PETER H N E R M A N N
EL MAGISTERIO
DE LA IGLESIA
ENCHIRID ION
SYMBOLORUM
DI Fl N I T I O N U M E I
DECLARATIONUM
Dt-RF.BUS- 1' l D I
I E-MORUM
HEINRICH DENZ1NGER
PETER H N E R M A N N
EL
D E
M A G I S T E R I O
LA
I G L E S I A
. ENCHIRIDION
SYMBOLORUM
D E F I N I T I O N U M ET
DECLARATIONUM
D E ' R E B U S ' F I DE I
ETM O R U M
f
H EIN R IC H D EN ZIN G ER
PETER H N E R M A N N
EL M A G I S T E R I O
DE LA I GL E S I A
ENCHIRIDION
SYMBOLORUM
D E F I N I T I O N U M ET
DECLARATIONUM
D E R E B U S FI DEI
ETM O R U M
Herder
G34553
( 'oordiim cin
I ) o m i '.n i c ( I im m i
Imprenta: Tr.svs
Depsito legal: H - 24.221 - 2000
P r i n t e d in S p a in
ISBN: 84-254-2087-3
llm lc r
SUMARIO
P refacio a a 37." edicin a le m a n a
.............................................................
P refacio a la 3 8 a edicin alemana...............................................
A Introduccin .......................................................................................................
/A lndi< liciones paro el uso tcnlyjcn de! "D cnzinpcr"............................
III. Indicacitm es para la lectura............................................................................
.1.1
.14
15
42
47
P rim e ra P a rte
C O N F E S IO N E S DE FE
CONFESIONES I5I-" FE SENCILLAS
I:
2:
3-5:
(v
5.1
5.1
54
54
54
54
55
CONFESIONES ESTRUCTURADAS
I.
10:
II:
12:
13:
b l:
15:
16:
17:
10:
21:
22:
23:
25-2.6:
27:
28:
29:
30:
36:
40:
4 I:
47.--4S;
46-47:
56
56
57
57
5R
58
59
59
60
60
61
61
62
62
63
64
64
65
66
A7
67
68
68
70
7
Sumario
48-49:
50:
51:
55:
71
73
74
74
64:
75
76
77
77
77
78
71-72:
73-74:
75-76:
F rm u la d en o m in ad a F id es D am asi .....................................................................
C o n fesi n de fe C lcm cn s T rinilns ..........................................................................
C o n fesi n p se u d o -atan a sian a Q u icu m q u e ...........................................................
60:
61:
6 2-6 3 :
S e g u n d a P a r te
D O C U M E N T O S D E L M A G IS T E R IO E C L E S I S T I C O
101-102:
C L E M E N T E I de RO M A :
(8 8 ?) -1 0 1 (9 7 ?)
C a rta A id t i j al<pvi5(oix; a los C o rin tio s, h a c ia el 96 ................................
83
105:
C E F E R IN O :
198 ( 1 9 9 ? ) - 2 1 7
D e c laracio n es d o g m ticas de C e ferin o y de C a lix to ...........................................
85
108:
109:
C O R N E L IO :
m a r z o d e 251 - ju n io ( s e p tie m b r e ? ) 253
C a rta Q u an tam so llicitu d in em al o b isp o C ip rian o de C a rtag o en el 251
C a rta I v a 5 yvrp. al o b isp o F abio de A n tio q u a, a o 251 .......................
85
86
110:
111:
E S T E B A N I:
12 (2 8 ? ) d e m a y o d e l 254 - 2 d e a g o s to d e l 257
C arta (frag m en to ) a C ip rian o de C artago, ao 2 56 .............................................
C arta (frag m en to ) a los o b isp o s d e A sia M enor, ao 2 5 6 .................................
86
87
112-115:
D IO N IS IO :
2 2 d e ju lio d e 259 (2 6 0 ?) - 27 d ic ie m b re d e l 268
C arta (frag m en to ) a D ionisio, o b isp o de A lejan d ra, a o 2 6 2 ..........................
88
M A R C E L IN O :
3 0 d e j u n io d e l 295 ' 2 9 6 ?) - 25 d e o c tu b r e (15 d e e n e r o ? ) d el 304
117-121: S n o d o d e E lv ira (E sp a a), 3 0 0 - 3 0 3 ? .......................................................................
123:
S n o d o I d e A P i , S, c o m en zad o el 1 de ag o sto del 3 1 4 ....................................
90
91
C o n c ilio I d e N IC E A (I e c u m n ic o ): 19 d e ju n io - 25 d e a g o s to d e l 325
125-126:
91
2?>o
ci
127-129:
130:
C n o n e s .............................................................................................................................
C arta sin o d al EteiSi'i tf<; a los eg ip cio s .........................................................
93
95
132:
133-135:
136:
J U L I O I:
6 <lc f e b re ro d e l 3 3 7 - 12 d e a b r il d e l 352
C arta Avyvrov-t: ypgpoeta a los an tio q u en o s, ao 3 4 1 ...........................
S n o d o d e S R D IC A , hacia el ao 343 ................. ;...............................................
C arta del S nodo de S rdica Q uod sem per al Pajta Julio I, hacia el 343 ....
95
96
99
138-143:
144-147:
148:
149:
L IB E R I O :
17 d e m a y o d el 352 - 24 d e s e p tie m b r e d e l 366
A ccio n es del P ap a L ib erio en la cuestin d e los sem iarrian o s, ao 357 ......
a ) C arta S tu d e n s p a c i a los o b isp o s o rie n ta le s, en la p rim a v e ra del ao
3 5 7 ........................................................................................................................................
b) P rim e ra C o n fe s i n d e fe d e S irm io (3 5 1 ), s u s c r ita p o r L ib e rio en el
ao 3 57 .............................................................................................................................
c) ('a rla Pro d eifico a tos o bispos orienfales, en la prim avera del a o 357
d) C arta Q u ia scio a U rsacio , V alcnlc y U crm in io , ao 357 .......................
c) C arta N o n d o ceo a V inccncio, ao 357 ....................................................
D M A S O I:
1 d e o c tu b r e d e l 36 6 - 11 d e d ic ie m b r e d e l 384
fra g m e n to s de cartas a o b isp o s o rien tales, hacia el 374 ....................................
C arta P er filittm m ciim " al ob isp o P aulino de A n tio q u a, ao 375 .............
C arta O tt tj) rcocnoXiicj) icaBSpqc a los o b isp o s o rien tales, hacia el ao
378 .......................................................................................................................................
99
100
100
103
104
105
106
108
109
C o n c ilio 1 d e C O N S T A N T IN O P L A (II e c u m n ic o ):
m a y o - 3 0 d e ju lio del 381
150:
151:
152-180:
S 1 R IC IO :
d ic ie m b r e d e l 3 8 4 (12 d e e n e ro d e l 3 8 5 ? ) - 26 d e n o v ie m b re del 399
18 l - l 85: C arta D irecta ad d cccsso rcm ni ob isp o llim c rio de Tarragona, del 10 de
febrero del 385 ...............................................................................................................
186:
S n o d o 111 d e C A R T A G O , 28 de agosto del 397 ..................................................
187-208:
209:
211
A N A S T A S IO I:
2 7 d e n o v ie m b r e del 399 - 402 (19 de d ic ie m b r e d e l 4 0 1 ?)
S n o d o I d e T O L E D O , se p tie m b re del 400 (4 0 5 ?) ..............................................
a) C ap tu lo s ..................................................................
b) S y m b o lu m T oletanum I (4 0 0 ) y su form a m s extensa com o L ibellus
in m odum sy m bol i del o b isp o P asto r de P alcn cia (4 4 7 ) ...............................
C a rta D at m ih i al o b isp o V enerio de M iln, hacia el 401 ..............................
IN O C E N C IO I:
21 (2 2 ? ) de d iciem b re d el 402 (401?) - 12 d e m arzo d el 417
C arta Etsi lib i al ob isp o V iclricio de R ouen, 15 de febrero del 404
109
111
112
112
114
110
119
120
120
121
123
124
Sumario
212-213:
214:
215-216:
217:
218-219:
221:
222-230:
231:
232:
233:
234-235:
236:
237:
238-249:
124
125
126
127
128
129
129
133
134
134
134
135
1.36
1.36
265-266:
267-268:
271-273:
280-281:
10
144
144
144
148
149
150
150
S IX T O III:
31 d ' ju lio del 432 - 19 (18?) tic ag o sto d e l 440
F rm ula de unin entre C irilo de A lejandra y los obispos de la Iglesia de
A ntio qua. prim avera del 433 .................................................................................
151
LEN I M AGNO:
29 ele s e p tie m b r e del 440 - 10 d e n o v ie m b re del 461
C arta Ut nobis gratu latio n em a los obispos de C am pania, P iecno y
T uscia. 10 de octu b re del 443 ..................................................................................
152
153
153
156
159
161
163
6 4
165
166
168
169
170
171
71
174
176
176
177
179
180
180
184
184
185
11
Sumario
360-361:
187
SM A C O :
22 de n oviem b re del 498 - 19 de ju lio del 514
C arta A d nugustnc m cm oriac al em perador A nastasio 1, entre 506 y 5 12
188
369:
367-369:
IIO R M ISO A S:
20 de ju lio del 5 1 4 - 6 de agosto del 523
L ib e llu s fid ei del P apa H o rm isd as, en v iad o a C o n stan tin o p la el 11 de
ago sto del 515
C arta S icut ratio.ie al obispo africano Posscssor, 26 de m arzo del 520
C arta Inter ea quae al em perador Justino, 26 de m arzo del 521
189
190
191
370-397:
F L IX III (IV):
12 de ju lio del 526 - 22 de sp tiem bre del 530
S nodo II de C R A N G E , com enzado el 3 de ju lio del 529
192
B O N IFA C IO II:
22 d e sep tiem b re d el 530 - 17 de octu bre del 532
C a rta P er filium n o stru m al o b isp o C esreo de A rles, 25 de enero del
531 ............................... :...................................................................................................
201
JU A N II:
22 de enero d el 533 - 8 de m ayo del 535
C arta O lim q u id em a los senadores de C onstantinopla, m arzo del 534
202
362:
363-365:
398-400:
401-402:
403-411:
4 12-415:
4 16-420:
V IG IL IO :
(29 de m arzo) 11 de n oviem bre del 537 - 7 de ju n io del 555
E d ic to del e m p e ra d o r Ju stin ian o al p a tria rc a M en as de C o n stan tin o p la,
publicado en el Sfnodo de C onstantinopla, ao 543 .........................................
C arta D um in sanctac a todo el pueblo de D ios, 5 de febrero del 552 ......
Constitucin (I) Inter innm eras sollicitudines sobre los Tres C aptulos ,
d irig id a al em perador Justiniano, 14 de m ayo del 553 ....................................
205
206
208
441-443:
444:
445:
446:
447:
4 61-464:
12
209
216
219
220
220
221
221
Sumario
468-469:
470:
472:
473:
474-476:
477:
478-479:
480:
4 85-486:
487:
488:
490-493:
P E L A G IO II:
26 d e n o v ie m b re del 579 - 7 d e fe b re ro d el 590
Carta D ileclionis vestrac a los obispos cism ticos de Istria, en el ao 585
0 586 ................................................................................................................................
S nodo 111 de T O L E D O , com enzado el 8 de m ayuo del 589: C onfesin de
le del rey R c c a rc d o ......................................................................................................
G R E G O R IO I M A G N O :
3 d e s e p tie m b r e d el 590 - 12 de m a rz o del 604
C arta C onsideranti m ihi a los patriarcas, febrero del 591 ...........................
C arta O quam bona al obispo V irgilio de A rls, 12 de agosto del 595
C arta S icut aq u a al patriarca E ulogio de A lejandra, agosto del 600 .......
C arta L itterarum tuarum prim o rd ia al obispo Sereno de M arsella, o ctu
bre del 6 0 0 ............................................................................
C arta Q u ia caritati n ih il a los o b isp o s de Iberia (G eo rg ia), hacia el 22
de ju n io del 6 0 ! .............................................................................................................
C arta Q ui sin cera al obispo P ascasio de N poles, noviem bre del 602
H O N O R IO I:
27 d e o c tu b r e del 625 - 12 d e o c tu b re del 638
Snodo IV de T O L E D O , com enzado el 5 de diciem bre del 633: C aptulos
C a rta S c rip ta fra lc rn ita tis al p a tria rc a S erg io de C o n sta n tin o p la , ao
6 34 ........................................................................................i'..':.....................................
Carta S cripta dilcctissim i filii a Sergio de C onstantinopla, ao 634 ........
Snodo VI de TOLEDO, com enzado el 9 de enero del 638 .............................
223
225
225
226
227
229
229
231
232
233
234
235
JU A N IV:
?
24 d e d ic ie m b re d el 640 - 12 d e o c tu b re del 642
Carta D om inus qui dixit al em perador C onstantino III (apologa del Papa
1lonorio), prim avera del 641 ........................................
237
M A R T N I:
, '
5 (?) d e ju lio d el 649 - 17 de ju n io d el 653 (16 de s e p tie m b re del 655)
500-552:
S nodo de L E T R N , 5 - 31 de o ctubre del 649. Q uinta sesin, 31 de o ctu
b re del 649 ......................................................................................................................
a) C onfesin de le .......................................................................................................
b) C nones ....................................................................................................................
239
239
240
A D E O D A T O II:
11 d e a b r il del 672 - 17 (1 6 ?) de ju n io del 676
525-54 I : S nodo XI d e TOLEDO, com enzado el 7 de noviem bre del 675: C onfesin
de fe .................................................................................................................................
251
496-498:
542-545:
546-548:
AGATN:
27 d e ju n io del 678 - 10 d e e n e ro del 681
C arta C onsideranti m ihi a los em peradores, 27 de m arzo del 680 .............
Snodo d e R O M A : C arta sinodal O m nium bonorum spes a los em p era
dores, 27 de m arzo del 680 ......................................................................................
259
261
263
264
13
034553
Sumario
561-563:
564:
566-567:
568-575:
I KN II:
ag o sto del 682 - 3 <le ju lio le 683
Carta Regi regum al em perador C onstantino IV, aproxim adam ente en
agosto del 682 ............................................................................................................
B E N E D IC T O II:
26 de ju n io - 8 de m ayo del 685
Snodo XIV de TOLEI>0, 14-20 de noviem bre del 684 ........... ....................
S E R G IO I:
15 de d ic ie m b re del 687 - 8 de se p tie m b re del 701
Snodo XV de TO LED O , com enzado cl 11 de m ayo del 688: A pologa de
Julin ............................................................................................................................
Snodo XVI de T O L E D O , com enzado el 2 de m ayo del 693: C onfesin
de fe ..............................................................................................................................
580:
581:
G R E G O R IO II:
19 J e m ayo 715 - 11 de fe b re ro del 731
Carta D csiderabilem m ihi a Bonifacio, 22 de noviem bre del 726 ...........
Carta T d Y p d g g ata al em perador Len II!, entre 726 y 730 .....................
582-583:
G R E G O R IO 111:
18 d e m a rz o del 731 - 28 (29?) de n o v iem b re del 741
C arta M agna no habuit al obispo Bonifacio, hacia el 732 .......................
586:
587:
588:
589:
Z A C A R A S :
10 (3?) d e d ic ie m b re del 741 - 22 (15?) de m a rz o del 752
Carta S uscipicntes sanctissitnac fratcrnitntis al arzobispo B onifacio de
M aguncia, 5 de noviem bre del 744 ......................................................................
S nodo de R O M A , tercera sesin, 25 de octubre del 745 ...............................
C arta V irgilius ct S ed o n iu s al arzobispo B onifacio de M aguncia, I de
julio del 746 ( 7 4 5 ? ) ..................................................................................................
C a rta S acris lim in ib u s al arzo b isp o B o n ifacio de M aguncia, I de
m ayo del 748 ..............................................................................................................
592:
E ST E B A N II (III):
26 d e m a rz o del 752 - 26 de a b ril del 757
R espuestas desde Q uicrcy (O isc), ao 754 .........................................................
595-596:
A D R IA N O I:
9 de fe b re ro del 772 - 25 de d ic ie m b re del 795
Carta Institutio universalis a los obispos espaoles, entre 785 y 7 9 1 ......
C o n cilio II de N icca (V il ecum nico):
24 d e se p tie m b re 23 d e o c tu b re del 787
600-603:
604-609:
610-611:
612-615:
Sumario
616-619:
L E N III:
27 d e d ic ie m b re del 795 - 12 de jim io del 816
S nodo de FRIUL1 (Friaul), 796 o 797: C onfesin de f e ...........................
2H7
620:
621-624:
625-633:
I J ' N IV:
10 d e a b ril del 8 4 7 - 1 7 de ju lio del HS5
S nodo de [AVA, ao 50 ......................................................................................
S nodo de Q\ ILRCY, m ayo del853 .....................................................................
S nodo de VALLNCL, 8 de enero del 855 ..........................................................
289
2H9
291
635-637:
638-642:
643-648:
N IC O L S I:
24 d e a b r il d el 858 - 13 de n o v iem b re del 867
S nodo de RO M A , ao 862 ....................................................................................
Carta Proposucram us quidem al em perador M iguel, 28 de septiembre del
865 .....................................................................................................
Respuestas Ad consulta v esta a los blgaros, 13 de noviem bre del 866
296
296
299
A D R IA N O II:
14 de d ic ie m b re del 867 - 14 de d iciem b re del 872
C o n cilio IV de O O N S T A N T IN O P L A (V IH ecum nico):
5 d e o c tu b re - 28 de fe b re ro del 870
650-664:
303
668:
JU A N V IH :
14 de d ic ie m b re del 872 - 16 de d ic ie m b re del 882
C arta Unum cst a los prncipes de C erdea, hacia septiem bre del 883 ...
309
E ST E B A N V (V I):
s e p tie m b re del 885 - 14 de se p tie m b re del 891
Carta "Cnnsuluisti de infantibus al arzobispo Ltidberto de M aguncia, entre
887 y 888 ...............................................
310
JU A N XV:
a gosto del 985 - m a rz o del 996
E ncclica C um conventos esset a los obispos y abades de Francia y de
A lem ania, 3 de febrero del 993 .............................................................................
311
687-688:
l.K N IX:
12 d e fe b re ro del 1049 - 19 de a b ril del 1054
Carta C ongralulam ur vchcm cnlcr a Pedro, patriarca de Antioqufa, 13 de
abril del 1053 ..............................................................................................................
C arla Ad splcndidum nilentis a Pedro Dam in, arto 1054 ...........................
3 I2
314
690:
691-694:
N IC O L A S II:
6 de d ic ie m b re de 1058 - 27 de ju lio de 1061
Snodo de RO M A , ao 1059 ...................................................................................
Snodo de L ET R N , abril de 1060 ......................................................................
315
316
695:
698:
A L E JA N D R O H:
1 de o c tu b re de 1061 - 21 de a b ril de 1073
Carta Super cau sas al obispo R einaldo de Com o, ao 1063 .....................
C arta Liect ex al prncipe Landulfo de B cncvcnlo, ao 1065 .....................
3IH
.118
670:
675:
680-686:
15
Sumario
G R E G O R IO V II:
22 de a b ril de 1073 - 25 d e m ayo de 1085
Snodo de ROM A: Confesin de fe de B erengario de Tours, 11 de febrero
de 1079 .......................................................................................................................
319
702:
703:
U R B A N O II:
12 de m a rz o de 1088 - 29 de ju lio de 1099
C arta D cbent subditi al obispo Pedro de P istoya y al abad R stico de
Vallom brosa, ao 1088 ...........................................................................................
Carta G audcnius filii a Lanzon, Rodolfo y otros, 1 de febrero de 1091 ...
Sinodo de BEN EV EN TO , com enzado cl 18 de marzo de 1091 ...................
320
320
321
704:
705:
706-708:
PA S C U A L II:
14 de agosto de 1099 - 21 de en ero de 1118
Snodo de LETR N , cuaresm a de 1102..............................................................
Sinodo de GUASTALLA, 22 de octubre de 1106..............................................
Snodo de LETRN, 7 de marzo de 1110 .........................................................
321
321
322
700:
701:
C A L IX T O II:
2 de feb re ro de 1119 - 13 de d iciem b re de 1124
C oncilio I de L c tr n (IX ecum nico):
18-27 d e m a rz o (6 de a b ril? ) de 1123
710-712:
323
IN O C E N C IO 11:
14 d e feb re ro de 1130 - 24 de se p tie m b re de 1143
C o n cilio II d e L E T R N (X ecum nico):
co m en zad o ck 4 de a b r il de 1139
715-718:
721-739:
741:
Cnones ......................................................................................................................
Snodo de SENS, com enzado el 2 de ju n io de 1140 (1 1 4 1 ? )..........................
Carta A postolicam Sedem al obispo de Crem ona, fecha in c ie rta
324
325
327
745:
E U G E N IO III:
15 de feb re ro de 1145 - 8 de ju lio de 1153
Snodo de REIM S, com enzado el 21 de marzo de 1148 .................................
328
747:
748:
749:
750:
A L E JA N D R O III:
7 de se p tie m b re de 1159 - 30 de agosto de 1181
Snodo de TO U RS, com enzado el 19 de m ayo de 1163 ..................................
Carta Ex litteris tuis al sultn residente en Iconio, ao 1169 .....................
Carta Cum in nostra al arzobispo Guillermo de Scns, 28 de mayo de 1170
C arta Cum C hristus al arzobispo Guillerm o de Reim s, 18 de febrero de
1177 .............................................................................................................................
328
329
330
330
331
331
331
332
333
Sumario
762:
L U C IO III:
1 de se p tie m b re de 1181 - 25 de no v iem b re de 1185
S nodo d e V E R O N A , finales de o ctubre - com ienzos de noviem bre de
1184 .............................................................................................................................
C arta D ilectae in Christo al obispo de M eaux, fecha in c ie rta ....................
333
334
764:
U R B A N O III:
25 de n o v iem b re de 1185 - 19/20 de o ctu b re de 1187
Carta C onsuluit nos a un presbtero de Brcscia, fecha incierta .................
334
760-761:
766:
767:
768-769:
770-771:
772-773:
774-775:
776:
777-779:
7 8 0 -7 8 1:
782-784:
785:
786:
787:
788:
789:
790-797:
798:
799:
IN O C E N C IO III:
8 de en ero de 1198 - 16 de ju lio de 1216
C arta Cum apud sedem a la rz o b isp o lm berto de A rls, 15 de julio de
1198 .............................................................................................................................
Carta Sicut universitatis al cnsul Acerbo de Florencia, 30 de octubre de
1198 ............................................................................................................................
Carla Q uanlo le m agis al obispo Ugn de Ferrara, I de m ayo de 1199 ...
C arla Cum ex iniuncto a los habitantes de M etz, 12 de julio de 1199
Constitucin Licct perfidia ludaeorum , 15 de septiem bre de 1199 ..........
Carla A postolicac Sedis prim atus al patriarca de Constanlinopla, 12 de
noviem bre de 1199 ...................................................................................................
Carta Ex parte la al obispo de M dena, ao 1200 ......................................
Carta Gaudem us in Dom ino al obispo de Tiberades, com'iCnzos de 1201,.
Carta M aiores Ecelcsiac causas al arzobispo lm berto de Arls, hacia fines
de 1201 .......................................................................................................................
C arta Cum M arlhac circa al arzobispo Juan de Lyn, 29 de noviem bre
de 1202 .......................................................................................................................
Carla Cum venisset al arzobispo Basilio de Tarnovo (Bulgaria), 25 de
febrero de 1204 .........................................................................................................
Carta Ex parte la al arzobispo Andrs de Lund, 12 de enero de 1206 ...
C arta Non ul apponcrcs al arzobispo Thorias de Trondheim (Noruega),
I de marzo de 1206 .................................................................................................
Carta Debitum ofTicii ponlificalis al obispo Bcrloldo (o Bertrn) de Metz,
28 de agosto de 1206 ...............................................................................................
C arta De hom inc q ui a los lderes de la fraternidad rom ana, 22 de sep
tiem bre de 1 2 0 8 ........................................................................................................
Carta Eius cxcm plo al arzobispo de Tarragona, 18 de diciem bre de 1208
C arta In quadam nostra al obispo Ugn de Ferrara, 5 de m arzo de 1209
C arta Licct apud al obispo Enrique de Estrasburgo, 9 de enero de 1212
335
335
336
337
338
340
342
342
344
346
347
348
348
349
349
350
353
354
354
356
359
360
360
361
362
362
362
17
Sumario
818-819:
830:
822:
824:
825:
826:
827:
828:
829:
363
363
H O N O R IO III:
IK (le ju lio de 1216 - 18 de m a rz o de 1227
C aita Perniciosus valde al arzobispo O laf de Upsala, 13 de diciem bre de
!220 .......
364
G R E G O R IO IX:
19 de ;r a rzo de 1227 - 22 de aposto de 1241
Carla A b A cgypliis argntea a los telogos de Pars, 7 de ju lio de 1228
Carla Consultationi luac ni arzobispo de I3ari, 12 de noviem bre de 1231
Carla P rcsbytcrM diaconus al obispo O laf de Lund, 9 de diciem bre de
1232 .............................................................................................................................
Decreto fragm entario Si condiciones"', entre 1227 y 1234 ..........................
Carta Navig.m ti vcl al herm ano R., entre 1227 y 1234 ..............................
Carta Cum sieut ex al arzobispo Sigurdo de Trondheim (Noruega), 8 de
julio de 1241 .............................................................................................................
364
366
366
366
367
367
IN O C E N C IO IV:
25 de ju n io de 1243 - 7 de d iciem b re d e 1254
C o n cilio 1 de LYN (X III ecum nico):
28 d e ju n io - 17 de ju lio de 1245
830-839:
368
840-844:
A L E JA N D R O IV:
12 de d iciem b re de 1254 - 25 de m ayo de 126
Constitucin Rotnanus Pontifex de sum m i, 5 de octubre de 1256 ...........
370
846-847:
U R B A N O IV:
29 de agosto de 1261 - 2 de o c tu b re de 1264
Bula Transilurus de hoc m undo, II de agosto de 1264 ...............................
372
C L E M E N T E IV:
5 de feb re ro de 1265 - 29 de no v iem b re de 1268
Carta Q uanto sineerius al arzobispo M aurino de Narbona. 28 de octubre
de 1267 .........................................
373
819:
G R E G O R IO X:
1 de se p tie m b re de 1271 - 10 de enero d e 1276
C o n cilio II de LYN (X IV ecum nico):
7 d e m ayo - 17 de ju lio de 1274
850:
851-861:
866:
18
374
374
378
Sumario
870-875:
378
379
880:
B E N E D IC T O XI:
22 de o c tu b re de 1303 - 7 de ju lio de 1304
Constitucin 'Inter cunetas sollicitudincs , 17 de febrero de 1304 .........
381
68:
C L E M E N T E V:
5 de ju n io de 1305 - 20 de a b ril de 1314
C o n cilio de V IE N N E (XV ecum nico):
16 d e o c tu b re de 1311 - 6 de m ayo de 1312
891-908:
950-980:
990-991;
,IUAN X X II:
7 de ago sto de 1316 - 4 de d iciem b re de 1334
Constitucin Gloriosnm E cctcsiam , 23 de enero de 1318 .....................
Constitucin Vas clcctionis , 24 de ju lio de 1321 ......................................
Carta N eququam sinc dolorc a los armenios, 21 de noviembre de 1321
Constitucin Cum inter nonnullos, 12 de noviem bre de 1323 ..............
Constitucin Licct iuxla doctrinam , dirigida al obispo de W orccslcr,
23 de octubre de 1327 ...........................................................................................
Constitucin !n agro dom inico, 27 de m arzo de 1329 ..............................
Bula En super bis, 3 de diciem bre de 1334 ............. ................................
1000-1002:
1006-1020:
B E N E D IC T O X II:
20 de d iciem b re de 1334 - 25 de a b ril de 1342
Constitucin Bencdiclus D eus, 29 de enero de 1336 ...............................
E scrito Cum dudum dirigido a los arm enios, agosto de 1341 ................
9 I0 -9 I6 :
921-924:
925-926:
930-931:
941-946:
1025-1027
1028-10.19
1050-1085
1087-1097:
1101-1103:
C L E M E N T E VI:
7 d e m ay o de 1342 - 6 de d iciem b re de 1352
Bula del jub ileo Unigenitus Dei Eilius , 27 de enero de 1343 ................
Retractacin de N icols de Aulrceourt, 25 de noviem bre de 1347
( arla ' Super quihusdum " a M ekbitar (-' C onsolalor), C atlicos de los
arm enios. 2 9 tic septiem bre de I 35 I .........................................................................
U RB A N O V:
28 d e s e p tie m b re d e 1362 - 19 d e d ic ie m b re d e J370
Retractacin impuesta a Dionisio Eoullecliat por medio de la Constitucin
Ex supcrnac elem entiae del 23 de diciem bre de 1368 .............................
a) Prim era retractacin (3 1 de enero de 1365)................................................
h) P roposiciones que se aadieron para la segunda retractacin (12 de
abril de 1369) .........................................................................................................
G R E G O R IO XI:
30 de d ic ie m b re de 1370 - 26/27 de m a rz o de 1278
C arta de los cardenales de ia Inquisicin a los arzobispos de Tarragona
y Z aragoza, 8 de agosto de 1371 ........................................................................
382
382
383
386
386
387
388
389
390
391
392
397
399
400
404
405
407
412
412
414
414
Sumario
1110-1116:
1121-1139:
1145-1146:
414
416
4 18
418
420
G R E G O R IO X II:
30 de noviem bre 1406 - 4 de julio de 1415
C oncilio de C O N ST A N Z A (XVI ecum nico):
5 de diciem bre de 1414 - 22 de abril de 1418
1151-1195:
1198-1200:
1201-1230:
1235:
1247-1279:
1290:
8" sesin, 4 de m ayo de 1415: D ecreto, confirm ado por c Papa Martn V
el 22 de fe b re o de 1418 .....................................................................................
13" sesin, 15 de junio de 1415: Decreto Cum in nonnullis, confirm ado
por el Papa M artin V el 1 de septiem bre de 1425 .........................................
15" sesin, 6 de julio de 1415: Decreto, confirm ado por el Papa M artn V
el 22 de febrero de 1 4 1 8 ......................................................................
15" sesin, 6 de ju lio de 1415: D ecreto Q uilibet tyrannus ......................
M A R T IN V:
11 de noviem bre de 1417 - 20 de febrero de 1431
Bula Inter cunetas , 22 de febrero de 1431 ..................................................
B ula G erentes ad vos , dirigida al abad del m onasterio cistcrciensc de
A ltzelle en Sajonia, 16 de noviem bre de 1247 ..............................................
422
426
428
433
433
437
E U G E N IO IV:
3 de m arzo de 1431 - 23 de febrero de 1447
C oncilio de F L O R E N C IA (X V II ecum nico):
26 de febrero - agosto (?) de 1445
1300-1308:
1309:
1310-1328:
1330-1353:
B ula sobre la unin con los griegos Lactentur caeli, 6 de julio de 1439
D ecreto M oyscs vir Dci contra el Concilio de Basilca, 4 de septiem bre
de 1439 .....................................................................................................................
B ula sobre la unin con los arm enios Exsultate Deo , 22 de noviem bre
de 1439 .....................................................................................................................
Bula sobre la unin con los coptos y etopes Cntate Domino, 4 de febre
ro de 1442 (1441 segn la cronologa florentina) .........................................
438
440
441
448
C A L IX T O III:
8 de a b ril de 1455 - 6 de agosto de 1458
Constitucin Rcgimini universalis al obispo de Magdcburgo, Naumburgo
y H albcrstadt, 6 de m ayo de 1455 .....................................................................
456
P O II:
19 de agosto de 1458 - 14 de agosto de 1464
1361-1369: Proposiciones de Znnino de Solcia condenadas por la carta Cum sicut
accepim us , 14 de noviem bre de 1549 .............................................................
457
1355-1357:
20
Sumario
1375:
1385:
1391-1396:
1398:
1400:
1405-1407:
1411-1419:
1425-1426:
1435:
458
459
459
460
461
462
464
465
466
JU L IO II:
31 d e o c tu b re - 21 de fe b re ro de 1513
C oncilio V d e L E T R N (X V III ecum nico):
3 d e m ayo d e 1512 - 16 de m a rz o de 1517
1451-1492:
L E N X:
II d e m a rz o de 1513 - 1 de d iciem b re de 1521
8" sesin, 19 de diciem bre de 15 13: Bula Apostolici regim inis ...........
10" sesin, 4 de m ayo de 15 15: Bula Inter m ultplices ...........................
II" sesin, 19 de diciem bre 1516: Bula Pastor actcrnus gregem
Decreto Cum postquam a Cayetano de Vio, legado del Papa, 9 de no
viem bre de 1518 ....................................................................................................
Bula Plxsurgc D om ine, 15 de junio de 1520 ...............................................
471
473
1495:
1497:
PA U L O III:
IJ de o c tu b re de 1534 - 10 de noviem bre de 1549
Breve Pastorale oTicium al arzobispo de Toledo, 29 de m ayo de 1537
Constitucin Allitudo divini consilii, 1 de junio de 1537 .......................
478
479
1440-1441:
1442-1444:
1445:
14 4 7 -1449:
468
469
471
1510-1516:
1520-1583:
1600-1630:
481
481
481
483
484
487
504
21
Stanano
1635-1661:
1667-1719:
J U M O III:
7 tic fe b re ro - 23 de m a rz o de 1555
13" sesi n , 11 de o ctubre de 1551: D ecreto sobre el sacram ento de la
E u carista.....................................
14" sesin. 25 de noviem bre de 1551................................................................
a) D octrina sobre el sacram ento de la pen iten cia...........................................
h) D octrina sobre el sacram ento de la extrem a u n ci n .................................
e) C nones s v>re am bas d o c trin a s..............................
1f o IV:
25 de d iciem b re de 1559 - 9 de d iciem b re de 1565
1725-1734: 21" sesin, 16 de julio de 1562: D octrina y cnones sobre la com unin
bajo las dos especies y la com unin de los nios pequeos........................
1738-1760: 22" sesin, 17 de septiem bre de 1562 .............................................................
a) D octrina y cAttoncs sobre el sacrificio de la misa ....................................
b) D ecreto sobre la peticin de la concesin del cliz .................................
1762-1778: 23" sesin, i5 de julio de 1563: Doctrina y cnones sobre c) sacram ento
del orden ..................................................................................................................
1797-1816: 24" sesin, 11 de noviem bre de 1563................................................................
a) D octrina y cnones sobre el sacram ento del m atrim o n io ........................
b) Cnones sobre una reform a del m atrim onio: Decreto Tam etsi
1820-1835: 25 sesi.*, 3 y 4 de diciem bre d e l 563 .............................................................
a) D ecreto sobre el purgatorio, 3 de diciem bre de 1563 ..............................
b) Decreto sobre la invocacin, la veneracin y las reliquias de los santos
y sobre !ns im genes sagradas, 3 de diciem bre de 1563 ...............................
c) Deer^cO sobre una reform a general, 3 de diciem bre de 1563.................
d) D ecreto sobre las indulgencias, 4 de diciem bre de 1563.........................
1847-1850: Bula de confirm acin del Concilio de Trento Bcncdictus D eus , 26 de
enero de 1564 (1563 segn la cronologa de la C u r ia ) .................................
1851-1861: Reglas tridentinas para la prohibicin de libros, confirmadas en la cons
titucin Dominici gregis custodiac de 24 de marzo de 1564 .................
1862-1870: Bula Iniunctum n o b is'\ 13 de noviem bre de 1564 ....................................
1880:
C onstitucin Cum quorum dam hom inum , 7 de agosto de 1555 .............
508
516
5 17
528
531
535
539
539
545
545
549
549
552
554
554
554
557
557
558
559
562
565
1901-1980:
1981-1982:
1983:
P O V:
7 de en ero d e 1566 - I d e m ayo de 1572
Bula Ex m nibus afflictionibus , 1 de octubre de 1567 ...........................
Constitucin In cam pro nostro, 28 de enero de 1571 .............................
C onstitucin Romani Pontificis, 2 agosto de 1571 ..................................
565
577
578
1985-1987:
1988:
c u r . c o u i o XU1:
13 de m ayo de 1572 - 10 de a b ril de 1585
D ecreto para la Iglesia greco-rusa, ao 1575 .................................................
C onstitucin Populis ac nationibus , 25 de enero de 1585.......................
578
579
1989:
1990-1992:
1994:
1995:
C L E M E N T E V lll:
30 de en ero de (592 - 3 de m a rz o de 1605
Decreto dirigido a lodos los superiores de institutos religiosos, 26 de mayo
de 1593
' .............................................................................................................
Instruccin Prcsbvtcri G racci . 30 de agosto de 1595 ..............................
D ecreto del fan lo O ficio, 20 de junio de 1602 ..............................................
D ecreto del Santo O ficio, 7 de junio de 603 ................................................
581
581
582
582
Sumario
1997a:
PA U LO V:
16 de m ayo de 1605 - 28 de en ero de 1621
Frmula para poner fin n las disputas sobre las ayudas do la gracia, envia
da el 5 de septiem bre de 1607 n los superiores generales de la Orden de
Predicadores y de la Com paa de J e s s .........................................................
A locucin al em bajador del rey Felipe II de Espaa, 26 de julio de 1611
584
585
1998:
U R B A N O V ffl:
6 d e agosto de 1623 - 29 de ju lio de 1644
Decreto del Santo Oficio, 23 de julio de 1639 ..............................................
586
1999:
2 0 0 1-2007:
2008:
IN O C E N C IO X:
15 de se p tie m b re d c !6 4 4 - 7 de enero de 1655
Decreto del Santo Oficio. 24 de enero de 1647 ............................................
Constitucin Cum oecasionc a todos Jos fieles, 3 1 de m ayo de 1563 ...
Decreto del Santo Oficio, 23 de abril de 1654 ..............................................
587
587
588
1997:
2010-2012:
2013:
2015-20)7:
2020:
2021-2065:
2070:
2090-2095:
2 101 -2167:
2 I 70-2171:
2175-2177:
2181-2192:
2195;
2201-2269:
2281-2285:
2290-2292:
2301-2332:
A L E JA N D R O V II: 7
de a b ril de 1655 - 22 de m ayo de 1667
Constitucin Ad sanetnm beali Petri sedem , 16 de octubre de 1656
Respuesta del Santo Oficio, 11 de febrero de 1661 .....................................
B reve Solliciludo omnium ceclcsiarum , 8 de diciem bre de 1661.........
Constitucin Regim inis aposlolici, 15 de febrero de 1665 (1664 segn
la cronologa de la Curia) ...............................................................................
C uarenta y cinco proposiciones condenadas en los decretos del Sanio
O ficio de 24 de septiem bre de 1665 y 18 de m arzo de, 1666......................
a) Proposiciones 1-28 del Decreto de 24 de septiem bre de 1665 ..............
b) Proposiciones 29-45 del Decreto de 18 de marzo de 1666 ....................
Decreto del Santo O ficio, 5 de m ayo de 1667 ...............................................
IN O C E N C IO XI:
21 de se p tie m b re de 1676 - 12 de agosto de 1689
Decreto de la Sagrada Congregacin del Concilio Cum ad aures, 12 de
febrero de 1679 ......................................................................................................
Sesenta y cinco proposiciones condenadas en el decreto del Santo Oficio
de 2 de m arzo de 1679 ..........................................................................................
D ecreto del Santo Oficio. 23 de noviem bre de 1679 ..................................
Decreto del Sam o Oficio, 26 de junio de 1680 .............................................
Esquem a para una instruccin del Santo O ficio, redactado por el carde
nal G irofam o Casanatc. hacia octubre de 1682 .............................................
Deerelo del Santo O ficio, 18 efe noviem bre de 1682 ...................................
Sesenta y ocho proposiciones condenadas en c! Decreto del Santo Oficio
de 28 de agosto y en la Constitucin Caelcstis Pastor de 20 de noviem
bre de 1687 ..............................................................................................................
A L E JA N D R O V III:
6 d e o c tu b re de 1689 - I de feb rero de 1691
A rtculos del clero galicano (19 de marzo de 1682) declarados nulos en
la constitucin Inter m ultplices , 4 de agosto de 1690 ............................
D ecreto de! Santo O ficio, 24 de agosto de 1690 ..........................................
Decreto del Santo O ficio, 7 de diciem bre de 1690 ......................................
589
590
590
592
592
592
596
598
599
601
611
611
612
615
616
625
67.7
627
2.1
Sumario
2351-2374:
IN O C E N C IO X II:
12 c ju lio de 1691 - 27 de se p tie m b re de 1700
R espuesta del S anto O ficio a unos m isioneros capuchinos, 23 de ju lio
de 1698 .....................................................................................................................
B reve Cum alias ad apostolatus, 12 de m arzo de 1699 ............................
632
632
2380:
2381-2382:
2390:
2400-2502:
C L E M E N T E XI:
23 d e n o v iem b re de 1700 - 19 de m a rz o de 1721
Respuesta del Santo Oficio al obispo de Quebec, 25 de ener de 1703 ....
Respuesta del Santo Oficio al obispo de Q uebec, 10 de m ayo de 1703 ...
C onstitucin Vineam Domini Sabaoth, 16 de ju lio de.......1705 ..............
Constitucin U nigenitus Dei Filius , 8 de septiem bre de 1 7 1 3 ...............
636
637
637
638
2509-2510:
2511-2513:
C L E M E N T E X II:
12 de ju lio de 1730 - 6 de feb re ro de 1740
Bula A pos'olicae providentiae officio, 2 de octubre de 1733 ................
C arta apostlica In em inenti apostolatus speeula , 28 de abril de 1738
648
649
2340:
B E N E D IC T O XIV:
17 de agosto de 1740 - 3 de m ayo de 1758
2515-2520: D eclaracin M atrim onia quae in lois , 4 de noviem bre de 1741 ..........
2522-2524: Constitucin Etsi pastoralis para los italo-griegos, 26 de m ayo de 1742
2525-2540: Constitucin N uper ad N os , 14 de m arzo de 1743......................................
2543-2544: B reve Suprem a om nium E cclesiarum , 7 de julio de 1745 ......................
2546-2550: Encclica Vix pervenit a los obispos de Italia, 1 de noviem bre de 1745
2552-2562: Instruccin Postrem o m ense, 28 de febrero de 1747 ..............................
2564-2565: Carta Dum praeterito al Gran Inquisidor de Espaa, 31 d e ju lio d e 1748
2566-2570: B reve Singulari nobis al cardenal Hcnry, duque de York, 9 de febrero
de 1749 .....................................................................................................................
2571-2575: Constitucin D clcstabilcm , 10 de noviem bre de 1752 ............................
2580-2585:
2588:
2590:
2592-2597:
2598:
2600-2700:
2705-2706:
2710-2712:
24
650
653
654
658
659
661
665
666
667
C L E M E N T E X III:
6 de ju lio de 1758 - 2 de feb re ro de 1769
R espuesta del Santo O ficio al obispo de Cochfn (India), 1 de agosto de
1 5 7 9 ...........................................................................................................................
668
C L E M E N T E XIV:
19 de m ayo de 1769 - 22 de se p tie m b re de 1774
Instruccin para el sacerdote que adm inistre el sacram ento de la confir
m acin por delegacin de la Sede Apostlica, 4 de mayo de 1774 ..........
670
P O V I:
15 de fe b re ro de 1775 - 29 de agosto de 1799
C arta Exsequendo nunc a los obispos de Blgica, 13 de ju lio de 1782
B reve Super soliditate petrae, 28 de noviem bre de 1786 .........................
C arta D eessem us nobis al obispo de M ottola, 16 de septiembre de 1788
C onstitucin A uctorem fidei a todos los fieles, 28 de agosto de 1794
671
671
673
674
P O V II:
14 de m a rz o de 1800 - 20 de agosto de 1823
B reve Etsi fratem itatis al arzobispo de M aguncia, 8 de octubre de 1803
C arta M agno et acerbo al arzobispo de M ogilev, 2 de septiem bre de
1816 ..........................................................................................................................
710
710
Sumario
2715:
2718 :
713
2720:
L E N X II:
28 de se p tie m b re de 1823 - 10 de feb re ro de 1829
Encclica Ubi prim um , 5 de m ayo de 1824 ...............................................
713
2722-2724:
P O V III:
31 d e m a rz o de 1829 - 30 de no v iem b re de 1830
R espuesta del Papa al obispo de Rennes, 18 de agosto de 1830 ..............
714
2725-2727:
2730-2732:
2738-2740:
2743:
2745-2746:
2750:
2751-2756:
2758-2760:
2762-2763:
2765-2769:
2771-2772:
G R E G O R IO XVI:
2 d e feb re ro de 1831 - 1 de ju n io de 1846
Respuesta de la Sagrada Penitenciara al arzobispo de Besanon, 5 de julio
de 1831 ..................................
'...........................................................................
Encclica M irari vos arbilram ur , 15 de agosto de 1832 ..........................
Breve Duni accrbissim as, 26 de septiem bre de 1835 ..............................
Respuesta del Santo Oficio al obispo de N iza, 17 de enero de 1838 ........
Constitucin In suprem o apostolatus fastigio, 3 de diciem bre de 1839
Respuesta de la Sagrada Congregacin de las Indulgencias, 28 de julio de
1 8 4 0....................................................
Tesis suscritas por L ouis-Eugne Bautain por m andato de su obispo, 18
de noviem bre de 1835 y 8 de septiem bre de 1840 ........................................
Respuesta de la Sagrada Penitenciarla, 8 de ju n io de 1842........................
Respuesta del Santo O ficio, 14 de septiem bre de 1842 ..............................
Tesis que deben ser suscritas por Louis-Eugne Bautain por m andato de
la Sagrada Congregacin para los Obispos y para los Institutos Religiosos,
26 de abril de 1844 ................................................................................................
Encclica Inter praccipuas m achinationcs , 8 de m ayo de 1944..............
P O IX:
16 d e ju n io de 1846 - 7 de feb re ro de 1878
2775-2786: Encclica Qui pluribus, 9 de noviem bre de 1846 ......................................
2791-2793: Decreto del Santo O ficio, 21 de m ayo de 1851 .............................................
2795:
Respuesta del Santo O ficio, 6 (19) de abril de 1853 ...................................
2800-2804: Bula IncfTablis D eus, 8 de diciem bre de 1854 .........................................
2 8 II-2 8 M :
Decreto de la Sagrada Congregacin del Indice, II (15) de junio de 1855)
2817-2820: Instruccin del Santo O ficio al Vicario A postlico de Siam , 4 de ju lio
de 1855 ....................................................................................................................
2823-2825: Encclica del Santo Oficio a los obispos, 4 de agosto de 1856 .................
2828-2831: Breve Exim iam luam al arzobispo de Colonia, 15 de junio de 1857 . ..
2833:
Carta A postlica Dolorc haud medioeri al obispo de Brcslau, 30 de abril
de 1860 .....................................................................................................................
2835-2839: Instruccin del Santo Oficio dirigida al vicario apostlico de Tche-Kian,
1 (3) de agosto de 1 8 6 0 ............................................................................................
2841-2847: Decreto del Santo O ficio, 18 de septiem bre de 1861 ..................................
28 5 0 -2 8 6 1: Carla Gravissim as nter a! Arzobispo de M nlch-Freising, 11 de diciem
bre de 1862 ..............................................................................................................
2865-2867: E ncclica Q uanto conficiam ur m oerore a los obispos de Italia, 10 de
agosto de 1863 .......................................................................................................
2875-2880: Carta T uas libenter al A rzobispo de M nich-F reising, 21 de diciem
bre de 1863 ..............................................................................................................
712
715
716
717
718
719
720
720
723
724
724
725
726
731
731
732
734
734
735
736
738
738
740
741
745
746
25
Sumario
2885-2880:
2890-2896:
2901-2980:
2990-2993:
2997-2999*.
748
750
752
762
763
3 128:
3130-3133:
3135-3140:
3142-3146:
3148:
3150-3152:
3154-3155:
3156-3158:
3159-3160:
3162:
3165-3179:
3185-3187:
3188:
3190-3193:
3195-3196:
3 198:
3201-3241:
3245-3255:
3258:
3260-3263:
26
IJ'. N X III:
20 (le feb rero (le 1878 - 20 de ju lio de 1903
D ecreto del Sanio Oficio, 20 de noviem bre de 1878 ...................................
E ncclica Quod apostolici m uneris, 28 de diciem bre de 1878 ...............
E ncclica Actcrni Patris , 4 de agosto de 1879 ..........................................
Encclica Arcanum divinac sapicntiac, 10 de febrero de 1880 ............
R espuesta de la Sagrada Penitenciaria, l d c j u n io d c 1880......................
Encclica Diulurnum illud, 29 de junio de 1881 .......................................
D ecreto de la C ongregacin del ndice, 5 (30) de diciem bre de 1881 ....
Encclica Humanum genus, 20 ce abril de 1 8 8 4 .......................................
Instruccin del Sanio Oficio Ad gravissimn avertenda , 10 de m ayo de
1884 ..........................................................................................................................
Respuesta del Sanio Oficio al Obispo de Poitiers, (28) 31 de mayo de 1884
E ncclica Im m ortaic Dei, I de noviem bre de 1885 ..................................
R espuesta de la Sagrada Penitenciaria, 10 de m arzo de 1886 ..................
D ecreto del Santo O ficio, 19 de m ayo de 1886 ............................................
D ecreto del Santo O ficio, 27 de mayo de 1886 ............................................
D ecreto del Santo O ficio, 15 de diciem bre de 1886 ...................................
R espuesta del Santo Oficio al O bispo de C arcassonc. 8 de m ayo de 1887
D ecreto del Santo O ficio Post obitum , 14 de diciem bre de 1887 .........
Encclica Libertas pracstantissim um . 20 de jun. de 1888 ......................
R espuesta de Santo O ficio al Arzobispo de Cambrai, 14 (19) de agosto
de 1889 ....................................................................................................................
Encclica Qunm quam plurtcs,\ 15 de agosto de 1889 ..............................
764
775
784
785
786
786
789
790
791
792
792
794
796
799
799
801
801
802
803
803
807
808
809
8 )0
810
811
817
22
822
Sumario
3264.
3265-3271:
3272-3273:
3274-3275:
3276-3279;
1280-3294:
3290:
3298:
3300-3310:
3312:
3313:
33 15-33 19:
3320-3321:
3323:
3325-3331:
3333-3335:
3336-3338:
3339:
3340-3346:
3350-3353:
3356:
3358:
3360-3364;
3370:
3372:
3373:
3375-3383:
3385-3388:
3391:
3394-3397:
3398-3400:
3401-3466:
3468-3474:
3475-3500:
3503:
3505-3509:
3512-3519:
3521-3528:
3530-3536:
3537-3550:
3553-3556:
3561-3567;
823
824
827
828
829
830
836
837
838
843
843
844
848
849
849
853
854
855
856
858
861
861
862
864
865
866
866
868
870
870
871
873
879
880
891
892
893
895
897
898
901
902
27
Sumario
3568-3578:
3581-3590:
3591-3593:
3601-3624:
3625-3626:
3628-3630:
3632:
3634:
3635-3636:
3638-3640:
3642:
3645-3647:
3648:
3650-3654:
3660-3662:
3665-3667:
3670:
3672:
3675-3679:
3680:
3681-3682:
3683:
3684:
3685-3698:
3700-3724:
3725-3744:
3748:
3750-3751:
3755-3758:
3760-3765:
3771-3774:
3775-3776:
3780-3786:
3788:
3790:
3792-3796:
3800-3822:
3825-3831:
3832-3837:
3838:
3839:
3840-3855:
28
915
916
917
918
919
919
920
920
921
921
P O XI:
6 de feb re ro de 1922 - 10 de fe b re ro de 1939
924
D ecreto del Santo O ficio, 22 de noviem bre de 1922 ......................................
E ncclica Studiorum duccm , 29 de junio de 1923 ....................................... 924
Carta A postlica Infinita Dei m isericordia , 29 de mayo de 1924 ........ 925
D ecreto de la Sagrada C ongregacin del C oncilio, 13 de ju n io de 1925
926
Encclica Q uas prim as, 11 de diciem bre de 1925 .......................................
926
Instruccin del Santo Oficio, 19 de junio de 1926 .......................................... 930
D eclaracin del Santo O ficio, 2 de junio de 1927 ........................................... 930
E ncclica M ortalium nim os , 6 de enero de 1928 .................................... 931
D ecreto del Santo O ficio, 24 de ju lio (2 de agosto) de 1929..........................
932
Encclica Divini illius m agistri , 31 de diciem bre de 1 9 2 9 ..........................
932
E ncclica "Casti connubii, 31 de diciem bre de 1930 .....................................
939
E ncclica Q uadragesim o anno , 15 de m ayo de 1 9 3 1.................................... 951
Respuesta de la Sagrada Penitenciara, 20 de ju lio de 1932 ........................... 960
R espuesta de la Com isin Bblica, 1 de ju lio de 1933 .....................................
961
Encclica Ad catholici sacerdotii , 20 de diciem bre de 1935 .....................
961
Respuesta del Santo O ficio, 11 de agosto de 1936 .......................................... 963
964
E ncclica Divini Redem ptoris , 19 de m arzo de 1 9 3 7..................................
Encclica Firmissimam constnntiam a los obispos de los Estados Unidos
M exicanos, 28 de m arzo de 1937 ......................................................................... 967
P O X II:
2 de m a rz o de 1939 - 9 d e o c tu b re de 1958
E ncclica Sum mi pontificatus , 20 de octubre de 1939................................. 968
D ecreto del Santo O ficio, 21 (24) de febrero de 1940....................................... 970
D ecreto del Santo O ficio, 27 de noviem bre (2 dcdic.) de 1940 ..................... 970
C arta de la C om isin B blica a los o bisp os de Italin, 20 de ag o sto de
1941
970
Encclica Mystici corporis, 29 de junio de 1943 ..........................................
974
Encclica D ivino afTIantc Spiritu , 30 de septiem bre de 1943..... ................. 985
Instruccin de la Sagrada Penitenciaria, 25 de marzo de 1944 ..................... 990
D ecreto del Santo O ficio, 29 de marzo (I de abril) de 1944 .............................
992
D ecreto del Sonto O ficio. 19 (21) de julio de 1944...........................................
992
E ncclica M cdiator Dei, 20 de noviem bre de 1947 .....................................
993
Sumario
3857-3861:
3905:
3907:
3908-3910:
3911-3912:
3913-3917:
3917a:
3918-3921:
3922-3926:
3928:
3930:
3935-3953:
3955-3997:
JU A N X X III:
28 d e o c tu b re de 1958 - 3 de ju n io de 1963
Respuesta del Santo O ficio, 25 de marzo (4 de abril) de J959 .................
Encclica M atcr ct M agistra , 15 de mayo de 1961 ....................................
Encclica Paccm in terris, 11 de abril de 1963 ...........................................
3862-3864:
3865:
3866-3873:
3873a:
3874:
3875-3899:
3900-3904:
1000
1003
1005
1006
1009
1010
1010
1022
1024
1024
1025
1026
1027
1029
1030
1031
1034
1034
1035
1048
4001-4048:
4101-4179:
4180-4183:
4 185-4 192:
4195-4199:
4201-4235:
4240-4245:
4301-4345:
4350-4359:
4400:
P A B L O V I:
21 d e ju n io de 1963 - 6 de agosto de 1978
Tercera sesin pblica, 4 de diciem bre de 1963: Constitucin dogm tica
Sacrosanctum C oncilium sobre la sagrada liturgia .................................
Q uinta sesin pblica, 21 de noviem bre de 1964: Constitucin dogm ti
ca Lumen gentium sobre la Iglesia ...............................................................
Q uinta sesin pblica, 21 de noviem bre de 1964: Decreto O ricntalium
Ecclcsiarum sobre las Iglesias orientales catlicas .....................................
Quinta sesin pblica, 21 de noviembre de 1964: Decreto Unilatis redintcgralio sobre el ccum cnism o ..........................................................................
Sptima sesin pblica, 28 de octubre de 1965: Declaracin N ostra actate sobre las relaciones de la Iglesia con las religiones no c ristia n a s
O ctava sesin pblica, 18 de noviem bre de 1965: C onstitucin dogm
tica Dei verbum sobre la divina revelacin ................................................
N ovena sesin pblica, 7 de diciem bre de 1965: Declaracin Dignilatis
hum nnac sobre la libertad religiosa ................................................................
N ovena sesin pblica, 7 de diciem bre de 1965; C onstitucin pastoral
G audium et spes sobre la Iglesia en el mundo actual ..............................
123" Congregacin G eneral, 16 de noviem bre de 1964: N otificaciones
y N otas explicativas previas ...........................................................................
Instruccin del Santo O ficio Piam et constantcm , 5 de ju lio de 1963
1071
1087
1149
1150
1154
1 158
1173
1176
1222
1226
29
Sumario
-1402:
4610-4635:
4640-4645:
4650-4659:
4660-4666:
4670-4674:
4680-4685:
4690-4699:
4700-4716:
4720-4723:
4730-4741:
4750-4776:
4780-4781:
4790-4807:
50
228
1232
1234
1235
1237
1247
1251
1255
1260
1261
1268
1269
1270
1274
1278
JU A N PA BLO II:
d esde 16 de o ctu b re de 1978
Documento de la 111" Conferencia General del Episcopado Latinoamericano
en Puebla (M xico) La cvangclizacin, 13 de febrero de 1979 .............. 1284
Encclica
R edem ptor hom nis, 4 de m arzo de 1979 ................ 1288
C arta de la Congregacin para la Doctrina de la Pe Rcccntiorcs episeoporum synodi a lodos los obispos, 17 de mayo de 1979 ........................... 1290
D eclaracin de la Congregacin para la D octrina de la fe lura el bona ,
5 de m ayo de 1980 ................................................................................................ 1292
Instruccin de la Congregacin para la Doctrina de la Fe Pastoralis actio,
20 de octubre de 1980 ........................................................................................... 1294
Encclica
D ives in m isericordia , 30 de noviem bre de 1980 ... 1295
Encclica
Laborcm cxcrcens , 14 de septiem bre de 1981........... 1298
Exhortacin A postlica Pamiliaris consorio, 22 de noviem bre de 9 8 ! 1302
Instruccin de la Sagrada Congregacin para la Doctrina de la Pe Saccrdotium m inisterialc, 6 de agosto de 1983 ..................................................... 1308
Instruccin de la Congregacin para la D octrina de la Pe Eibertatis nuntiu s, 6 de agosto de 1984 ............
1310
Instruccin de la Congregacin para la Doctrina de la Pe Libertalis conscientia, 22 de m arzo de 1986 .............................................
1313
Encclica D o m in u m ct vivificantcm , 18 de mayo de 1986 ..................... 1321
Instruccin de la Congregacin para la Doctrina de la Pe Donum vitae
sobre el r e p e lo a la vida hum ana incipiente y sobre la dignidad de la pro
creacin, 22 de febrero de 1987 .........................................
1322
Sumario
1810-4819:
1870-4823:
4830-4841:
4850-4858:
4860-4862:
4X70-4885:
4890-4896:
4900-4914:
4920-4924:
4930-4942:
4950-4971:
4980-4983:
4990-4998:
5000-5012:
5020-5030:
5040-5041:
1333
1339
1341
1346
135)
1353
1357
1361
1370
1373
1376
1382
1384
1388
1394
1397
31
Con la actual edicin del D enzinger , que es la 37a, la obra aparece en nueva presenta
cin bilinge. La razn principal es que los textos latinos y griegos, sin la ayuda de una tra
duccin, son difcilm ente accesibles para m uchos cientficos, y especialm ente para los pro
fanos, los estudiantes, los sacerdotes, los diconos y los colaboradores en las tareas
pastorales, El objetivo de la presente edicin consiste en fom entar la familiaridad con la tra
dicin doctrinal de la Iglesia. Esta edicin, en com paracin con la anterior (la 36a), se carac
teriza por hallarse com pletada con una seleccin de textos del M agisterio tom ados de los
docum entos oficiales del Concilio Vaticano II y de docum entos de la poca postconciliar.
Deseara expresar aqu mi agradecim iento a todos los que m e han ayudado en la prepara
cin del nuevo D enzinger : a mi ayudante, el doctor Helm ut Hoping, le agradezco la cola
boracin prestada en la redaccin de la obra y el empeo que puso prestndome ayuda en gene
ral. AI seor M atthias B ausenhart le doy las gracias por el borrador de la traduccin, que fue
corregido en tres fases de revisin. El seor Bausenhart colabor tambin en la elaboracin de
los docum entos y de los ndices y en la confeccin de las correcciones. La com posicin y la
com paginacin corrieron a cargo de mi ayudante, el seor T hom as Flicthmnnn.
Por el em peo en la labor de correccin de la segunda fase de revisin del borrador de la
traduccin expreso mi agradecim iento a mis colegas, Prof. Dr. Hermann Joscf Vogt (Tubinga),
Prof. Dr. H elm ut Riedlinger (Eriburgo), Profesor Dr. Elmar Salm ann OSB (Rom a) y Profesor
Dr. Philipp Schfer (Passau). Por el ascsoram icnto prestado en la seleccin de los textos que
deban co m p letar la obra, expreso mi gratitud al O bispo Dr. W altcr K asper (R ottem burgoSlullgarl), al Prof. Dr. A lfons A ucr (Tubinga), al Prof. Dr. G erfried W. I unold (Tubinga) y
al Prof. Dr. T heodor Schncidcr (M aguncia).
La revisin y actualizacin de los datos sobre las ediciones y los datos bibliogrficos que
aparecen en las introducciones y en las notas a pie de pgina corrieron a cargo del Sr. Dirk
Ansorge. En la elaboracin de los ndices colaboraron los Sres. M atthias Klingcr, M ichael
Ztillcr y G regor Klant. De la operacin de digitalizar los textos y de la correccin de las entra
das se ocuparon la Sras. Mara Blittcrsdorf, Stcfanic Fhrcr, G abriele Kaspar, Renato W icland
y los Seores Johitmies B rachlcndorf, Ulrich Dickmnnn y A lexander Gabriel.
Expreso mi gratitud por su m ltiple labor de asesoram iento al Prof. Dr. Wilhclm O tt y al
Dr. W inlricd Bader, del C entro de Procesam iento de D atos de la Universidad de T ubinga, as
com o a la Sra. Hannclorc Ott.
A gradezco m ucho a la Conferencia Episcopal alemana por la im portante ayuda prestada en
la ejecu ci n del proyecto y asim ism o al M inisterio de C iencia y A rte del Land de BndenW rttcm bcrg. El Dr. G erbert Brunner, de la Editorial H erder de Friburgo, se ha hecho muy
benem rito en la realizacin de esta publicacin.
P eter II onhrm ann
33
Rn vista de la acogida, sumamente favorable, que tuvo en Alemania la edicin del "Den/.inger
bilinge de 1991 como instrum ento de trabajo teolgico, y despus de sendas ediciones ita
liana y francesa en los ltim os aos, ha llegado la hora de com pletar la edicin anterior. La
actual, que es la 38. junto a los textos ofrecidos hasta ahora incorpora los del M agisterio de
la Iglesia publicados entre los aos 1989 y 1995, Adem s de los docum entos procedentes de
Rom a, se han tenido en cuenta otros dim anados de la C onferencia Genera! del Rpiscopado
Latinoam ericano celeb . da en Santo Dom ingo, y del Snodo extraordinario para frica. Por
lo dem s, se han efectuado algunas correcciones de im portancia menor.
Por su colaboracin en la redaccin vuelvo a expresar mi agradecim iento al profesor doc
tor Mclmut Moping. de Lucerna; por su colaboracin en la traduccin, doy las gracias al seor
M atthias Bausenhart, y por los trabajos realizados para la preparacin del m anuscrito y para
la labor de correccin, doy las gracias tam bin a la seora Britta Rrede.
P r ri K I lUN I-UM AN N
34
I. In trod u ccin
1. L a
h is t o r ia
d i - i.
D i- nz-IN G - r '
Cuando llcin rich D cn/.ingcr (1819-1883), despus de cursar estudios superiores de filologia, m atem ticas, filosofa y teologa en WOrzburgo y Roma, y de ejercer la actividad pas
toral d urante tres aos, fue n om brado profesor en W llrzburgo, se senta im pulsado por la
idea de la restauracin de una genuina teologa frente al racionalism o teolgico de su poca.
Id Enchiridion sym b o/ontm el deftm lionum qxtac de re bus fid e i et nw rum a concilits oecum cnicis el xtm w m p o n tijia tb u s emanaverunt* publicado por prim era vez en 1854. corresponde a
este objetivo. Un su introduccin escribe D enzinger. Entre los num erosos m ales que contri
buyeron a la situacin desfavorable de los centros catlicos de enseanza, lo que m s dao
hace a los estu d io s teolgicos es que m uchas personas hacen caso om iso o desatienden los
denom inados docum entos positivos de la fe y de la m oral, que fueron sellados por la autori
dad de la iglesia, y confan excesivam ente en el propio entendim iento.
I 'n la primera edicin de su Unchiridion, Denzinger ofreci textos recogidos de cien doctimcnios eclesisticos: sm bolos tic le. decisiones conciliares, decretos de snodos provinciales
y declaraciones y encclicas del m agisterio pontificio hasta llegar al pontificado de Po IX.
Dcn/.ingcr. con su docum entacin, quiso dar testim onio de las etapas esenciales del desarrollo
del M agisterio eclesistico. S irvindose del U nchiridion , S chccben ofreci en su ep iste
m ologa teolgica una visin parorm ica com entada del desarrollo de las doctrinas^.
Cuando Denzinger public su obra, exista ya una serie de m anuales un tanto antiguos, pero
que. por la eleccin de sus tem as, no correspondan a las exigencias de la poca. Ilitzfcldcr
seala en su rcccncin del D en zin g er , pu b licad a en la rev ista TUbinger T hco lo g isch c
Quartalschrifl : Apenas har falla recordar siquiera que esta recopilacin no pretende en abso
luto ser exhaustiva. Sin em bargo, al aulor no se le puede negar el testim onio elogioso de que
ha cum plido de m anera m uy satisfactoria su prom esa de ofrecer un conspcctus lo m s com
pleto posible de la doctrina de la Iglesia, con especial atencin a laS necesidades de la poca
presente3.
I .a primera edicin del Dcn/.ingcr se encuentra ya dispuesta en orden cronolgico y posee,
entre otras cosas, un ndice sistem tico. La acogida positiva de la obra, dedicada a Po IX, hizo
necesarias otras dos ediciones, al cabo de 18 m eses de publicada la prim era edicin. En ellas
se introdujeron los nm eros m arginales y se recogi una serie de nuevos textos. En la am plia
cin. Dcn/.ingcr se dej guiar por los intereses teolgicos y eclesisticos de su poca. Se reco
gen ms intensam ente los textos que se refieren al prim ado del obispo de Rom a y a In cristologn. las cuestiones m atrim o niales y el conocim iento religioso. La segunda edicin liabln
am pliado ya su volum en en una tercera parle. La cuarta edicin, de 1865, contiene entre otras
cosas extensos extractos de la encclica Q uanta cura de Po IX del ao 1864 y ofrece ya su
\SyHabus \/t\ quinta edicin, de 1874 (la ltima de la que se encarg personalmente Denzinger).
contiene pasajes decisivos del C oncilio Vaticano L pero slo en el prlogo. Los textos del
Concilio de Trento no se tienen an en cuenta.
De la sexta a la novena edicin (1888-1900), Ignaz SlahL profesor no titular y catedrtico
honorario de WOr/.burgo, se encarga de la publicacin del Dcn/.ingcr . En la sexta edicin
Stahl recoge los textos de T rento y las C onstituciones del Concilio Vaticano L En la sptim a
edicin, de 1895, com par de nuevo m uchos docum entos con las fuentes c introdujo una serie
1. C f J S chum acher, D er "D en zin g e r". G esch ich te u n d B e d eu tu n g in d er P ra xis d er neueren
Theologie (F T hS l 114; l'rih u rg o 1974).
2. M. .1. S chccbcn, H andbuch d e r ka th o lisch en D ogm atik I: T heologische Erkenntnislehre, cc.ltcin n cargo de M. G rabm ann (l'rih u rg o 31959), nn. 611 -615. (L xistc traduccin espnftoU de
. . .
- -
*
*
.)
TEL
U O 0 8
Introduccin
de enmiendas. Llama la atencin el que, com o consecuencia del Concilio Vaticano I, se recoja
mayor nmero de encclicas pontificias. El nm ero de los documentos se eleva a 155. La octa
va y la novena ediciones (1899, 1900) m uestran slo pequeas m odificaciones y m ejoras
con respecto a la sptim a edicin. D espus de la m uerte de Ignaz Stahl en el ao 1905, la Edi
torial H crdcr se hace cargo de la obra, que hasta entonces habla sido publicada por la Editorial
Oskar Stahel, de W rzburgo.
A partir de la dcim a edicin (1908), Clcm ens Bannw art SJ se encarga del D enzingcr .
Su colaborador es Johnnncs D. U m berg SJ. Bnnmvnrt som ete el Denzinger n una refundi
cin fundam ental. Su titulo dice asi ahora: E nchiridton syntbo/orurn, defm itionum et declarationum de rebus fid e i e t morunt. Los docum entos no slo se presentan segn un orden cro
nolgico m s preciso, sino que adem s se clasifican por pontificados. Los ttulos histricos se
completan con indicaciones tornadas de palabras clave del contenido. Los datos sobre las fuen
tes, la consignacin de las citas bblicas, la correspondiente m encin de los pasajes citados,
las referencias a otros textos y los ttulos habituales de las colum nas facilitan el uso. A esto se
aade un Indice onom stico y un Indice analtico, una lista de abreviaturas bibliogrficas, asi
com o observaciones histricas en notas a pie de pgina.
Bannw art refundi enteram ente la prim era parte del Denzingcr, que contiene las confe
siones de fe, basndose para ello en las investigaciones llevadas a cabo hasta la poca. Pero
su intervencin se nota an m s intensam ente en la segunda parte de la obra, que lleva com o
ttulo: D ocum enta R om anorum P ontijicum et conciliorum . A consecuencia de la evolucin
teolgica que se haba producido despus del C oncilio Vaticano I, Bannw art sita las decla
raciones de los Papas antes de las de los concilios.
A. Bellesheim , en su recensin, elogia el nuevo D enzingcr , al que considera com o una
historia sin lagunas de la Santa Sede desde el punto de vista de la doctrina sobre la fe y la
m oral4 . N um erosos textos que han sido incorporados de nuevo se refieren al prim ado y al
m agisterio del Papa; otro punto im portante es la confrontacin con el M odernism o. Tan slo
la docum entacin de la encclica Pascendi dom inici gregis com prende 34 pginas. A esto
se aade una serie de docum entos histricos, en los que Bannwart ve una confirmacin de tesis
antim odernistas.
Bannw art d edica especial atencin a la refundicin del ndice sistem tico. M ientras que
Denzingcr. en lo que respecta ni m bito de la teologa dogm tica, parte de tres secciones prin
cipales (acerca de los principios de la fe y de la teologa, acerca de Dios uno y trino, tal
com o l es en s m ism o, acerca de D ios que obra al exterior5), vem os que Bannw art divi
de la teologa dogm tica en diez tratados: la revelacin, la Iglesia, el Papa de Roma, el Dios
uno, el Dios trino, la creacin, la exaltacin y la cada, la restauracin, la justificacin, la con
sum acin. D enzinger, en el orden seguido, haba estado influido por K lee, S taudenm aicr,
Dieringer y Berlage; en contraste con ello, Bannwart se orienta por las obras de teologa dogm
tica de Lieberm ann, Pcrrone y Franzclin. El ndice sistem tico de Bannwart, que constituye el
fundam ento para las veintiuna ediciones siguientes, influy dando form a a num erosas teo
logas dogm ticas hasta la llegada del Concilio Vaticano II; representa un tipo de teologa a la
que en lo sucesivo se har referencia con el nom bre de teologa del D enzingcr .
En las ediciones de 1911, 1913 y 1921 (ediciones 11" a 13") se aaden pocas cosas nuevas,
entre ellas el juram ento antim odem ista y las declaraciones de la Comisin Bblica. Desde la 14"
hasta la 27" edicin, aparece com o director de la publicacin Johannes B. Umberg SJ. El haba
reelaborado ya decisivam ente la 13" edicin (1921), sin que se mencionara su nombre. El gran
nmero de ediciones que se realizan entre los aos 1922 y 1951 se explica por la prctica de la
Editorial H erder de hacer una sola im presin para varias ediciones, Las ediciones alcanzan a
menudo una lirada de ms de 10.000 ejemplares, si prescindimos de algunas ediciones con menor
tirada que se hacen durante los tiem pos que siguen inmediatam ente a la guerra.
36
Introduccin
Um bcrg perfecciona continuam ente el D enzingcr . Com pleta los textos contem porneos
y aade, de tiem pos m s antiguos, declaraciones del M agisterio sobre la doctrina de los sacra
m entos, que es el cam po de su especialidad. En contraste con Bannwart, que haba elim ina
do del ndice sistem tico la teologa m oral, Um bcrg vuelve a incorporarla en las ediciones que
van de la 18" a la 20". Claro que no la ordena, com o habla hecho Denzingcr, segn los tres sec
tores de deberes, sino con arreglo al Declogo. Umberg ampla notablemente el ndice onom s
tico y el ndice analtico, as com o el ndice de citas bblicas. Adem s, Umbcrg afina y espe
cifica el ndice sistem tico. A sim ism o, Um bcrg incorpora al D enzingcr* las referencia al
Cdigo de D erecho C annico de 1917.
La 26" edicin contiene un suplem ento con una recopilacin de textos efectuada por Karl
R ahncr, quien se encarga de la publicacin de la obra desde la 28* edicin (1952) hasta la
31" edicin. En la 28* edicin Rahner haba solicitado propuestas para una proyectada refun
dicin del D enzingcr . En razn de este propsito, el texto se public casi sin m odificacio
nes en las tres ediciones sucesivas.
En la 32" edicin de 1963 A dolf Schnm ctzcr SJ presenta una profunda refundicin de!
D enzingcr . S chttnm ctzer incorpor casi 150 nuevos docum entos, abrevi o am pli otros
cien textos aproxim adam ente del M agisterio y elim in todas las alocuciones pontificias y otra
serie de docum entos. Se basa para ello, primeram ente, en las actitudes de los especialistas y,
en segundo lugar, en los nuevos planteam ientos de problem as teolgicos, que al m ism o tiem
po arrojan una luz distinta sobre anteriores docum entos y textos. En general, la m eta que se
propone Schtfnmctzcr consiste en hacer que el Enchiridion sea m s til no slo para la ensean
za de la teologa, sino tam bin para una teologa cientfica que tenga fines m s am plios. Al
m ism o tiem po, se vuelve contra anteriores principios de seleccin, segn los cuales era fre
cuente que no se incorporaran algunos textos, porque posiblem ente hubieran originado difi
cultades a los telogos. Schm ctzcr no quera ofrecer una obra ad usum delphini .
En la 32" edicin hay que destacar: la nueva configuracin fundamental que se ha dado a la
parte sobre los smbolos de la fe, las breves introducciones histricas a los diversos documentos,
la m odificacin de los epgrafes, en los que vuelven a utilizarse designaciones tom adas de
los docum entos m ism os, la num eracin com pletam ente nueva y una refundicin fundam en
tal de los ndices, en la cual sobre lodo se am pla esencialm ente el ndice sistem tico y ste
adquiere epgrafes que se ajustan ni lenguaje bblico. La cclcsiologa no se encuadra, com o
hasta entonces, en la parte que trata de los principios teolgicos, sino que aparece com o tra
tado teolgico independiente. La moral se ordena de nuevo segn los sectores de los deberes.
En lo q u e respecta a la refundicin del contenido, hay que destacar especialm ente cm o
S chnm ctzcr desm onta las exageraciones de Bannw art en cuanto a la autoridad pontificia y
recoge en cam bio docum entos que son im portantes para el debate ecum nico y otros docu
m entos que hablan de la tolerancia y de la libertad del ser hum ano y que se dirigen contra la
esclavitud, la tortura y la ordalfn (o juicio de Dios).
Ci. M arn, en su recensin publicada en la revista M ateriales ofrecidos por el Instituto
Bcnshcini para el estudio de las confesiones cristianas, critica el hecho de que Schnm ctzcr
haya elim inado una serie de textos que, por su dureza, habran sido contraproducentes para
el m ovim iento ecumnico**. La recensin de J. C. Fcnton acusa a SchOnmctzcr de reducir al
mnimo la infalibilidad del M agisterio eclesistico y de convertirse en el propagandista de una
d eplorable corriente teolgica de la poca7. Frente a estas voces aisladas se alza un am plio
asentim iento, el cual se dem uestra entre otras cosas por la rapidez con que se van sucedien
do las ediciones (la 33" edicin de 1965, la 34" de 1967) con una tirada total de 25.000 ejem
plares, A estas ediciones se incorporan por vez prim era extractos de las encclicas M atcr et
M ngislra y Paccm in Icrris de Juan X X II1 y dos docum entos de Pablo VI.
37
Introduccin
Las ediciones 35" y 36" no ofrecen nuevos docum entos, sino nicam ente enm iendas. En
la 35" edicin S chnm ctzer anunciaba que pronto publicara en volum en aparte los docum en
tos del Concilio Vaticano II y otros docum entos recientes del M agisterio. Pero Schnm etzer
no pudo realizar va este propsito.
2, So b r e
i. a a c t u a l e d i c i n
b il in g e d e l
e n z in g e r
En 1981, el actual encargado de la publicacin com enz a preparar una nueva edicin
bilinge del D enzinger . Le m ova a este propsito la preocupacin de que, por la falta de
sem ejante edicin, el conocim iento fam iliar de las enseanzas tradicionales del M agisterio
eclesistico sufriera grave detrim ento, porque m uchos lectores y usuarios tendran dificultad
actualm ente para m anejar los textos griego y latino del D enzinger. Otro m otivo fue el deseo
de ampliar el D enzinger con una seleccin de textos tom ados de los documentos del Concilio
Vaticano II, las recientes encclicas pontificias y los docum entos publicados por los snodos
celebrados segn lo dispuesto en el ltim o concilio.
En conversaciones con la Editorial H erder se vio pronto que una nueva com posicin de
toda la obra elevara el precio de venta hasta una cuanta inadm isible. As que, de m om ento,
la labor se concentr por entero en la traduccin verncula que deba aadirse a la 36" edicin.
Esta idea fue abandonada posteriorm ente. En el curso de Ja tarea, m is colaboradores, en co
operacin con el C entro para el procesam iento de datos de la Universidad de Tubinga, desa
rro llaro n un program . de co m p o sic i n (el T lbingcr S ystem von T cxtvcrarbciturigsProgram m en , T U ST E P) para una nueva edicin bilinge alem ana del D enzinger .
Para aquella nueva edicin se refundieron las introducciones y los epgrafes, los ttulos
de las colum nas y las notas a pie de pgina, y el texto de los docum entos, en los casos en
que habia dudas, fue eexam inado y enm endado con ayuda de ediciones crticas; lo m ism o
se hizo con las indicaciones de fuentes y las bibliografas, las cuales adem s se actu aliza
ron. En cuanto a los aos com prendidos entre 1963 y 1988, se incorpor una seleccin de
recientes d o cum entos del M agisterio. Esto hizo que fuera im prescindible una refundicin
de los ndices.
Se renunci a abreviar o am pliar la recopilacin de docum entos del M agisterio que ap a
recen en las ediciones 34" a 36" del D enzinger. Al encargado de la publicacin le m ovie
ron para ello los siguientes puntos de vista: el hecho de enlazar con esa recopilacin facilitara
la reanudacin de la tradicin del D enzinger, interrum pida desde el ao 1967. La seleccin,
efectuada por Schnm ctzer en tiem po del C oncilio Vaticano II, sigue respondiendo am plia
mente, con sus com plem entos de la 33" y 34" ediciones, a las exigencias del actual debate cclcsia! y teolgico. El dar nueva form a a la recopilacin de docum entos, teniendo en cuenta la
situacin actual de la teologa, presupone una labor de cooperacin de varios aos en el seno
de un grem io in ternacional. Para sem ejante labor d eberla disponerse ya, com o m atriz, de
una edicin bilinge, la cual, en virtud del program a electrnico de com posicin TUSTEP.
perm itira no slo insertar docum entos y abreviar o suprim ir los ya existentes, sino tam bin
com binar los d o cum entos con las traducciones a otras lenguas, por ejem plo, al ingls o al
francs. Por eso, el encargado de la publicacin tiene la intencin, despus de celebrar con
sultas con diversos expertos y asociaciones teolgicas, de crear un gremio internacional de tra
bajo que realice el doble esfuerzo de reexam inar, en prim er lugar, la seleccin de docum entos
del D enzinger de Ja 36" edicin y, en segundo lugar, de colaborar en otras traducciones para
nuevas ediciones bilinges.
Para la seleccin de los nuevos textos incorporados, procedentes de los pontificados ms
recientes, se sigui el siguiente procedim iento: se recogieron por com pleto las partes doctri
nales de las Constituciones de! Concilio Vaticano 11 (con excepcin de la extensa Constitucin
Lumen gentium ). De los D ecretos y D eclaraciones se recogieron nicam ente los enuncia
dos m s im portantes en m ateria de teologa dogm tica y de teologa moral. Esto se aplica tam
bin a los docum entos del M agisterio posteriores al Concilio. En vista de las m odificaciones
38
Introduccin
habidas en c genero literario de las encclicas durante el pontificado de Juan Pablo I! (cierto
nm ero de cnciclicas tiene carcter de m editacin o de parnesis), no todas las encclicas se
tuvieron en cuenta para ta seleccin.
3.
r a d u c c i n
y r e d a c c i n d e l o s d o c u m e n t o s 8
I,i> traduccin tic las confesiones de fe y de los docum entos del M agisterio eclesistico se
rige por la intencin de ajustar el texto alem n con la m ayor precisin posible al texto origi
nal. La finalidad no consiste en crear un texto alemn pulido literariam ente y de agradable lec
tura, sino una traduccin que haga que el texto original sea inteligible c interpretable aun pura
aquellos que no posean profundos conocim ientos de fas lenguas griega y latina. Se pretende
conducir al usuario de la edicin hasta el texto original. Y, as, se ha puesto em peo en tra
ducir siem pre los trm inos de m anera congruente. Se evita de ordinario el em pleo de varios
trm inos alem anes para expresar los diversos m atices del texto. Se bauscan ms bien palabras
que en su raz se hallen prxim as a! correspondiente vocablo griego o latino. Se pretende igual
m ente m antener la fidelidad a las estructuras gram aticales del latn y del griego, en la m edi
da en que lo perm ite In sintaxis de la lengua alem ana. Se trata de conseguir un texto que, paso
a paso, denote su funcin de hallarse al servicio del texto original y refleje de algn m odo el
genio extranjero de los docum entos originales. La consecuencia es que se hallarn ciertas diver
gencias con respecto al lenguaje alem n que se ha ido puliendo por el uso eclesistico. As,
por ejem plo, peccotum orignale se ha traducido por U rsndc9. Un algunos casos se con
servaron expresiones griegas o latinas, com o sucede, por ejem plo, con el trm ino anathem a ,0 ,
porque la traduccin alem ana corrien te por B ann restringe considerablem ente el cam po
sem ntico del trm ino original.
El nuevo D enzinger abarca tam bin, junto a textos griegos y latinos, textos en alem n,
espaol, francs, ingls e italiano. C uando existen ediciones crticas, los textos se han revi
sado conform e a ellas. D e lo contrario, la revisin se ha efectuado utilizando ediciones acad
micas. Por cierto, la revisin se ha realizado siem pre que surgan dudas acerca del texto. En
total se han llevado a cabo unas mil enm iendas.
El texto d e los d o cu m en to s de las ed icio n es 34" a 36" p resen ta conjeturas en toda una
serie de pasajes, conjeturas que en la mayora de los casos fueron recogidas por Eduard Schwartz.
Parte de esas conjeturas servan evidentem ente para hacer frente a dificultades lingsticas o
teolgicas inherentes a los textos atestiguados. En lugar de esas conjeturas se recogi en el
texto la variante textual m ejor atestiguada. Con ello el nuevo D enzinger no representa una
edicin crtica de los textos -p a ra eso habra sido necesario indicar las variantes textuales ms
im porta.,es- , pero ofrece un texto bien exam inado criticam ente.
8. En la presente versin castellana, los textos han sido traducidos directamente de tos docu
mentos originales segn los criterios metodolgicos que han presidido la versin ale
mana de Peter Hncrmann \N. del E.]
9. El trmino alemn corriente para designar el pcccatum orignale es Erbsndc, que
propiamente significa pecado hereditario (N. del T.).
10. Bann en alemn significa propiamente proscripcin. Anatematizar a alguien no
significa hacer de l un proscrito (N. de! T.).
39
Introduccin
4.
is p o s ic i n d e l o s d o c u m e n t o s
La presente edicin 37" -co n fo rm e a la tradicin del D cnzingcr- consta de dos partes: la
primera parte com prende los credos o confesiones de fe de la Iglesia antigua (*1-76); la segun
da parte, los docum entos del M agisterio eclesistico (*101-4858). Los textos de la segunda
parte siguen un orden estrictam ente cronolgico, el cual ofrece inm ensas ventajas en com pa
racin con una disposicin sistem tica (vase lo que se dice sobre las cam biantes formas que
se dio al Indice sistem tico del D cnzingcr). Los docum entos del M agisterio eclesistico se
ponen siem pre en relacin con los correspondientes pontificados de los obispos de Rom a. Los
epigrafes indican de ordinario el titulo de los docum entos y la correspondiente fecha de su
publicacin.
L os nm eros m arginales hasta el *3997 corresponden a los de la 36* edicin. Los docu
m entos Piam et constantem y Sancta m ater ecclesia se situaron despus de los textos del
Concilio Vaticano II, de tal m odo que hubo que asignarles nuevos nm eros m arginales: *4400
en v ez de *3998, *4402-4407 en v ez de *3999-3999c. El suplem ento de la 36" edicin fue
insertado en el curso del texto, aunque conservndose los nm eros suplem entarios. Se supri
mieron los nm eros m arginales de las ediciones anteriores a la 32" (de 1963), que estaban situa
dos en el margen interior de las pginas. En vez de ello se ofreci una concordancia en el suple
m ento.
Para m ayor claridad. Schnm etzer indic ya e com ienzo de docum entos im portantes con
nm eros m arginales que fueran fciles de reconocer. En continuidad con esta tradicin, los tex
tos del Concilio Vaticano II com ienzan con *4001. Y, as, aparece la siguiente estructura :
*125
*150
*250
*300
*500
*550
*600
*700
*800
*1000
*1300
*1500
*2001
*2101
*2301
*2600
*2800
*3000
*3401
*3700
*3900
*4001
C oncilio I de N icea
C oncilio I de Constantinopla
C oncilio de feso
C oncilio de Calcedonia
S nodo de Letrn contra los m onotelitas
C oncilio l de Constantinopla
Concilio U d cN ic c a
C onfesin de le de Berengario de Tours
Concilio IV de Letrn
Constitucin Benedictus D eus de B enedicto XIL
Concilio de Florencia
Concilio de Trento
Constitucin Cum occasione contra Cornelio Jansen
D ecreto contra los errores de los laxistas
D ecreto contra los errores de los jansenistas
C onstitucin A uctores fidei contra los errores del Snodo de Pistoya
Bula Ineffabilis D eus sobre la concepcin inm aculada de Mara
Concilio Vaticano 1
D ecreto Lam entabili contra los errores de los m odernistas
E ncclica Casti connubii sobre el m atrim onio cristiano
Constitucin M unificentissim us D eus sobre la Asuncin de M aria
C oncilio Vaticano II
5 . R e e l a b o r a c i n
del aparato
Introduccin
ducciones fueron refundidos en cuanto a su fondo y a su forma, y lo m ism o se hizo con los
ttu lo s de las colum nas, con los epgrafes y con las notas a pie de pgina. Los datos sobre
ediciones de textos y las citas bibliogrficas fueron revisados y, en m uchos casos, actualiza
dos. Los textos de nueva incorportacin fueron provistos de ordinario de las correspondientes
introducciones.
Los ndices fueron revisados y com pletados para que recogieran los docum entos de nue
va incorporacin. F,n el ndice de los docum entos del M agisterio eclesistico citados segn sus
palabras iniciales, se incluyeron tam bin las palabras iniciales de los esquem as de los que
tan slo se hace m encin. Los ndices onom stico y analtico contienen no slo entradas en
latn sino tam bin en lengua verncula. En el ndice onom stico se m antuvo el criterio obser
vado hasta ahora, es decir, se recogieron nicam ente los nom bres de aquellas personas que son
de im portancia para los correspondientes pasajes. N o se recogieron, por ejem plo, los desti
natarios (que no interesan en concreto) de las cartas de C ipriano de A gustn. En cuanto a los
lugares, se m encionaron tan slo, com o se haba hecho hasta ahora, los lugares en que se cele
braron concilios o sn o d o s y los pases o lugares de origen de credos o confesiones de fe.
Los nom bres se m encionaron casi siem pre en la forma verncula usual. La rcclaboracin del
ndice sistem tico supuso un esfuerzo considerable. Se tuvo en cuenta la totalidad de los pasa
jes citados en la edicin de A dolf Schnm ctzer. Pero las citas fueron clasificadas segn nue
vas divisiones. Se recogi sin m odificacin alguna la seccin sobre declaraciones m utuam ente
contradictorias de docu m en tos del M agisterio eclesistico. El ndice sistem tico hubo que
refundirlo a fondo, en virtud de los nuevos planteam ientos teolgicos del Concilio Vaticano
II y de los docum entos postconciliares. Las divisiones segn conceptos - por ejem plo, en el
mbito de la eclesiologa dem ostraron no ser tiles para recoger declaraciones esenciales del
Concilio Vaticano II, por ejem plo, en cuanto a la fundam entacin de la Iglesia en el misterio
de la Trinidad, y en cuanto al concepto del pueblo de Dios.
Las traducciones latinas de textos griegos se conservaron nicam ente cuando, por su ori
gen, poseen una relevancia propia, com o sucede, por ejem plo, con los textos del Snodo de
Lctrn del ao 649.
Las abreviaturas de los libros bblicos en los textos griego y latino se atienen a los criterios
de In Vnlgntn, segn la edicin de Slutlgart* *. Para los textos en alemn se siguen las direc
trices de Loecnin . La num eracin de los salm os, en los textos griego y latino, corresponde n
la num eracin que aparece en los correspondientes m anuscritos; en los textos en lengua vern
cula se sigue la num eracin de los m anuscritos hebreos.
La edicin oficial y autntica de las actas de la Sede A postlica son a partir del ao 1903
las ASS (37 [1904/1905]), a las que sucedieron poco despus las A A S (1 [1909]). Las c i
tas [...] se refieren a la p aginacin original de las A SS o de las A A S . Se suprim ieron las
referencias editoriales al CIC/1917. Inm ediatam ente antes del texto de los documentos se m en
cionan las ediciones y, en caso necesario, los resm enes analticos (los regesta).
Si los epgrafes de los textos pertenecen al texto autntico de los docum entos (com o suce
de, por ejem plo, en los docum entos del C oncilio de T rcnto), entonces se ofrecen de ordina
rio en su original latino y en su traduccin verncula.
En el interior de un texto se hace referencia a otro texto por m edio del correspondiente
nm ero marginal precedido de asterisco (*). En los ndices las referencias se hacen por medio
de la sim ple indicacin de los nm eros m arginales del texto al que se remite. Las notas a pie
de pgina remiten a los lugares en que se hallan las citas, a las parfrasis y a las proposiciones
condenadas. La referencia se efecta por medio de la indicacin de los correspondientes nm e
ros m arginales del tex to al que se refiere en cada caso la nota a pie de pgina. Para m ejor
distincin, el nm ero m arginal de la nota a pie de pgina Jleva, adem s del asterisco, la cifra
correspondiente a dicha nota.
11. Biblia Sacra, iuxta Vulgatam versioncm, adiuvantibus B. Fischer OSB e.a., recensuil ct
brevi nppnrntu instruxit R. Wcbcr OSB (Stuttgnrt 31983).
41
Introduccin
II.
Las explicaciones que vam os a dar a continuacin para facilitar el uso teolgico del pre
sente com pendio tienen necesariamente carcter sumario y de simple introduccin. N o podrn
reem plazar un estudio profundo de la epistem ologa teolgica y de la doctrina sobre los prin
cipios teolgicos. No obstante, el esbozo que vam os a ofrecer, podr ser til para recordar al
usuario con form acin leoV gien los estudios realizados anteriorm ente y ayudar al profano
que lea este libro a evitar la form acin de ideas equivocadas.
1.
El
t e s t im o n io d e la
Ig l e s i a
y la p r o c l a m a c i n d e l
a g is t e r io
Jesucristo confi a toda la Iglesia la tarca de continuar su m isin, dando testim onio del
Evangelio. Los m inistros de la Iglesia se hallan al servicio de este encargo de proclam acin
dado a todos los creyentes. Cuando los ministros, por medio de la predicacin y la instruccin,
exponen de m anera verdadera y ftcl el Evangelio, entonces estn equipando a las com unida
des y a los individuos para que crezcan en la fe y lleven a cabo su encargo. Por tanto, la ensean
za del M agisterio es parte del testim onio total de la Iglesia.
Puesto que la accin Jel M agisterio de dar testim onio de la fe en el nom bre de Jesucristo
va dirigida a la Iglesia, esta accin se efecta de m anera autoritativa: Quien os escucha a voso
tros, a m me escucha Lc 10,16). L os obispos, desde luego, no son portadores de la revela
cin; son testigos de la revelacin trasm itida por Jesucristo y los apstoles, y se hallan bajo la
Palabra de Dios. Al m ism o tiem po es verdad que el pueblo de Dios, para cuya edificacin fue
ron designados los obispos, ha recibido ya el don de la Palabra de Dios, porque se trata de
un pueblo creyente. De ah se deduce que en la situacin de la proclam acin existe una rela
cin entre personas m aduras. Los oyentes poseen en la fe el derecho y la obligacin de for
m arse un ju icio sobre la proclam acin efectuada por el M agisterio en la Iglesia, a fin de acep
tarla responsablem ente y en conciencia. El am en de la com unidad a la oracin y a la homila
del obispo o del presbtero fue estim ada expresam ente en la poca patrstica com o un juicio
afirm ativo pronunciado por el pueblo creyente.
La accin de escuchar, la aceptacin de la revelacin en la fe y la accin de dar testim o
nio de la fe llegan a ser posibles por medio del don del Espritu Santo. Este Espritu, que com u
nica la com unin vital de los creyentes por m edio de Cristo - con el Padre, ilum ina cons
tantem ente de nuevo a la Iglesia para la accin de dar testimonio original de ese acontecimiento
de revelacin y de redencin, tal com o fue credo en la Iglesia apostlica. Puesto que tanto
el testim onio de toda la Iglesia com o el testim onio de! M agisterio se refieren al Evangelio, tal
com o se halla atestiguado norm ativam ente en la Escritura y en la tradicin apostlica, vem os
que el testim onio de los Padres, la palabra de los obispos y de los papas, y la tradicin de la
Iglesia en su oracin, en su liturgia y en su praxis de fe constituyen las fuentes y criterios de
segundo rango. En efecto, el nico E vangelio puede slo trasm itirse, cuando es expuesto y, al
m ism o tiem po, deslindado para su preservacin. Ahora bien, la exposicin y el deslinde pre
servativo se docum entan precisam ente en las variadas form as adoptadas por ia accin de dar
testim onio de la fe. En todo ello hay una gradacin interna de normatividad.
Las diversas acciones de dar testim onio del Evangelio se hallan abiertas por principio y de
igual m anera para todo el que est en la Iglesia, a! poseedor de un m inisterio no de m anera
diferente que al telogo o que ni laico. A partir de ellas se m ide todo testim onio concreto acer
ca de la fe: tanto el testim onio m inisterial com o el testim onio de los individuos o de las com u
nidades. Este hecho de m edir no puede ser un sim ple proceso de control efectuado con la vara
de m edir de form ulaciones previas. El Evangelio es la Palabra de la vida ( l Jn 1,1). que libe
ra para un nuevo pensar y para una nueva conducta . Por eso, la trasm isin de la fe, que
fundam entalm ente es siem pre tam bin una propagacin efectuada por una com unidad que usa
un lenguaje, se diferencia del servicio prestado a la letra.
42
Introduccin
2. L a e n s h a n z a a u t n t i c a
La tarca de la proclam acin del M agisterio eclesistico es una tarca llena de responsabi
lidad y difcil. Las verdades fundam entales de la fe deben exponerse en cada m om ento para
que lleguen hasta la vida cotidiana de los individuos y de las fam ilias, hasta las situaciones
sociales y culturales. En esta labor de interpretacin concreta, que ha de realizarse incesan
temente, puede llegarse n acentuaciones unilaterales, a conclusiones falaces, a engaos y erro
res. Puesto que la revelacin de Dios en Jesucristo es com len/o y no consum acin del reino
de Dios, puesto que con el Espritu se dan tan slo las arras y la prenda de la gloria futura,
por ello m ism o la proclam acin efectuada por el M agisterio es una traduccin del E vangelio
a las diversas dim ensiones de la vida y, por tanto, est som etida fundam entalm ente n las con
diciones del conocim iento hum ano, que es finito, y de la praxis hum ana, que tiene sus lim i
taciones. Esto significa que los obispos tienen que recurrir a aquellas ayudas, a aquellos m eca
nism os de seguridad y a aquellas form as institucionales acreditadas, que la finitud hum ana
ha desarrollado para el fom ento de su conocer y de su praxis. Por otro lado, al oyente, com o
cristiano m aduro que es, se le exige que sepa distinguir en la proclam acin lo que es esencial
y lo que no lo es; que sepa reconocer la tendencia fundam ental de los enunciados, deslign
dola de los detalles, y que entienda la proclam acin con su com prensin integral de la fe. La
accin de escuchar con espritu no es m enos im portante que la accin de proclam ar y ensear
con espritu. La asistencia que est prom etida a a Iglesia, se refiere a am bos aspectos y se
m anifiesta, en tre otras cosas, en el uso adecuado de las facultades y capacidades hum anas,
tanto por parte de los representantes del M agisterio com o por parte de los creyentes que escu
chan. El hecho de que la Iglesia perm anezca en la verdad tiene su fundam ento en Jesucristo,
quien, com o el Seor exaltado que es, se halla presente en su Espritu en la Iglesia. Ahora
bien, este hecho de perm anecer, que es un don divino, se trasm ite siempre a travs de la nece
dad de la p re d ic a c i n , a trav s del esfu erzo po r una recta in terp retaci n y esc u c h a del
E vangelio, a travs de la conversin y la renovacin.
En la extensa corriente del testim onio de la fe dado por el M agisterio, ocupan un puesto
especial las decisiones doctrinales. En la vida de los diversos creyentes, en la praxis y en la
com prensin cxtslcnlc en las com unidades o en las iglesias regionales y en la Iglesia univer
sal. pueden surgir ab u so s y sluacioncs de peligro para la fe que reclam en un ju ic io claro,
que dictam ine s la correspondiente concepcin o praxis es com patible o no con el Evangelio.
La com petencia para em itir tales juicios doctrinales vinculantes corresponde, segn toda la
tradicin, al Papa y a los obispos, com o pastores que son de la Iglesia. La com petencia se refie
re a cu estiones de fe y de costum bres (ftdes et mores), porque en el E vangelio se trata de lo
vida real en la gracia de Dios. Hasta el C oncilio de Trento se entendi por m ores las usan/as
y las for r a s de vida en la Iglesia; pero en la edad m oderna se entendi casi siem pre por este
trm ino la m oral en sentido estricto.
Las decisiones doctrinales se basan en los testim onios norm ativos de la fe, esbozados sum a
riam ente con anterioridad, y son de especial inters para la elaboracin de la adecuada com
prensin de la fe, porque en ellos ante planteam ientos crticos se em iten de ordinario dict
m enes bien p o n d erad o s. La presente recopilacin est integrada en su segunda p arte por
tales docum entos. Estas decisiones doctrinales no deben confundirse con la proclamacin gene
ral del Evangelio. N o sustituyen - ni siquiera consideradas en su totalidad a la proclam acin
del Evangelio, sino que la com pletan en un aspecto especifico. Precisam ente por ello llenen
su significado para la captacin m s ntida del Evangelio. Tales decisiones son, obviam ente,
de diferente peso, de diversa autoridad y distinta obligatoriedad.
La autoridad y la obligatoriedad se determ inan por un conjunto de criterios. Un prim er cri
terio se deriva de la autora. Hay diferencia en que sea un obispo particular, la com unidad do
los obispos, un concilio ecum nico, un snodo particular o una conferencia episcopal, el Papa
o una congregacin de la curia romana los que adopten la decisin doctrinal. Cuanto ms exten
sa sea la com petencia rectora, tanto m s im portante ser la decisin doctrinal. La auprem a
com petencia rectora con respecto a la Iglesia universal se halla en el Papa y en la com unidad
Introduccin
de los obispos. Un segundo criterio se deriva del sector de los destinatarios a quienes va diri
gida la decisin doctrinal. C uanto ms extenso sea el sector de los destinatarios, tanta m ayor
im portancia corresponde a la pertinente decisin doctrinal. Un tercer criterio se deriva de la
cuestin tratada. Hay que distinguir entre las cuestiones centrales de la fe y de la moral y los
asuntos que son m s intensam ente perifricos o sim plem ente disciplinares. En cuarto lugar,
es importante la cuestin acerca de las fuentes de las que se deriva la decisin doctrinal. Puede
tratarse de una verdad que est atestiguada expresa o im plcitam ente en la E scritura y en la
tradicin; puede tratarse de deducciones teolgicas, o quizs de consecuencias derivadas de
principios m orales evidentes y, por tanto, de principios filosficos. Finalm ente, la decisin
doctrinal puede basarse en la tradicin de la Iglesia y en la costum bre firm em ente estableci
da. Un quinto criterio lo ofrece la form a en que se presenta una decisin doctrinal. En la for
ma se m anifiesta de qu manera entra en ju eg o la com petencia doctrinal. Una instruccin debe
valorarse de m anera diferente que un decreto, una encclica o la constitucin de un concilio
ecum nico.
Para determ inar el peso de una opinin doctrinal, se precisan cuidadosas aclaraciones que
se orientan por los m encionados criterios y que tienen en cuenta el cambio histrico en las for
m as del ejercicio de la autoridad y la coordinacin o subordinacin de las distintas autorida
des. Entre las reglas de la herm enutica teolgica se cuenta la de que la obligatoriedad pro
piam ente tal no hay que atribuirla a las introducciones, frm ulas de conclusin y diversos
argum entos, ni a las explicaciones y citas, sino nicam ente al ncleo de los enunciados.
Las decisiones doctrinales com prenden frecuentem ente censuras teolgicas con las cua
les se designa lo reprobable que es una doctrina. A partir de la tarda Edad M edia, especial
m ente en el curso de la Edad M oderna, se encuentran adem s calificaciones teolgicas que
designan el grado de certeza con el que se pueden adm itir las doctrinas eclesisticas. Hasta
la alta Edad M edia se utilizaron las antiguas valoraciones que hablaban de ortodoxia y de hete
rodoxia. H ay que tener en cuenta que las condenas ( naqem atlzom en, dam nam us, etc.) no
designan necesariam ente la estricta oposicin a la doctrina revelada, sino tam bin infraccio
nes de la eclesialidad. N o toda doctrina condenada es una hereja en sentido estricto. Con el
trnsito al siglo xiv com ienza una diferenciacin de las censuras. Dada la im portancia cada
vez m ayor que la cuestin de la certeza de una proposicin va adquiriendo en el m bito de la
filosofa de la Edad M oderna, se procede a elaborar las calificaciones teolgicas. Las distin
ciones usuales son: i na doctrina es de le divina (de fid e divina), cuando de m anera expl
cita o im plcita forma parte de la revelacin. Una doctrina es de fe divina y catlica (d efid e
divina et catholica), cuando adem s es presentada form alm ente por el M agisterio de la Iglesia
para que sea creda. Una proposicin linda con la fe (fidei proxinw m ), cuando segn la opi
nin acorde de los telogos d ebe co nsiderarse com o verdad revelada y se halla defendida
por la Iglesia, pero sin ser presentada com o verdad revelada. O tra calificacin im portante se
refiere a las verdades que, desde luego, no estn contenidas formalmente en la revelacin, pero
se hallan en estrecha relacin con ella, de tal m odo que el M agisterio eclesistico las presen
ta com o verdades definitivas. En estos casos, se habla tradicionalm cntc de una verdad de fe
eclesistica (d efid e ecdesiastica). Existen, adem s, opiniones teolgicas que son calificadas
de diferentes maneras. En el uso de las censuras y de las calificaciones teolgicas, el Magisterio
se orient por el lenguaje teolgico de la correspondiente poca.
3.
La e n se a n z a in fa lib le
En contraste con la proclam acin y la enseanza falible se halla la enseanza infalible, que
corresponde al Papa y a la com unidad de los obispos, pero que no se opone a ella com o una
realidad com pletam ente distinta. Lejos de eso, am bas cosas se hallan ntim am ente relaciona
das y tienen su raz en el don del Espritu concedido a la Iglesia entera, un don que m antiene
a la Iglesia en la verdad y que no p erm ite que el com n sentir de fe del pueblo de D ios se
extravie. P or eso, el sentir com n de fe del pueblo de Dios es designado com o indefectibilis,
44
introduccin
com o algo que no puede fallar. De ese don divino, concedido a la Iglesia universal, participa
tambin a su modo el M agisterio eclesistico. La enseanza infalible constituyecom o quien
dice - la cum bre im plcita de la enseanza autntica o m agisterial. Hay enseanza infalible en
forma de M agisterio o rdinario all donde los obispos, esparcidos por todo el orbe de la tie
rra, proclam an unnim em ente que algo es verdad de fe. El consenso constituye la razn de
la certeza y el carcter acreditado de la verdad. Hay que distinguir de ello la enseanza infa
lible del M agisterio extraordinario. El Concilio Vaticano 1 fundam enta la necesidad de tal com
petencia en el hecho de que, en cuestiones de fe y de moral, pueden surgir peligros, ms an,
daos que hacen que sea necesaria una decisin fiable acerca de ellos, ya sea que la corres
pondiente concepcin o la praxis en cuestin se muevan en el marco del Evangelio o bien que
falseen el Evangelio. En los C oncilios Vaticanos l y II se enum eran sum ariam ente aquellas
fuentes y aquellos criterios por los que el Papa (y lo m ism o se diga de los concilios universa
les y de la com unidad de los obispos, cuando no acta conciliarm cntc pero s en un acto for
m alm ente colegial) puede deducir la conform idad o la disconform idad de una doctrina con
la fe. Se ensea as la posibilidad de que la Iglesia posea una suprem a certeza de fe, a fin de
que la Iglesia universal conserve su unidad y pueda seguir siendo fiel a susfundam entos. La
base la constituye la prom esa de la asistencia del Espritu Santo.
Cuando se dice que las definiciones infalibles son irreform ables (in v fo r n ta b if e s ) por s
m ism as, no por el asentim iento de la Iglesia, esto quiere decir: Las proposiciones form ula
das por el Papa no necesitan, para ser vinculantes, el posterior asentim iento del episcopado,
asi com o tam poco las definiciones de un concilio legitimo necesitan recibir de nuevo, para ser
vinculantes, el asentim iento de otra instancia distinta. Son una ltim a instancia, de tal m ane
ra que en contra de tal decisin no puede apelarse a otra instancia diferente. Por m edio de las
decisiones infalibles en m ateria doctrinal, los diversos fieles y la Iglesia universal no son indu
cidos a engao o a error. Pero esta calificacin no significa que las definiciones constituyan
en lodos los casos las respuestas ideales, es decir, las respuestas absolutam ente logradas a
los problem as de la fe y de la m oral, y que despus no puedan replantearse de nuevo, acla
rarse c incluso com pletarse. Es obvio que todas las definiciones necesitan ser interpretadas;
su sentido debe interpretarse siendo insertadas en la com prensin integral de la fe y en el con
texto de la tradicin de la fe.
Claro que la posibilidad, as caracterizada, de una certeza de fe no tiene vigencia absolu
ta. sino tan slo en relaci n con una realidad de fe que sea cap az de definicin y que, por
tanto, pueda deslindarse claram ente y determ inarse en s unvocam ente. El M agisterio ecle
sistico no podra definir en su totalidad la verdad de la revelacin. De esta m anera aparece
tambin de nuevo el carcter extraordinario de esta forma de enseanza.
4.
Pt'I.IORO.S
H N til. U S O t ) R I . D l i N Z I N G I v R
Yves Congar, en un famoso artculo*. llam la atencin sobre una serie de peligros que pue
den surgir en el uso - superficial, ingenuo c irreflexivo- del Denzinger :
- L a presen taci n su cesiva de textos que en s son de im portan cia m uy distinta, puede
suscitar K im presin de que. con ello, se trata d e los prrafos de un cdigo de leyes, todas
las cuales son ms o m enos iguales.
- S e puede fom entar la idea de que para los fieles hubiera una entidad superior, nica en
su genero .... el M a g is te r io e c le s i s ti c o , que los supervisara, los adoctrinara com o el m aestro
en una escuela, les im pusiera correcciones y determ inara lo que se puede sostener y lo que no
se puede sostener2. Con ello se pasa por alto que hay m uchas m aneras de preservar c inter-
1.
2.
Introduccin
prctar la fe. La tradicin m enciona a los Padres c igualm ente a la liturgia, a los grandes te
logos, etc. Los docum entos del Magisterio eclesistico constituyen tan slo una forma de sem e
jante interpretacin prese*vadora de la fe.
-H a y que protegerse de la opinin de que los diversos tecnicismos teolgicos posean exac
tam ente el m ism o sentido en todos y cada uno de los docum entos. La am plitud de significa
do de un m ism o trm ino vara a m enudo considerablem ente en las distintas pocas. Por ejem
plo, sacram entum y dogm a experim entaron notables desplazam ientos sem nticos: *
- L a seleccin de los textos, tal com o se habla efectuado hasta ahora en el D cnzingcr .
releg notablem ente a segundo plano m uchos testim onios del M agisterio de snodos particu
lares y de snodos provinciales y de algunos obispos, en favor de los docum entos doctrinales
pontificios. Con ello pueoc surgir una imagen equivocada del M agisterio ordinario en la ple
nitud de sus formas.
-H a y que tener en cuenta, finalm ente, el contexto total en el que se hallan todas las defi
niciones y declaraciones del M agisterio, listas son expresin de la vida de fe y pretenden esti
m ular una vida religiosa que est henchida del Espritu. As que tales textos se com prendern
slo de m anera correcta y apropiada, cuando no se entiendan -p o r decirlo a s - desde el exte
rior, cuando no se los interprete en sentido jurdico , com o si fueran preceptos que se im po
nen, sino com o testim onios de fe.
El uso teolgico adecuado del Dcnzingcr no conduce, ni mucho menos, a una estril teo
loga del D enzinger . Esa teologa representa, ms bien, un uso indebido de esta recopila
cin de textos. La gran utilidad del correcto uso de Denzinger comenzar a m ostrarse abun
dantem ente a quien sepa m anejar con espritu genuinam ente teolgico esta recopilacin.
Introduccin
I II.
I n d ic a c io n e s p a r a la le c tu r a
li ) )S-)7
12a, 15b
= Nm ero que. en las referencias que aparecen en una parte del texto, desig
na un texto de esta m ism a obra.
= Nota introductoria antepuesta a un documento.
= Introduccin a una coleccin de textos, antepuesta a laprim era nota intro
ductoria.
Nota al pie de pgina correspondiente al nm ero marginal 1531.
= Torma de citar obras que constan de varias partes publicadas sucesiva
mente (por ejem plo, volum en, volum en parcial, fascculo). Fl nm ero que
sigue a la com a designa la pgina, de no indicarse otra cosa.
Pgina(s) y Hnca(s) citada(s).
- Pgina(s) y colum na(s) citada(s) (a: colum na izquierda; b: colum na
derecha).
47
introduccin
17C
= Pgina o colum na con indicacin de la seccin.
60s
= Pgina o nm ero citado y la siguiente pgina o nmero,
fol. 4r, fol. 6v = Folio 4 recto, folio 6 verso.
[241]
Indicacin de la pgina de la edicin oficial de los docum entos de la Sede
A postlica (ASS desde 37 [1904/1905] y AAS desde 1 [1909]).
A breviaturas generales
articulus
= aliis verbis [con otras palabras]
= al ii [otros]
e alemn
= apndice
= apostlico
= artculus o artculo
= arzobispo
= nssertio
= bienaventurado
capftulus, caput
= circa [aproximadamente]
= canon
captulo
confcr, conferatur [vase, comp
rese]
= citatus, citati, etc. [citado(s), etc.]
cit.
col.
columna
= Collectio
Coll.
= eollige [deduce]
coll.
= conclusio [conclusin]
concl.
=* congregacin
congr.
- constitucin
const.
controv. - controversia
coroll. = corollarium [corolario]
= causa
cs.
= certamen
dm .
= del ao
d. a.
= dccisio [decisin]
dec.
= dTicultns [dificultad]
diffic.
= disputatio
disp.
= disquisitio
disq.
distinctio
dist.
= documentum, documento
doc.
dogmat. = dogmtico
= dubium, dubitatio [duda]
dub.
e(x). g(r,).= exempli gratia [por ejemplo]
= et al ii [y otros]
e. a.
edicin o ediciones
ed.
= edidit, editio
ed.
a(rt)
a.v.
al.
alem.
apend.
apost.
art.
arzb.
ass.
bien.
c.
CO.
can.
cap.
cf.
48
encicl.
ep.
etc.
expl.
expos.
fase.
fol.
fundam.
grhist.
hom.
ibid.
id.
instr.
junior
l.
I.e.
n.
not.
otr.
PPpar.
penit.
propos.
Ps.-...
public.
qOOqc.
r
reg.
resol.
resp.
s
s
san
sel.
sed .
Septg.
= encclica
epistula [carta]
et cetera [etctera]
explicacin
expositio
fasciculus [fascculo]
= folio
= fundamentum [fundamento]
= griego
histrico
- homila
= ibidem [all mismo]
= idem [el mismo]
= instruccin
el (ms) joven
= liber / linea [libro / lnea]
= locus citatus [lugar citado]
= numerus [nmero]
= nota(s)
= otros
= pgina
pars / pagina [parte / pgina]
= lugar(cs) paralclo(s)
- penitenciara
= propositio [proposicin]
Pseudo-...
= publicado [por]
= quaestio [cuestin]
= qacstiuncula
recto (cara anterior del folio)
= regesta, resumen analtico
= resolutio [resolucin]
= responsio [respuesta]
= sequens, siguiente
= siguiente
san, santo
= scilicet [a saber]
= sectio [seccin]
8 Septuaginta, La (Versin de los)
LXX
=
=
=
=
=
Introduccin
sist.
SS.
SS
supl.
t.
tcol.
sistemtico
= sequentes, siguientes
= siguientes
= suplemento
= tomus (tomo, volumen]
= teolgico
=
lit.
tract.
titulus [titulo]
tractatus [tratado)
v(b)- g(r)= verbi gratia [por ejemplo]
V
= verso (cara posterior del folio)
vol.
= volumen [tomo]
A breviaturas bibliogrficas
AAS
AbhBayA k
49
Introduccin
BullOP
BulIRCt
BullTau
CaANQ
CaKA
CdICF
CdLuc
C1C
CivCnlt
CIPL
CoD eD e
COeD
CotILac
CollPF
CouE
CpChL
CpCIiL.CM
C pR cf
CSEL
CVs
DALtg
DenCh
DivThomPl
DThC
DuPIA
EnchB
EnglHR
EstEcl
tFranc
FIP
Frdb
FThSt
Funk
GCHSch
50
Introduccin
Greg
Giiibcrl
IlaC
llJb
I In
lrnikon
JK
J'l'hSt
Kann iris
Katholik
KIT
KllA
KUHS
I.Ok
l.tzni
MaC
MGII
MigThC
NArch
NGWGOtl
NKD
N vR'lh
stV JK T h
O rt'h rl'cr
PcrRM or
PG
PL
PoR
PTS
RBn
RcchScRcI
RcchThAM
RHL
RllLRcI
RHPIiRcI
Introduccin
RiTr
RmQ
Routh
SbBayA K
SbWicnAK
ScuolaCatt
SGTr
SouChr
ST
TD
TheiTr
Thl
ThPrQ
ThQ
ThR
TU
Tum er
VigChr
Viva
ZKG
ZKTh
ZNTW
ZSavStKan
88
*2
P rim era P arte
C O N F E S IO N E S D E FE
Las c o n fe s io n e s de fe p re s e n ta d a s en e ste m an u al son f rm u las q u e p o seen un te n o r litera l fijo.
C om prenden las verdades de fe m s im portantes. Fueron confirm adas por la autoridad eclesistica y se uti7nban de ord inario para la confesin pblica de la fe.
Fu la presente coleccin no se lum tenido en cuenta las frm ulas que son ofrecidas slo de m anera vaga
por los escrito res eclesisticos, o no presentan una form a bien definida, 'tam p o co se recogen las reconatruccioncs p u ram ente hipotticas o inciertas. A sim ism o, no se han incluido las frm ulas de fe de carcter
puram ente privado.
Las co n fesiones que se derivan de un acto solem ne del M agisterio eclesistico, y que poseen tal co n
tenido doctrinal que puede atriburseles la m ism a im portancia que a otros docum entos d e dicho M agisterio,
se han incluido entre los D ocum entos del M agisterio ec lesistico" que se recogen en la segunda p arte del
presente m anual. A dem s, se conoce desde hace m ucho tiem po la poca de su paricin: se trata de confestones sin o d ales y de confesiones de fe que fueron presentadas o aceptadas por los Papas.
A q u ellas confesiones cuyo origen perm anece en la oscuridad, porque fueron form ndose s lo pau la
tin am en te en el trascurso de la vid a de la Iglesia y que se em plearon en la liturgia, difcilm en te podran
haberse incluido en la coleccin de docum entos agrupados cronolgicam ente. Por eso, es conveniente for
m ar con ellos un grupo aparte. E sto tiene la ventaja de que es m s fcil com parar las confesiones de fe que
poseen el m ism o origen o que tienen entre s alguna afinidad.
, ,
| f.os cinco p anes del m ilagro narrado en h c 6,39 son interpretados alegricamente com o una
confesin de f e que consta de cinco artculos:
tn
et
et
el
et
*3
Confesiones de fe
cristo
y en el Espritu Santo
y en la resurreccin de la carne
[en la] santa Iglesia catlica.
tc m .
Confesiones estructuradas
c!
ct
c(
ct
55
*10
Confesiones de fe
66, (!!!) 92 99; Un nol. 87 ni 42; C. F, n u h lcr; Spcculum 28 (C am bridgc/M assachusctts 1953) 335-339.
E sta convicci n com enz a debilitarse en el siglo x v ante los argum entos crtico s. L a v ersi n m s an ti
gua que conocem os del C redo A postlico no se rem onta m s all de los ltim os d ecenios del sig lo n.
El credo se desarroll en dos fo rm a s: la forma rom ana, m s antigua, se designa con R ; fue introduci
da en Rom a y se trasm iti tanto en griego com o en latin. La forma ms reciente es el texto generalm ente adm i
tido (T )> que surgi aproxim adam ente en el siglo vn en la G alia m eridional, y que luego se introdujo tam
bin en Roma. A consecuencia de ello, el resto de la Iglesia latina acept tam bin la forma T . Por la edicin
del Catecism o R om ano (publicado en 1566) y del Breviario R om ano (1568) se puso fin a este desarrollo.
10
R )
56
*12
Confesiones estructuradas
Plioxeo) ei<;< 0 e v m x p a [-!] rcavxoKpdtopa*
K a t e t g X p i a x v I q a o u v , t v \> l v a x o ij
T V J IO V O Y E V H , T V K lS p iO V % ic 5 v ,
t v y e v v r iG v x a ic r tv e ^ p a T O ; y o u K a l
M a p c ; * x f y j J ia p G v o u ,
t v re n o v t f o D n i A x 4 x o o a T a o p io G v x a
K a l x a t p v x c t , K a l x f l x p x j ) x*i^ip<jt
v a c x d v t a k x d )v ve K p c o v, d cvaP d v x a e iq . t o q o p a v o ^ , K a l K a 0 p e v o v v 6 d ; i $ x o \> n a t p < ; , G e v
C p X e t a t K p l v a i [ K p t v e i v ] {c o v x c u ;*
K al veKpoxxy
Kal rl<;' rcvntjpa tyiov fx yiov rcvrp],
y a v K K ^rjaav, tcpeoiv |iapxici5v,
aapK^' v d a x a o iv {, ^ot^v aloS viovj.
M il n , a f i n e s d e ! s ig lo IV ( fo r m a " R m o d ific a d a )
57
12
Confesiones de fe
1 4 : A g u s tn : S e r m n 2 1 3 (= S e r m o G u c lf c r h y t n n u s 1) 1 t r a s m it ir cf C r e d o
San A urelio A gustn, obispo tic I lipona (396-430). presenta con lesiones re te de divei su Coima I os
serm ones 212-214. aunque se p redicaron en (lip o n a, m u estran la Corma de M iln; el serm n 215 (*21)
m uestra la Corma de H ip la . El serm n 214, del ao 391 392, es el ms antiguo. En el Lber de Fide a
Sym bolo (C S E L 41,3-32 / PL 40 [1887] 181-196) San A gustn no presenta la Corma exacta, com o I m is
m o confiesa: Retractatrones l 16 (al. 17), n. I (A . M utzcnbcchcr: C pC hL 57 [1984] 526-8 / C S E L 36.8479 / PL 3 2 .6 1 2 ). El serm n 2 1 3 , q u e seg n el m a n u sc rito m s an tig u o es d e n o m in a d o ta m b i n Serm o
G ueiferbytanus, se presentar a continuacin com o el texto p rin cip al, se aln d o se [entre co rch etes] las
diferencias que apare , 'n en los serm ones 212 y 214.
Ediciones: [serm n 213}; G. M orin, en; M isccllnncn A gostininna l (R om a 1930) 4 4 1-450 / C aA N Q
223-249. - [ s e r m o n r r 212-214]: PL 38,1058-1072 / K elly 1 7 1 s /U n tj 33 / Ltzin II.
M7
Confesiones estructuradas
A q u H c y a , a j i n e s d e ! s ig lo v ( fo r m a " I V m o d ific a d a )
16
17
*19
Confesiones de fe
'
Esto exposicin se cncticntrn en el libro quinto de In obra frngtnentnrin C o m p etcn fib n s a<i baptism um
in sfru ctio n is iib e lli VI, que an terio rm e n te se atrib u y a N icetas, o b isp o de A q u ile y a, y q u e hoy d a se
atribuye a N icetas, obispo de R em esiana (o R om atiana / A lta M esia, t despus del ao 414).
Ediciones: A. E. B um , N iceta o f Rem esiana. H is Life a n d Works (C am bridge 1905) 39-49 / CaK A 3 4 1360 / PL 52,865-874 / K elly 174 / Hn 40.
19
21
60
Confesiones estructuradas
*22
61
22
*23
23
Confesiones de fe
Galia meridional, siglos vdvn (form a interm edia entre " R y "T ")
25-26: F ragm entos de un C redo galicano ms antiguo
f*25J C ipriano, obispo d e Toulon, Cnrtn ni obispo M xim o de Ginebra, escrita entre tos nflos 5 16 y 533.
E diciones: W. G undlach: M G H , E pistulac 3,435 / C. W nwra, in: T hQ 85 (1903) 5 8 9 -5 9 4 /A . E. H um .
F acsm iles o f th e C reeds fr o m ea rly m an u scrip ts (H . B rad sh aw S ociety 36; L ondon 1909) 3 und Tafctn
M U / K elly 1 7 8 /L tz m 15.
[26] F au sto, obispo d e U eji (450-480), presenta un fragm ento en su obra De S p iritu S a n cto 1 2 (atri
b u id a anteriorm ente a P ascasio D icono).
Ediciones: A . E ngcbrecht: C S E L 21, !03s / PL 62,11 / Mn tj 61 / B u m , l.c. su p ra / K elly 178 / l,tzm
14s. Aqu no se tienen en cuenta otros textos atribuidos a F austo con los que se suele com p letar sti cre
do, a saber, los serm ones 9 y 10 (del P scudo-E uscbio de E m csa) [public. en: C nK a 1,315 328} ni ta m p o
co el Tractatus d e sym b o /o [C aA N Q 262], p o r ser espreos.
A mbos fragm entos aunque se hallen algo distanciados en el tiem po, son tan afnes en cuanto a In estru c
tura del texto y al lugar de origen, que se com pletan m utuam ente y form an un nico cred o ntegro.
25
26
Galio, A lom ante siglo vil y com ienzos del siglo va (form a inicial "T")
27: M issalc G allicanum Vetus: Serm n (9 dc C esreo dc Arls] sobre el credo
El M issafe G allicanum Vetus (dc com ienzos del siglo vm ) contiene dos versiones del credo, con lig e
ras divergencias entre si. Aqui se presenta nicam ente la prim era, tom ada del Sernto d e sym bolo dc C esreo
de A rls ( t 543) (cf. G. M orin, en: R ben 46 [ 1934] 178-189).
62
Confesiones estructuradas
'(liciones: G. M orin, C esarii A rclatcnsis Serm ones I (M arctioli 1936) 48 / CpC hL 103 ( 1953) 47 s / L
C. M olilbcrg. M issale G allicanim t Vens (Cd. Vat. Pafat. lat. 493) (R crum ccclcsiaslicaru m docum enta,
S eries nm tor, F ontcs 3; R o m a 1958) 18, 63 ,1 4 (la olrn versin: 10, 2 6 ,5 ) / J. M nbillon, D e litu rg ia
G a tc a n a III (P a rs 1685 y 1729) 3 3 9 (la o tra v ersi n en 3 4 8 ) / PL 72,349J3C / Mn $ 67 / L lzm 15. Aqu no se tiene en cuenta otro credo citado por C esreo, porque no tiene form a precisa: Pseudo-A gustln,
Serm o 244 de sym h n lifu le et honis operibus / Cesreo, S erm n 10: G. M orin, Cacsarii Arclatcnsis Serm ones
1,51-53 /C p C IiL 103 (1953) 51-53 / PL 39, 2 1 9 4 s /H n 62.
1
Texto co m p a ra tivo fas divergencias entre corchetes]:
I-I M is s a le Ito v lc n s e (U o b h io , s ig lo vq / co m ie n z o s del sig lo v n t), d e n o m in a d o a n te rio rm e n te
Sa cra m en ta rium Q aH icannm o tam bin M issale Vesontiense (D csan^on), ofrece cuatro versiones tlcl c re
do. Tan s lo la p rim e ra se p re se n ta aqui p ara co m p araci n , sin ten erse en cu e n ta las d ife ren cia s p u ra
m ente o rtogrficas.
Ediciones: E. A. Low c, The fobbio M issal (11. B radshaw Socicty 58; Londres 1920) 56 (las dem s v er
siones en las pp. 56s 74s 181); J. W ickham Legg, edicin en facsim il ( ib id ., vol. 53; Londres 1917) folio
88r / J . M abillon, M useum itaU cum 1 (P ars 1687 y 1724) 3 1 2 / P L 72,489A / K elly 394 / H n 66 / Ltzm
15. - Rcg. C1PL 1924.
27
28; Pirminio:
C oleccin de textos de diversos libros cannicos
P irm in io (o, m s bien. P rim in io ), o riu n d o de S eptim nnia o G alia N arb o n en se, fu n d ad o r y ab a d del
m onasterio de Reichcnm t junto ni Lago de C onstanza, public su credo patrio en su obra Senrapsus, lla
mada tam bin D icta S a n cti f'in u in li n h b a tis, com puesta cutre los artos 718 y 724. Esta con festn de fe,
citada dos veces en form a en u n c iativ a (captulos 10 y 2 Xn), y una v ez en form a in terrogativa (cap. 12
*28). o frece y a to d o s los elem entos del texto u m versalm ente aceptado ( I ). M u estra la form a del lti
m o estadio evolutivo, que tam bin hoy da sigue estando vigente.
E d icio n es: G. .Icckcr, D ie i/e im a t d es h. P irm in (U citrgc zu r G csch ich tc des alten M O nchtum s...,
13; M n stcr 1927) 41 43 62s / A. E. B um , F a csm iles o f the C reeds (H . B radsh aw S o c ic ty 36; L ondres
1909) 10 y lm ina X /C a K A 1,158 160 185 / P l, 89,1034s 1046. Sobre el cap. 10 v ase tam bin U n 9 2 /
Ltzm 15s. - En el texto latino se conserva la form a diaJcctal original de las palabras.
28
*29
Cohesiones de fe
29
64
*30
Confesiones estructuradas
Texto co m p a ra tivo [las divergencias entre corchetes]:
A n tig u o O r d o ro m a n o [= O R A ]: p uede v erse en A n d rieu , O rdo 50 y ap a re ci h ac ia m e d iad o s del
siglo x en G alia o en Alam ania.
Ediciones: M. H iltorp, D e divinis catholicae E c d e sia e officiis ac m inisteriis (K ln 1568) 73 / M axim a
bibliofheca veterum patrum et antiqnovum scriptorum ecclesiastica 13 (Lyon 1677) 696 / Kelly 363 / Hn 25.
P scm lo -A gnstn: S erm o n e s 240-242 so b re el cred o : Su origen es incierto. O frecen confesiones de fe de
la forma T que vnrian ligeramente. El sermn 240 concuerda plenamente con el texto del Ordo R om a n u sXI.
Ediciones: PL 39,2188-2193 / U n 42.
S n ltrrio la tln o -g rlcg n pnpiic f irrg o rU [ - P sG |: Se trato de un m anuscrito del siglo xm (Ciunhrldgc),
que no tecih c su nom bre de un Papa sino de cierto prior ingls llnmudo G regorio. 1:1 texto griego est retra
ducido del latn.
Ediciones: C aU Q 3,11 / Un 24. Reg.: M R. Jam es, A D escriptive C atalogue o f th M S S in th Library
o f C o rp u s C h risti College, C am bridge 2 (C am bridge 1912) 399-403 (Nr. 468).
C a te c ism o R o m a n o [ - C a t}: redactado en 1564 por disposicin del C oncilio de T rento y publicado en
1566.
B r e v ia r io R o m a n o | firv): edilndo en 1568 para su p rim ir la d iv e rsid ad en la prctica de la o r a
cin ( nd tollcndnm orandi v arietalcm ). La form a de su credo fue prescrita com o obligatoria puru toda
la Iglesia latina.
65
30
*36
Confesiones de fe
M a n u a le A m b ro s ia n u m de un m anuscrito del siglo XI ]= M A],
Ediciones: M . M agistretti, M onum ento veteris litttrgiae Am bro sia n a e 3 (M iln 1905) 208 / Llzm 1 ls.
36
B. FRMULAS ORIENTALES
Se presentan las confesiones de fe bautism ales de las iglesias de Siria y Palestina, A sia M enor y Egipto.
N o se tiene en cuenta aqu la reco n stru cci n de la form a usualm en tc d enom inada O (en co n traste con
la form a R ), que en c rin i n de algunos especialistas debi de constituir el fondo del credo oriental.
Las confesiones de fe de los concilios de N icea y de C onstan tin o p la se presentan en la seg u n d a parte
de esta obra: vase *125 y 150.
C O N FE SIO N E S D E FE LO CALES
Entre las co n fesio n es de fe p resentadas, la de C esrea y la de Jcru saln (quizs tam bin la co n fesi n
de fe de M acario de E g ip to ) representan una form a prc-niccnn, a p esar de que los testim o n io s tic! texto
no son anteriores al C oncilio de N icen. A las dem s confesiones se les aadieron algunos elem en to s de la
teologa ntcena, sin que su form a origina! haya sido m odificada grav em en te p o r ello.
40
r iiO T e o p e v
i v a 0 r . v T ia t p a r c a v to K p to p a , t v tto v rtd v T o v p a tto v te
Ka\ o to p d T c o v 7 t o t r ) t t ) v .
K a l
e <;
E v a K p to v I r ja o v X p t a t v .
*41
Confusiones estructuradas
Creem os en un solo Dios, Padre ornnipolenle, creador de ciclo y tierra, de todas las
cosas visibles c invisibles.
[YJ en un solo Seor, Jesucristo,
el Hijo unignito de Dios, Dios verdade
ro nacido del Padre antes de todos los
sig lo s, po r m edio del cual todo fue
hecho,
[descendi, se encam y] se hizo hombre,
fue crucificado [y sepultado y | resucit
[de los m uertos] al tercer da, y subi
a los ciclos, y se sent a la diestra del
Padre, y viene en gloria a ju zg ar a los
vivos y a los m uertos, y su rein o no
tendr fin.
A s ia M e n o r ( lu g a r in c ie r to ) , a j i n e s d e l s ig lo IV
67
4(
*42
42
Confesiones de fe
a) Form o m s breve
n ia x e G o p e v el*; Eva 0 e v , rcaxpa rcavxoK pxopa, n o irjti'iv oGpavoG t e K a l yGs*
paxcSv t e Tcdvtcov K al opxcov.
K a l el<; v a tcGpiovIriaoGv X p tax v ,
xe
G rc p
Gpwv
in l
n o v x o u r iiX x o u , K a l J ta 0 v x a K a l
x a tp v x a , K a l v a a x d v x a x fl x p x p
G p ip q c
K ax
x <
y p a < p < ;,
Ka(
v e X 0 v x a el; xoG *; o G p a v o G q , K a l
K a O e ^ p e v o v k 5 c ^ i 5 v x o G ic a x p q v
K a l n X i v p x p e v o v p e x 5 ,t> ;
K p i v a i a > v x a i; K a l v e K p o G < * o G x f f c
p a a iX e ta ; o u k a x a i x X o q .
43
K K X r ia la .
b) Form o m s exten so
44
riiaxeGopev e l ; Eva Oev jtaxpa itavxoKptopa, Ttdvwov paxtov xe x a l opdttov KO\r\xGvK a l elq< Eva KGpiovIqooG v Xpicrxv,
68
Confesiones estructuradas
n a tp g liovoyevn, xovxaxtv K xffc
o a a q xo> naxp;, 0 ev k 0 eo\>,
pcSg k (ptox^ 0 e v X r)0ivv K
0co\5 XrjGivou, yevvriOvxa o n o trjGvxa, p o o cn o v xcp rcaxp, 8 i ' o
xd rcdvxa yvExo, x xe v xo<;
oupavoT;- K al x v xfl yf|, p a x xe
K al dtpaxa,
xv 8 t '
xo<; vOpaSrcou; cal S id
xi\v 'ipexpav c to x rip a v KaxeXGvxa
cal aaphccoOvta, xouxaxi yevvqGvx a xeXeo*; k xffc y a i; M apou; xffc
eirtap G v o u 8 i rcvepaxo; y o u ,
vav0 pct)7iiVjavxoc, xouxcrxt xXetov
dvOpfonov X n0vxa,
\|/i>x'|v Kal
a<3pa K al vov cal rcvxa, cT xi
a x lv # v 0 pa)7c a;, xw pl< p ap x c *
o\)tc d n cmppaxo<; v&ptV; ot>8fe v
dvOpSicQ), XX c Iq au x v o d p K a
v a n X a a v x a ei<;< p a v y a v vxrjxa* o\!> KaGdrcep v 7cpotpT^xai<; vnv c u a xc K al XdXriae Kal vflpyqoev, X X teX eox; vavOpcorci^aavxa
( y d p Xycx;* a p yvexo , ox>
xporct'iv noax*; ov5 pexaPaX o)v
x|v au x o u Gexqxa e h ; vGptoftxqxa), eI<; p f a v a u v ev c o a v x a a u
xou y a v TeXeitiyc xe cal Oextv
x a (eY<5 y d p o x t cpio; *IqooOQ
X p ia x g Kal o 8\So, ax<; Oe^-,
axq- icpicx;, 6 aiVtg PaoiX e;),
fiaO vxa 6 fc xv a x v v o a p K , K al
v a a x d v x a K al veXGvxa el<; X09
o p a v o ? v axcji x<(5 o t p a x t, v8co^ K a G aa v x a v 8e t$ xoO n a xp<;. pxpevov v a tq ) x(|5 aciSpaxi
v fc;n K p lv a t <3vtGtgi K al VEKpo;
of> xVj P a o iX ra ; oV>k a x a xXo^Kal r.l; x ty io v rcvcflpa kicttcO ojev, x
X aX fiaav v vpcp K al K qp^av v xoTq
npo*plxa\<;i K al K a x ap d v rcl x v Iop8dv q v , XaXotiv v rtoaxXot<;, o Ik o u v
v yfot<;- oixcog 5 7n a x e o |Je v v
a tj), dxi ax l rrv cu p a d y io v , rcvcupa
0coO , vG\pa xXciov, K vevpa JtapdKXn
xov, Kxtaxov, K xo\3 naxpc, KTtopEopEvov K al K xo> \>lo\j X apPavpEvov
K al 7noxt)<5pevov 7tiaxE\5opv El<^p(av
KaGoXucjv K al TiooxoXucfiv KKXTio a v , K a l el; *v p d tx to p a pExavoa^
K al el<; d v d a i a a i v veKpd>v K al K pcnv
S iK a a v \}/\)xcov K al ocojixcov, K al el<;
*44
69
Confesiones He fe
f3aatX e(av
altiv io v .
45
opavtiv,
cal
elg
a)f|v
cIqt uppoX ov
La H e rm e n eia o la in terp reta ci n del cred o fue atrib u id a p o r la tra d ici n a A tan a sio de A lejan d ra
( t 373). pero hoy da suele negarse que se deba a l. Sobre la cuestin acerca de la dependencia m utua que
existe entre estas tres confesiones hay opiniones diferentes; unos afirm an q u e la H erm eneia se deriva del
credo de Epifanio y que (a partir del siglo vit) constituy la base de la confesin arm enia, que es m s ex ten
sa; otros invierten la relacin de dependencia ( c f *48).
Ediciones; H n 127 / PG 26,1232 / C aU Q 1,2-4.
46
riioTetSopev e iq v a 0 e v , r c a x p a rc a v x o K p d x o p a , T c v ito v p a x c o v t e K a l o p d x c o v T to iq x ^ v .
K a l e l q E v a K p io v I q a o v X p t a x v ,
xv u i v xou 0o\>, yEvvqSvxa k t o
rcaxpqs ev k eoO. tpdx; k <jxotq,
ev X qG ivv k QeoO dtXr\Givov>,
YCvvqGvxct, o\> rcoiqQvTa. g o o a iov xqj T tatp l, S i * 06 x. jtd v x a t y tv eto . xd te v t(j> oupavtf) K al xct nl
xfjg yn<;> pctxd xe K al paxa*
xv 5 i ripd; xog dvGpoSTtoug K al 8 t d
x|v ifa e t p a v
o c o x q p av
KaxeXGvxa, aapKtoBvia. vavGpom^aavxa,
xoxoxt yevvTiBvxa xeXeox; k M ap ag
xiV;. einapO vou 8 td nvcnaxog Ylon,
a tip a Kal yuxAv Kal vouv K al Ttdvta,
a a a x lv avOpcTcot;, x ^ p h ; d p a p x fag , aXqGivcog K al o u SoKt^aei
oxnKxa- rcaG vta, x o u t o x t a ta u p coGvxa, ta tp v x a, K al v a a x d v x a xfj
x p tp t^ppqt, K al veXGvxa e lg
o p a v o g v a tcp xtp a ti p a x t , v5^tog K a G o av x a v 5 e ^ td to\> a xpg, pxpevov v axcj xtp aaSpaxt
v 5E,q K p tv a t (tovxt; K al veKpoq,
o xqg P a a tX e a g o k o x a i xXog.
K a l n to te o p e v e iq t rcveOpa x d y to v ,
x ok X X xpiov n a ip g K al u lo u ,
dXX' p o o a to v Bv n a x p l K al u ltp , x
dK Tiaxov. x tX etov, x apdKXqxov,
70
Confesiones estructuradas
t X c tX ifa c tv v v ^ fp K a l v n p o t p tjT a i^
K al
[ 7to o t X o i< ; K a l ]
K a ta p d c v
n \
pevov
v
xv
[fc n p G a v ]
y o i < ; .
K al
E aY Y eX ou;-
lo p S v q v ,
tc q p u -
cm oaT X oK " , o l k o O v
T tto x c o M e v
K a O o X iK tV
m i
e I ;
p a v
pvqv
x a tiiv
r z o o to -
AiKfjv
[ - ! ] K K X n o a v , e < ; *v p d b t x t a j i a
H r x a v o a q K a l tp o r .o x ; p a p t u o v , r.\c,
v d a i a a t v v rK p tiv , cl<; K p a i v a t o W i o v
y\>Xci>v t e
K a l a c o p d x to v , ei<; P a o i X e a v
o O p a v c S v , K a l <o)v a l c v t o v .
16
K a Q o X i K i' t | i x r \ p i^ p c o v K a l d n o a x o X i K )
K K X r ja a - K a l v a O e p a x ^ o p E v J td v x a ;
t o ; p i'i p o X o y o u v x c ; v d a x a a i v aapKq
[ v E K p c o v ] K a l r c a a v a ' p E c r t v , t o u x c r x i
to ; p i'i d v x a q - K x a G x n q x i> ; nioxuoq x i> ;
a v a ; K a l p v r y ; K a O o X iK tfc K K X n o c u ;.
A aquellos, empero, que dicen hubo un Itempo en que el H ijo no e x ista , o el E spritu
Santo no exista, o que fue hecho de la nndn
o de o tra hip stn sis o su stan cia, a los que
afirman que son m udables o variables el I lijo
de Dios o el Espritu Santo, a esos los an a
tem atizam os, porque los anatem atiza nues
tra madre Iglesia catlica y apostlica; y ana
tem atizam os a todos los que no confiesan la
resurreccin de la carne |d c los m uertos), y
toda opcin parcial, es decir, aq u ellas que
no son de esa fip de la santa y nica Iglesia
catlica.
e < ;
xoK pdxopa,
paxdW
K al
va
K o tq x v
0cv.
ir a x p a
op avo
K al
navy t> ;,
xc K al op xow .
E tc , v a
K p io v 'q o o u v X p ia x v ,
xv u t v
Creem os en un solo Dios. Padre om nipotcnle, creador ele ciclo y tierra, de las cosns
visibles c invisibles.
Y en un solo Seor, Jesucristo,
el I lijo de Dios, unignito engendrado de
f e l } Padre [es decir, de la esencia del
P adre] a n te s de todas los sig lo s J-! J,
71
41
*48
Confesiones de fe
altaaw [-!), 0ev x 0 eo\5, <pcoc^ tc
<(xt^ 0ev XqOivv tc 0o\> txXqGivov, yEvvjjGvxa o noir)0vra, pooaiov t<5 rtatp, 6 1' 06 xd ndvxa yvexo,
Tdt [te] v r<p ovpocvQ {v xoT<; ovpavo<;.]
v a l xd v r/>
(n\ riy? yiV;], paxd re
Kal dpaxa,
tv 8 t' fmt; xog dvOptrcoxx; tca\ 8td xf|v
fpEtpav aw tripav KaTtXGvxa tc rcov
opavaiv, aapKtoSvta, vavOporcijaavTa
[, YEVvqGvxa] xeXeo*; tc Maptcu; tt>;
dycw; napOvou 8 i jxvegaxo; dyov,
fjg vXapev crpKa, vouv, ya>xf)v [K
xaxTy; acopa xa\ Mnjxfjv x a l voOv] tcal
tcdvra 8 aa arta v \Gptt<p [dvGpconxx;], Xr|0ci; toa o 5 otoioe [axnKxa], xaSvxa, axaupGvxa, xaipvxa,
vaaxdvxa rp xpfxfl fyipQt, Ka\ veXOvxa el<; tv ovpavbv [to; opavo;]
v avx(i5 to3 acpatt, tcaOaavra v
5 eip [K 8ecov] xo\j rtaxp;, pxpEvov v aijxcp xcp acpaxi tca\ v 8fl
tiaxp; tcpTvat ^cSvxaq x a l vEKpoxV;, 08
rifo p a c r iX e a t ; ouk g a x a i x X a ; .
[K a\] ritoxE\Sopv Eq x rxvepa x dytov,
x hcTiaxov. x xXeiov, x XaX^aav
5 id toC vpou cal ucDv xpo<pt)5v cal
ttfrv evayyeX k tt& v [v vpcp x al v
icpo<ptlxai<; Kal v ecc/veXIow;], x [-!]
Kaxapdv n\ t v IopSdvpv, taip^av xv
cbrcrralov
[dnooxXoi<;]
tcal
[-!]
o lrifo a v [oltcoOv] v dyoii^ [K al] Ilic xeopEV el<; p a v pvqv tcaGoXitaV x al
nooxoXitciv tocX^aav, ele; v pditxtop a t\<; p e r v o ia v [pexavo(a<;], et<; jtpea iv [\X aopv (?)] x a \ dcpEOtv dpap*
x i v , ei<^ d v o x a a tv vEKpcov, elq xpcnv
xov aiovo [alcviov] \jn>x<v te tcal <rcopxcov, eW; p a aiX c ta v x c v [-!] opavtov
tca\ el*; (o*|v aliviov.
yjf
49
72
*5f
Confesiones estructuradas
A ntio q u la , a f i n e s d e l s ig lo tv
[ntCTTEopev
eI
E v a ic a t p v o v X r i O i v v 0 e v , rto c t p a
T ta v T O K p d to p a , n c tv T to v p a ic o v
te
Kat
7 t O lT ) n ) v .
d o p d tc v
r td a r y ;
ta a c -
cix;, tv a to
yr.vvriOvta
p
ndvtmv t(Sv aloSv o v , o rtoitOv-
C redo in unum et
solum verum Dcum,
Patrem om nipolcntem , creatorcm om
nium v isib iliu m et
invisibilium crcaturarum.
Et in Dominum
nostrum lesum Chris
tum, Eilium eins unigenitum et primogcnitum totius crcaturac, ex co natum ante
omnia saccula, et non
factum,
[C reem os en un
nico y so lo Dios
verd ad ero , P adre
om n ip o ten te, crea
dor de to d as las
cosas visibles c invi
sibles.
Y en nuestro Se
or Je su cristo , su
Mijo u n ignito y
primognito de toda
la creacin, engen
drado po r l tes
de todos los siglos,
no creado.]
[B:] C reem os en
uno y solo verdade
ro Dios, Padre om
n ip o ten te, cread o r
de todas las crcaturas visibles c invisi
bles.
Y en nu estro Se
or Jesu cristo , su
Mijo unig n ito y
primognito de toda
la creacin, nacido
de l antes de todos
los sig lo s, y no
hecho,
D cum verum ex
D eo v ero, hom ousion Patri, per quem
et saccula com pagi
nata sunt et om nia
facta,
[y fue se pultado y
resucit al tercer da
segn las Escrituras,
y subi a los ciclos,
y de nuevo viene a
ju /g a r a los vivos y
a los m uertos ...J
y sepultado, y al ter
c e r d a resu cit
segn las E scri
turas, y subi a los
ciclos, y de nuevo
vendr a ju z g a r a
vivos y a muertos...
ta ,]
6 i'
fip d t;
[KaxjeXOvxa K al
yrvvqO vxa k M ap(a<; xij
dyfac;
[xi]; de i )rtap9vou,
K ai ' a ta u p o iG iv t a
fx l rio v tlo i) r i i -
Xdxou,
[K a l
ta ip v ia
Kal
v a a x v x a xf\ x p (xp
n tip a
K a t d xaq
Yp acp d , K a l
dtveX-
0 v x a r.l xoq
p a v o x i , K a l
pXpevov
o-
n d X iv
K p lv a i
et scpullus, et tcrtia
die resurrexit secun
dum S crip tu ras, et
asccndit in celos, et
itcrum v en iet iudicarc vivos et m ortuos ...
73
51
51
Confesiones de fe
covta<; K a l veKpo; ...]
[C: ] K a l eit; -
fC] y en la remisin
de los p ecad o s, y
[en] la resurreccin
de los muertos, y en
In vida eterna.
jiapttcov fcpeatv,
Kal [el;] veKpcov
v d o ta o iv .
Kal
d v O p to T to v
yevpevov,
y e v v iv
O v t a k M a p o n ; x f|< ; n a p O v o u , K a l
a ta u p c o G v ta rc l r i o v t l o u r i t X t o o ,
ta < p v ta K a l v a a t d v t a t f i x p t p
iip p p t K a t d t < ; y p a t p d q , v e X B v x a
e l ; t o ; o p a v o ; , K a O e ^ p e v o v k
S c ^ u o v t o u c o . K a l rc X tv p y p e v o v K p v a i u 5 v t a i; c K a l v c K p o ; .
74
Confesiones estructurados
lesin de fe. Su form a es. segn parece, una form a egipcia local, y en su ncleo es prc-niccnn. M s larde
se n n d ic ^ n elem entos niccnos. I lacia el final de la confesin de fe, y en lugar de la form a oficial, apare*
ce una parfrasis bastante libre. M ientras que i. P rcuschcn sostiene que esta h istoria es una p arte g en u i
na del captulo 19 de la H istoria l.ausiaca, C. Butlcr lo niega en su edicin crtica de esta obra ( The Lnusttw
H istory o f P altad/s 2 (C am bridge 1904J I94s, nota 28). N i l ni los editores posteriores (A. I.ucot |Pnrl
1912 |; Ram n y A rrufat |B arc elo n a 19271) ofrecen el texto del credo.
t /icio ncs: 1*0 3 4 .2 1 2 D -2 I3 A ; cf. tam bin 51D |~ C odcx V incoboncnsisJ / R. P rcuschcn. P attndtns
u n d R u fin us (O icsscn 1897) 1274. j 3 I** C odcx P arisinos) / K elly 191 /L tzm 25s. - A con tin u aci n prc*
sentarem os com o texto principnt el C odcx V indoboncnsis (entre corchetes: variantes del C odcx Pnrlsimm
grnccus I28{.
h o x c o ) c t; E v a 0 c v , n a t p a n a v x o K p d to p a .
K a l e U ; x v jio o a t o v a x o X y o v , S i
o f j n o q a e x o < ; a lc o v a ; ,
T v rc l o w c e A d q c x c o v
a ic iS v c o v
c tq
55
gAovxi a iw v t [ - ! ] K p v a t ( tS v x o u ;
K a l v e K p o tx ;.
K al
cl<; t
C O N FE SIO N E S D E FE C O N TEN ID A S
EN C O LE C C IO N ES ORIENTALES D E C N O N ES
Siria y Palestina
60: C'onstituioncs A postolorum , luici el afn 380
tCsta c o le c c i n g rie g a de c n o n e s p s c u d o -a p o s t lic o s se c o m p u so en S iria o P ale stin a o b ien en
C onstantinopln. Rs verdad que el libro VIII se deriva de la Traditio apo st lica de H iplito de R om a (cf
10). pero no se deriva de ella, ni m ucho m enos, la confesin de fe contenida en el libro Vil, cap, 41, que
ev identem ente se em pleaba en la iglesia del autor.
E dicio nes: M . M etzger: S o u C h r 336 (P aris 1987) 98 -1 0 0 / F.X. F unk, D id a sca tia et Constitutfones
A p o sto lo ru m I (P ad erb o rn 1905) 4 4 4 -4 4 8 / J. Q u asten , in: F1P 7/1V (1 9 3 6 ) I 3 f / PO 1,104 IC / K elly
18 5 f / lln 1 2 9 /L tz m 23.
75
*60
Confesiones de fe
K l rctaxeco K al a n x ( o g a i et; v a yvvqxov gvov X qB ivv 0 e 6 v rcavxoKpcfcxopa, xv rcaxpa xoO X p ia x o u , Kxtoxqv
K al Srjg to u p y v xtov rcvxcov, oft x
n d v x a.
Y en el Seor Jesucristo,
el Hijo suyo unignito, el prim ognito de
toda la creacin, que antes de los siglos
en la com placencia del Padre le
engendrado, no creado, por medio del
cual todo fue hecho, las cosas en los
ciclos y sobre la tierra, visibles c invi
sibles,
l en los ltim os das baj de los ciclos
y asum i la carne, engendrado de la
santa virgen Mara y vivi rectam ente
segn las leyes de Dios y Padre suyo,
y fue crucificado bajo Poncio Pilato, y
m uri por nosotros, y resucit de los
muertos al tercer da despus de haber
sufrido, y subi a los ciclos y se sent
a la diestra del Padre, y de nuevo vie
ne en la plenitud del siglo con gloria a
juzgar a los vivos y a los m uertos, su
reino no tendr fin.
xv
tiz'
a x d x to v
Bvxa
X a d vta ,
fgiEpcSv
x to v
oupavcov
Kal
xf\<;
d ty fa ;
M a p c a c ;
yEvvqBvxa,
adpevov
a a x ;
Kaxd
Kal
n a x p t;
xov)
0eou
oxaupcoB vxa
Kal
naBeTv
0vxa
x fi
Kal
rc o X tx e u -
xo<;
vpovx;
axou,
Kal
vm p
f|p c5 v,
veK pcov
x p x p
lp p q t,
Kal
pexd
Kal
veX -
E tc , x o < ; o u p a v o ; K a l
KaBe-
oBvxa
n X tv
a lc o v o q
Kal
va-
napO vou
rc l F I o v x ( o v ) r i i X d x o v ) ,
rc o B a v v x a
vaaxdvxa
K c tx c X -
adpKa
8 e ;t < jt
pxpevov
pexd
xou
rtl
8 ^r|s
vEKpoq, o
T t a x p ;,
Kal
o u v x e X e (q t x o u
K p Tvai
^ jv x a ,
x iV ; a a t X E i t ; o o k
E a x a i xXoq.
>1
*63
Confesiones estructuradas
l-'gipto
62-63: C o n stitu cio n es d e la Iglesia egipcia
VC hsc . n propsito, *3; vanse ni 1i tambin los ttulos completos de las ediciones.
Ediciones: Versin cprica: Traditio apo st lica 16.16, en Till-Lcipoldt 20s (R in k 2 ,110): sin embar
go. la versin cpticn no est en forma interrogativa: cf. Mn 139 (segunda parte), - Versin etipica:
Traditio a p o st lic a 34, en Duensing 56-59. - Id texto latino en *62s es una traduccin hecha n base de
las ediciones alemanas de l ili y Duensing: la expresiones griegas conservadas en el texto cptico se pre
sentan entre parntesis.
62
63
64
Confesiones de fe
64
71
Confesiones estructuradas
*11
72
73
Confesiones de fe
73
74
*74
80
1. Hilario de Poitiers, De synodis 61 (PL 10,522). Pero, en lugar de "substantiae divinitntc" (por la divini
dad de la sustancia), aparece all: "substantiae diversitate (por la diversidad de la sustancia).
Confesiones estructuradas
que todava se conservan son traducciones del latfn, no viceversa. Y, por tnnto, no se presentan aqu. Entre
aquellas personas a quienes se atribuye la confesin de fe hay que m encionar principalm ente a H ilario de
Poitiers, t h acia el 367 (asi M . S peroni); A m brosio de M iln, t 397 (H. Brcw er, P. S chcpcns, A. E. B u m
desde 1926). N ic c ta sd c R em esinna, t hacia el 414 (M , Cappuyns; cf. *19); H onorato de Arls, t 4 2 9 (B um
1896); V icente de Lrins, t antes del 450 (G. D. W. O m m nncy); Fulgencio de Ruspe, f 532 (1. Stiglm ayr);
C esreo de A rls, t 543 (G. M orin antes de 1932); V enancio F ortunato, t 601; (L. A . M urotori). N o se
defien d e ya actualm ente la tesis d e un o rigen espaol an tiprisciliano (K . Kttrtstlc). En la actu alid ad p re
dom ina la o pinin de que la confesin de fe fue com puesta por un autor desconocido, entre los aos 430
y 500. en el m edioda fe Franela, probablem ente en la provincia de Arl*. Con el paso del tiem po esta co n
fesin de fe ad q u iri tal im p o rtan c ia, ta n to en O ccidente com o en O riente, que d u ran te la E d ad M ed ia
fue eq u ip arada al C redo A postlico y al C redo N iccno, y se utiliz en la liturgia.
Ediciones: Texto litrgico: B reviarium R om anum , OfTicium D om inicac ad Prim nm (en las ed icio n es
anteriores a la reform a de 1954). - Texto original: C. H. Tum er, en: JT hS t II ( 1 9 1 0 ) 4 0 7 - 4 1 ! / A . E. B um ,
A n In tm d u ctio n to the C reeds a n d to the Te D eum (L ondres 1899) 191-193 / id., The A th a n a sia n C reed
a n d its ea rly C o n n m n ta rics (Text and Studics 4/1: C am bridge 1896) 4-6 / id.. F acsm iles o f the C reeds (H.
B rad sh aw S ocicty 36; Londres 1909) lm inas X V -X X IV / KA 232s / U n 1 5 0 /L tz m 16-18 /P L 88, 585s
(en g riego PG 28,1581 A -I5 8 4 C ). - Reg.: CIPL 167. A continuacin se presenta com o texto principal el
texto litrgico. C om o texto com parativo (las divcrgcncias/gpK ecqrchclcs]: el texto original.
*76
76
Confesiones de fe
(21)
Paler a nullo est facltis nee crcalus
(21)
El Padre, por nadie fue hecho ni crca^"\
nec genilus; (22) Filius a Paire solo est, non
do ni c n g cn d rad o ;(2 2 ) el H ijo es slo del
factus nec creatus, scd genilus; (23) Spiritus
P adre, no hecho ni creado sino en g e n d ra
Sanctus a Patrc ct Filio, non factus nec crcdo; (23) el E snritu Santo, de P adre v d e l
atus nec g cnitus. scd proccdcns. (24) Unus
1 1iyo1 no hecho'rn crenHn ni rngrnHrado. sino
ergo Pater, non tres Patres; unus Filius, non
que procede. (24) Hay, consiguientem ente,
tres F ilii: un u s S p iritu s S anctus, non trs
un solo Padre, no tres padres; un solo ! lijo,
Spiritus Snncti. (25) Et |- ! | in lmc Trinitntc
no tres hijos; un solo Espritu Santo, no (res
nihil p riu s au t p o ste riu s, nihil m aius nut
espritus santos. (25) )'[-!] en esta Trinidad,
m inus, (26) sed lotac tres personae coactcrnada es an tes ni d espus, nada m ayor o
nae sibi sunt et co aeq u alcs. (27) Ita ut per
m enor, (26) sino que las tres personas son
om nia, sicut iam supra dictum est, et im itas
entre s cocternas y coiguales, (27) dc suer
in Trinitate et Trinitas in imitate [Trinitas in
te que, com o antes se ha dicho, en todo hay
im itate et im itas in T rinitate] vcncrnnda sit.
que v en erar lo m ism o la u n id a d en la
(28) Qui vult ergo salvus csxc, itn dc Trinitate
T rinidad que la D in id a d en la u n id a d [\n
sentiat.
T rinidad en la unidad y la unidad en la
T rinidad]. (28) El que quiera, pues, salvar
se, as ha dc sentir dc la Trinidad.
^
(29) Sed nccessarium est ad aetcmam salu(29)
Pero es necesario para la eterna sal
tem , ut i n c a r n a t i o n c m quoque Domini
vacin creer tambin fielmente en la e n c a r
nostri Icsu C hristi fidclit.* crcdat. (30) Est
n a c i n dc nuestro Seor Jesucristo. (30)
ergo fidcs recta, ut crcdam is ct conntcam ur,
Es. pues, fe recta que cream os y confesem os
quia Dominus nostcr lesus Christus Dei Filius
que nuestro Seor Jesucristo, Mijo dc Dios,
[ct] Dcus [paritcr] et homi <est: (31 ) Deus est
es [igualmente] Dios y hom bre; (31) es Dios
ex substantia Patris ante saccula gcnitus, et
engendrado dc la sustancia del Padre antes
hom o est ex su b stan tia m atris in sacculo
dc los siglos, y es hom bre nacido dc la sus
natus; (32) perfectus D eus, pcrfectus hom o
tancia dc la madre en el tiempo; (32) perfecto
ex anim a ra tio n a li [ratio n ab ili] ct hum ana
Dios, perfecto hom bre, subsistente de alma
carne subsistens; (33) acqualis Patri secun
racional y dc carn e hum ana; (3 3 ) igual al
dum d iv in itatem , m inor P atrc secundum
Padre segn la divinidad, menor que el Padre
humnnitntcm; (34) qui. licet Dcus sit ct homo,
segn la hum anidnd. (34) M as nun cuando
non duo tarnen. scd unus est C hristus; (35)
sea Dios y hom bre, no son dos, sino un solo
unus autem non conversione divinitatis in carCristo; (35) y uno solo no por la conversin
nem [carne], scd assum plione hum anitatis in
dc la divinidad en la carne, sino por la asun
Deum [Dco]; (36) unus om nino, non confu
cin dc la humanidad en Dios; (36) uno abso
sione substantiae, scd unitale personae, (37)
lutam ente, no por confusin dc la sustancia,
Nam sicut anim a rafionalis frationabiis] ct
sino por la unidad dc la persona. (37) Porque
caro unus est hom o, ita Dcus et hom o unus
a la m anera que el alm a racional y la carne
est C hristus. (38) Q u passus est pro salute
es un solo hombre; as Dios y el hom bre son
nostra, descendit (discenditi ad inferos, len
un solo Cristo. (38) El cual padeci por nues
tia die resurrexit [surrexit] a m ortuis, (39)
tra salvacin, descendi a los infiernos, al
ascendi! ad celos, sedei [scdil] ad dcxtcram
tercer da [-!] resucit dc entre los m uertos,
Patris, inde venturus est [-!) iudicarc vivos ct
(39) subi a los ciclos, est sentado [se sent]
m o rtu o s. (4 0 ) A d cuius adventum om nes
a la diestra dc D ios Padre, desde all ha dc
hom ines rcsurgcrc habent cutti [in] corporiv enir a ju z g a r a los vivos y a los m uertos.
bus suis. et reddituri sunt de factis propriis
(40) A su venida todos los hom bres han de
rationem ; (41) et qui bona cgcrunl, ibunl in
resucitar con [en] sus cuerpos y dar cuenta
dc sus propios actos; (41) y los que hicieron
vitam aetem am , qui vero [-!] m ala, in ignem
el bien, irn a la vida ctem a; los que, en cam
aeternum .
bio [-!], el m al, al fuego eterno.
(42) E sta es la fe catlica: todo e l que
(42) H aec est fides catholica: quam nis
quisque [quis] fidelitcr firm itcrquc crcdidc[quien] no la creyere fiel y firm em ente, no
podr salvarse.
rit, salvus esse non potcrit.
82
*101
S egu n d a P arte
D O C U M E N T O S D E L M A G IS T E R IO E C L E S I S T IC O
El (tem po en que ejercieron su cargo de gobierno algunos obispos rom anos, principalm cnlc durante los
siglos mu y ix-x, no puede determ inarse con precisin en virtud de la situacin de las fuentes. La duracin
tic cada pontificado se indica principalm ente segn autores com o L. D uchcsne. L. M om m scn. Ph. JnlT y
I' X. Scppelt. Se tuvieron en cuenta tw nhin soluciones m s recientes. Se aadieron divergencias proba*
bles. Se co n pararon los datos con los del A nnuario Pontificio, ni que A, M crcati. desde el ao 1940, co n
tribuy con una lista de los Papas que est m uy m ejorada en com paracin con la de ediciones anteriores.
PED R O : 30? - 67?
LIN O : 67? - 76 (79?)
A N A C LE TO : 76 (80?) - 90 ( 88?)
, C LEM EN TE I DE ROM A:
92 (88? )- 101 (97?)
101-102: C a rta A i id <ahpvi toix n los C o rin tio s, hacia el 96
La o casin de la carta fueron los alborotos que se hablan producido en la co m unidad de C orinto, por
los cunlcs algunos presbteros habian sido privados injustam ente del ejercicio de su m inisterio. El texto
con stitu y e el testim o n io m s antiguo de la preocupacin de la iglesia rom ana p o r o tras iglesias locales.
El autor no aparece expresam ente en ninguna parte com o obispo de Rom a, sino p o r prim era vez. en Ircnco,
Pudo h aber sido la personalidad m s destacada del presbiterio.
ediciones: J* 101 ; 102): 13. Rui/. Bueno. Podres apostlicos (M adrid ^ 1985) 177ss, S. J. Ayn, d e m e n te
d e Poma, C arta a os C orintios (M adrid 1994); K. D ihlm cycr - W. Schnccm elchcr, D ie Apostolischen Vter
I (Tubingn ~ 1956) 57s; 38 66 69 / .1. A. F ischer, D ie apostolischen V ittcr (S ch riften d es U rch risten tu m s
I ; D n n n stadt 1981) 75-77 3 5 9 9 105; F. X. Funk, P atres A postolici 1 (T ubinga 1901) 150s; 108 172s 182
/ J B . L ightfoot, The ApostoU c Fathers I/fl: S. C lem ent o f Rom e (L ondres 1890) 1 2 1- 129; 35 169-171 /
11.1em m er, .es Pres A postoliques II. C lm ent de Rom e (Paris 1909) 82-88; 18 118 130 /C . Th. Schacfcr.
en: FIP 44 (1 9 4 1 )4 5 -4 7 ; 13 63s 6 9 - Reg, JR 9.
(c. 40, n. 1) ...Como nos hayam os asom ado a las profundidades del conocimiento divi
no, deber nuestro es cum plir cuanto el Seor
nos ha mandado en sus tiempos establecidos.
(2) Porque \'i\ mand que las ofrendas y minis
terios se cum plieran no a/ acaso y sin orden
ni concierto, sino en determ inados tiem pos y
sazn. (3) Y dnde y por quines quiere que
se ejecuten, f:l m ism o lo delerm in con su
querer soberano, n fin de que, hacindose lodo
santam ente, sea acepto en beneplcito a su
voluntad. (4) Consiguientem ente, los que en
sus tiempos establecidos hacen sus ofrendas,
sos son acep to s y bien av en tu rad o s; pues
sig u ien d o las o rd en acio n es del S eor, no
pecan. (5) Y en efecto, al sum o sacerdote le
estaban encom endadas sus propias funcio
nes; su propio lugar tenan sealado los sacer
dotes ordinarios, y propios ministerios incum
ben a los levitas; el hom bre laico, en fin, por
preceptos laicos est ligado.
83
101
*102
8ep p(ppva^r|Ev
*108
Cornelio (251-253)
CEFERINO:
198 ( 1 9 9 ? ) - 217
105
CO RNELIO :
ili a r / d de 251 - junio (septiem bre?) 253
108: Cnrln Quantum solliciludincm " al obispo Cipriano d e Cnrtngo en el nfln 251
Se trata de una confesin de fe (pie M xim o, U rbano y otros africanos, (pie s e haban co n v ertid o del
cism a de N ovncinno, hicieron ante el P apa C ornelio, y que fue com unicada por ste a C ipriano.
E d icio n es: G. M ercati, Le /enere di S. C ornelio papa, en: S tudi e D ocum enti di S to ria e D iritto 20
(R o m a 1899) I0 2 43.53 / W. M arte!; en C ip rian o , ca rta 49,2: C S E L 3 /lt, 611 / PL 3,7 4 4 / R o u lh 3 .1 9
(= cnrln 2). - Reg,: .IR 111.
108
*109
109: Carta Iva Sfc yvq*; al obispo Fabio de A ntioqufa, nftn 251
Exm elo de um cnrtn |>erdi<lij. que so h coM.servmto on Eusebio ilo (Ysm cii. H istoria tuclvsiat' Vt -U, J I
Ediciones: li. Schwnrtz. E usebias I Verke 2: Kirchcngcschiehtc (G C h Sch ) 61 |
/ P L 3.765AI3 / P G
20,621A / Routh 3,23s. - R e g .: J R con adicin.
8 3.19
O K S n c q x tV ;
[Noovxog]
o v xoO e a y -
y e X o u oK q r d a x a x o v a rcC K o rco v 5 e T v
eT vai
tY yvei
K a O o X tK g
( tuo;
y d p ;)
T E aaapK O vxa
5 iaK vo\x;<
a a p ic o v x a ,
knx,
K fcX qafqc;
fj o k
rtp e o p u i p o u Q
e lv a i
8 ictK v o \x ;i
im o -
x ro X o G o ix ; 5 o K a l x e a ~
^ o p K ia x ;
axoa; t j i a K u X o p o tq - 8 o
Xpe*;' a v
knx,
K al
G X tp o p v o i;' \m p
rte v x a K o a a * ;- o l i ; ji v x o t^ ,
v a y v t -
K a l n e v x ijK o v x a ,
x ;. x iX c a ;
x o A gok x o u
x p i ; K a l < p iX a v 0 p o )7 ta t a x p tp e i .
E ST K llA N 1:
12 (28?) de m ayo del 254 - 2 de agosto del 257
110: C a rta (fra g m e n to ) a C ip ria n o de C a tin g o , a o 256
Las palabras de E steban I, que se conservan en C ipriano, C arla (74) a Pom peyo, constituyen u na res
puesta a las decisiones de un snodo africano (celebrado en el tiem po de Pascua del ao 256) que negaba
la v alidez del bau tism o de los herejes. El P apa pone la tradicin rom ana frente a tales decisiones. Sobre
ello escribe E usebio de C esarea, H istoria ecclesiae VII 3 ,1: Esteban, convencido de que no se deba intro
ducir nada nuevo contri* la tradicin existente ya desde tiem pos antiqusim os, se sinti m uy disgustado por
ello (S tcphanus n ih il adversos traditioncm , qttac iam inde ab ultim is tem poribus oblinucrat, innovandum
ratus, gravissim e id tu lit : S chw nrtz, f.c. en el a. * 109, 6388-1 0 / PG 20,6 4 2 A).
E diciones: W. H artcl: C S E L 3/11,799 (en C ipriano, carta 74) / PL 3.17 7 4 B -1 1 7 5 A . - Reg.: JR 125.
(c. 1) ... Si qui ergo a quacum quc haeresi venient ad vos, nihil innovetur nisi quod
traditum est, ut m anus illis im ponatur in pacnitentiam , cum ipsi bacrctici proprie altcrutrum ad se venientes non baptizent, sed com m unicent tantum .
Esteban / (254-257)
Mil
87
111
*112
262
DIONISIO:
22 de julio de 259 (260?) - 27 (26?) diciem bre del 268
112-115: C arta (fragm ento) a Dionisio, obispo de A lejandra, ao 262
Esta carta, que n o se escribi antes de finalizar el ao 260, se dirige contra los tritefstas y los sabclianos. Se h a conservado parcialm ente en A tanasio, D e decretis N icaenae syn o d i 26.
E diciones: H. G. O pitz, A th a n a siu s iVerke 2/1 (B erlin -L eip zig 1935) 22s /C h . L. F eltoe, A i o w o fo v
A d y /a v a . T he L e tte r s a n d o th e r r e m a in s o f D io n y s iu s o f A le x a n d r ia (L o n d re s 1 904) 1 7 7 -1 8 2 / PG
25,461C 4 6 5 A / R om h 3,373-377. - Reg.: JR 136.
k xo x;
Trinidad y encarnacin
(c. 1 ) ste fuera el m om ento oportuno de
hablar contra los que dividen, cortan y des
truyen la m s venerada p red icaci n de la
Iglesia de D ios, la unidad de principio <en
Dos>, rep artin d o la en tres p o ten cias c
hipstasis separadas y en tres divinidades.
Porque he sabido que hay entre vosotros algu
nos de los que predican y ensean la palabra
divina, m aestros de sem ejante opinin, los
cuales se oponen diam elralm ente, digm os
lo as. a la conviccin de Sabelio. En efecto,
ste blasfem a diciendo que el m ism o I lijo es
ci Padre y viceversa; aqullos, por lo contra
rio, p redican, en cierto m odo, tres dioses,
pues dividen la santa unidad en tres hipstasis absolutamente separadas entre si. Porque
es necesario que el Verbo divino est unido
con el Dios del u niverso y que el E spritu
S anto habite y p erm an ezca en D ios; y,
consiguientem ente, es absolutam ente nece
sario que la divina Trinidad se recapitule y
se rena, com o en un vrtice, en uno solo, es
decir, en el Dios del universo, el o m n ip o
tente. En efecto, la doctrina de Marcin, hom
bre de mente vana, que corta y divide en tres
la unidad de principio, es enseanza diab
lica y no de los v erd ad ero s d isc p u lo s de
C risto y de quienes se co m p lacen en las
enseanzas del Salvador. stos, en efecto,
saben muy bien que la Trinidad es predica
da por la divina Escritura, pero ni el Antiguo
ni el N uevo Testamento predican tres dioses.
112
X yoipi K al
7tp6^ toxic, 8iaipo\>vxa<; K al Kaxaxpvovxo&;
K al avcapouvxo; x aep v x ax o v K tjpuyga
xfc KKXrjoca; xo 0 e o , xi^v p o v a p x ia v ,
el<; xpeTq 8uvdpet; xivdk; Kal p e p e p to pva<; Ttoaxdaet; K al exqxa; xpeb;jcTcuopat y d p e l v a i xtva<; xc3v reap g tv
Kaxr\xo\5vxcov K al SiSaoKvxtov xdv OeTov
Xyov xaxiy; {xpnyqidi; xi>; tppovijaeco^ o?
K axd S i p e x p o v , c6<; Erco; elneTv, dvxK eivx a i xfj Z aeX X iou yvoSpp- pfcv y d p
X aatpnpEt a x v xv u l v e l v a i Xytov
t v Jtaxpa, K a l prcX iv o 8 xpet^
0eo<; xprtov x iv d K qpxxouotv, ei<; xpeiq
Koaxdaei; ^va; dXXt^Xov ita v x d rta a i
Kexcopiopvai; S iaip o u v x E i; x\\v y a v
(iOvdSa- fiv<5a0at y d p vdyicn xci5 0eq5 x 5 v
Xcov xv 0 e io v Xyov, ptpiXoxcopeTv 8
xcp 0e(p K al v 8 i a i x a o 0 a i 8eT x d y to v
rcveOpa- jSq K al xt)v 0 e ( a v x p i 8 a e h ;
Eva, carccp e I<; KOpucpijv x iv a , xv 0 e v
xcv Xcov xv aav tO K p d x o p a Xyw, auyKE(p aX ato tk rO a xe K al a u v d y e o O a t rcd aa
vyKr\. MapKtovoq yp xot5 p ax at tp p o vo<; 8 8 a y p a el<; xpeu; dpxd; xV; p o v a p Xa<; xopfl K al d t a p e a u ; , n a f S e o p a v
8 ia o X iK 0 v , o x l
xc5v vxax; paOnxtvto X ptaxo K al xtov dpeoK opvm v xolc;
xo ocoxfjpos p a O ^ p a a iv . O xoi ydtp x p id 8 a pv Kqpuxxopvriv rc xfj; 0e(c*; y p a (pi>; oaqxt; rc o x a v x at, x p e ig 8fc 0eoq
oxe rc a X aid v oxe K aivi)v 8ta0tjicriv kt|p xxovaav.
113
npnovoav,
88
*115
Dionisio (259-268)
pcSvia;.
(c .
3) O U x
Ocxnxou;
vd
5a ,
Kal
o v tc a ta p E p ^ e iv xp^ e k xpciq
xi^v
oO xc
G a v p a o x iV
r e o u o c i
r t e n ia x E O K v a i
reavxoK pdxopa,
xv o l v a x o
v iS o O a i
5d
Kal
0e ( a v
po-
d ^ fw p a
pdyeGcx; xoO
K v p lo o .
k o X v c iv
x r t e p p d X X o v
AXXd
Kal
el<;
el<;
Q ev
naxdpa
X p i o x v Ir )a o O v
K a l ele; x d y i o v rcve O p a,
xeij G e q
5 xc5v
fXco v x v X y o v .
114
115
*117
Marcelino (295-304)
E y< y tp (p r)o t x a t 7 ta i p v o p e v
[lo 10,30 ] a l y t i v tc5 n a t p , K a l
c a t p v g o t [!o 14,10 ] . O S tc o y p v
K a l i*| O c ( a t p i t V , K a l t t y i o v K i j p u y g a
x f\< ; p o v a p x i a t a a o S o i t o .
M ARCELINO:
30 de junio dei 295 (296?) - 25 de octubre (15 de enero?) del 304
117-121: Snodo de Elvira (E spaa), 300-303?
No se sube con seguridad en qu nflo se celebr el Snodo de Plvirn (que actualmente es un arrabal de
Granada). Segn L. Duchesnc, se supone hoy predominantemente que el snodo se celebr entre los aos
300 y 303 (otros creen que fue entre los aos 306-312, o en los tiempos de Silvestre I). Por las actas
consta nicamente que el da de la inauguracin fue el 15 de mayo. Parece que el canon 33 de este sno
do fue la ley ms antigua sobre el celibato.
Ediciones: Bruns 2,3 5-7 12/ MaC 2.7B-18C / HaC 1,251A-258C / PL 84,303-310 / CdLuc 383- 393 /
CVis 3 6s 15.
La indisolubilidad del m atrim onio
117
Cnn. 9. Hem feminn fidclis, quae adulterum m aritum reliq u erit fidclem ct altcrum
ducit, pro h ib eatur nc ducat; si duxcrit, non
prius accipiat com m unionem , nisi qucm rcliquerit prius de sacculo cvicrit; nisi forte nces
sitas inflrm itatis dare com pulcrit
118
119
Can. 33. P lacuit in tolum prohibcrc cpiscopis, prcsbytcrs et < inconibus. vcl om nibus
clcricis p o sitis in m inisterio, abstincrc se a
coniugibus suis et non generare filios: quicum quc v ero fe c c r't, ab hon o re clericatu s
exterm i net ur.
E l celibato de os clrigos
Can. Un obispo o cualquier otro clrigo
tenga consigo solam ente o una herm ana o
una hija virgen consagrada a Dios: se ha esta
b lecid o que en m odo alguno tenga a una
extraa.
Can. 33. Se ha decidido por com pleto la
siguiente prohibicin a los obispos, presbte
ros y diconos o a todos los clrigos puestos
en ministerio: que se abstengan de sus m uje
res y no engendren hijos; y quienquiera lo
hiciere, sea apartado del honor de la clereca.
M il
121
M A R C E L O I: m a y o /ju n i o d e i 3 0 8 ( 3 0 7 ? ) - 16 d e e n e ro d e! 3 0 9 ( 3 0 8 ? )
E n o p in i n d e a l g u n o s e s p e c i a li s t a s , e s te P a p a s e id e n tif ic a c o n M a r c e lin o
E U S E B I O : 18 d e a b ril d e l 3 0 9 ( 3 1 0 ? ) - 17 d e a g o s to d e l 3 0 9 ( 3 1 0 ? )
M 1 L C A D H S ( M E L Q U A D E S ) : 2 d e j u l i o d e l 3 1 0 ( 3 1 1 ? ) - I I d e e n e r o d e l 3 M
S I L V E S T R E 1 :3 1 d e e n e ro d e l 3 Id - 31 d e d ic ie m b r e d e l 3 3 5
91
123
*125
Mercelino (295-304)
bolo di N icea e d i C o n s ta n tin o p o li (Testi c ricerche d i scien cc relig io se 2; R om a 1967) 2 2 6 -2 3 7 / U n
142 / M oC 2.665C -1; (cf, 5,68813 / COcD-* 57.19 ^ K elly 215 / Ltzm 26s. - [Versin la iin a ] La o tra tra
duccin de H ilario de P o it.crs (ap arte de la m encionada an terio rm en te) v ase en A. F edcr: C S E L 65,150
/ la m ay o ra de lns tra d u c e .ones to m ad as de las co leccio n es de cnones v an se en T u m c r I /l/l I ( 19 0 4 )
106-109 { las m s antiguas); 1/11/1 (1913) 297-319 (= las posteriores); ibic!. 320-324 una abundante reco
pilacin de variantes.
[Versio graeco]
125
[V'ersio latino]
[Versin griega]
C reem os en un solo
D ios, Padre om
n ip o ten te, cre a
d o r de todas las
cosas v isib les e
invisibles;
y en un solo Seor,
Jesucristo, el Hi
jo de Dios,
Creem os en un solo
D ios, Padre om
nipotente, cre a
do r de todas las
cosas v isib les y
de las invisibles.
Y en un solo Seor,
Jesucristo, el Hi
jo de Dios,
engendrado unig
nito del Padre, es
decir, de la su s
tancia del Padre,
Dios de Dios, luz
de luz, Dios ver
dad ero de Dios
verdadero, engen
drado, no hecho,
consustancial al
Padre, por quien
todas las cosas
fueron hechas,
las que hay en el
cielo y las que
hay en la tierra,
nacido unignito
del Padre, es
decir, de la su s
tancia del Padre,
Dios de Dios, luz
de luz, Dios ver
dadero de Dios
verdadero, naci
do, no hecho, de
una sola sustancia
con el P adre (lo
que en griego se
llam a
hom ousion), por quien
todas las cosas
fueron hechas, las
que hay en el cic
lo y las que hay
en la tierra,
el cual por nuestra
sa lv aci n d e s
cendi, se encar
n y se hizo
hombre, padeci,
y resucit al ter
cer da, subi a
los ciclo s, y ha
de venir a juzgar
a los vivos y a
los m uertos.
t f l Y fi.
xv 8 1 1 i^pd xo
v0pt7io\x; Kal
8 td xv MExpav acoxqpav
KaxeX0vxa Kal
aapKco0vxa, vav0po)K<7Tc*
rcaOvxa,
Kal
d v aax d v xa
xfi
x p ftp
n p t.
[Kal] dvcXOvxa
e l
xo
opavo, pxpevov
Kpvat
oSvxa Kal vcKpo,
92
[Versin latina}
C edim us in unum
Deum, Patrem
omniptentem, om
nium visibilium ct
invisibilium fac
to rem.
Et in unum D om i
num nostrum !csum C hristum
Filium Dei,
natum ex Patre
unigenitum , hoc
cst de substantia
P atris, D eum ex
D eo, lum en ex
lum inc, D eum
v erum de D eo
vero, natum , non
factum , unius
su b stan tiae cum
Patrc (quod graecc dicunt liomousiott), per qttem
oninia facta sunt,
q u ae in caelo ct
in terra,
c l
y io v
nvc-Oga.
To 5 Xyovxa
fjv
T r o te
jv .
K ctl
tc
n p \v
yev-
ok
f |v
vqG qvcu
KOtl f r u
tr o v
ok
. O K V -
t y v r .- t o ,
I)
t p a T to a x d a ea x ;
\\
o a ia
pdaK O v-
t c te? c T v a t
TV
[-!]
TV
\)
\\
c x ta -
l& 'S T p T t d X X o iO T V
TV V t V x o \> 0 e < t 5 ,
vaOrpar^Et
ica-
O o .i k i ' i K K .r |a ( a .
Bt in Spirilum Sanc
tum.
Bos autem , qui dicunl Brat, qunndo
non cral ct Antcquam nasccrctur,
non cral ct Quod
dc non cxstantibus
faclus c s t vci cx
alia su b stan tia aut
essentia dicentcs aut
co n v crtib iicm aut
dcmutabilcm Dcum,
hos an alh cm atizat
calholica Bcclcsia.
y en el Espritu San
to.
Eos que, en cambio,
dicen: H ubo un
tiem po en que no
fue , y: A ntes dc
ser engendrado, no
era y que le hecho
dc la nada, o dicen
que el Hijo dc Dios
es dc otra hipstasis
o sustancia o a v a d o
[-!], o cam b iab le o
m udable, los anate
m atiza la Iglesia
catlica.
*126
Y en el E spritu
Santo.
Eos que, en cam bio,
dicen: H ubo un
tiem po en que no
fue , y: A ntes dc
nacer, no era y:
Q ue fue hecho dc
la n ada , o dicen
que Dios es dc otra
sustancia ocsencia,
o cambiable omudablc, los anatem atiza
la Iglesia catlica.
127-129: C n o n es
Ediciones: B runs 1,16 19 1 8 /H n C 1.326D -330B (cf. 431E-436A ) / M nC 2.672B -673D (cf. 896 900
9 0 4 /C O e D 3 9 27-123 7 /[T e x to s latinos:] T u m er 1/1/11 (1904) 122-133 140s 130-133 [ - colecciones antigunsj; 2 6 2 267 272 ]** coleccin dc D ionisio el Exiguo] / PE 56.827C -830A . - A qu se ofrece la versin
dc D ionisio.
[A p ro p sito de !28a:] Es verdad que a un castrado (eunuco) se le neg ya, segn D i 23,2, el acceso
a la Ig le sia del S e o r . P ero, co m o en la E scritu ra se refiere que C risto alaba a lo s eu n u co s q u e a si
m ism os se h icieron eunucos por am or al reino dc los ciclos (M t 9,12) y en otra ocasin recom ienda la
au lom utilacin ("S i tu ... es para (i ocasin dc escndalo, arrncatelo...! : M t 5,29s; I8 ,8 s; par.), podra
parecer extrao condenar y p rohibir tal accin, ejecutada con la m ejor intencin. H aba tam bin algunos
que en ten d an en sentido literal las palabras dc C risto y aprobaban la castracin: as lo haca la secta dc
los v alcsianos, si dam os crdito a las palabras de Epifnnio dc Salntnina ( Eanorion haeresium 58,1 : public,
por K. I loll [G C hSch] 2,358 / PG 4 1,1009D -10 1 IC ; repite lo m ism o A gustn, De haeresibus 37: public,
por K. Vander Plnctsc, C. Meukcrs: C pC hl. 46 (1969) 306 / Pl. 43,32). Es tam bin sabido que O rgenes dc
A lejandra se castr cuando era joven (Ensebio tic Cesaren, Historia eccfcxfae VI 8: public, por E. Selnvartz
(G C h S ch ) 2/11,534 / PG 20.537A B ). P arece que el canon niccno I fue la prim era prohibicin eclesisti
ca dc la castraci n . Los (p scu d o cp ig r fco s) C n o n es A p o sto /o n m t, entre los cuales los cn o n es 21-24
se refieren a este tema (T nrncr l/l/l, 17s / B runs l,3s), no se com pusieron antes dc finalizar el siglo tv. Una
reco p ilaci n dc tales p ro h ib icio n e s puede verse en G raciano, D ccretum , p. 1. dist. 55. c. 4-5 7-9 (F rdb
1,216s).
C om o con el tena dc la castracin y dc In aulom utilacin se toca el problem a del derecho del h o m
bre a disponer dc su propio c u e rp o hnbr que citar aqu las palabras dc Po XII con las que subraya el prin
cipio de la totalidad, que debe aplicarse a esta cuestin (A locucin al P rim er C ongreso internacional dc
histo p a to lo g a del sistem n nervioso, del 13 dc septiem bre dc 1952: P uesto que l [el p aciente] es u su
fructuario y no propietario, no posee una facultad ilim itada para realizar actos dc destruccin o dc m u ti
lacin dc ca rcter anatm ico o funciona!. Pero, en virtud del principio dc totalidad, de su d erecho a u tili
zar los serv icios del organism o com o un todo, puede disponer dc las partes individuales para destruirlas
o m utilarlas, cuando y en la m edida en que ello sea necesario para el bien del ser en su conjunto, para ase
gurar su existencia, o para evitar, y naturalm ente para reparar daos graves y duraderos, que dc otra m an e
ra no so p udieran elim inar ni reparar , ("P aree q u il [le patient] est usufruitier cl non propritaire, il n a
pas un p ouvoir illim it do poser des actes dc destruction ou dc m utilntion tic caractre anatom ique on fonc
tionnel. M ais, en vertu du principe dc totalit, le son droit d utiliser les services dc l organism e com m e
un to u t, il p eut disp o ser des p a llie s in d iv id u e lle s p o u r les d tru ire ou les m u tiler, lo rsq u e et d an s la
m esure o c est ncessaire pour le bien dc ltre dans son ensem ble, pour assurer son existence, ou pour
viter, ct naturellem ent pour rparer des dom m ages graves ct durables, qui ne pourraient tre autrem ent
ni carts ni rpars .)
E d icio n es: M aC 2.6 6 8 C / COeD-* 64. j 7 / en G clasio de C zico, H isto ria e c clcsia c II 32,1 : public,
p o r G. L ocschkc, M. I Icincm ann (G C hSch) 1123-10 / 'fu m e r I/l/lI, 12b.
93
126
*127
Marcelino (295-304)
T |'. f l e p t tc 5 v v c y a ^ v t w v g v a u t o x ;
K o t O a p o \ i; o t e , n p o c e p x o p v w v 8 t f l K a 0 o -
i 28
8.
A cerca de los que antes se llam aban a
si mismos ctaros (= puros), pero que se acer
can a la Iglesia catlica y apostlica, plugo
al santo y grande Concilio que, puesto que
recibieron la imposicin de m anos, perm a
nezcan en el clero; pero ante todo conviene
que confiesen po r escrito que aceptarn y
seguirn los decretos de la Iglesia catlica y
ap o st lica, es decir, que p erm anecern en
com unin con los desposados en segundas
nupcias y con los cados en la persecucin...
19. En cuanto a los paulianistas que quie
ran pasar a la Iglesia catlica, se prom ulg
el decreto que sin duda sean rebautizados; y
si algunos, en el pasado, pertenecieron ni cle
ro, si aparecieren irreprochables c irrepren
sibles, despus de rebautizados, im pngan
seles las m anos po r el obispo de la Iglesia
catlica...
La castracin
128n
I.
Si alguien ha sido mutilado por los mdi
cos por una enfermedad o maltrato de los br
baros, puede perm anecer en el clero. Pero si
alguien, siendo sano, se ha castrado, si per
tenece al clero, conviene que sea excluido de
l y en adelante nadie que haya obrado asi sea
ordenado. Es evidente que lo que se ha dicho
se refiere a los que dclibcram cntc hacen esto
o se atreven a m utilarse; si despus alguno
fuese castrado por los brbaros o por los pro
pios amos, pero fuese digno bajo los dem s
aspectos, los cnones lo adm iten en el clero.
g c td
8of' -g aala^n iS t )
g e ta S iS T w tt> ; n p o o tp o p a ;] .
94
[aX.:
Ju lio 1(337-352)
*132
xt hereja de A rrio
(c. I, m. 2 ) ! I f w t o v p ? ;v o v ndvxtnv
^cxdoG n t d
K t x id ti* |v d o p e ia v K a l tt* lv
r t a p a v o p a v A p E o u K a l t c 3 v o v a0x(p, ...
K a l 7 t a p \ y r j< p e l 8 o i; c v v aG ep ax io G i^ v ai
v\v d a c P 3 a v > x o \> 8 l ; a v , K a l t d jS t j p a x a
K a l t d v p a x a t d p X d a t p r jp a , o 3< ; K x P H p X a a < p r ij j( i ) v , x v Y l v t o 0 c o O X iy c o v
to
K a l E t v a rtOXE 8 t e o k f j v a t e ^ o o a v t n t i K a K a < ; K a l d p e x fy ;
fir K T tK V TV Y l v t o O r o X y o v t o ^ , K a l
K t a p a K a l r c o h ip a v o p d o v x o < ;, m a v x a
d v e G e n d ito e v A y a a v o S o ^ , o \> 8 fc 8 a o v
d K o u o a t t f jc , d C T r f W x ; S ;q c ; \\ novoio * ;
K a l x c o v p X a a t p i lp c o v iS r t p d x o jv v a a x o p v iy
OVK VXCOV,
Kal
.W I,IO I:
6 de feb re ro del 337 - 12 de a b ril del 352
132: C a r ta Avyvfuv t d Y pdftgata' a los an tio q ticn o s, a o 341
Ediciones: C otiE 385H / IM, 8.906A / PG 25.305D -308A (= A tnnnsio, A polo g a co n tra A ria n o s 35; la
carta se h alla insertada en esta obra) / M aC 2 .1229E -1232A. - Rcg.: JR 186.
(22)
...Y si absolutam ente, com o decs,
haba alguna culpa contra ellos, habla que
haber celebrado el juicio conform e a la regla
eclesistica y no de esa manera. Se nos debi
escribir a todos nosotros, a fin de que as por
lodos se hubiera determ inado lo justo, pues
to que eran ob isp o s los que pad ecan , y
padecan no iglesias cualesquiera, sino aque
llas que los m ism os Apstoles por si m ism os
gobernaron. Y por qu no haba que escri
birnos precisam en te sobre la Ig lesia de
Alejandra? Es que ignoris que ha sido cos
tum bre escribirnos prim ero a nosotros y asi
determ in ar desde aqu lo ju sto ? A s, pues,
ciertam ente, si alguna sospecha habla contra
el obispo de ah, habla que haberlo cscrilo n
la Iglesia de aqu.
132
*133
Julio I (337-352)
133
[R ecensio latina]
[R ecensio graeca]
[Versin latina]
[Versin griega]
yV 'O cnoq rc io K o rc o ;
eIk ev
K al
T o to
r tfX x r tE 0 i] v a i
vayK o tto v , t v a
n q 8 e l< ;
3.
El obispo Osio
dijo: T am bin esto
hay que aadir: que
ninguno de los obis
pos pase de su pro
vincia a otra provin
cia donde hay o b is
p os, a no se r que
fuere in v itad o por
sus h erm an o s, no
sea que parezca que
cerram os la puerta
de la caridad.
Q uod si aliq u is
episcopus iudicatus
fuerit in aliqua cau
sa, et p u tat bonani
causam h ab ere, ut
iterum
iudicium
renovetur, si v obis
placet, san ctissim i
Petri A postoli m em oriam honorctmts:
scribatur vcl ab his,
96
ftto ic R c o v n t f y ;
n ta tc n w v
tk ; d v T t K p u ; d 8 e X (p o u a m o K a l o u v e rtia tc T to u
T ip Y p a
C T x o iq . p q S t e p o v k
totov n t ip o ;
n a p x lc fc ;
euokt io i x ;
m Yvcpovoe^
T t iK a X e io a t .
E l 8 pa i n ; ICIO K KCD V v T I V l
n p d y p a n S ^n teaT a K p lv E o O a t ,
xal
iw toX apdvei a u t v
oaQ pv,
dXX
KrtXv
Exc tv
T
npypa,
'iv a
Kal
a 6 i<; f| K p faiq -
vave(o0j]
el
8okc1
Y si algn obis
po hubiere sido ju z
gado en alguna cau
sa y cree tener
buen a causa para
que el ju ic io se
renueve, si n voso
tros place, h o n re
m os la m emoria del
santsim o A pstol
Pedro: por aquellos
T am bin ha de
p rev erse esto: Si
acaso en alguna pro
v in cia
cu alq u ier
obispo tuviere plei
to contra otro o b is
po herm ano suyo,
que ninguno de ellos
llame com o rbitros
obispos de otra pro
vincia.
Y si despus
resu lta qu e algn
obispo hubiere sido
ju zg ad o en alguna
prctica y cree tener
b uena p rctica no
dbil sin o buena
para que el juicio se
renueve, si place a
v uestra
carid ad ,
honrem os la mem o-
135
*133
tpov TO dxotou
T^v Mvtuqv T ipicogv, Ka\ ypatpfivai
Jtap Totirwv t>v
tcptvdvTtov [iouXiip]*
tejS nioihmfppA^iT^
olote 6idt tc5v yeit*
vutivtiov TfS knapxty
k n uJKdrcov, el 5oi,
vave)0r]vai t 5iKatmipiov, Kal ntyvtipovac; axb; no.pdaxoi. G S k M
ovari]vai Stivata ,
roiotitov atitov t \ vat t apaypa, oV;
rcaXtvStKc;
xpfleiv, x na^ Ketcpipva pi] dvaXtiea9 at, x 5 dvra p a ia tvyxvetv.
5 '.
T a u S v r io i;
kniKontx, e n e v El
S o te e t,
d v a y ic a T o v
n p c x 5 T E 0 r]v a t
r a t ir p
i f l r t o c p d a e i, f e r i v a
d y d n n 9 E X it c p iv o ;
^Ev^voxaq'
lote dv TKjixlaKOno;; KaOaiprOf] rf\
K p io n totitw v tftiv
fruoKd/uov
(pdmcp
vyicn.
q u e exam inaron la
causa o por los obis
pos que moran en la
provincia prxim a,
escrbase al obispo
de Roma; y si l juz
gare que ha de revi
sarse el juicio, rev
sese y seale jueces.
M as si probare que
la causa es tal que
no debe refreg arse
lo que se ha hecho,
lo que l decretare
quedar confirmado.
Place esto a lodos?
El Snodo respondi
afirm ativam ente.
(fsid. 5) El obis
po G audcncio dijo:
Si os place, a esta
sentencia que habis
em itido, llena de
santidad, hay que
aadir: C uando al
gn obispo hubiere
sido depuesto por
juicio de los obispos
que inoran en los
' lugares vecinos y
proclam are que su
negocio ha de tratar
se en la ciudad de
Roma, no se ordene
en absoluto o tro obispo en la m ism a
ctedra despus de la
apelacin de aquel
cuya deposicin est
en entredicho, mien
tras la causa no hu
biere sido determ i
nada por el juicio del
obispo de Roma.
([C an. 3b ] Isid.
7) El ob isp o O sio
dijo:
134
5.
El obispo Osio
dijo: Plugo que
97
135
135
Ju lio (337-352)
e t u ;
r t ia ic o T t a ;
KaTayYcXQctq,
Ka\
o u v a G p o to O v to ;
o\
r c ld c o K O t t i ] ; v o p ia - ; n j ; a t i y ;
aO g o a T v n o K i v j o t t x n v , te a ! t crnep
KKaXcadpEvoi;
Kata<p\iyi nl p ra te a pl a i i a t o v r f c ' P m g a (o ) v x ic X q o O K ; t d o tc o rc o v, ko c \ p o u X r |0 e v a i o 8 ia c o o a t,
S iic a i v
re
E v a i v o p ia n v a v r a i a a a O a i a i o T ij v
^ t a a t v to pdyp a to ;-
xaota
8 irpE\>viV
oMoiv tcal Katd ti\v
T f y ; X q 0 E a ; nionv
Vrijtpov r t e p l
to
aptitypaTo; ^EvpaoO IV ,
E l 8 t k ; io t
x a \ icdXiv a t o t
n p c ty p a
dioouoOiV
v a t , kol\ t f l 5 e i] o i
x f i a u r o t v * Pco-
6 E ,n
to
i 5 i o u T tX tu p o n p E o P u r p o u ;
d r e o a t E iX o r e v a t v tfj o u o iq t a t o
to
r c ia tc jto o , rc rp d v
ic a X t ; x e i v 5 okigdop
Ka\
p f o p . S e v
TaXijvott
[ v ]
noa-
to ;
T io v r c io K n io v
per
Kpi-
v o v tc k ;. ? x o v t ( ^
te
T f |v a Q e v t l a v t o T O U 7 ia p
O ttT lE O -
TXrjaav, Kal
to to
G e t o v . E l 5 ^ a p ke\v v o g i ^ o i np;
si un obispo hu
biere sido acusado
y le hubieren juzga
do los obispos de su
m ism a regin re u
nidos y le hubieren
depuesto de su dig
n idad y, d ep u esto ,
se refu g ie en el
beatsimo obispo de
la Ig lesia de ios
romanos, y ste qui
siere saber cosas de
l y ju z g a re ju s to
q u e se ren u ev e el
exam en de su prc
tica;
Y si el qtic ruega
que su causa se oiga
n uevam ente y con
sus ruegos m oviere
al obispo rom ano a
que de su lado
enve un presbtero,
estar en la potestad
del obispo hacer lo
que quiera o estime:
y si d ecretare que
deben ser enviados
q u ien es ju zg u en
presen tes con los
obispos, teniendo la
autoridad de quien
los envi, estar en
su albedro. M as si
creyere que bastan
los o b isp o s para
poner trm ino a un
asunto, haga lo que
en su consejo sa-
Y si alguno con
sidere oportuno que
su cau sa se oiga
n u ev am en te y con
sus ruegos m oviere
al obispo rom ano a
que de su lado
enve p resb tero s,
estar en la potestad
del m ism o o b isp o
hacer lo que estim e
que est bien: y si
decretare que deben
ser env iad o s q u ie
nes juzguen presen
tes con los obispos
y que tengan la
autoridad de quien
los envi, tam bin
hay que acogerlo.
M as si creyere que
bastan los ob isp o s
p ara in v e stig a r el
MJft
.iberio (352-366)
tca\ rcdpacriv to
m o K to u ,
p ic n tf s im o ju z g a r e .
jc o u V
istmio y sentenciar
sobre el obispo,
h aga lo que en su
consejo sa p ien tsi
m o ju z g a re . I.os
ob isp o s c o n te sta
ron: Place lo que ha
sido expuesto.
136: Carta del Snodo de Srclicn Q uod semper" al Papa Julio I, hacia el 343
Ediciones: A. Peder: C S E L 65,127 / C ouE 395 / M nC 3.40B /1 laC I.653C ,
LIBERIO:
17 de m ayo del 352 - 24 de septiem bre del 366
138-143: A cciones del Papa Liberta en la cuestin de tas sem iarrianos, ao 357
I-I Popa I.ib e rio su sc rib i , en el d estierro , la co n fesi n de fe red ac tad a po r el sn o d o sem iarrin n o y
ex co m u lg a A tanasio, el d efensor de! C redo N iccno, Cf, A tanasio, H istoria A rianorttm a d n to n a c h o s 4 I
(PG 25,741), S'ozomemis, H istoria ecclesiae IV 15 (J. Hule/. - O. C. Ifansen fGCh.Sch| 1 5 8 / P C 67,1152).
O tros te stim o n io s son cartas de I.iberio m ism o, que se conservan entre los fragm entos de la o b ra h ist
rica A d verso s Patenten et IJrsacium de H ilario de P oitiers y cuya autenticidad se hab a n egado an terio r
m ente sin razn. Surge con clo Fa cuestin acerca de la ortodoxia del P apa L iberio I.as frm ulas d e fe
acep tad as por l. ev itan el co ncepto niccno de poootov. . En el fondo se trata p rin c ip alm en te de la
F rm u la S rm ic a I, d efin id a en el S n o d o I! de S irm io (B aja P an o n ia ), en el a o 3 5 1 , co n tra P ab lo de
S am osnta y F oco, frm ula que I.iberio tuvo que suscribir en el ao 357, m ien tras se h allaba desterrad o
en Berea. Esta frm ula la interpret tam bin con benevolencia I lilnrio tic Poitiers, severo critico de Liberio,
De syn o d is 3 9 -62, entendindola en sentido ortodoxo. C on sum a probabilidad, L iberio, llevado a S irm io
en el ao 358, suscribi tam bin la F rm ula S rm ica f II, definida por el S nodo V (celeb rad o d esp u s de
la P ascu a del ao 358). lista se halla com puesto p o r la F rm ula S rm ica 1, antes m en cio n ad a, la F rm ula
S rm ica II del S nodo de A ntioquia, igualm ente s e m ia rn a n o (sn o d o ce leb rad o en el tiem p o de la d e d i
cacin de la iglesia, ao 341) y p o r los 12 A natcm atism os, que haban sido seleccio n ad o s p o r el S nodo
IV de S irm io en tre los 19 artculos del S nodo sem iarrian o de A ncira (celebrad o an tes de la P ascu a del
35 8 ); cf. M. C hr. B rcn n c ck c, H ila r io s von P o itie rs o n d die H isch o fso p p o silio n ge g e n K o n s ta n tiu s 2:
U n tcrso ch o n g en zu r d ritten Pitase d es A r ia n isc h cn S treites (3 3 7 -3 6 1) (PTS 26; B erln 1984) 265-297.
Entre estas frm ulas se presenta nicam ente la Frm ula S rm ica I; de las dem s se indica tan s lo el lugar
donde p u eden bailarse.
E diciones: C a rta s de !.iberio 1138 141-143); A. L. Feder, S. U ita rii P icta vii o p era , IV. C a llecta n ca
a n tin ria n a P a r is in a , ser. 111/1 VM /7-9 10 11: C S E L 65,155 167-173 / PL 10 .6 7 9 A -6 8 1 A 6 8 8 -6 9 5
( - F ra g m e n to IV V J/4-7 8-9 I I ) / B nrA E , del a o 352 n 13; del a o 3 5 7 nn. 4 2 - 4 4 .- R e g .: JR 2 0 7
2 7 -2 1 9 .
E dicio n es: E rnntfa S rm ic a / f* I3 9 s |; El te x to griego original lo trasm ite A tan a sio de A lejan d ra,
De .synodis 27 (PG 26,736-740); c! texto latino se halla en H ilario de Poitiers. De syn o d is 38 (PL 10,5095 12). La frm ula se trasm ite tam bin (en griego) en S crates, H istoria ecclesiae II 30 (PG 67,2 8 0 -2 8 5 ) y
(en latn) en C asiodoro-E ptfnm o, H istoria ecclesiae tripartita V 7 (C S E L 71,222-226); cf. tam bin Un
1 6 0 /M a C 3.257A -260K / Mac 1,702.
Ediciones: Frm ula Sirntica III: (a) F rm ula // de Antioquia (3 4 1); trasm itida en A tanasio de Alejandra,
He sy n o d is 23 (P G 2 6 ,2 7 ls ; en S crates, H isto ria ecclesia e II 10 (P G 6 7 ,2 0 ts ); en H ilario d e Poitiers,
De s y n o d is 29 s (P L 1 0 .5 0 2 A -5 0 3 B ); cf. ta m b i n l!n 154 / I.tzm 28s / M aC 2 , 1 3 3 9 C -1 3 4 2 C / lln C
1.610B C .- (b) A natem atism os: el texto griego original se cncvtcntra en E pifanio de C onstancia o Salnm inn,
C ontra h a ereses p a n a ria , hacr. 73, caps. 10-11 (K . H oll, E piphanius 3 [G C hSch; Lcipz.ig 1933) 280-284
99
136
*138
Liberio (352-366)
/F . O ehler 2/1 [B erln 18 6 1J 88-94 / PG 42,421-424 /H n 162). Epifanio cita todos los 19 A natem atism os
de A ncira. L a F rm u la 51 m ic a 111 recogi los anatem atism os en el siguiente orden: 6 8 7 9-17; aparecen
en latn en H ilario de Poitiers, D e synodis 12-27 (P L 10,489-501 / M aC 3.267D -270A / H aC 1,707A-708C).
139
En el comprom iso por la paz y la concorda de las Iglesias, despus de haber rccibido la carta de vuestra caridad sobre Ja persona de A tanasio y de los dem s, dirigida a la
persona del obispo Julio de buena mem oria,
siguiendo la tradicin de los predecesores,
m and desde aqu a Lucio, Pablo y Hcliano,
prcsbltems tic la ciudad de Roma, a Alejandra
al mencionado Atanasio, para invitarlo a venir
a la ciudad de Roma, a fin de que en su prcscncia fuera establecido respecto a l lo que
se ha desarrollado com o disciplina de la
Iglesia. Mand a l por medio de los m encionados presbteros tambin una carta en que se
explicaba que, si no viniese, supiera que quedaba excluido de la comunin con la Iglesia
romana. Al regresar, pues, los presbteros refirieron que no quera venir. Entonces he seguido la carta de vuestra caridad, que nos habis
m andado a propsito del m encionado Atanasio, y sabed por medio de dicha carta, mandada a fin de m ostrar unanim idad con vosotros, que estoy en paz con todos vosotros y
con todos los obispos de In Iglesia catlica,
m ientras el susodicho Atanasio queda exclui
do de la com unin conm igo, o sea con la
Iglesia rom ana y de la conform idad de los
escritos y de las incum bencias eclesisticas.
yicuz, T t a p O v o u ,
ko I
axau-
p to O v x a , K a l fto G a v v x a , K a l x a (p v x a - K a l v a a x v x a k v e K p c S v x f j
x p x p V ip p tjt, K a l v a X r | ( p 0 v x a e l ;
o p a v v , K a l K a G e a G v x a v 8 e iq l
x o \> T ia x p c - K a l p x j i e v o v r c l a u v x e X e q t x o a lc S v o q K p v a t c 5 v t a q
K a l v c K p o \V ;, K a l r c o S a O v a i K d o x tp
K a x x f p y a ctm ov- ob t5) p a a i X c a ,
K a x d i a w x c x ; o a a , i a p v e i e l< ;
x o c ; t e p o x x ; a lto v a ;- J a x a i y p
K aO e^pevo; v
xou
140
rx a x p q ,
o u p v o v v tp a l t o v i x o x tp , A X
K a l v x < jl [ l X X o v x r
K a l c lq x R v c O p a x t f y i o v , x o u x a x i x v
r c a p d K X q x o v , tr c e p T t a y y e i X d p e v c x ;
x o q
o u x o o x X o k ;,
gcx
x \v
e l< ;
opavo;
axo
vo8ov
dnoa x e lX a i, 5 i 8 d a i K a l x m o p v f la a t
a x o ; rc d v x a , f jiE g y e ; 8 i ' o K a l
y t d l o v x a i a l x< 5 v e lX iK p iv o ) ; e lq
a x v T r e jr iC T T e u K T ftjv \ffvxct(.
140
*140
10. EY t i ; 0 ev K al vOpcortov tv k
M apa; Xycov, 0ev tv yvvr|tov oOtid
voel, vdtGp.pa ato>.
1 1 . EY t t ; t ^ 'y c 0 e ; n p w t o ; , K a l
yc p e t t a i t a , K a l n X f |v p o u o k a t i
0 E ; [ /j 44,6], kn d v a i p a e t c lS o S X c o v
K a l t c o v p v t c o v 0e3v e l p q p v o v . t i '
v a t p a e i t o p o ' o y e v o ; rc p a l t v w v
0 e o O Io u S a
k c 5 ; K X a p P d v o i, v d O c p a
E a tc o .
1 2 . E Y t i ; t O A y o ; a p y v e to
[lo 1,14] K o i c o v , t v A y o v e l ; a d p K a
p E t a P e p X f i a 0 a i v o p ^ o i , 1\ t p o r t t j v r c o g e p c v r jK ia v e t X q t p v a i t ^ v a d p K a X y o i,
a v t 0 E p a a tc o .
[Gn 1,26], p t v n a t p a n p ; t v v l v
Xyeiv, dXX' a t v n p ; a u t v Xyoi t v
ev Elpr^Kvat, d v d 0 E p a Eatco.
cxkoov Kptov t v n a t p a ,
K p lO V ,
K al
K p lO V t v
n a t p a K al t v \>lv, nE tc p io ; k
tcupou, 5t5o XyEi 0 e o ;, v d 0 p a la to ).
Ou y d p a u v t a o o p e v v i v ttp n a t p , aXX
n o tE tay p v o v
ttp
n a tp .
O tfte
ydp
KatrjX0ev n l E5opc: dve\) PovX fj; to o
n a ip q , o i t e iP p e ^ e v dtp' a u t o i , aXXd
n a p d Kupo\>, a\)0evtov>vto; 5 n X a5 to u
n a tp q o i t e K 0rvtat k 6e^x5v dtp'
a o to u . aXX' K oe X yovta; t o o n a tp ;:
Kd0o\> k 5 e u o v p o u [ P 5 1 0 9 , / ] .
K al
TV
tu
;.
\) I V
19. EY t i ; t v n a t p a , K a l t v u l v ,
K a l t
d y io v n v e ip a
a v d O e p a la ta ) .
102
Iv
n p a c o n o v X y e t,
ti ;
y v v q to v
K a l'
\ > l v , c x ; 8 o d v a p y a K a l S o y v v q r a X y w v , K a l 8 o n o ic S v 0 e o < ;, a v d 0 E p a
l a t e o . K e t p a X i'i y d p , a t i v a p x i * | t c o v
n d v T t o v , u l ; ; K C < p a X f| 8 6 , 8 f . a t t v p x
x o X p iC T T o \ ) , 0 e < ;; o t it c o y o t p e <; p l a v
t v
dvapxov
T to v
Xcov
px v
c c e p o fr; T r c v ta v d y o p e v .
8 i
u lo t i
2 7 . K a l n d X iv cruv8taKptf3ouvTe<; to u
X p io T ia v ia p o O ti*|v I v v o ta v Xyopev, 8 t r
EY t i ; X piaT v 0 e v u l v t o u 0 e o u npoato W to v CvTa, K al TroupyqKTa Tql n aT p l
cl<; ti^v Tov 8Xt>v S n u io u p y a v p Xyot*
XX
o 6 k Mapc&; yevv^Oq, 6 k t t e
K al X p ta t v K al u l v KEKX^aOai, K al d p X^v EXr)<pvai t o u 0 e v E v a t, v d O ep a
141
Io tc o .
c) Carta Pro deifico a los obispos orientales, en la prim avera del ao 357
[Texto introductorio de ftita n o de P oitiers:J Despus de todo o que haba hecho y prometido, t.iberio,
enviado al destierro, lo destruy todo, escribiendo a los traidores herejes arranos que hnblnn em itido un
juicio injusto contra el santo obispo ortodoxo Atanasio (Post hace omnia, qunc vcl gcsscral vcl prom iscrat I.iberios niissns in exiliinn. universa in irritum deduxit seribens pracvaricntoribus A rnnis hnrcticiii, qul
in sanctum Athnnnsium orthodoxum cpiscopum tniuste tulcrc scntcntiam):
[Liberii ep.:] (I) Pro deifico tim orc sanela ldcs vesta l)co cognitn cst ct hom inbus
MI
*142
d)
142
*141
104
(2) Et hoc aulem scirc vos volo, quod fratrem Forlunatinnum pctii, ut littcras m eas ad
clcm cntissim um im pcratorem [perferat, quas
ad Orientales cpiscopos feci, ut scircnt et ipsi
una sccum A thanasii com m unionc m e esse
separatum . Q uas credo quod pietas ipsius pro
bono pacis gralulantcr a c c ip ic t... Pcrvideat
caritas vcstra hacc irte benigno et innocenti
anim o gessisse. Q uapropter his littcris mcis
co n v en io v o s et adiuro per Deum om nipotentem et Christum lesum Filtum cius, Deum
et D om inim i nostrum , ut dignem ini ad clc
m cn tissim u m im p crato rem ] 1 C onstantium
Augustum porgere et potere, ut bono pacis et
concordine, in qua pietas eius sem per exsultnt, m e ad Ecclcsinni m ihi diviniliis trnditam
iubcal revert, ut tem poribus ipsius Ecclesia
Rom ana nullam sustincat trib u latio n em ....
e)
143
(2)
He credo que tena que hacer saber a
(2)
S an ctitati tuac sig nificandum ereditu santidad que me he retirado de la discusin
di, me de contcntionc illa a nomine Athanasii
sobre la persona de A tanasio y que he m an
rcccssissc et ad fratres et coepiscopos nosdado una carta relativa a su persona a nues
tros O ricn talcs littcras dedisse desupcr cius
tros hermanos obispos oricntalcs. Por lo cual,
nomine. Unde, quia Dco volente et pax nobis
puesto que, com o D ios quiere, nos ha sido
ubique est, dignnbcris convenire cpiscopos
dada tambin y en todas partes la paz, te dig
cu n cto s C am p an iac et h acc illis insinuare.
nars visitar a todos los o bispos de la
Ex ipsorum num ero una cum cpistula vs
C am pania y anunciarles estas cosas. Junto
tra d e u n a n im ita te n o stra e t pace ad clc-
*142
I. A causa del hom oiotclcuton falta en algunos cdices lo que se halla entre corchetes [...].
IOS
143
144
DMASO I:
1 de octubre del 366 -11 de diciembre del 384
144-147: F ragm entos de cartas a obispos orientales, hacia ci 374
E stos tres fragm entos, segn E. Schxvarz, pertenecen a diversas cartas que se escribieron entre los aos
3 7 2-378. N o o b stan te, segn M . R ic h ard , p ro ced en de una m ism a y n ica carta, q ue fue en v ia d a en el
ao 374 (A nB oll 67 [1949) 201 s. no ta 3). El fragm ento * 144 est d irig id o contra M arcelo de A n cira y
A polinar de t.nodiccn. pero sin que se m encionen sus nom bres. Hl fragm ento * 147 parece ser ta resp u es
ta del Papa a la carta 243 de B asilio el G rande (PG 32,901 *912).
Ediciones: E. S chw artz, in: Z N T W 35 (1936) 20-23 / PL 13.350C -353C / M nC 3 .460A -461D /C o u E
495A 500A .
La Trinidad
44
106
146
145
146
*147
U t enim N icaeni C oncilii fidem inviolabilem per om nia retinentes sine sim uationc
verborum aut sensu corrupto coaeternae ct
unius csscntinc Trinitatcm crcdcntcs in nullo
Spiritum Sanctum scparamus, sed perfectum
in om nibus, virtute, honore, m aiestate, deitate, cum Patre conveneram ur ct Filio, ita eliam
plen itu d in em Dei Verbi, non p rolativi, sed
nati, eque in Patre remanentis, ut non sit, sed
ex aeterno in aeternum subsistentis perfec
tum, id est integrum transgressorem adsumpsisse et salvasse confdm us.
108
*149
149: Carta Or rfi rcoaxoXiK Ka05p<jcM a los obispos orientales hacia el ao 378
Ediciones: T exto griego en T codoreto de Ciro, Historia ecclesiae V 10,2 4s: L. P arm enticr (G C hSch;
1911) 2 9 5 14-2974 / PG 82 ,1 220A -C ; traduccin latina en C asiodoro-E pifanio, Historia ecclesiae tripar
tita IX 15,24s: W. Jakob - R H anslik: C S E L 71 (1952) 517s / PL 13.369B -371B (= carta 7).
T O V \)V
Tl
tX o tt
TV
T l-
109
149
150
181
para su inclusin en el credo. III Papa lo rechaz, no porque reprobara la frm ula, sino porque tem a a a
dir algo al credo tradicional. M s tarde, el em perador Enrique II, con ocasin de su coronacin en el ao
1014. consigui de B enedicto VIII que, en Rom a, durante la m isa, se can tara el credo con la adicin del
Filioquc"*. F in alm en te, h; .ilicin fue reco n o cid a en el C o n cilio ec u m n ic o II de l.yn (1 2 7 4 ) y en el
C o n cilio e c u m n ic o de F lo ren c ia (1 4 3 9 ) ta n to por los latin o s co m o ta m b i n p o r a lg u n o s g rie g o s (cf.
*853 1302).
Ediciones: Til te \to m s antiguo lo ofrece el Concilio de C alcedonia, tercera sesin (otros suponen ertneainente que lite la segunda sesin; edicin erhien riel texto en: (i. I., D ossetli, /.c.en el a * 125, 244-250).
Pero ya la form a del credo, repelido en la quinta sesin, difiere de la form a original: A C O e 2/1/II, HO-j. |
/E . Schw nrtz. en: Z N T V 25 (1926) 49 s / Un I44s / K nrm iris 1.80 133 / M nC 3.565A -C / C O eIJ 5 24 /
Ltzm 36s. - S obre la form a litrgica de la Iglesia rom ana cf. O d o Rom anas X I (anteriorm ente VI f) (public.
p o r A ndricu, l.c. en el a. *30, 2,434s; Sacram entum G elasianttm (pttblic. p o r L. M ohlbcrg, L. EizenhOfer,
/.C. en el a. *36. 48-50 / W ilson. l.c. en el a. *36, 53-55); M issale Rom anum ; el texto latin o qvte se cita a
continuacin, es el texto litrgico que aparece en el M issale Rom anum .
[R ecensio g ra e ca j
0
ricrTE oM Ev
e i
iv a
e v , n a x p a rr a v TotcpdTopa, rtoiqtt )v o p a v o K a\
y iy ; -
paxcv te
K a l ao-
rcvttov
pdxtov*
ra
e k
iv a
ll) 0 0 \jv
ic p io v
X p to x v ,
Tv u l v
0e-
to O
o \> Tv p o v o T E v q ,
Tv k
to O
naxp
Y E w qB vT a
up
0E V
dX .il-
0EO
8 1VV
X q G w o , T tv v q 0vxa
J to tq -
0 v x a , p o o a to v
Tip t x a x p i , 6 i o
t T ra v ia yvexo-
TV 5 t '
p T O \k
dv G p t rto x x ;
8 td
tt) v
pexpav
m o tiip a v
0 v ta
K al
K a x eX -
ie
tc v
o p a v o iv
K ai
o a p K (o 0 v ia
c v E tp a rc m
K a\
y lo u
M a p la
nap0vou,
xiy;
K a\
v a v 0 p ( O T t i ) o a ia ,o
T aupcoO vxa
rt p
f ip w v
novxou
m i
110
te
tti
ritX d x o i)
naO vxa K ai
[R ecensio latino]
C redo in unum D e
ttivi, Patroni om
nipotentem , factorem caeli et
terrae, visibilium
om nium et invisibilium .
Et in unum D o
m inum
lesum
Christum, Filium
Dei um genitum ,
et ex P atte natum
ante o m n ia sac
cula, D eum de
Dco. lum en de
lum ino, Deum
v rru m de Dco
v *ro. gcnitum .
non factum, co n ,.u b s l a n ti a lc m
Patri: per quem
om nia facta sunt;
[Versin griega]
Creemos en un solo
D ios, P adre to
dopoderoso. cre
ador de cielo y
tierra, de todo lo
visible y lo invi
sible;
y en un solo Seor.
Jesucristo. Mijo
nico de Dios,
[ Versin atina]
C reo en un solo
D ios. Padre to
dopoderoso, crea
dor de ciclo y tie
rra. de todo lo
visible y lo invi
sible.
Y en un solo Seor,
Jesucristo. I lijo
nico de Dios,
en g en d rad o del
P adre antes de
todos los siglos;
D ios de D ios,
luz de luz. Dios
v erd ad ero
de
Dios verdadero,
en gendrado, no
creado, de la
m isma sustancia
que el Padre, por
quien todo fue
hecho;
por n o so tro s los
h om bres y por
nuestra sa lv a
cin baj del
ciclo, por obra
del Espritu San
to se encarn de
Mara, la Virgen,
y se hizo h o m
bre. Por nuestra
causa fue c ru
cificad o
bajo
P oncio P ilato:
padeci y fue se
pultado, y resu-
K a
v a a r a v r a tj tp fTJ1
Kara
t ypaqx;, Kai
tvrXBvta
eit;
Toq
opavmV;,
Ki KuOrt'>|ir.vov
tv 5 c (t$ toO naTp;, Kai rcdXiv
pxpevov
percx
S ty ;.
cit al tercer da
segn las Uscrituras, subi al
ciclo y est se n
tado a la derecha
del Pndre; de
nuevo
vendr
con glo ria para
juzgar a los vivos
y a los muertos, y
su
reino
no
tendr fin.
sepultado, y resu
cit al tercer din
segn las lisen tu ras, y subi
al ciclo y csl
sentado a In dere
cha del Pudre; y
de nuevo vendr
con gloria para
juzgar a los vivos
y n los muertos, y
su
reino
no
tendr fin.
Ui in Spiritum Sanc
tum, Dominum et
vivificantem, qui
ex Patrc Pilioquc
proccdit, qui cum
Ptre et Pilio
simul adoralur et
c o n g lo rific a lu r.
qui locutus est
per prophetas. Ut
un am sanctam
cortiolicam et apostolicam Ucclesiam . C onfitcor
unum bnplisma in
remissionem pcccalorum . Ut exspccto rcsurrcctioncm mortuorum.
et vilam venturi
sacculi. Amen.
Y en c! Uspritu San
to, Seor y dador
de vida, que pro
cede del Padre,
que con el Padre
y el Mijo recibe
una m ism a ad o
racin y gloria, y
que habl por los
profetas. Y en la
Iglesia, una, san
ta, catlica y
apostlica. Reco
nocemos un solo
bautism o para el
perdn de los
pecados y esp e
ram os la re su
rreccin de los
muertos y la vida
del m undo fu
turo. Amn.
Y en el P.spfrilu San
to, Seor y dador
de vida, que pro
cede del Padre
del I lijo, que con
el Padre y el Mijo
recibe una misma
adoracin y g lo
ria, y que habl
por los profetas.
Y en la Iglesia,
una, santa, catli
ca y apostlico.
R econozco un
solo bautism o
para el perdn de
los pecados. Y
espero
la
resurreccin de
los m uertos y la
vida del m undo
futuro. Amn.
K p v a t
^ ( v T o a ;
K ai
ve-
av
TiaTpi
Kai
T)()
CTVprtpOCTC-
voi'iprvov K a i ouvfioapcvov, t
XaXiyrav 8 i tv
7CpO(p)T(V.
lit;
*151
C o n d e n a d e d iv e rs a s h ereja s
a*. Mit dOeteaOat tiV n to n v twv narpoiv
tov TpiaKocov SrKaoKT, to)v kv NiKaii tii,
BtOuvia a\)vrX0vT6)v- XXnt pi'vriv krvqv
Kuptav, x al vaOeparioOqvoo n aav apeotvKai (ftiKoi; ti) v Tv Evopiavov, et' ov
Avopotov Kai Tt)v t)v Apciavov, et' ov
b5oiavo)v Kal ti^v tiv Hj.uoipciavG'jv, et
ov rivEujiaTogxiov' Kal tijv twv laprXXiavajv,
Kal ti'iv tv MapKEXiavcv, Kal rf|v tv
^airciviaviv, Kal ti)v Ttv'AnoXtvaptoTtv.
I.
La fe de los trescientos dieciocho sanlos padres reunidos en N icca de Ditinia no
debe ser abrogada, sino fortalecida; se debe
anatom izar toda hereja, especialm ente la
de los cunom ianos o anom eos, de los arra
nos o cudoxianos, de los scm larrinnos o
pncum alm acos, de los sabelianos, de los
marcclianos, de los fotnianos y de los apolinarislas.
Ill
151
152
L a Trinidad y la Encarnacin
>2
53
54
155
156
57
! 58
159
160
* 173
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
Dmaso I (366-384)
75
76
77
H ace ergo est saJus chris.ianorum . ut crcdentes Trinilali, id est Patri et Filio et Spirilui
Sancto, et in earn baptizad veram solam unam
divinitatem et potenliam, maicstatcm et substantiam eiusdem esse sine dubio crcdam us.
b)
78
El Espritu Santo
Prius agendum esi Je Spiritu septiform i,
Ante todo hay que tratar del Espritu sepqui in Christo requicscit. Spiritus sapicntiac:
ti forme que descansa en Cristo. Espritu de
C hristus Dei v irlu s et Dei sapientin \ l C or
sabidura: Cristo, fuerza de Dios y sabidura
1,2-4]. Spiritus intcllcctus: Intcllcctum dabo
de D ios [ / C or /, 24]. E spritu de cnlcndi114
*179
h'.f conon de In
Nunc vero de Ncripluris divinis agendum
est. quid universalis catholic recipiat Ecclesia
et quid vitare debeat.
Incipit ordo V e lc r is T e s t a m e n t i . G e
nesis liber unus; Exodus lib. I; Leviticus lib.
I; Num eri lib. I: Deuteronom ium lib. I; le
sti Nave lib. 1; ludicum lib. !; Ruth lib. I; Regum libri 4; Paraiypomenon fParalipomcnon)
libri 2; P salm i CL \ P salteriu m | lib. I; Salam onis [Salom onis] libri 3: Proverbia lib. 1.
Ecclesiastes lib. , Cantica Canticorum lib. 1;
item Sapientia lib. 1, Ecclcsiasticus lib. 1.
1. Es conocido... el Espritu Simio" ( Spiritus cnim Sanctus... intclligitur Spiritus"). Esta frase se
cita de la obra tic A gustn, In evangetium fohannis tractatus IX f 1*1. 35,1461 / R W illems: CpChL
36 f 19541 94); ahora bien, com o esta obra no se escribi antes del ao 414, la cita hablara en con
tra del o rigen d am asiano del D ccrctum . M. S chw arlz (Z N T W 29 | I930J 161-168) piensa que estas
p alabras son una interpolacin. (N ota: la redaccin de la cila F.s conocido... el Espritu Santo"
habr q u e adaptarla a la traduccin que se d del artculo *178).
MS
179
m entationibus suis; E zcchiclfls] lib. 1; Danihel[is] lib. 1; O seac lib. 1; Amos lib. 1; Micheae lib. I ; lohel lib. I ; Abdiac lib. I ; lonae
lib. 1; N aum lib. \;A m b a cu m [Abbacuc] lib.
I; Sophoniae lib. I; A ggci lib. I; Z achariac
lib. 1; M alacihel [M alachiae] lib. 1.
Item ordo s t o r i a r u m . lob liber unus:
Tobiae lib. J; Esdrae [Hcsdrac] libri 2; Mcslcr
lib. I; Itidit lib. I [-!]; M achabcorum libri 2.
Item ordo S c r i p tu r a r u m N o v i et a d e r
iti [-!] T e s t a m e n t i , qucm snnctn cl cntholica [Romana] suscipit |ct vcncraiur] Ecclesia.
Evangeliorum [libri 4:] secundum Mnllicum
lib er unus, sec. M arcum lib. I, sec. Lucani
lib. I, sec. lobanncm lib. I.
[Item Actuum apostolorum liber unus.]
Epistulae Pauli [apostoli] num ero 14: ad
Ronfianos [ep.] una. ad Corinthios [ep.] duas,
ad E ph esio s 1, ad T h essalo n icen ses 2, ad
Galatas 1, ad P hilippenscs I. ad Coloscnses
I , ad Timotheum 2, ad Titum I , ad Filimonem
[Philem onem ] I, ad Hebreos I.
Item A pocalypsis lohannis liber I.
El Actus apostolorum liber I [-! vd. supra].
Item epistulae canouicae [can. cp.] nume
ro 7: Petri apostoli epistulae 2. lacobi apos
toli ep. 1 , lo h an n is apostoli cp. I, a ltcriu s
lohannis presbyteri cp. 2, ludac zelotis apos
toli ep. 1 .
Explicit canon Novi Testamenti.
S IR IC IO :
d ic ie m b re del 384 (12 de enero del 385?) - 26 de no v iem b re del 399
181-185: C n rtn "D ire c ta nd dcccssorcin
al o b isp o llitn c riM lc T a rra g o n a , del 10 de feb re ro del 385
Ediciones: [*181s; 183-185]: PL I3.1I32C U46A-U47A: 1I33A-1134A U35A-H36A II38A-C
1139A / CouE 624B-631A / MaC 3.655D-661D / l lnC L847C-849E - Reg.: JR 255 con adiciones.
La p rim a d a y Ia autoridad doctrinaI del Obispo de Roma
\
(Prooem . 1 )... C onsultationi tuac responsum com pclcns non ncganius, quin offi-
*180
116
1. Asi piensa Jernimo de Estridn, que asisti a este sinodo; cf. De viris iUmtribus lber 9 !8 (PL 23,655
670). Mucho ms tarde, en la versin del Decretum Gelaxiannm atribuida al Papa Hormisdas (cf. *350),
se lee en la repeticin del canon de la Sagrada Escritura det Decretum Damasi en este lugar: 3 cartas del
apstol Juan (Thl 932), tal como haba estoblccido yo el Snodo de Cartago en et ao 397; cf. * 186.
*183
*183
117
182
183
34
*184
118
1. H abra precedido la advertencia dc que se observaran rigurosam ente los tiem pos litrgicos
destinados para el bautism o, a saber, el dia dc Pascua y el dc Pentecosts.
*186
bus, anno vicis suac, in tem plo habitare iussi sunt sacerdotes? Hac videlicet rationc, ne
vcl cum tixoribus posscnt carn ale cxcrccrc
com m ercium , ut conscicntiac integritate ful
gentes, acccptabile Dco m unus oTerent.
( 10) U nde et D om inus lesus, cum nos
suo illustrasse! adv en tn , in E vangelio protestatur. quia Ecgom veneril implore, non sdlvcre [A ft 5,17 J. lit ideo Eeelesiae, cuius sponsus est, form am castila lis v o lu it splendore
radiare, ut in die iudicii, cum rursus advencrit, sine m acula et ruga \Eph 5,27 ] cani
p o ss it... reperire. Quarum sanctionum onines
sacerdofes nJijue levitne insolubili lego constringimur, ut a die ordinnlionis noslrae sobrietati ac pudiciliac et corda nostra mancipcm us
et corpora, ut dom ino Dco nostro in his, quac
quolidic oITcrimus, sacri ftei is placcam us1.
*185
el
I. En este docum ento no se estableci por prim era vez el precepto del celibato, sino que en l se
p resupone que este precepto estaba ya en vigor desde haca algn tiem po en partes de la Iglesia
o ccidental; c f el S nodo de E lvira, * I I8s.
119
186
87
A N A ST A SIO I:
27 d e N oviem bre del 399 - 402 (19 de d iciem b re del 401?)
187-208: S n o d o I de T O L E D O , se p tie m b re del 400 (405?)
N o ex iste u n anitrdad sobre c1 ao en que se celeb r este sn o d o y so b re el o rig en del d en o m in ad o
Sym bolum Tolctnm iin-i,\ antipriscilinnisln, que fue aadido n las actas. Segn I. A. de A ldnnin existen
dos formas: una m s breve, que debe atribuirse al S nodo de Toledo del ao 400, y o tra m s extensa, que
fue aprobada en el S nodo de Toledo del ao 447 [entre corchetes: la fo n n a ms tarda]. Se trata del Libellus
in m odxm sym boli. que se cree perdido, del obispo P astor de Patencia. En lugar del S nodo de Toledo del
ao 447, C. G arca G oldrnz (C dL uc, nota al 4348), habla de un C oncilium C clin cn sc, que a instancias
de L en 1 M ag n o (carta a T urrib io de A storga; cf. *283-286), se celeb r en G alicia en el a o 4 47. Esta
hiptesis no es m encionada ya por D. Rnmos-Lisson. J. O rlandis, D ie S yvoden a u f d er iberischen H albinsel
b is :u m E in b n tc h d e s isla m (711) [K o n zilicn g csch ich tc , p ublic. p o r W. B ran d m llh lcr, s erie A , v o l. 2;
P aderbom 1981] 39-51.
E diciones: L os 20 C nones: B runs 1,206s / M aC 3 ,1002A B / H aC 1,992 / CV is 2 4 s / PL 8 4 .3 3 2 B /
C d L u c 430. C o n fe si n d e fe : I. A. de A tdam a, E l sm b o lo Toledano I (A n alccta G reg o rian a 7; R o m a
1934) 30-37 / K A 431 -4526 / KtlBS 8-9 31 -33 / H n 168 / M aC 3 , 1003A B / H aC 1,993A / PL 84,333s
/C l . W. Barlow, M a rtin i episcopi B racarensis opera ornnia (N ew H avcn 1950) 2 8 8 -2 9 0 / C dL uc 431-434:
cf. 939s.
a)
C a p tu lo s
La bendicin def crism a
87
120
b)
*189
188
189
121
*190
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
/
*209
203
204
205
206
207
208
209
11
Inocencio I (402-417)
(S ig u e o >ef>tY>bocin de los libros de O rgenes de Alejandra, traducidos aI latn p o r Rufino; cf. *353. /
IN O C E N C IO I:
21 (22?) de diciem bre del 402 (401?) - 12 de m arzo del 417
211: Carta Etsi tib al obispo Victricio de Roticn, 15 de febrero del 404
La im posicin de los m a n o s se
p entim iento . J. M acd o n ald la interpreta
ron en la hereja: S tu d ia P atrstica 2 (T U
E diciones: C ouE 752.A / PL 20.475B
(c. 2) ... Q uaesitum est, quid de his observari oporteat, qui post baptism um omni tem
p ore in co n tin en tiae v o lu p tatib u s d editi, in
e strem o fine v itac suac pncnitcntinm sim ul
et reconciliationem com m unionis exposcunt.
De his observ atio prior durior, posterior
interveniente misericordia inclinatior est. Nam
consuetudo prior tenuit, ut concederctur eis
p aenitentia, sed com m unio negarctur. N am
cum illis tem p o ribus crebrae persecutiones
essen t, ne co m m u n io n is co n cessa facilitas
hom ines de reconciliatione seuros non revo
carci a lapsu, m erito negata com m unio est,
concessa paenitentia, ne totum pcnitus negaretur: et duriorem rem issionem fccit tem poris ratio . Sed p ostq u am D o m in u s nostcr
p acem E cclesiis suis red d id it, iam terrore
depulso com m unionem dari abeuntibus pla124
Inocencio 7 (402-417)
214
213
La fo rm a de! bautismo
[Se exp lica p o r qu, se g n los cnones 8 y 9 de N icea (* I27s), han de se r bautizados
los paulia n ista s que vuelven a la Iglesia, pero no los novacianos: J
(c. 5 10) Q uod idcirco distinctum esse
ipsis duabus hacresibus, ratio manifesla decarat, quia Paulianistac in nom ine Patris ct Filii
214
Inocencio / (402-4 I 7)
*215
*217
Inocencio I (402-47)
2 17 : ( a r t a In r e q u i i T i u l i s " i lo s o b i s p o s d e l S n o d o d e C n r l a g o ,
2 7 d e e n e r o del 41 7
Ediciones: A. GoUtbaeher: CSKI. 44.701 -703 (en A gustn, carta I 8 1) / PI, 20.582C -583R (Inocencio,
carta 29); 33.7X0 (en A gustn, carta 181)
Hea.: .IR 321.
(e. I ) Al buscar fas cosas de Dios... guardando los ejem plos de la antigua tradicin...
habis fortalecido de modo verdadero el vigor
de vuestra religin, pues aprobasteis que deba
el asunto rem itirse a nuestro juicio, sabiendo
qu es lo que se debe a In Sede A postlica,
com o quiera que cuantos en este lugar esta
m os puestos, deseam os seguir al Apstol de
quien procede el episcopado mismo y (oda la
autoridad de este nom bre. S iguindole n l,
sabem os lo m ism o condenar lo m alo que
aprobar lo laudable. Y. por lo m enos, guar
dando por sacerdotal deber las instituciones
de los Padres, no creis deben ser conculca
das, pues ellos, no por hum ana, sino por divi
na sentencia decretaron que cualquier asun
to que se tratara, aunque viniera de provincias
separadas y rem otas, no hablan de conside
rarlo term inado hasta tanto llegara a noticia
de esta Sede, a fin de que In decisin que fue
re justa quedara confirmada con toda su auto
ridad y de aqu tom aran todas las Iglesias
(como si las aguas todas vinieran de su fuen
te prim era, y po r las diversas regiones del
127
217
*218
Inocencio / (402-417)
219
128
*221
Ziimo (417-418)
ZSIM O:
18 (le m arzo del 417 - 26 de diciem bre del 418
221: Carta Qnmvis Pntrum" al Snodo de CartnRO, 21 de m arzo del 418
fUtic/oncx: O. Guenther: ( .SKI. .35,115s ( Collectif) Avellano, cnitn 50) / IM. 20.676A -677A (~ Zsim n,
12) / M nC 4.366IK 167A . Heft.: JU .142.
C iu m
129
222
Zsmo (41? - 4 8)
citan en el Indiculus, c.7 (*?4-5), un capitulo que casi con seguridad pertenece a la E p isttd a tra cto ria del
P apa Z sim o, y, p or tanto, fueron aprobados expresam ente por el. lu ella se cita com o cap. 3, n o aquel
canon 3 (*224) trasm itido sc| aradam ente, sino el texto habitual *225. En cuanto a los dem s cnones, no
consta si Z s im o los aprob. Las p alab ras de A gustn, D e n o fu r a el o rig in e an im a e I! 12 n. 17 (C S E L
60,351 / PL 44,505), que algunas veces se citan en favor de esta concepcin, son dem asiado im precisas.
Ediciones: R m ns 1,188-191 / l laC 1.926E-930E; cf. 1,1217D -1 2 I9B / M aC 3,81 IA -815D ; c f 4.326C 329C / 1In 169 / P f. 56.48613-490A. -- Parcialm ente, es decir, los cnones I 2 6- 8. se hallan m en cio n a
dos en el obispo B rnquicoo de S evilla (entre 656-681), De ecclexiasiicis do g m attbns 33-37 ( P l, 8 3 ,1235s,
suplem ento n las obras de Isidoro de Sevilla). C anon 3 |* 2 2 4 |: I InC l,9 2 7 B nota / P l. 20.694C -695A /
lln 169, n* III,
222
El pecado
C an. I . P lacu it o m nibus cpiscopis ... in
sancta Synodo Carthagincnsis Ecclcsiac constitutis: ut quicum que dixerit. A dam prinuun
hom inem m ortalcm factum ita, ut, sivc pec
carci sivc non peccarci, m orcrctur in corporc, hoc est de corporc cxirct non peccati meri
to, sed necessitate n aturae, anathem a sit.
223
C an. 2. Item placuit, ut quicum que parvuios recentes ab uteris matrum baptizandos
negat aut dicit in rem issionqm quidcm pcccatorum eos baptizari, sed nihil ex Adam trahere originalis peccati, quod lavacro rcgcncrationis cxpietur, unde fit consequent;, ul in
eis forma baptism atis in rem issioncm pcccatorum non vera, sed falsa intcllcgatur, anat
hem a sit. Q uoniam non alitcr intcflcgcndum
est quod nit Apostolus: 'Per unum hom inem
peccatimi intrnvit in munduni (ct per pcccatum m ors), et ita in om ncs hom ines pcrlransiit. in quo om ncs peeeavcrunf |c/.' Km 5,12 1.
nisi quem adm odum Ecclesia catholica Obique difTusa sem per intcllcxit. P ropter hanc
enim regulam fidei eliam parvuli. qui nihil
peccatorum in sc ipsis adhuc com m ittcrc
potuerunt, ideo in peccatorum rem issioncm
veracitcr baptizantur. ut in cis rcgcncrationc
m undetur, quod gcncrationc traxcrunt.
224
*222
130
original
Can. 1. Plugo a lodos los obispos... con
gregados en el santo C oncilio de la Iglesia
de C artago: Q uienquiera que dijere que el
primer hom bre, Adn, fue creado m ortal, de
suerte que tanto si pecaba com o si no peca
da tenia que morir en el cuerpo, es decir, que
saldra del cuerpo no por castigo del pecado,
sino por necesidad de la naturaleza, sea ana
tema.
Can. 2. Igualmente plugo que quienquie
ra niegue que los nios recin nacidos del
seno de sus madres, no han de ser bautizados
o dice que, efectivamente, son bautizados para
rem isin de los pecados, pero que de Adn
nada traen del pecado original que haya de
expiarse por el lavatorio de la regeneracin;
de donde conscguientemente se sigue que en
ellos la frmula def bautismo para la rem i
sin de los pecados, ha de entenderse no ver
dadera. sino falsa, sea anatema. Porque lo que
dice el Apstol. Por un solo hombre cnlr el
pecado en el mundo (y por el pecado la muer
te) y as a todos los hombres pas, por cuan
to en aquel todos pecaron [cf. Rom 5. 2],
no de otro modo ha de entenderse que como
siempre lo entendi la Iglesia catlica por el
mundo difundida. Porque por esta regla de la
fe, aun los nios pequeos que todava no
pudieron com eter ningn pecado por s m is
m os, son verdaderam ente bautizados para
la rem isin de los pecados, a fin de que por
la regeneracin se limpie en ellos lo que por
la generacin contrajeron.
Can. 3*. Igualmente plugo: Si alguno dije
re que el Seor dijo: En la casa de mi Padre
hay m uchas moradas [Jn 14, 2], para que
se entienda que en el reino de los cielos habr
1. Estas y otras sentencias de C clcstio las cita M ario M crcator, C om m onitorium su p er nom ine
C ae/esiii I (A C O c I/V. 66, n 36 / PL 48.69A ; 45.1686). Cf. A gustn. D e pecca to ru m m e n ts et
rem issione et de haptism o p a rvu lo n tn i I 2. n" 2 (CSEL 60.3 /PL 4 4 ,109).
*22
La gre
Can. 3. Item placuit. lit quicum quc dixcril, graliam D ei, qua iu stilieatu r hom o per
lesum Christum Dominimi nostrum, ad solam
rcniissioncm p cccatorum valere, quae iam
com m issa sunt, non ctiam ad adiulorium , ut
non com m iltantur. anathem a sit.
Can. 4. Item, quisquis dixcril, candcm gra
tinili Dei per lesum Christum Dominum nos
trum propter hoe lanlum nos adiuvarc ad non
pcecancfum, quia per ipsam nobis rcvclalur
ct apcritur intcllcgcnlia mandalorum. ut sciam us, quid appclerc, quid vitarc dcbcam us,
non autcm per illam nobis pracstari, ut quod
faciendum cognovcrim tis, ctiam Tacere diligam tts atquc valcam us, aniithcm a sit. Cum
cnim dicat A postolus: Scicnlia in lint, enritas vero aedi ficai | / ('o r 8 ,11, valdc impimn
est, ut credam us. ad cam quae inllal nos habe
re gratinili C h risti, et ad cam , quae edifi
cai, non habere, cum sit utrumquc donum Dei.
ct scire, quid faccrc dcbcam us. et diligere, lit
faciam us, ut aedificante caritatc scicntia nos
non possit infiarc. Sicut autcm dc Deo scrip
tum est: Qui docci hom inem scictitam \l*s
9J, IO | ita ctiam scriptum est: Carilas ex Deo
csl | / Io 4, 7\.
Can. 5. Item ptacuit. ut quicum quc dixerit. ideo nobis graliam inslifiealionis dati.u t.
quod faccrc per liberum iubcm ur arbitrium .
facilius possim us im plcrc per gratinili, himquam ct si gratia non dnretur, non quidem
facile, sed tam en possim u s ctiam sine illa
im plcrc d iv in a m andata, an athem a sit. De
fruclibus cnim m andatorum Dom inus loqucbatur, ubi non ait: sine me dif/cilius potcstis
faccrc, sed ail: Sine ine nihil potcstis facc
rc [Io 15,5].
131
225
22fi
227
*228
228
229
Zsittto ( 4 /7 4 /8 )
*23
23*
E! pecado origina/
Pidelis Dominus in verbis suis fP s /44,3\
chisque baplism us re ac verbis, id est opere,
confessione et rem issione vera pcccntoram in
omni scmj, actatc, condicione generis Imma
ni, candcm plcnitudincm tenet. Nullus cnim,
nisi qui peccati scrvus est, libcr ciTicitur, ncc
redem ptus dici potest, nisi qui vere per pcccntum fucril ante captivus, sicut scriptum est:
Si vos Filins libcravcrit, vere liberi critis
| lo 8,36 ]. Per ipsum cnim rcnascim ur spiritulitcr, per ipsum crucillgim ur mundo. Ipsius
m orte m ortis ab Adam om nibus nobis intro
ducine atquc trnnsm issnc tinivcrsac nnimac,
illud propngationc contraclum chirogrnphum
| cf. C o/ 2, / 4 1 rum pitur, in quo nullus om nino natorum , antequam per baplisnium liberclitr. non tcnclur obnoxius.
133
231
232
B O N IF A C IO I:
29 de d iciem b re del 418 - 4 de se p tie m b re del 422
232: C a rta R e tro m n io rib u s al obispo Rufo de T esalia, 11 de m arzo del 422
Ediciones: C. S ilv a Tarouca, E pisiufantnt Rom anorum P ontijicum a d vicarios p e r / Uyricum aiiosque
episcopos C otteciio Thessofanicenss (T D ser. theof. 23; Roma 1937) 33 (= carta 9) t PL 20.776A (== car(n 13). - Reg.: JR 363.
Ediciones: C. S ilv a Tarouca en el l.c. en el a, *232, 34,j-351 (= carta 10) / C olili 1037 / P L 20,777
(= C arta 14) / M aC 8.755C D . - Reg.: JR 364.
Manet beatum aposlofum Petrum per sententiam dom inicam universalis Ecclcsiac ab
hoc sollicitudo susccpta, quippc quam evangelio teste in se noverit esse fundalam . N cc
134
*235
um quam cius honor vacuus potest esse curarum, cum ccrtum sit sum m am rcrum ex cius
dclibcrationc p en d ere.... Absit hoc a Domini
sneerdotibus, ut in lume nliquts eorum cadat
rcatum . ut in n o v a qu ip p iam u surpationc
tem plando, inim ica sibi faciat scita maiorum,
acm ulum se illum specialiter habere cognosccns, apud quem C hristus nostcr saccrdotii
summam locavit, in cuius contum cliam quis
qus insurg!, bnbitntor caelcstium non potcril esse rcgnorum . l'ibi, inquii, dabo cla
ves regni caclo ru m [M t 16,19), in quod
nutlus absque gratia ianitoris intrabit. ...
/Eignen ejem plos de apelaciones y consultas en la cuestin de Atanoslo y Pedro de Alejandra, dc la Iglesia
de AtUioqtda, dc N ectario dc Constantinop/a y de los orientales separados en tiem po de Inocencio I.J
CEL E ST IN O I:
IO dc septiem pre del 422 - 27 dc julio del 432
236: Carta C uperem us qtiidcm " a los obipos dc las provincias dc Vienne
y dc N arbona, 26 dc julio del 428
E d icio n e s: C ouU I067C -P . / PL 5 0 ,43 IR C ( - ca rta 4 ); 8 4 ,68701- y I3 0 .7 5 5 C O (= C o le c c i n dc
D ecretales) / M aC 4f465B -E / H aC 1,1259A B. - Reg.: C 1PL 1650; JR 369.
135
235
236
36
237: Carta A postolici verb a a los obispos de la G alia, m ayo del 431
P oco despus de su m uerte, A gustn se convirti ya en una de las m ayores autoridades de la Iglesia (cf.
*366 399). P ero difcilm ente lo autoridad de un d octor de la Iglesia hab r sido objeto d e usos tan in d eb i
dos com o lo fue la autoridad de A gustn (cf. la 30* proposicin ja n se n ista condenada *2330). A gustn dice
acerca de su propia autoridad: Yo deseara que cada uno aceptara m is opiniones de tal m odo que m e sig u ie
se nicam ente en aquello de lo que le consta que y o no m e he equivocado. Pues y o escribo libros en los
que m e encargo de refu n d ir m is p ropias obras, p ara m o stra r que ni siq u iera yo m e he seg u id o a m i m is
m o en todas las c o sas ( N cm inem velim sic am plecti om nia m ea, ut m e seq u atu r n isi in iis, in quibtts
m e non errare p crspexcrit: nam proptcrca mine lacio libros, in quibns npuseuln m ea rctrnctandn susccpi,
ut nec m eipsum in om nibis m e secutum Ihisse dem nstrelo . De d o n o fyersevcrontiae 21: IM. 45,1027s).
Ediciones: PL 50.530A ( carta 2 1); 4 5 ,1756 (O bras de San A gustn, suplem ento); 84.682A y 130.750BC
(C oleccin de D ecretales) / M aC 4 .4 5 5 E / H aC I.1254B . - Reg.: C 1P L 1652; JR 381 co n adiciones.
La autoridad de A gustn
37
136
'239
La gracia
Q uia nonnulli, qui catholico nom ine gloriantur, in dam natis hacrcticorum scnsibus
seti prnvilalc sivc impcrilia dcm ornntcs, piissim is dispulatoribus obviarc pracsum unl, cl
cum Pclagium atquc Caclcstium anathem atizarc non dubitcn t, m ag istris tam en nostris,
tam quam ncccssarium m odum cxcesscrint,
obloquuntur, caquc tanlum m odo sequi et probarc p ro fitcn tu r, q u ac sa cra tissim a beati
Apostoli sedes Pclri cen tra inim icos grntiac
Dei per m inistcrm m pracsulum suorum sanxit et docuit, ncccssarium fuit diligentcr inquircrc, quid rcctorcs Romanac Ecclcsiac de hacrcsi, quac corum tem p o rib u s cxorta fucrat,
iudicarint, et conira noccntissim os liberi arbi
t r i defensores quid de gratia Dei scnticndum
esse ccnsucrinl; ita ut ctiam Africanorum conciliorum quasdam scntentias iungeremus, quas
utique suas fcccrunt apostolici antisttes, cum
probarunl.
Ut ergo plcnius, qui in aliquo dubitant, instru an tu r, co n stitu tio n cs san ctorum Patrum
com pendioso m anifestam us Indiculo, quo, si
qtiis non nitriium csl contcnliosus. ngnoscnt
om nium dispulationum conncxioncm ex luic
subditarum auctoritatum brevitatc pendere,
nullamquc sibi contradictionis supcrcssc rationem , si cum catholicis crcdat et dicat:
*239
6 (PL
20.586B ).
137
238
239
*236
236
237: Carta A postolici verba" a los obispos de la G alia, m ayo del 431
Poco despus de su m uerte, A gustn se convirti ya en una de las m ayores autoridades de la Iglesia ( c f
*366 399). P ero difcilm ente la autoridad de un doctor de la Iglesia hab r sido objeto de u sos tan in d eb i
dos com o lo fue la autoridad de A gustn ( c f la 30 proposicin ja n se n ista condenada *2330). A gustn dice
acerca de su propia autoridad: Yo deseara que cada uno aceptara m is opiniones de tal m odo que me sig u ie
se nicam ente en aq u ello de lo que le co n sta que yo no m e he equivocado. Pues y o escrib o libros en los
que m e encargo de refu n d ir m is propias obras, para m ostrar que ni siq u iera yo m e he seg u id o a m i m is
m o en todas la s c o sa s ( N em inem v elim sic am plccti o m n ia m ea, ut m e seq u atu r nisi in iis, in q u ib u s
m e non errare p erspexerit: n a n propterea nunc faci libros, in q uibus o p u scu la m ea rctractan d a susccpi.
ut ncc m eipsum in om nibis m e sccutum fuisse dem onstrem , D e d o n o p ersevera n tia e 21: PL 45,1027s).
Ediciones: PL 50,530A ( -.arta 21); 45,1756 (O bras de San A gustn, suplem ento); 84.682A y I30.750B C
(C oleccin d e D ecretales) / rAaC 4,455E / H aC 1 ,1254B - ftfg .: C IP L 1652; JR 381 co n adiciones.
L a autoridad de A gustn
.37
Cap. 2. A Agustn varn de santa memoria, por su vida y sus m erecim ientos, le tuvim os siem pre en nuestra com unin y jam s
le salpic ni el rum ur de sospecha siniestra;
y recordam os que fue hom bre de tan grande
ciencia, que ya antes fue siempre contado por
mis m ism os predecesores entre los m ejores
m aestros.
136
*239
Lo gracia
Q uia nonnulli, qui calholico nom ine gloriantur, in d am n atis haerctico rum scnsibus
scu pravitate sivc impcritia dem orantes, piissim is disputatoribus obviarc praesum unt, et
cum Pcfagiutr atquc Caelestium anathematiznrc non d u b itcn l, m agislris tam en nostris,
tam quam ncccssarium m oduin cxccsscrint,
obloquuntur, caquc tantummodo sequi et prob arc p ro fitcn tu r, quac sa cra tissim a beati
Apostoli sedes Petri contra inim icos gratiac
Dei per m inislerium prncsulum suorum sunxit et docuit, ncccssarium fuit diligenfcr inqutrcrc, quid rectores Romnnac Fxclcsiac de hncrcsi, quac corum tem poribus cxorta fucrat,
iudicarinl, et contra noccntissimos liberi arbitrii defensores quid de gratia Dei senticndum
esse ccnsucrint; ita ut ctiam Africanorum conciliorum quasdam scntcnlias iungeremus, quas
utique suas fcccrunt apostolici antistitcs, cum
probarunt.
Ut ergo plcnius, qui in aliquo dubitant, instru an tu r, co n stitu tio n cs san ctorum Patrum
com pendioso m anifestam us Indiculo, quo, si
quis non nim ium est contcnliosus, agnoscat
om nium disptilntionum conncxioncm ex hac
subdilarum aucloritatum brevitate pendere,
nullamquc sibi contradictionis supcrcssc rationem , si cum catholicis crcdat et dicat:
*239
6 (PL
20.586B ).
137
238
239
240
ta rrv o
que in aetemum librtate deceptus, buius ntinae iacuissel oppressu, nisi eum post Christi
pro sua gratia relevasset adventus, qui per
novae regenerationis purificationem omne
praeteritum vitium sui baptism atis lavacro
purgaviL
240
241
242
1. Ibid., n 3 (CSEL 44,705s / PL 20.5 84B); aqu se halla el texto com pleto segn CSEL (en el
Indiculus el texto se encuentra abreviado o mutilado):
y no dirigen su m irada h acia aquel cuya
gracia consiguen diariam ente? Pero precisamente los que son tales no consiguen ninguna gracia
de Dios: los que confian en alcanzar sin l cosas tan grandes, que apenas m erecen los que le im plo
ran y reciben ( ... nec illum considerara, cuius cotidie gratiam consequuntur? Sed iam isti, qui
tales sunt, nullam Dei gratiam consequuntur, qui sine lio tantum se adsequi posse confidunt, quan
tum vix illi, qui ab lio postulara et acpiunt, promerentur ).
*241 1. Ibid., n 7 (CSEL 4 4 ,7 1 0 s) n * 6 (PL 20.586C).
*242 1. Carta "In te r celeras", 27 de enero del 417, r f 3 (CSEL 4 4 ,7 18s / PL 20,591 A).
*240
138
*244
dum indulgentius frenis eius utitur, in praevaricationem praesum ptione conciderit. Nec
ex hac p o tuit eru i, nisi ei providentia regenerationis statum pristinae libertatis Christi
Domini reform asset adventus.
Cap. 6. Q uod ita Deus in cordibus hminum atque in ipso libero operetur arbitrio, ut
sancta co g itatio , pium consilium om nisque
m otus b onae voluntatis ex Deo sit, quia per
illum aliquid boni possum us, sine quo nihil
243
139
243
244
*245
possumus [Jo 15,5 ]. Ad hanc enim nos professionem idem doctor Zosimus instituit, qui,
cum ad totius orbis episcopos de divinae gratiae opitulatione lo q u eretu r': Quod ergo,
ait, tempus intervenit. quo eius non egeamus
auxilio? In om nibus igitur actibus, causis,
cogitationibus, motibus adiutor et protector
orandus est. Superbum est enim, ut quidquam
sibi hum ana natura praesum at, clam ante
Apostolo: N on est nobis colluctatio adversus cam em et sanguinem, sed contra principes et potestates aeris huius, contra spiritalia
nequitiae in caelestibus' [Eph 6,12], Et sicut
ipse iterum dicit: lnfelix ego homo, quis me
liberabit de corpore mortis huius? Gratia Dei
per Iesum Christum Dominum nostrum [Rm
7,24s ]. Et iterum: Gratia Dei sum id quod
sum, et gratia eius in me vacua non fuit; sed
plus illis omnibus laboravi: non ego autem,
sed gratia Dei mecum [/ Cor 15, JO]."
245
244
140
1. O tro fragm ento de la E pstola tractoria. Con sum a probabilidad pertenece tam bin a esta carta
lodo el siguiente ccp:*lo 7 del lndiculus, en el cual se repiten casi literalmente los cnones 3-5 del
3 n c - '' de Cartago (*225-227).
*246
mus, ut aedificante caritate, scientia non possit inflare. Sicut autem de Deo scriptum est:
.Qui docet hom inem scientiam* [Ps 93,10],
ita scriptum est etiam: C aritas ex Deo est*
lo 4 j y \
246
1. Este capitulo 8 se halla ntim am ente relacionado con la obra de Prspero de Aquilania, De vocw;:one s-mniutn ge.,!:,im 1 12 (PL 51.664CD).
2.
Un axiom a en el que se realza qi ?. a liturgia es fuente de conocim iento teolgico.
141
246
*247
Hacc autcm non pcrfunctoric ncque inaniter a Dom ino peti rerum ipsarum m onstrat
cffcctu s: q u an d oquidem ex om ni crrorum
genere plurimos Deus dignatur attralicre, quos
crutos de potestate tenebrarum transferal in
regnum Fiiii caritatls suae [cf. C oi 1. 13 ], et
ex vasis irae facial vasa m isericordiae [e/.
Rm 9,22s]. Q u o d adeo totum divini operis
esse scntitur, ut haec efficienti Deo gratiarum
sem per aclio laudisque confcssio pro illumi
nationc talium vel correctione referatur.
247
Cap. 9. Ulud ctiam , quod circa baptizandos in universo mundo sancta Ecclesia uniform iter agit. non otioso contcm plam ur intuitu.
Cum sivc parvuli sivc iuvcncs ad regenera
tio n s veniunt sacram entum , non prius fontem vitae adeunt, quam cxorcism is et cxsufflationibus clericorum s p r 'tu s ab cis immundus abigatur; ut tunc vere appareat, quomodo
p rin cep s m undi huius rnittatur foras [lo
12,31]. et quom odo prius alligctur fortis [cf.
M t 22,29], et deinccps vasa eius diripiantur
[c f M e 3,27], in possessionem translata victoris, qui captivam ducit captivitatem [Eph
4,8], et dat dona hom inibus [Ps 67,19].
248
Concilio de Efeso
*24
i
i
I
l-'stc concilio, convocado por el em perador Tcodosio II, reprob principalm ente la h ereja d e N eslorio.
C onden adem s a los pelag ian o s (ct'. *267) y a los m esalinnos o cutiquinnos o en tusiastas, ap ro b an d o la
carta sinodal del S nodo de C onstantinopla, celebrado en tiem po de S isinio en los aos 426/427 (cf. A C O c
l/1/V lt. I t7 s: traduccin latina ibid. t/V, 354s). l.o s participantes en el snodo, a cau sa de la controversia
en torno a N eslorio. se hablan dividido hasta tal punto en dos partidos, el de los cirilianos y el de los o rien
tales , q ue celebraban sus sesiones por separado. I.a prim era sesin de los cirilian o s fue co n v o cad a p o r
C irilo de A lejandra, el 22 <lc ju n io , com o sesin plcnnria del concilio, aun antes de Ja llegada de la d ele
g acin pontificia y de los o bispos nntioquenos. Bajo protestas, los delegados im periales leyeron la carta
de invitacin, con la ctinl consideraban inaugurado el concilio. F.n la prim era sesin se leyeron la carta de
C irilo de A lejan d ra "KcmipXrK/.poGcn pv (cf. *250s), la seg u n d a de aquellas tres cartas q ue l habla
e s c rito n N eslo rio , y la ca rta del S n o d o ele A lejan d ra ToC oojTpog , a la q ue se afladicron los doce
a n a tc m a tis m o s (cf. * 2 5 2 -2 6 3 ). L os P ad res q u e se h allab an p resen tes c o n firm aro n q u e la ca rta
KaTC(pA.\>ocpoOci pv estaba de ncucrdo con la fe de N iccn (cf. A C O e l/I/II, 13-31; una versin latina,
m uy abreviada, de la m ism a puede verse ibid. I/M,39s). De una confirm acin de la otra carta o de los anate m atism o s. no nos d ic en n ad a las actas del co n c ilio (cf. tam bin P. G alticr: R cchS cR cl 23 (1933} 4547). Los A nti-A natcm atism os de N estorio, que se han trasm itido (public. entre las traducciones d e M ario
M crcator: A C O c 1/V/l, 71-84 / P!. 48,909-923), no son autnticos segn K. S chw artz (SbBayAfc, Philoso p h isch-philologisch und hislorischc K lasse (1922] fascculo I). Las decisiones de la prim era sesin de
ios cirilianos fueron confirm adas por los legados del P apa durante la segunda y la tercera sesin (10-11 de
julio). - La designacin de las sesiones y de los cnones p o r m edio de cifras, que se hallan en M aC y IfaC ,
no aparecen en la edicin crtica de los A COc.
-------------
248
143
*250
Ou y p <pagcv d t i
toO Ayou <pat$
gexan?$eT aa yyove
XX o5
8xt
Xov vOpamov pexePXri0n. t v k
vjruxr|g cal aaSpaxaqr kcTvo
gaXXov, 8xi
odptca vy\)xcopvr|v
Xoyicf vaJaa<;.
Aycx;a\>Tcj) k*oG rtcrtaoiv. dcppdcTax? te
cal dTrcptvo^Tco^ yyx c v dvOproiro^ cal
tcexpr\prfticEv \ i \ 6 g vOpoSrcoo. o catd 0Xqotv pvr|v. r) eSoKav* XX' o5fe c&q v
7tpoaX^\yei npootnou pvov Kal xi 5 t tpopoi p v al ap<; bvxira xi^v aXriBtv^v
au v ev ex ^ etaai qnSaeif z \ q b
dptpotv
X p iotg Kal YVqt ov>y cq< xffc xav (poecov
Siatpopa; dvppt)pvr)<; 6 td tfjv KvcoaivoutoxeXeoaacv
jiaXXov fijitv tv Sva
Kptov Kal X ptatvtcal Ylv, Oettix; te
Kal vGpcoTtxqxoq-, ? t d xfy;< tppdoxou Kal
dn o ^ T ito u Jtp^ v tr|ta auvSpopffc. ...
Ou yp Tcpcotov 'rOpcorcoq yevv^0r| koivq k ttV;> y(c *5 riapOvou* eX0 ofrcog
Katatie<po(Tr|Kv k axv Ayoqr XX'
autiy;* pt^tpa; fcvtoOelqt JtopeTvai
Xyetat yvvqatv aapKtKi^v. t&<;. xiyj I S I o g q
aapK<;> xfivyvvqatv oltcstoiievoq. ... Ot o x ; teGapcrKaai, Oeoxicov eIjceTv xi^v y a v mpGvov, ox cSq tflq* xo\3 Ayou
paeaxj r\xot xfyj Oetnxo; axou tr'jv
dpxf|v xo\> eXvai XaPooqq k xife yofcj
rtapOvou, XX' (qyevvr\0vxo<;
axiy^
xou dyou CTtiSpaxo; \|mxco0vxcx;< XoyiKco*;,
c5 Kal Ka0' rc aiaaiv vto0el<;- Ayo?
yeyevv^aOai Xyexat Kaxd opKa.
ziq
251
144
*251
Concilio de Efeso
M4
251 d
*25 h
Conci/io de Efeso
Kort < p e y e e i q K X y x m x o v ' \ M t 2 , 1 3 } x a t x
r i e p l
x o \)io \) a to O
arxpgaxo; A a \ > l5
K al
rc c p l x o
xv
auxo
aapK q.
xo ycvopvou
K ax a d p K a [R m
ck
1 ,3 ]
n B o u q i a0\<;< x i e<;<
\> i v
p a p x a ig
T i n te ;
K al
gv
rx rp l
poupan
p a p x a ;.
n\iv
papxuov
C or
v n fc p
1 5 ,3 1 K al
X p x a x o TtaOvxcx;. o a p K j / E l 4, / 1 K a l
T o x 6 a x i v . o\3x 0exr|< ; p o , X X x
acopa
r t p
p to v
K A oSgevov [ /
C or
I!,2 4 } .
|
j
j
|
'
147
2511
*252
c)
253
254
255
256
257
258
259
a . ET
oGx noXoyeT, 0 c v cTvat
Kaxdt X t)0E iav xv'EM pavouTX, K al 8 i
xoGxo Gcotkov xf\v y t a v rtapGvov (yeyvvnKe y p oapKiKt&g a d p x a yeyovxa
xv k 0 eoG Xyov)- v d 0 e g a ax d.
p '. E t xt<;* oGx po^-oyeT, a a p K l K a0
G rc a ta a iv i*\vcoa0cu xv k eoG jtaxpq
Xyov, v a te e l v a i X o ia x v [iex xf^<
iSca? aapKq. xv aG x- 8qX ovxi 0 e v xe
goO K al dv0pco7rov* a v d G e g a Eaxro.
y 1. ET x ig h t i xoG fev<; X ptaxoG 8 i a t peT xd<; v n o o s c e iq p ex d ;j)v gvcoaiv, p v p
auvdaxcov aGx;' ouvatpetjt xfi K axd xi^v
^ a v . fiyouv aG 0 ev x (av \\ S u v a a x e a v ,
Ka\ oGxl 8i) paXXov' aovScp xp K a0'
Evxjiv tpuoiK v d v d 0 e p a axco.
8 \ ET xn; apoooSaoi; S u a lv ij yoGv
rc o a x a e a iv xt; xe t v xoT$ eGayyEXiKOu;
K al daoaxoXiKot<;- a o y y p d g n a a i S ia v p e t
tpcovd^s h itl X p iax o , rcap to v y to v Xeyopva;v h rcap' axoG jte p i auxoG- K al
xou;i gfcv cx; dvfipoSrccp reapd xv k 0eoG
Xyov IStKtix; v oouprvtp TtpoadTtxei, xdt;< 8 t
i!x;< OeonpenEXQ p\<y xtp k eoG naxpgi
Xycp- d v d 0 e p a axco.
e \ ET xn; xoX |i$ Xyeiv 0eo<ppov d v0pcoaov xv X p io x v , K al oGxl 8 h paXXov
O ev e l v i K axd dX t^0etav, ok; u l v i v a
K al tpGaet, KaO yyove a d p Xyog Kal
keko tvcvpKE icapanX poco^ i'iptv aYpaxoqi
K al aapK # a v d O e p a axto.
<;'. ET xt<; XyEi, 0 e v
SEajtxpv eT vai
xoG X ptaxoG xv t k 0 ro G rcaxp; Xyov
Kal oGxl 8) pdXXov xv aGxv poXoyc
0 e v xe poG Kal dvfipcoaov,
yeyovxoqi
aapKo xoG Xyou K axa x ^ Ypatpdqr d v d 0 e p a xc.
ET xt;< <ppatv. c<;- dvOpcorcov vppypc50at ia p xoG eoG Xyoo x v IpaoG v
Kal xt^v xoG povoyevou; e G 5 o ^ av n e p ti^tpGat, <6qxpcp Ttap aGxv Grtdpxovxt v d G ep a Eaxto.
p \ ET xt; xoXp$ Xyctv. xv vaX ptp0vxa dvOpconov crup7tpoaK -oveta0at 5eTv
xtp 0 e ^ Xytp, K al a \)v 5 o ^ d ^ e a 0 a t, K al
148
*264
Concilio de E/eso
cn>YXpnMx{eiv cv, tbq xcpov fcxpto (x
yop e r * '' e l rcpoaxtOpevov xoOxo v o e T v
d vayK ctaei) K al o x t Si5) paAAov
7cpoCTta>v^OEi xip^t xv E p p av o o X K al
p a v axoi xi*)v ooA oy(av vdbcxci, Ka0
yyovc a p Xyo^ a v O e p a Eaxto.
0 . EY x; (pnaiv xv va Kpiov'Inoouv
Xptaxv 5r.8oJ;o0ai rtap xoti rcvr.paxo;,
ibcf AAorpfqt Suvpct tf| fti* axo XP^gevov, kcl\ Ttap' axo\> XaPvxa x vepyetv 5 v a o 0 a i K at TtvEojidxcv ocKaOdptcv, Kal x rcA.r)po\>v elg dcvGptnou; x&;
0Eoar|gecfc;, Kal oxl S^ gaXXov Yiov
auTo) x Tcvcupd (pqaiv, 5i * ob cal vijpyilKG xa; 0EOCTr)pe(a^ vO ega &jxo>.
i /A p x te p a Kal taxoX.ov xtfcgoXoycag pcSv [cf. H b r 3 ,! \ yeyevftoOai X piaxv, O cia Ayci ypa<pij. TcpoaKEKpiKc 5h
vn p pcov fcauxv e I < ; apt^v ecoSfaq xtp
0 e (5 [c f E ph 5,2] Kal Ttaxp- eY xu; xovuv
pxiepot Kal rccrxoXov pciW yEyEvflo0a(
(prjaiv o k axv xv k 0 c o O Xyov, xe
yyove a d p ^ Kal KaO'
tvOpoma;,
X k' (fejxepov n a p ' axv ISikco;. tvGpcTtov I:k y\>vaiK<V;- 11 cY xig Xyr.t, Kal \mfcp
ta v x o v npoaeveyKciv axv x^v npootpopdv. Kal oxl Si5) pXAov tp gvcov
pwv (o ydp v eGq rcpocupopcfr; p
eiSaV; p ap x av )- v t0 ep a axco.
i a ' . EY x i< ; o x p o X o y E i x t^ v x o k u p o \ ) a d p K a ^ ( o o r to i v c l v a t , K a l i 5 ( a v
a x o x o O k 0 c o n a x p c ; A y o u , X X * okj
x p o i) x i v q J i a p a x v o u v q p g v o o p v
a x t p K a x x i^ v ^ a v 11 y o v t*; p v p v
O e a v v o K r j a i v o x l^ S x c x ; . K a l o y l 8 f |
p a X X o v ) O T t o t v , iq tp q p E v , 5 t i y y o v c v
I 5 a x o X y o u , x o x d r c v x a c o o y o v E iv
la x d o v x c x ; - d v d O t p a K c rx c o .
d)
260
261
262
26.1
149
2M
265
xf\c
267-268: Sptim a sesin de los cirilianos, 31 de agosto (?) del 431: Carta sinodal
Ediciones: A C O c t / I / I 1I,2723- 28|q ; traducciones latinas: I / IV,243 / M aC 4 J 4 7 I C - 1 4 7 3 A / H aC
1,1621D -1624A / B runs l,2 4 s /C O e D 3 63s.
*266
150
1- S i el m e tr o p o lita n o d e p r o v in c ia ,
a p a r t n d o s e d e l s a n to y e c u m n ic o C o n -
;1o \ ) V 5 o \ ) . . . i ( x K t A x o t o u t < p p v q a c v
0TG 9 x r c u i t o v , t j V ; k n r x p x c K /
c f c i a K J K o v 5t a 7
ip t T T G o 0c t t i o 8a j . u o o 8 v a x a i . r c a q Q k k . i i c j i c m t t \ k )9 k o i v o iv a * ;
e v t e G e v i j 8n r c xfV; o u v S o u c k ( 3 c P X i i m v tic y
I) < p p o v i ) a e i ,
v o ; K a l v e v p y n t o ; x m p x w v . ...
8 . Fl 8 xivr^ fiTcooTotTiao'ir.v
p tK iv ,
k \
5nMCK7(^ x .
v q a a t,
tc a \
T o A p c r a ir v
\\
N e O T O p O U \ \ t
t o to \x ;(
elva i
K ttx '
toiv kA.iv
18 ( a v
l)
K e X t c t t o i ) (ppO K a 0 p p r \) i v o \* ; < ,
n i
S IX T O III:
31 de ju lio del 432 - 19 (18?) de agosto del 440
271-273: F rm u la de u n i n e n tre C irilo de A le ja n d ra y los obispos de la Iglesia
de A n tio q u ia, p rim a v e ra del 433
Por medio de esta frmula de anin, propuesta por el obispo Juan de Antioquia, portavoz de los orien
tales. se resolvieron las controversias cristolgicas que persistan despus del Concilio de feso. U1 texto
se halla en tres documentos: |A | Juan de Antioquia. Carta Tlpqnv
Oconopato^ a Cirilo de Alejandra;
|!5 | C irilo de A lejand ra. Carta EtppaivoOcoootv o opavo a Juan de Antioquia; [ C J Juan de
Antioquia. Carta Ent ca.AqV al Papa Sixto III El Papa felicit a ambos por la unin. No existe una apro
bacin expresa de la frmula (ef. las cartas del 17 de septiembre del 433. public. por A C O e 1/11,107 108;
cf. MI 391 s).
E d ic io n e s :
|- I5*|; 1/1/V I I ,159 (nicam ente en griego) f- C | / PO 77,17215-173A [- A*. = C irilo, carta 38); 77.177B
'k te
g o v o Y c v fj, G c v
T X e to v
rtp a ic v t o v
T X to v
K al
v O p to n o v
xjrox^fe* A o Y t K y ;
K al
o o S g c tio q ,
p v k to n a ip g ycvvq G vT a
271
Confesam os, consiguientem ente, a nestro Seor Jesucristo Hijo de Dios unignito,
Dios perfecto y hom bre perfecto, de alm a
raciona! y cuerpo, antes de los siglos engen
drado del Padre segn la divinidad, y el mis-
272
151
268
273
Tq- 8 evayyeXtKtt;' Kal rcooxoXiKi;Tcepl xoO K\>p(ou (pcovq* Yapev xoq 0eoX
youqr dvSpost? xd* pv Ko.vorco io v to *; (*;*
tp vg TtpoacTtov, xd*;< 8 S taipovxo^
C9 rcl 8o paewv, x a 1 xq< p iv GeotpeE9 Kax ttffv Oexqxa xo\5 Xptcrxov, xdsg
8i xarceiv; Kax xfjv vGpcrciryta axo
JcapaSiSvxaq.
LEN I M AGNO:
29 de se p tie m b re dei 440 - 10 de n o v iem b re del 461
L a usura
80
(c * 3) N e c h o c q io q u e p ractcrcundum
duximus, quosdam lucri turpis cupiditate captato s usu rariam cxercere pccuniam , et facnore velie ditescere, quod N os non dicam in
eos, qui sunt in clericali officio constituli, sed
et in laico s cad ere, qui ch ristian o s se dici
cupiunt, condolem us. Quod vindicart acrius
in eos qui fu erint confutati d ecernim us, ut
om nis peccandi opportunitas adimatur.
81
282
[La impiedad de los prisciianistas] se svibm crgi en las tinieblas del paganism o, hnstn
colocar a trav s dc tas prcticas sacrilegas
ocultas y las intiles m entidas dc los astrlo
gos la fe religiosa y el comportamiento moral
en el poder dc los dem onios y en el efecto do
los astros. Si es lcito creer y ensear tales
cosas, no se deber ni prem io n las virtudes
ni pena a los delitos, y perdern obligatorie
dad todas las disposicions no slo dc las leyes
hum anas, sino tam bin dc las disposiciones
divinas: ya que si una fntnl necesidad Induce
283
284
154
*286
285
286
*290
-91
Idem vero sem piterni G cnitoris utiigenitus sem piternus natus est de Spiritu Sancto
et M aria virgine . Q uae nativitas tem poralis
illi n ativ itati d iv in ac ct sc m p itcrn ac nihil
m inuit, nihil contulit, sed totum se rcparando hom ini qui erat deceptus inpendit, ut et
mortem vincerci ct diabolnm qui mortis habebat impcrium sua virtutc dcstrucrct. Non enim
possem us superare peccati et m ortis auctorem , nisi naturam nostrani ille susciperet ct
suam faceret, quem nec peccatum contam i
nare nec m ors potuit detinere.
C o n cep tu s q u ip p e est de S piritu Sancto
intra uterum v irginis m atris, quae ilium ita
salva virginitate edidit, quem adniodum sal
va virginitatc conccpit. ...
156
*293
*293
I. Salva igitur... ex altero" (Quedando, pues, a salvo ... no pudiera por otra") = Sermn 21.2 (Pl. 54.I92A);
cf. Tertuliano, Ach'ersus Praxean 27,11 (I*. Kroymann, E. Evans: CpChE 2 [1954] 1199 / CSF.K 47.2821).
2. In integra ... dcfcctio polcstatis" (En naturaleza ... falta de poder) ~ Sermn 23,2 (PE 54.20IAH).
157
292
293
*294
294
!95
*294
158
I . Ingreditur ... subiaccrc (Entra, p u es,... ley de la muerte") = sermn 22,2 (PL 54.I95A).
2. C f ibid 3 (ibid 196C).
3. Cf. ibid. (196CD).
4. Christo ... mendacium" (Jesucristo ... mentira alguna") = sermn 24,3 (PL 54.205C).
297
(Cap. I) ... Unica es la enseanza c idntica la doctrina del J'splritu Santo en nosotros
y en vosotros y quien no la acojc no es miem
bro del cuerpo de C risto, ni puede gloriarse
de aquella cabeza, en la cual afirm a que no
hay su naturaleza. ...
(Cap. 2)... La carne no disminuy lo que es
propio de la divinidad, la divinidad no anonad
lo que es de la carne. Id mismo, en efecto, es tan
sempiterno del Padre que de madre en el tiem
po, inviolable en su propia fuerza, sometido a
sufrir en nuestra debilidad; en la divinidad de la
Trinidad de una sola y misma naturaleza con
el Padre y con el Uspirilu Santo, en la asuncin
del hombre, en cambio, no de una sola sustan
cia, sino de una sola y misma persona, de tal
modo que Ll mismo fue rico en la pobreza, omni
potente en la humillacin, impasible en el tor
mento, inmortal en la muerte. Ln cfcctc, el Verbo
no se mud en la carne o en el mal con alguna
parte de s mismo, siendo la naturaleza simple e
inmutable de la divinidad siempre en toda su
esencia, ni tiene prdida o aumento de s y bea
tifica la naturaleza asumida de modo que sa
permanece glorificada en el glorificante. Pero
por qu debe parecer inconveniente o imposible
que el Verbo y la carne y el alma sea el nico
Jesucristo o el nico Mi jo de Dios y del hombre,
si carne y alma, que son de naturalezas distin
tas, constituyen una nica persona aunque sin
<considcrar> la encarnacin del Verbo?
Por ello ni el Verbo ha sufrido mutacin en
la carne, ni la carne en el Verbo, pero ambos
permanecen en una sola <pcrsona> y <cs> una
sola <pcrsona> en ambos, no dividida por la
diversidad, no confundida por va de m ez
cla, ni una persona del Padre y otra de la
m adre, sino la m ism a de un modo del Padre
antes de lodo principio, y de otro m odo de
la madre a la fin de los siglos, para ser m e
diador de Dios y de los hom bres, el hom bre
Jesucristo \! lin t 2, 5 |, en quien habitase
corporalm cntc la plenitud de la divinidad
\C ol 2, 9]; ya que es elevacin de grado del
asumido y no de quien asume el hecho de que
Dios lo haba ensalzado... [Til 2, 9 -//J .
159
296
297
*298
298
(c. 3 )... A rbitrar [Eutychert J talia loqucntem [sci ante incam ationent duas in Christo
fu isse naturas, p o s t in ca rn a tio n em auteni
u n a m ] hoc h ab erc persuasim i, quod anim a
quam S alvator adsum psit, prius in caelis sit
com m orata quam de M aria virgine nasceretur. cnm quc sibi Vcrbum in utero copulnrit.
Scd hoc catholicac mentcs auresque non tole
ran t, qu ia nihti secum D om inus de caelo
veniens nostrae condicionis exhibuit. N ec onitnam enim quae anterior cxstitisset, nec carnem quac non m aterni corporis esset, acccpit: N atu ra qu ippc nostra non sic adsum pta
est, ut prius creata post adsum crctur, sed ut
ipsa ad su m p to n e crearetur. U nde quod in
O rigene m erito dam natum est [cf. *209], qui
nnim arum , antequam corporibus inscrcrcntur, non solum vitas, sed et d iv ersas fuisse
asscruit actiones, necesse est ut etiam in isto,
nisi m alucrit scntcntiam abdicare, plcctatur.
299
160
JO
ctkrcfkc*;rcfyvtoav re x a ! fk p a c o o tv x
aotpv x a l OoxT^piov xenno xiV;. Ocot^.
X pttcx; c p P o X o v Tcep xc y p xo\> naxp;
x a l xo \>\o0 x a l to y o o avcpaxoi;
x5t5(OXEl x xX etov x a l xou x u p o u tt)v
vav0p5^n<7iv toT$ Jucm3<; 5exogvoi<;< nap a x ric n v . AXX* TceiS^trcp o \ xiy; X q0e(ou; O exev tn\xc\povrzQ x x ip u y g a
8 i xcv o lx e ic o v a lp ae c u v xg xtvotpcov (a ^ rcxexov, o i p v ... xt^v 0coxxo<; rti
Tfjc m p 0 v o u (pcovj'jv n a p v o g e v o i, o l 8
a y x o a tv x a l x p a i v e lo d y o v x e s x a l
p a v e v a x cpoiv xiy; aapxq- x a l xfy;
0cxqxo<; (ivot^xu)<;. vanXdxxovxe<; x a l
naO pxiV xoo liovoyevotx; Tt)v O c ia v cpaiv
xp a u y x a e i xepaxEupEvoi, 8 i xooxo
n o a v axot^ rco x ^cT o ai xaxdc xiV; X pOcla*;
PooX opvq t*| n a p o o a vijv
a\H r\ y ( a x a l geydA.n x a l o lx o o g e v tx
avo5cx;< x xoO x qpypaicx; tvtoOev aX coxov x 5 i5 d a x o \> o a d ip io c v rcpotyyoupveoQ xcv x ir\' [ - x p ia x o a c o v xxcoxatExa ycov rcaxpcov xiiv rciax iv pvEtv
rt(rpr.YXr- pUtov.
K a 6 p v xoq xc Ttvegaxi xq ycp
paxopvoxx; xt^v x p v'<9 xtaxepov rcap
xcv txl xrV; p ao iX eu o aiy ;. n>xtoq> p v ' [=
Y confirm a la doctrina sobre la nakiralcza del Espritu Santo, transm itada en tiempos
posteriores por 150 Padres reunidos en la ciu-
161
300
*301
*304
x o iv u v
jie x
rtcq;
rta v x a x G e v K p tp E a g xe K a l pM E^elc;
n a p ' i'ipcSv S iaxoncoG vxcov, tf tp ia e v | y a
K al o iK o u p e v tk i^ a v o S a q s x p a v r t i a x t v
pr) 8c v l ^ c T v a i rcporppetv, i\ y o v a u y y p d rp e tv i) a u v x iG v a t \\ <ppoveTv ]\
k c i v x p o ; ...
8 t 8d a -
302
303
La sim ona
C an. 2.
X n p o x o v a v
rti xpi1l,0tO1
cl<; npr2atv
x < * p tv
Xc l P '
x t g rtc iK o rto g
r c o n fa a ix o K al
K a x a y d y o t x fjv c p a x o v
Kxcpv
*302
i)
x i v a xa>v
I)
8 k k o v o v
i)
xci) KXi^pcp K a x a p t G p o u -
1. May que leer v 8 o rpoeaiv, no k 8 o rpoeojv (de dos naturalezas ), u na variante que se
o frece en ediciones m s antiguas y m enos criticas del texto griego, m ientras que todas las trad u c
ciones latinas atestiguan en dos naturalezas ( n duabus naturis). La otra variante, p o r su sabor
m onofisitista, se o p ondra precisam ente a la intencin del concilio. O tros testim onios cxtraco n ciliarcs de la lectura correcta vanse en R. V. Scllcrs, The C ouncif o /C h a lc e d o n (Londres I9 5 3 j I20s
n ota 6; I. O rtiz de U rbina, D as S y m b o l von C halkcdon, en; A. G rllm cicr - M. IJacht ( d ir s ) , D as
K o nzi! von C ha lkcd o n l (W ftrzburgo -1 9 5 9 ) 391 nota 4 (sobre la edicin de * 1 9 5 1 )cf. el su p le
m ento en el vol. 3 [1954] 877).
163
304
*305
9 6 14-29-
306
164
ydp
jta x ^
K pq
>30;
*3(16
I . Se pien sa esp ecialm en te en el "Toinns t.c o n ix" (*290-295; c f tam bin *300), led o con pfeno
asentim iento en las sesiones seg u n d a y cuarta; se piensa, adem s, en la cnitii (n " 9 3 , | L) enviada
al co n c ilio y que fue leda en la sexta sesin.
165
30h
309
*310
(c. 5) Unde oportet unum quem que christinnum conscicnliac siine habere iudicium, ne
converti ad Dcum de die in dicm dilTcrat ncc
satisfactionis sibi tem pus in fine vitae suac
co n stitu t, ... et cum posset pleniore sa tis
f a c tio n indulgenliam prom ereri, illius lemporis angustias cligat, quo vix inveniat Spa
tium vel confessio paenitentis vel reconciliatio
sacerdotis. Verum, ut dixi, ctiam talium neces
sitati ita auxilinnduni est, ut et actio illis pacnitentiac et com m unionis gra