Venezianischer,

64

GOCIWIT MALINOWSKI

Ungarischer,Tiroler Sumach podkrela fakt uywania drewna tej roliny wdawnych czasach jako barwnika (ang. young fustic).
Polski sownik opiera si tu na angielskim sowniku LSJ1, gdzie czytamy
fustic, Rhus Cotinus, used for dyeing yellow, brought from the island of Thapsus. Jest z tym pewien problem, poniewa nieznana jest wyspa o tej nazwie2,
jest natomiast fenicka kolonia Thapsus () w dzisiejszej Tunezji, miejsce
bitwy Juliusza Cezara zMetellusem Scypionem ikrlem Jub w46 r. p.n.e. oraz
osada powstaa jeszcze wmykeskich czasach na przyldku wyspy Sycylii, wspomniana po raz pierwszy przez Tukidydesa (6,4,1: ). Mona wtpi, czy tak
pospolity wrdziemnomorzu gatunek roliny jak perukowiec podolski Grecy
musieli poznawa a za porednictwem odlegej fenickiej kolonii w Byzacenie,
jednak autor najnowszego sownika etymologicznego Beekes nie wyklucza, e jest
to zapoyczenie do greki zobcego jzyka ie ma ono zwizek zprzyldkiem na
Sycylii3. Albo nazwa roliny wywodzi si bezporednio od tego toponimu, albo na
powstanie tego toponimu miaa funkcjonujca ju nazwa roliny.
Nawet jeli Cotinus coggygria by pospolitym gatunkiem, uyty wdrugiej eklodze wyraz wyda si scholiastom Teokryta na tyle osobliwy, e objanili go
wscholiach4:
K : . ,
, . .
. ,
.
UEA : . ,
, .
.
.
K : tawy albo ty. Thapsos jest rodzajem drewna, ktre nazywa
si skytharion, jak mwi Safona. Nim wen farbuj. Niektrzy scytyjskie
drewno. Asklepiades za jak rolin zielon, zktrej ithapsia na podbite
oko; barwi si ni na kolor krokusowy.

H. G. Liddell, R. Scott, A Greek-English Lexicon, revised and augmented throughout by Sir

Henry Stuart Jones, with the assistance of Roderick McKenzie, Oxford 1940.
2
Bd ten mg si pojawi zpowodu zaufania sowom Dioskuridesa Pedaniosa, ktry wde
materia medica 4.153.1 pisze:
; lub ztekstu scholiw do Nikandra <...>
(fr. 16 Wellm.) , .
. .
3
Etymological Dictionary of Greek by Robert Beekes, with the assistance of Lucien van Beek,
Leiden Boston 2010.
4
Scholia in Theocritum (scholia vetera), ed. K. Wendel, Scholia in Theocritum vetera, Leipzig
1914 (repr. Stuttgart 1967).
1

SAFONA I SCYTOWIE (FRG. 210 LOBEL-PAGE)

65

UEA : tawy albo ty. Thapsos bowiem jest jakim

drewnem, ktre nazywa si i scytyjskim drewnem, jak mwi i Safona.
Nim wen farbuj iczyni j t jak pigwa iwosy farbuj na blond. Jest
iunas tak zwany zotodrzew.

I w ten sposb scholiasta pragnc skomentowa Teokryta zachowa dla potomnoci drobny uomek ztwrczoci Safony, wwydaniach odpowiednio frg.
159, potem 167 uBergka, frg. 189 uEdmondsa, frg. 210 uLobela-Pagea. Tylko
czy rzeczywicie mamy tu do czynienia zfragmentem wiersza Safony, czy moe
raczej ztestimonium, oczym pisaa ona wswych wierszach. Nie sposb bowiem
ze wiadectwa scholiw wyabstrahowa sw samej poetki, gdy scholia K podaj
informacj: , , ,
podczas gdy UEA: , ,
.
Edmonds (Lyra Graeca, 1922 Frg. 189) podajc za lectio difficilior daje pierwszestwo wyrazowi , ktry jest absolutnym hapax legomenon. Poniewa
jednak ze wzgldw metrycznych wpoezji melicznej zwyspy Lesbos nie mgby
pojawi si trybrach5, dokonuje emendacji tak, by wzduy drug
sylab.
Bergk iLobel-Page skonni s uzna drug wersj, jako bardziej rozpowszechnion wgreckiej leksykografii:
Photius p. 81,12:
:
.
Thapsos: drewno, ktrym ci si wen iwosy; ktre Safona scytyjskim
drewnem nazywa.

Hesychius
155 , , [ ]
. . ,
, .
thapsinon: te, od drewna thapsos, [ktre farbuje], ktrym barwi na to
wen igowy. To niektrzy scytyjskim nazywaj. I rzeka, koo ktrej ronie
drewno, Thapsos si nazywa. Jest ikorze zwany thapsia.
1155 .
Scytyjskie drewno: rozpomienion. Niektrzy thapsi.
1156 ,
.
5

Edmonds:not found in Lesbian poetry.

66

GOCIWIT MALINOWSKI

Scytyjski: Kratinos nazwa Scytyjskim Hipponikosa6, poniewa by rudy.

I tym barwi si na blond kobiety ifarbuj wen.

Bergk nie prbuje samodzielnie wypreparowa ztekstu leksykografw ischoliastw fragmentu, czyli sw samej Safony. W dwch pierwszych wydaniach7
przytacza paralelny do scholiw UAE lemmat zLeksykonu Focjusza oraz scholia
do Teokryta jako similia, wdwch kolejnych8 zamieszcza ju wszystkie powysze
testimonia (zwyjtkiem Hsch. 1155), nie rozstrzygajc jednak sprawy icytuje
zaproponowan przez Ahrensa rekonstrukcj fragmentu Safony:
__

Wiersz jakkolwiek udany:

scytyjskie drewno,
ktrym barwi wen
czyni j pigwow
ifarbuj na blond wosy

zosta napisany przez Ahrensa, nie Safon, nic wic dziwnego, e jedyn jego
koniektur zaakceptowan przez Lobela-Pagea jest proparoksytoniczny akcent
wwyrazie , zgodny zzasadami barytonezy eolskiej. Wydawcy ci za fragment Safony uznaj jedynie sowa .
Jeli jakim cudownym zbiegiem okolicznoci nie zostan odnalezione nowe
teksty Safony, nie bdziemy mogli zcakowit pewnoci rozstrzygn, czy hellenistyczni gramatycy natknli si wzwojach zjej poezj na niezwykle rzadki wyraz
, czy te na zwizek frazeologiczny .
Przydatno tego testimonium dla poszerzenia naszej wiedzy ojake fragmentarycznie zachowanej twrczoci Safony, na pierwszy rzut oka moe si wydawa
zerowa. Cakowity brak kontekstu. Jeli jednak potraktujemy przytoczone powyej scholion nie jako mietnik, wktrym poszukujemy fragmentu oryginalnego
tekstu poetki, lecz jako tekst literacki, o uytkowym charakterze, ktrego autor
chcia przekaza wane, wjego mniemaniu, informacje dla swego wyobraonego
czytelnika bukolik Teokryta, moemy wydoby z tych krtkich gloss uyteczne
informacje, zwaszcza gdy zestawimy je ze znanymi zFocjusza iHezychiusza innymi wersjami komentarza na ten sam lub podobny temat.

Chodzi oHipponikosa III, syna Kalliasa II aojca Kalliasa III, wodza ateskiego, ktry zgin
pod Delion 424 p.n.e.
7
1. Wyd. 1843 frg. 159 [108.] i2. Wyd. 1853 frg. 167 [108.].
8
3. Wyd. 1867 i4. 1882 frg. 167 [108.].

SAFONA I SCYTOWIE (FRG. 210 LOBEL-PAGE)

67

1. Uyte przez Safon okrelenia lub nie byy wcale powszechnie znanymi wpniejszej grece nazwami dla thapsos, std pojawienie si informacji otym wscholion nie suy do wyjanienia znaczenia wyrazu
thapsos, lecz do poszerzenia objanienia o erudycyjny dodatek, e o tej samej
rolinie, czy te substancji barwicej wspominaa ju archaiczna poetka, ale pod
inn nazw.
2. Poniewa okrelenie thapsos jako substancji barwicej uyte jest przez Teokryta porwnawczo dla zobrazowania koloru skry zakochanej nieszczliwie
kobiety, ascholiasta nie ogranicza si do podania synonimicznych nazw kolorw,
lecz przekazuje informacj ostosowaniu tego drewna do barwienia weny ifarbowania wosw, mona zduym stopniem prawdopodobiestwa zaoy, e rwnie Safona wspomniaa lub wkontekcie barwionych
szat lub farbowanych wosw.
3. Nie sposb zcakowit precyzj ustali dat ycia itwrczoci Safony, przypaday one jednak zca pewnoci na drug poow VII w. ipierwsz poow
VI w. p.n.e. Sprawia to, e powysze testimonium otreci jej twrczoci jest zarazem jednym znajstarszych, oile nie najstarszym wiadectwem uycia etnonimu
Scyta w greckiej literaturze. Wyraz moe by bowiem objaniony
jako deminutivum od . Natomiast to typowy przymiotnik tworzony od etnonimu. O pierwszestwo wzmianki oScytach wznanej nam greckiej
literaturze mog zSafon konkurowa jedynie Alkajos (frg. 318 i354 L.P.) oraz
Pseudo-Hezjod (frg. 150, 1516 Merkelbach-West = POxy 1358 frg. II).
4. W literaturze przedmiotu dotyczcej staroytnych barwnikw, przyjmuje si, e pocztki stosowania Cotinus coggygria przypadaj na epok rzymsk9.
Uznajc autentyczno tego testimonium opoezjach Safony, moglibymy cofn
pocztek uywania tej roliny jako barwnika do VII w. p.n.e. Niewykluczone, e
okrelenia lub byy w czasach Safony neologizmami, moliwe e to drugie byo poetyck peryfraz na okrelenie substancji, ktrej
nazwa jeszcze si nie ugruntowaa iw150200 lat pniej, wczasach Arystofanesa rozpoznawalna bya pod inn nazw thapsos10. Moe to wiadczy, e wanie w czasach Safony Grecy rozpoczli stosowanie tego barwnika do barwienia tkanin, jak ifarbowania wosw. W tym ostatnim przypadku mielibymy do

Tak C. M. Grzywacz, J. Wouters, Su Bomin, Fan Yuquan, Asian Organic Colorants: A Collaborative Research Project, [w:] Conservation of Ancient Sites on the Silk Road. Proceedings of the
Second International Conference on the Conservation of Grotto Sites, Mogao Grottoes, Dunhuang,
Peoples Republic of China, June 28 July 3, 2004, red. N. Agnew, Los Angeles 2010, s. 453. Identyfikuj oni odpowiednie barwniki: young fustic; yellow huang lo Cotinus coggygria Scopoli; hui mao
huang C. c. var. cinerea Engler [C. cinerea (Engler) FA Barkley].
10
Arist. Vesp. 14121414
.
, ,

GOCIWIT MALINOWSKI

68

czynienia znajstarsz odnotowan wliteraturze informacj ofarbowaniu wosw

wantycznej Helladzie.
5. Nazwanie barwicej na to roliny Cotinus coggygria drewnem scytyjskim z ca pewnoci nie wynika z faktu importowania jej ze Scytii. Jak
wskazuje polska nazwa perukowiec podolski, wystpuje ona co prawda take
wregionach pnocnego Czarnomorza, jest jednak pospolita wcaym rdziemnomorzu, a grecka tradycja wizaa j raczej z Sycyli (poprzez miejscowo
Thapsos), ni z terenami Scytii. Jedynym wytumaczeniem zastosowanej przez
Safon nazwy jest panowanie wrd Grekw powszechnego przekonania, e Scytowie maj jasne, te, blond wosy, czym wyrniaj si na tle samych Grekw
iinnych rdziemnomorskich populacji. Nawizanie wanie do Scytw wskazuje,
e wczasach Safony stereotypy co do wygldu zewntrznego Scytw musiay by
ju szeroko wHelladzie rozpowszechnione. Przekazane przez Hezychiusza testimonium o komedii Kratinosa wskazuje, e jasny, take rudy kolor wosw, by
wHelladzie na tyle niezwyky, e okrelano go mianem scytyjskiego.
6. Od dawna uczeni zwracali uwag, e ludy koczownicze wzmiankowane
s wIliadzie (13, 56) peryfrastycznie, jeszcze bez uycia etnonimu Scytowie.
Ten po raz pierwszy powiadczony jest wtekstach akadyjskich zdrugiej poowy
VII w. p.n.e. Wtedy te zapewne po raz pierwszy etnonim Scytowie staje si znany wHelladzie11. Co prawda powiadczony jest on niemal rwnoczenie dopiero
u Alkajosa, Pseudo-Hezjoda i Safony na przeomie VII/VI w. p.n.e., czy wrcz
w pierwszych dekadach VI w., jednak cel, w jakim wedle wiadectwa scholiw
zastosowaa ten etnonim Safona, wskazuje, e zdy si on ju spopularyzowa
wrd Grekw.
Uniwersytet Wrocawski
Instytut Studiw Klasycznych, rdziemnomorskich iOrientalnych
ul. Szewska 49, 50-139 Wrocaw
gosciwit.malinowski@gmail.com

SAPPHO AND THE SCYTHIANS (FRG. 210 LOBEL-PAGE)

Abstract
Frg. 210 L.-P. of Sappho testifies to the fact that the poet mentioned the Eurasian plant smoketree (Cotinus coggygria Scopoli) in her poetry, calling it a Scythian wood. In this way, Sappho, who
lived at the turn of the sixth century, is one of our oldest sources which mentions the ethnonym
Scythians.
Key words:

Sappho, Scythians, Eurasian smoketree.

Porednim dowodem na kontakt ze Scytami wanie wdrugiej poowie VII w. jest wzmianka uAlkmana okoniu kolaksajskim ( frg. 1,1,59 Page), gdy wiemy, e Kolaksais to jeden ztrzech eponimw plemion scytyjskich uHerodota (4,5.7).
11