Вы находитесь на странице: 1из 14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

RevistadeEconomiaPoltica
OnlineversionISSN18094538

Rev.Econ.Polit.vol.29no.2SoPauloApr./June2009

ServicesonDemand
Article
Portuguese(pdf)

http://dx.doi.org/10.1590/S010131572009000200002

Portuguese(epdf)

MichalKalecki,umpioneirodateoriaeconmica
dodesenvolvimento

Articleinxmlformat

Howtocitethisarticle

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

Automatictranslation

Sendthisarticlebyemail

JulioLpezG.I,*MartnPuchetA.IIMichaelAssousIII
I UniversidadNacionalAutnomadeMxico,email:gallardo@unam.mx
II UniversidadeNacionalAutnomadeMxico,email:anyul@unam.mx
III UniversitParis1,email:michael.assous@wanadoo.fr

Articlereferences

Indicators
CitedbySciELO
Accessstatistics

Relatedlinks
Share
More

More

ABSTRACT

Permalink

Kaleckimadeimportantcontributionstodevelopmenteconomics,which
rankhimamongthefoundingfathersofthisareaofourdiscipline.The
objectiveofthispaperistogiveanaccountofhiscontributions,andinparticularofhisconceptionofthe
peculiaritiesandthewayoffunctioningoftheunderdevelopedeconomies,andofthebarriersthatlimitstheir
capacityforhighandsustainedlongrungrowth.Asmostsocialisteconomistsofhistime,hewasskepticabout
thepossibilitiesofovercomingunderdevelopmentundercapitalism.However,incontradistinctiontoother
pioneersofdevelopmenteconomics,Kaleckididnotstresstheinternationalforcesthathamperdevelopment,
butputtheaccentratherintheinternalinstitutionsandsocialandpoliticaldeterminants.Inparticular,the
feudalandsemifeudalconditionsinagriculture,thereducedmarketensuingfromincomeconcentrationand
widespreadmonopolizationoftheeconomy,andthelackofwillingnessofentrepreneurstocarryoutthe
necessaryinvestments.Accordingly,hiseconomicpolicyrecommendationsemphasizedalsothedomestic
aspectsinvolved.
Keywords:Kaleckidevelopmenteconomics.
JELClassification:B2B3O1.

INTRODUO
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

1/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

Kaleckideuimportantescontribuiesparaateoriaeconmicadodesenvolvimento,queocolocamentreos
fundadoresdessareadenossadisciplina.Oobjetivodestetrabalhofazerumrelatodesuascontribuies,
emgrandepartedeixandoqueoautorfaleporsiprprio.Comearemosaapresentaodesuasideias
resumindoumdeseusltimostrabalhossobreotema(Kalecki,1966[1993]),noqualeleexpe,emseuestilo
concisohabitual,suavisoglobal.
Emprimeirolugar,eleindicaque"Oproblemacrucialdaeconomiasubdesenvolvidadiferentedoproblema
dospasesdesenvolvidos[...]aocontrriodaseconomiasdesenvolvidas[naprimeiraosbensdecapital],no
conseguemabsorvertodaamodeobradisponvele,emconsequncia,opadrodevidamuitobaixo..."
(Kalecki,1966[1993]:16).
Eleargumentaento:"Oproblemacrucialenfrentadopelospasessubdesenvolvidos,portanto,ampliar
consideravelmenteosinvestimentos[...]H,noentanto,trsimportantesobstculosaoaumentodos
investimentos.Primeiro,possvelqueoinvestimentoprivadonoestejadisponvelemritmoadequado.Em
segundolugar,podemfaltarrecursosfsicosparaproduzirmaisbensdeinvestimento.Emterceirolugar,
mesmoseessasduasdificuldadesforemsuperadas,existeaindaoproblemadaofertaadequadadeprodutos
deprimeiranecessidadeparasuprirademandaresultantedoaumentodoemprego"(Ibid.:16).
Oautorreconheceentoqueessesobstculospoderiamsersuperadoscommedidasapropriadas.Eleserefere
"intervenodogovernonaesferadoinvestimentocomoobjetivodegarantirovolumeeestrutura
planejados,asuperaodasbarreirasinstitucionaisaorpidodesenvolvimentodaagriculturaeataxao
adequadadosindivduosricoseprsperos"(Kalecki1966[1993]:19).Maseleconcluisuasreflexescomeste
diagnsticobastantesombrio:"[Esses]trsproblemas[...]apresentamclaramenteumgigantescoproblema
poltico[...]Asuperaodetodososobstculosaodesenvolvimentoeconmicoenumeradosacimasignifica
maisdoqueaconvulsocausadanosculoXVIIIpelaRevoluoFrancesa.Assim,nosurpreendequeessas
reformasnosejamrealizadaspacificamente.Umdesenvolvimentovigorosomasequilibrado[...]dificilmente
seencontranaprtica.Naverdadeencontramosdoistiposdedesenvolvimento(talvezcomalgunscasos
intermedirios):ouodesenvolvimentonoinflacionrio,masextremamentelento,ourelativamenterpido
eacompanhadodeviolentaspressesinflacionrias"(Ibid.).
DiscutiremosagoraemmaisdetalhesaanliseeconmicatericadeKaleckisobreaseconomias
subdesenvolvidas.Posteriormente,vamostentarconceberumaestratgiaeconmicaparaestimulara
recuperaoeconmicaepromoverocrescimentoelevadoeequilibradoalongoprazo,combaseemsuaviso
global.

AMACROECONOMIADASECONOMIASSUBDESENVOLVIDASDEKALECKI
AprimeiracontribuioescritadeKaleckiaoestudodospasessubdesenvolvidosfoifeitaemsuaanlisede
Manoilescu(1931).1Comooleitorpoderselembrar,oeconomistaepolticoromenoManoilescueraum
veementepartidriodoprotecionismoedaindustrializaonospasessubdesenvolvidos,eumcrticodateoria
ortodoxadocomrciointernacionalbaseadanasvantagenscomparativasenateoriadovalordotrabalho.2Sua
defesadoprotecionismofoiseveramentecondenadapeloseconomistasconvencionais,masKaleckiapoioua
defesadeManoilescu.
Eleafirmouque"oautor[isto,Manoilescu]queestcertoemsuasoluodoproblemadaproteonos
pasesagrcolas"(Kalecki,1938[1993]:181).Kaleckiargumentouque"[...]realistapresumirqueemumpas
agrcolaexistaalgumdesemprego,manifestooudisfarado,eportantoaofertadepoupananovanoest
fixadademodoalgum:elaigualaoinvestimentorealizado[...].Sealgumaindstrianovaforprotegida,a
oportunidadedeinvestimentoaumentaeaofertadecapitalaumentaprotanto"(Ibid.).Emoutraspalavras,
Kaleckiacreditavaquenovasindstriasseriamconvenientesdopontodevistadopasporque,emumasituao
dedesempregogeneralizado,ocustodamodeobraparaaeconomiaseriamuitobaixo,eporqueos
investimentosadicionaistrariamconsigosuaprpriaofertadepoupana.Emumestudoposterioreleseriamais
explcito,mencionandoque"Empasessubdesenvolvidos,aforadetrabalhoadicionalgeralmentevirdas
zonasrurais.Emmuitoscasos,aproduoagrcolanocair,comoresultadoda'modeobraexcedente',na
agricultura"(Kalecki,1954[1993]:28).
Noentanto,KaleckiconcluiuaanlisedeManoilescucomsuaprpriacrtica:"Atendnciadoautorde
apresentaraproteocomoasoluoparaoproblemadaindustrializaodospasesagrcolas
definitivamenteenganosa[...]Apresentarolivrecomrciocomoonicoobstculoaoprogressoeconmicodos
pasesatrasadosdesviaraatenoparaurgentesproblemassociaiscomoareformaagrriaeoutros"
(Kalecki1938[1993]:182nfasenooriginal).
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

2/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

Kaleckicontinuousuasreflexessobreaeconomiadospasessubdesenvolvidosduranteseutrabalhono
DepartamentoEconmicodaSecretariaGeraldaONU.3Partedesuasopiniesmuitoprovavelmenteapareceu
emdocumentosoficiaisdesseorganismo.4Noentanto,eleexpressousuasopiniesmaispessoaisemresposta
aconvitesparatrabalharcomoconsultoroucomopalestranteconvidadoempasesemdesenvolvimento.
Provavelmenteomelhorpontodepartidaparaumaexposiodetalhadaeanalticadesuasideiasseu
trabalhosobre"Theproblemoffinancingeconomicdevelopment"[Oproblemadefinanciarodesenvolvimento
econmico],resultadodeumapalestradadaporeleem1953no"CentrodeEstudiosMonetarios
Latinoamericanos",naCidadedoMxico(Kalecki,1954[1993]).Nessetrabalho,oobjetivoeraestudaro
problemadofinanciamentododesenvolvimentoeconmico,massuaanlisetambmumainvestigaosobre
osfatoresquelimitamaacumulaodecapitaleocrescimentodelongoprazonaseconomias
subdesenvolvidas.Selecionaremosalgunspargrafosdessetrabalhoquerefletemsuaabordagemglobaleem
seguidafaremosalgumasobservaesgeraissobreasideiasdeKalecki.
Inicialmente,oautorespecificaascaractersticasinstitucionaiseestruturaisdaeconomiasubdesenvolvida.Ele
distinguiatrsclassessociaisprincipais:"capitalistas,trabalhadoresepequenosproprietrios.Oltimogrupo
incluicamponesespobres,artesos,pequenoscomerciantesetc."(Kalecki,1954[1993]:23).Eletambm"[...]
subdivideaeconomiaemdoissetores,queproduzembensdecapitalebensdeconsumo,respectivamente
[DepartamentosIeII,respectivamenteJL,MPeMA].Emcadasetor[ele]incluiaproduodasrespectivas
commoditiesapartirdoestgiomaisbaixo"(Ibid.).ODepartamentoIIposteriormentedivididoembensde
consumoagrcolasenoagrcolas.
Kaleckiaseguircriticaaopiniosegundoaqual"afaltademercadosadequados[que]oprincipalobstculo
aodesenvolvimento,maisdoqueainflao.Oproblemacostumavaserformuladodaseguinteforma.Emvista
dapequenademandainterna,nohaverescoamentoparaosprodutosdasfbricasrecentementeconstrudas.
Assim,aindustrializaosemostrarimpossvel,amenosqueestejaorientadaparaosmercadosexternos.A
respostaaesseproblema:"[...]seoinvestimentoforsuficientementealto,eleimpulsionarademandapor
bensdeconsumoatopontoemqueoexcedentedessesbensnoDepartamentoIIencontreamaiordemanda
detrabalhadoresecapitalistasnoDepartamentoI.Dessemodo,oprprioaltonveldeinvestimentoquegera
demandaporbensdeconsumo"(Kalecki,1954[1993]:29).Comooleitorpodernotar,avisodeKalecki,
claramentebaseadanoprincpiodademandaefetiva,afirmadaemtermosmuitomaisprecisosdoquenos
escritosdeoutrosfundadoresdateoriaeconmicadodesenvolvimento,comop.ex.RosensteinRodan(1943)e
Nurkse(1943).
Kaleckitambmobservaque"Oinvestimentopodeserlimitado[...]pelareticnciadosempresriosem
expandirseusgastoscombensdecapital.Nessasituao,oinvestimentopblicoadquireumaimportncia
crucialparaoprocessoderpidodesenvolvimentoeconmico[...]"(Kalecki,1954[1993]:27).Eleprosseguea
anlise,identificandoaspressesinflacionriascomooprincipalobstculoquesurgenospases
subdesenvolvidosquandoseaceleraoinvestimento.Naverdade,"emalgunssetoresdoDepartamentoIIa
ofertadebensdeconsumopodeserelsticaeemoutros,rgida.Umexemploimportantedessasituaoem
pasessubdesenvolvidosocasoemqueaofertadebensdeconsumoindustriaiselsticaporquehreservas
considerveisdecapacidadeprodutivaouporqueoaumentodessacapacidadepodenoexigiruminvestimento
muitogrande.Poroutrolado,aofertadealimentospodeserrazoavelmentergida.Issodependerdofatode
que,nascondiespredominantesnospasessubdesenvolvidos,aproduodealimentosemresposta
demandaseexpandeemritmoinferioraodospasesdesenvolvidos"(Ibid.:28).Eledesenvolveudepoisesse
pontodevistaargumentandoque:"Oimportanteque,emumaeconomiasubdesenvolvida,aproduo
agrcolaafetadaporumgrandenmerodelimitaes,queaimpediriamdecrescerataxaselevadasmesmo
setodososrecursosmateriaisestivessemdisponveis.Essespoderososobstculosaodesenvolvimentoda
agriculturasoasrelaesfeudaisousemifeudaisnaocupaodaterraeadominaodoscamponesespobres
peloscomercianteseagiotas.Assim,impossvelhaverumaaceleraoradicaldodesenvolvimentoda
agriculturasemaintroduodemudanasinstitucionaissubstanciais"(Kalecki,1966[1993:18).5
Kaleckientoafirma:"Podesedemonstrarque,emalgunscasos,arigidezdaofertadealimentospodelevar
subutilizaodosbensdeconsumonoalimentares.Issonoacontecerseoscamponesespuderemtirar
proveitodosaumentosnospreosdosalimentospois,comumarendamaiselevada,elescompraromais
produtosmanufaturados.Noentanto,seosbenefciosdoaumentonospreosdosalimentosreverteremparaos
proprietrios,comerciantesouagiotas,entoareduonossalriosreaisocasionadapeloaumentonospreos
dosalimentosnoter,comocontrapartida,umaumentodademandaporbensdeconsumodemassaporparte
docampo,poisesseaumentodolucronosergastodemodoalgum,ousergastoemsuprfluos"(Kalecki,
1954[1993]:29).
Kaleckiaseguirdiscuteosefeitosdoaumentodaproduoagrcolaedocrescimentodaprodutividadedo
trabalho."Enquantoaofertaadequadadealimentosdeimportnciafundamentalnaprevenodainflao
[...]osaumentosdaprodutividadeindustrialtrabalhamnamesmadireo.H,noentanto,umaimportante
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

3/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

diferena.Umaumentonaofertadealimentostendeaelevarossalriosreaisemumdeterminadonvelde
empregonoagrcola.Poroutrolado,umaumentodaprodutividadetendeaaumentarossalriosreaisatravs
deumareduodonveldeempregocorrespondenteaumdeterminadonveldeproduonoagrcola."(Ibid.:
30).Almdisso,"sehouverumaumentonograudemonoplioquecauseumamudananoslucros[...]a
elevaodospreosemrelaoaossalriosreduzirademandaefetivaeimpediraplenautilizaodas
instalaesprodutivas[...]Oresultadofinalserumamudananadistribuioderenda:dossalriosedas
rendasagrcolasparaoslucrosindustriais"(Ibid.:32).
AconclusodeKaleckipodeseresclarecidacomaajudadasseguintesequaes,quesintetizamsuateoria.6
DigamosquePsimbolizeoslucros,Ioinvestimentoprivado,Ckoconsumocapitalista,Xasexportaes,Mas
importaes,odficitoramentrioeYoprodutofinaltotal.Poroutrolado,aparcelarelativados
salriosnovaloragregado(ouprodutofinal)aparceladoslucrosnoprodutofinal(=1,numahiptese
simplificadora)ko"graudemonoplio",ouarelaoentreototaldosrendimentoseostotaldoscustos
diretos,quetambmigualrelaoentreospreosmdioseoscustosdiretosmdiosejarelaoentre
ocustototaldasmatriasprimaseafolhadesalrios.

Aequao(1)aconhecidaequaodeKaleckiparaoslucrostotaisemumaeconomiaaberta(naqual
fazemosabstraodapoupanadostrabalhadoresporrazesdesimplificao).7Aequao(2)mostraque
(paraumadeterminadacomposiodeprodutofinal)aparcelarelativadossalriosnovaloragregado
determinadapelograudemonoplioepelarelaoentreocustodasmatriasprimaseafolhadesalrios.A
equao(3)ateoriadeKaleckisobreaparcelarelativadoslucrosnarendanacional.Aequao(4)faz
comqueoprodutofinaltotaldependadoslucrostotaisedaparceladoslucrosnoprodutofinal.
Agora,vamosusaromodeloparadiscutirasideiasanterioresdeKalecki.Umamaiorparceladelucros
ocasionadasejapelaquedanossalriosurbanossejapeloaumentodograudemonoplionosetraduzir
necessariamenteemmaioreslucrostotais.Estesltimosnoaumentaroquandoossalrioscaem,amenos
queoconsumoouoinvestimentocapitalistascresamsimultaneamente.Poroutrolado,ademanda
efetivareduzidaquandoocorreumamudanadossalriosparaoslucros.Emoutraspalavras,adistribuio
darendaumdeterminanteessencialdademandaefetiva,equandoelasealteracontraostrabalhadoresa
demandaafetadanegativamente.
AnovidadedaabordagemedasconclusesdeKaleckipodeserevidenciadaseascompararmoscomotrabalho
clssicodeA.W.Lewis(1954).Comooleitorpoderrecordar,Lewispropsummodelodeeconomiadual,no
qualumsetormoderno(industrial)coexistecomumsetoratrasado(agrcola).Aprodutividademarginaldo
trabalhoindustrialdescrescente,massuperiorprodutividadedaagricultura.Ossalriosindustriaisreais
dependem,eestofixados,emumnvelsuperioraodasubsistnciadostrabalhadoresagrcolas.Nessenvel,
asempresasindustriaispodemempregartantaspessoasquantasdesejaremecontratarotrabalhadoresato
pontoemqueosalriorealdestessejaigualprodutividadeindustrial.Salriosreaismaisbaixosacarretam
maioreslucrosindustriaisetodososlucrossoautomaticamentereinvestidos.Assim,quantomaiorfora
diferenaexcedenteentreaprodutividadeindustrialmdiaeossalriosindustriaisreaismdios,maioressero
onveleataxadeinvestimento,maiorataxadecrescimentoindustrialemaisrpidaaabsorodoexcedente
demodeobraagrcola.Naverdade,Lewischegamesmoaargumentarqueumaquedanopadrodevidada
populaopobredocampoterefeitopositivosobreoslucrosindustriais,poisreduzirossalriosurbanos.
Maioreslucrosestimularoosinvestimentos,quetenderoaaumentarataxadecrescimentoeconmico.
Kalecki,porseulado,negavaexplicitamentequeumamaiorparceladelucrosnecessariamenteaumentassea
taxadecrescimentodoinvestimentoedoprodutofinaleacarretasseumaabsoromaisrpidadoexcedente
demodeobra.Hmuitasrazesparaisso.Umaque,mesmoseobtiveremlucroselevados,asempresas
podemrelutareminvestir.Aoutraestrelacionadaaoefeitodasmaioresparcelasdelucrossobreademanda
agregada,oslucrostotaiseoprodutofinalpois,segundoele,oslucrostotaisnoaumentamnecessariamente
comumamaiorparceladelucros.EsseaspectototalmentenegligenciadoporLewis,queassumequemaiores
parcelasdelucrosseroacompanhadasdemaioreslucrosabsolutos,maiortaxadelucroemaiortaxade
acumulao.
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

4/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

Poroutrolado,Kaleckitambmconsideravaqueumaumentonopadrodevidadoscamponesespobresteria
influnciabenficasobreademandaefetivaeoemprego,sobdoisaspectos.Porumlado,ampliariaomercado
agrcolaparaosbensdeconsumoindustriais.Almdisso,estimulariaumaumentodossalriosreais,oque
ampliariaademandaporbensdeconsumonasreasurbanas.
Damesmaforma,somentequandopreosagrcolasmaiselevadosbeneficiamoscamponesespobresquea
demandaagregadaeoprodutofinalseroaumentados.Seoaumentodoslucrosruraisresultantedospreos
agrcolasmaiselevadosforapropriadosomentepelosproprietrios,comercianteseagiotas,elenoacarretar
aumentodoconsumoedoinvestimento.Incidentalmente,essaumamasapenasumadasrazes
econmicaspelasquaisKaleckidefendiafortementeareformaagrria.
Notrabalhoqueestamosdiscutindo,Kalecki(1954[1993])levantouvriosoutrospontos,quenoforam
retomadosouqueforamconsideradosdemaneiradiferentepelospioneirosdateoriaeconmicado
desenvolvimento.Vamosnosreferiragoraatrsquestes:i)apresenaeaimportnciaeconmicada
capacidadeociosanospasessubdesenvolvidos,ii)osefeitosdamaiorprodutividadedotrabalhosobreo
crescimentoeconmicoeiii)oproblemadainflao.
QuandoKaleckiformulouoprincpiodademandaefetiva,eleimplicitamenterejeitouocritriodeeficincia,
ocultoemumaconcepoquevodesempregoemmassadepessoasemquinascomoconsequnciadafalta
devaloreconmicodosrecursosnoutilizados.8Aocontrrio,eleconsideravaquerecursosociososconstituem
umdesperdcio,resultantedeumafalhasistmica.Encontramosamesmaideiaemsuaanlisedaseconomias
subdesenvolvidaseelefoiumdospoucos,entreospioneirosdateoriaeconmicadodesenvolvimento,a
enfatizarodesperdcioqueosbensdecapitalociososimplicam,emgeraleemparticular,paraaseconomias
pobresemcapital.9Almdisso,quandoodesempregodemodeobrasealiautilizaodacapacidade
ociosa,eledestacavaapossibilidadedeutilizaressesrecursosparaacelerarocrescimentoeconmicosem
custoouabaixocusto.Dessemodo,dopontodevistadointeressedaeconomiacomoumtodo,eleacreditava
sermelhorcolocarosrecursosociososemusodoquemantlossemutilizao.
Poroutrolado,Kaleckinoachavaque,emsituaesdedesemprego,amaiorprodutividadefosseporsis
umapanaceia.Quandoumaumentodaprodutividadedotrabalhoacompanhadoporumaumentosimultneoe
proporcionaldossalrios,ograudemonoplio(k)novaria,masocustoagregadodasmatriasprimasem
relaofolhadesalrios(j)aumenta(verequaes2e3acima).Seoconsumoeoinvestimentocapitalistas
noaumentarem,entoademandaagregadaeoprodutofinalcairo(verequao4),oqueocasionarmenor
nveldeemprego,porqueoprodutofinalcaiueaprodutividadeaumentou.Almdisso,seosmenorescustos
unitriosdemodeobraresultantesdamaiorprodutividadedotrabalhonoforemtransferidosparaos
consumidorespormeiodereduesproporcionaisdepreo,ousenoforemacompanhadosporumaumento
proporcionaldossalrios,ograudemonoplioaumentar.Ento,paraumdadonveldeconsumoe
investimentocapitalistas,ademandaefetivaeoprodutofinalseromuitomenoreseareduodoemprego
sermaior 10.
Finalmente,podesetambmcreditaraKaleckiapropostadeumanovateoriadainflaonaseconomiasem
desenvolvimento,segundoaqualainflaoaconteceporqueaproduodealimentostemumaofertainelstica
emrelaoaospreos.Observesequeainelasticidadedaofertaumfenmenotantodecurtocomodelongo
prazo.Eladecorredaconfiguraoinstitucionaldessesetoredolimitadopapeldoaumentodepreosedo
aumentodaprodutividaderelativasobreaoferta.Almdisso,ainflaoapareceantesqueaindstriaalcance
umestgiodeplenautilizaodacapacidadeenocontribuiparaaumentaressautilizaoelapodemesmo
reduzirademandaeautilizaoefetivas.ObservesetambmqueasideiasdeKaleckisobreoassuntoforam
retomadasporeconomistaslatinoamericanos,queformularamumateoriaestruturalistadainflaoduranteos
anos1950e1960(Noyola,1956Sunkel,1960Furtado,1960).

OREGIMEECONMICOINTERMEDIRIO
AcontribuiodeKaleckiparaateoriadosubdesenvolvimentonoselimitouaassuntoseconmicos.Na
estruturadaseconomiassubdesenvolvidaseleidentificouumtipodeEstado,surgidodaemancipaopoltica,
noqualopoderassumidoporrepresentantesdaclassemdia.AcaractersticachavedessetipodeEstadoo
fatodeeleserconstitudocomoum"regimeintermedirio"entreaseconomiascapitalistasdesenvolvidaseas
economiassocialistascomplanejamentocentral.11EssesregimessurgiramdepoisdaSegundaGuerraMundial
comoconsequnciadalutacontraocolonialismoeoutrasformasimperialistasdedominao,numperodoem
que,tantonospasescapitalistasdesenvolvidosquantonospasessocialistas,aintervenodoEstadoeo
planejamentoeconmicohaviamsetornadogeneralizados.
Nessascircunstnciasinternacionais,desurgimentodenovasnaesindependentesedegovernosanti
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

5/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

imperialistas,edeforteintervenodoEstado,Kaleckipostulavaquegovernoslideradosporrepresentantesda
classemdiabaixateriamdepreencheralgumascondiesparasuapermanncia."Parasemanteremnopoder
elesprecisam:i)Alcanaraemancipaonoapenaspolticamastambmeconmica,isto,obterumcerto
graudeindependnciadocapitalestrangeiro.ii)Fazerareformaagrria.iii)Garantirocontnuocrescimento
econmicoesteltimopontoestintimamenterelacionadoaosoutrosdois"(Kalecki,1993[1964]:67).
Essetipodeanlise,associando,deumlado,oeleitoradosocialdopoderpolticoeoregimecorrespondente
com,deoutrolado,ocaminhododesenvolvimentoeconmico,umacaractersticapredominantedo
pensamentodeKalecki.Comoalgunseconomistaslatinoamericanos,elepostulavaqueoscaminhos
econmicospelosquaisospasesoptamesuascaractersticasparticularesemtermosdosperfisde
investimentoedistribuiodarendanososobredeterminadospelasestruturaseconmicas.Aocontrrio,
elesdependemdascorrelaesentregrupos,setoreseclassessociaisnopoder,dainserodosgovernosna
reainternacionaledosregimesqueaselitesconseguemestabelecer.
Opadrooutipodedesenvolvimentoqueaseconomiasbuscamdepende,emgrandeparte,decomoos
processossociaisepolticosestointerligadoscomosprocessosestritamenteeconmicos.Kaleckisalientaque
regimesintermediriospoderiamprosperaremseusesforosparaalcanarodesenvolvimentoatravsda
intervenodoEstado,pelaexistnciadecircunstnciascomoasmencionadasaseguir.Aclassemdiabaixa
noficarsujeitavontadeeaosinteressesdasgrandescorporaes,enquantoossegmentossuperioresda
mesmaclassesofracoseincapazesdeassumiropapeldos"empresriosdinmicos".Aomesmotempo,a
competioentrepasessocialistasepasescapitalistasdesenvolvidosparainfluenciarosregimes
intermediriosdeuorigemapossibilidadesdecrditosexternoscommenoresgrausdecondicionamentointerno
polticoeeconmico(Kalecki,1993[1964]:8).Taiscircunstnciasampliaramapossibilidadedeumcapitalismo
baseadoemempresaseorganizaespblicas,empolticasorientadasparaoinvestimento,nacriaoe
utilizaodacapacidadeprodutiva,bemcomonaredistribuioderenda.
ExemplosderegimesintermediriostpicoseramandiaeoEgito,aosquaisKaleckiacrescentouaBolvia.
Esteltimoeraanmalo,emrazodaelevadaparticipaodemineirosnogovernonascidodarevoluode
1952(KaleckieKula,emKalecki,1993[1970]:169173).Asmudanasnacorrelaointernadasforassociais
nopoder,juntamentecomsuasalianasinternacionaisalgumasdelasnoalinhadascomnenhumblocoe
outrasalinhadascomumdosgrandesblocoslevouosregimesintermediriosadiferentescaminhosde
polticaeconmica.
Paraconcluiresteponto,existempelomenosduasimportantesliesquepodemostirarparaospaseslatino
americanos,emtermosdaconcepodeumaestratgiasocioeconmicaprogressista.
Nocasodegovernosquerepresentamosinteressesdos"empresriosdinmicos",dasclassesmdias,dos
trabalhadoresedeoutrosimportantesgruposdapopulao,oespaodemanobraparaaintervenodoEstado
funodaspossibilidadesdeacordosealianasinternacionaisreferentesmobilidadedocapitalestrangeiro.
Essaaprimeiralioquandosebuscamcondiesfavorveisparaumpadrodeinvestimentocapazde
assegurarcrescimentoeconmicosustentado.
Poroutrolado,governosquerepresentamcoalizesdegrupossociais,formadasparadarsuporteapolticas
econmicasquefavorecemodesenvolvimentoeaprogressivaredistribuioderenda,precisamreconheceros
limitesoriundosdafaltadecompetiopolticaentreosblocoseconmicosinternacionais.Asegundaliode
Kaleckipode,assim,serformuladadoseguintemodo:semprequehouverconcepesdiferentesentreos
blocoseconmicosinternacionaisdominantessobreoquedeveserfeitoparapromoverocrescimentoem
pasessubdesenvolvidos,ampliamseaspossibilidadesdetomarmedidasafirmativaseeficazes.ACoreia
poderiaserumbomexemplodecomoasconcepesdivergentesacercadodesenvolvimentoeconmiconos
anos1970,entreosEUAdeumladoeoJapodeoutro,ajudaramaaumentaropoderdebarganhaparaa
intervenodoEstado.

ESTRATGIADEDESENVOLVIMENTO
EstudaremosagoracomoKaleckiimaginavaumaestratgiadecrescimentoparaumaeconomiaem
desenvolvimento.umexercciomaisoumenosespeculativo,poisoautornuncaformulouumaproposta
especfica.Apesardisso,quandodiscutiuosproblemasdaseconomiasemdesenvolvimento,emaisainda
quandoatuoucomoconsultorconvidado,eleforneceumuitaspistasdecomoimaginavaumaestratgia
econmica.Almdisso,suasreflexessobreaseconomiascapitalistasavanadasesobreaseconomias
socialistasfornecemideiassobreessamesmaquesto.Daremosnfaseaumaeconomiasubdesenvolvida
semiindustrializadaporqueissonospermitircombinartrslinhastericasdesenvolvidaspeloautor.Na
verdade,comoafirmaI.Sachs,"AposionicadeKaleckinopensamentoeconmicocontemporneorepousa
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

6/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

emsuascontribuiespioneirasacadaumadastrsprincipaisreasdaeconomiapoltica:adinmicado
capitalismomonopolista,ocrescimentosobosocialismoeateoriaeprticadoplanejamentodo
desenvolvimentoemeconomiasmistas"(Sachs,1977:47).
Vamosdestacaroestudofeitopornossoautorparaaeconomiaisraelense(Kalecki1993[1951]),que
consideramosdegrandeimportnciaporduasrazes.Primeiro,porqueonicotrabalhoemqueKalecki
analisaexplicitamenteocasodoqueatualmentechamamosdeumaeconomiasemiindustrializada.Emsegundo
lugar,porqueaquieleformulaumasriedepropostasdeestratgiaepolticaeconmicaparaumaeconomia
capitalistacomintervenodoEstado.
A)Observaesgerais
Inicialmente,devemosdizerqueaseconomiassemiindustrializadasocupamumlugarintermedirioentreas
economiasdecapitalismoavanadoeaseconomiasrealmentesubdesenvolvidas,quesoaquelassquais
Kaleckideumaisatenoemseustrabalhostericoseaplicadosecompartilhamalgumasdascaractersticas
deambas.Destacaremosduasdesuascaractersticasquemaisseassemelhamsdaseconomias
subdesenvolvidas.Emprimeirolugar,nopossveleliminarodesempregoacurtoemdioprazos,mesmo
quandoelasutilizamplenamenteseusbensdecapital.
Emsegundolugar,nessaseconomiasaelasticidaderendadademandaporalimentosalta,enquantoa
elasticidadedaofertaagrcolabaixa,emrazoprincipalmentedefatorestcnicoseinstitucionais.
Consequentemente,quandoarendapercapitacresce,tendemasurgirfortespressesinflacionriasoudficits
externos,ouambos.MaisdequatrodcadassepassaramdesdequeKaleckidestacouessasituao,mas,
infelizmente,emmuitaseconomiassubdesenvolvidas,emesmoemeconomiassemiindustrializadas,os
obstculosinstitucionaisproduoagrcolaaindaestopresentes.
Apesardisso,aseconomiassemiindustrializadastambmseassemelhamseconomiasplenamente
desenvolvidasporque,emboraosbensdecapitalnosejammuitos,geralmenteumaparteimportantedeles
noutilizada,especialmentenosetormanufatureiro.Emseutrabalhosobreaeconomiaisraelense,Kalecki
observou:"Devesesalientar,porm,comrelaoescassezdeequipamentos,queemalgunsramosda
indstriaexisteconsidervelcapacidadeociosa.Asituaonessescasosmaisoumenosaquesegue.O
consumointernodosbensmanufaturadosnessesestabelecimentosnoplenamenteutilizadosnopodeser
aumentado,porqueissoenvolveriamaioresimportaes,enquantoqueasexportaesdessesbensaindano
sedesenvolveram[...]"(Kalecki,1951[1993]:98).12Nessesentido,essaseconomiassodiferentesdas
tipicamentesubdesenvolvidaspelofatodeque,nestasltimas,apesardehavercapacidadeociosa,sua
importnciamenor.Acapacidadeociosaumacaractersticaimportanteeconstituiumapremissa
fundamentalsobreaqualpodeserbaseadaumapropostadecurtoprazo,inspiradanateoriadeKalecki.
Bem,Kaleckiacreditavaquetrscondiesdevemserpreenchidasparaqueaseconomiasmistasconsigam
alcanarumataxaelevadaesustentadadecrescimentodaproduo:i)controledocomrcioexterioredo
financiamentoexterno,ii)controledosinvestimentosprivadosafimdeevitarprojetosindesejveiseprontido
doEstadoparalevaraefeitoprojetosprioritrios,eiii)estabilidadedepreos,excetoparacorreesde
alteraesnasrelaesdetroca.Emparticular,umavezqueocomrcioexteriorpodesertilparasuperara
maiorpartedosgargalosinternos,todasasoperaesemmoedaestrangeiramerecemcuidadosotratamento
peloEstado.13Nessecontexto,Kaleckifezaseguinteobservaogeralemsuadiscussodaeconomia
israelense:
"Costumasedizerquetodososproblemaspoderiamsersolucionadosdeumavezsabolindoseasrestries
moedaestrangeiraeoscontrolesinternos[...]Asmedidasrecomendadasabaixovoexatamentenadireo
oposta.Defendesequedeveserfeitoomaioresforopossvelparareduzirasimportaeseaumentaras
exportaese,assim,dependeromnimopossveldaimportaodecapitalestrangeiro,mantendoaomesmo
tempoasmaisestritasrestriescambiaispossveis.Essasmedidasparamelhoraroatualbalanode
pagamentosexigiroumgraumuitomaiordesupervisoeinterfernciagovernamentaisdoquefoifeitoat
agora"(Kalecki,1951[1993]:9899).
Tomandoessaspremissascomopontodepartida,esboaremosagoraumaestratgiadecrescimento,
separandoosaspectosdecurtoprazodosdelongoprazo.
B)Crescimentoeconmiconocurtoprazo
Aexistnciadecapacidadeociosanaseconomiassemiindustrializadasimplicaqueoprodutofinalpoderia
crescersignificativamentenocurtoprazo.Bem,umprimeirorequisitoparaissoobviamenteocrescimentoda
demandaefetiva.Emseuclssicoartigosobrepolticaseconmicasnaseconomiascapitalistasavanadas,
Kalecki(1944[1990])analisoutrsmaneirasdeseobterumcrescimentosuficientedademanda(interna)de
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

7/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

modoaasseguraroplenoemprego,tantodaforadetrabalhocomodosbensdecapital.Asaber:
"1.Atravsdegastosgovernamentaiseminvestimentopblico[...]ousubsdiosparaconsumodemassa[...]
desdequeessesgastossejamfinanciadospelo[...]dficitoramentrio.
2.Estimulandoosinvestimentosprivados[...]
3.Redistribuindorendadasclassesaltasparaasclassesdebaixarenda"(Kalecki,1944[1990]:357).
Kaleckinoeramuitootimistasobreapossibilidadedebasearocrescimentonoestmuloaosinvestimentos
privados.Poroutrolado,eraumfortepartidriodaredistribuioderendaporrazesdejustiasocial,mas
tambmpeloimpactofavorveldessaredistribuiosobreademandaeoemprego.Emmuitostrabalhosele
analisouasvantagensdocrescimentodossalriosacimadocrescimentodaprodutividadedotrabalho(Kalecki,
1971[1993]).Mastambmobservouqueemalgunspasesmenosdesenvolvidos"[...]osfuncionrios
administrativoseostrabalhadoresnomuitonumerososdegrandesestabelecimentos[...]empases
subdesenvolvidosestoemumaposioprivilegiada,secomparadosaosmiserveisdacidadeedocampo
[...]"(Kalecki,1964[1993]:8).
Aobservaoanteriorparecesugerirque,navisodoautor,aredistribuioderendaatravsdeumaumento
generalizadodossalriosnopareceseramelhorsoluo.14Essesaumentosnobeneficiamdiretamenteos
maispobres,queemmuitoscasosnosoempregadosdeempresasformais,mas,aocontrrio,so
camponesescomumpoucaounenhumaterra,trabalhadoresautnomosouempregadosdesetoresinformais
e,naverdade,poderiammesmotrazerlhesmuitoprejuzo,casoessesaumentosfossemtransferidosparaos
preosdosprodutosbsicos.Umsegundoantecedentesobreamelhormaneiraderedistribuirrendaestem
seutrabalhoacimacitadosobreastrsmaneirasdealcanaroplenoempregoKalecki(1944[1990])enfatizou
queosgastospblicospodemefetivamenteterumgrandeimpactoredistributivo,poispodemsercanalizados,
demodomaispreciso,paraosgruposmaisexpostos.
Aotratardecomofinanciaressesmaioresgastospblicos,Kalecki(1937[1990])apoiouodficitpblico,mas
observoutambmqueosdficitsexpandemoslucrosjuntamentecomademandae,portanto,nocontribuem
paramelhoraradistribuiodarenda.Essaumalimitaobastantegraveemeconomiassemi
industrializadas,ondearendapodeseraltamenteconcentrada.
PoressarazoKaleckiera,acimadetudo,umpartidriodeestimularademandaefetivapormeiodegastos
pblicosfinanciadoscomimpostossobreossetoresdealtarenda,porquenessecasooslucrosnoaumentam.
Emumtrabalhoespecificamenterelacionadocomaseconomiasemdesenvolvimento,Kaleckiressaltouduas
outrasvantagensdosgastospblicosfinanciadosmedianteimpostossobreoslucros.
"Areduodoconsumodoscapitalistastambmserbenficadopontodevistadobalanodepagamentos,
porquereduzirademandaporsuprfluosimportados"(Kalecki,1954[1993]:41).Acrescentouque"Almde
limitaroconsumodoscapitalistas,ofinanciamentodoinvestimentopblicomedianteacobranadeimpostos
apresentaaindaoutravantagem.Reduzacriaodedisponibilidades[...].Se[...]jhouverhalgumtempo
umaespiralinflacionria,agrandequantidadededisponibilidadesestimularoentesouramentoespeculativoe
ajudarassimaagravaroprocessoinflacionrioprimrio".
Emseuestudodaeconomiaisraelense,Kaleckimencionouumoutroproblema,relacionadoacumulaode
disponibilidades,asaber:"Aacumulaodefundoslquidosnodispendidos,combinadacomaincertezada
futurataxaoficialdecmbio,criaumatendncianaturalparatransfernciasilegaisparaoexterior,que
deprimemalibraisraelensenomercadoparalelodemoedaestrangeira.Essemercadoparalelouma
experinciacomumaospasescomumbalanodepagamentossobpresso,quenecessitadamanutenode
restriescambiais"(Kalecki,1951[1993]:97).
Emsuma,podemosconcluirque,navisodeKalecki,ademandaefetivadeveriaserestimuladacombaseem
umaelevaodosgastospblicos,financiadaporimpostossobreoslucros.Almdisso,oinvestimentopblico
deveriaserplanejadodetalmodoque"semprequefaltassemosinvestimentosprivados,ogovernoviesseem
socorro,paraqueoinvestimentototalpudessealcanaronveldesejvel"(Kalecki,1996[1993]:16].
Simultaneamente,osgastosgovernamentaisdeveriamsubsidiarosgruposdebaixarenda.
Noentanto,umarecuperaoeconmicarpidaesustentada,especialmenteseapoiadaemumelevado
crescimentodoemprego,acarretaumagrandedemandaporalimentos,aomesmotempoemqueaoferta
internadeprodutosagrcolasenfrentaobstculos.Elereconheciaquealgumasmedidaspoderiam"expandira
produoagrcolanocurtoprazo.Essasmedidasvodareformaagrriaedocrditobancriobaratoaos
camponesesatmelhoriasnomtododecultivo,irrigaoempequenaescalaefertilizantesbaratos"(Kalecki,
1954[1993]:30).Dequalquermodo,seoprodutoagrcolanocrescermuito,ospreospodemtendera
crescereadistribuioderendapoderpiorar.Seopascomercializarprodutosagrcolas,aaceleraodo
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

8/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

crescimentoseracompanhadadeumaquedanasexportaesoudeumaelevaonasimportaesde
produtosagrcolas.
Demodogeral,arecuperaoeconmicanormalmentecolocaremriscoabalanacomercial.Arespostado
pensamentoeconmicoconvencionalaoproblemadadeterioraodabalanaexternaneutralizaressa
tendncia,melhorandoacompetitividadeatravsdadesvalorizaodataxadecmbio.Kalecki,porm,
recomendavasoluesdiferentes.Naspalavrasdele:
"ExisteumacapacidadeexcedenteconsidervelemIsrael[...]nasindstriasleves,comode
txteis,roupas,sapatos,artigosdecouroetc.Essacapacidadepoderiasermobilizadaparaas
exportaes,desdequefossemencontradosmercadosparaessesprodutosnoexterior[...]No
entanto[...]asmercadoriasisraelensesdessetiposocarasdemaiseexigemconsiderveis
prmiosdeexportao.essencialqueessesprmiossejamconcedidos,mesmosetiveremde
chegaraumaporcentagemrelativamentealtadovaloragregado.Osprmiosdeexportaodevem,
noentanto,sermantidosnonvelmaisbaixopossvel,eoutrosincentivosdevemtambmser
usadosparaexpandirasexportaes.Aalocaodematriasprimasparaaproduoparao
mercadointernodeveficarnadependnciadodesempenhodaexportaodasempresas,deforma
aqueelasfiquemestimuladasaexportarapreosmenoresdoqueosobtidosnomercadointerno."
(Kalecki,1951[1993]:100).
C)Investimentoecrescimentodelongoprazo
Comomencionamosvriasvezes,Kaleckiachavaqueoproblemacrucialdaeconomiasubdesenvolvidaera
aumentarsuataxadeacumulao.Veremosagoracomoeleconcebiaessaquestoemeconomiascom
abundanteofertademodeobra.Elediscutiaessepontoreferindoseaumaeconomiasocialista,massua
visotambmvlidaparaeconomiasmistas.Omodelo(Kalecki,1963[1993])muitosimples:digamosquei
sejaataxa(bruta)deinvestimentoekarelaotcnicacapitalproduto(ouseja,onmerodeunidadesde
capitalefetivamenteemuso,necessrioparaproduzirumaunidadedeprodutofinal).Digamosquedsejaa
taxadedepreciaoeuataxaextradecrescimentodaproduoanualqueumpaspoderiaobterseusasse
maisemelhorosbensdecapitalexistentes(expressamosi,uedcomoproporesdoPIB).Representamos
porrataxadecrescimentodacapacidadeprodutivaeespecificamosummodelodecrescimentodelongo
prazo,comosegue:

Essafrmulasimplesmostraque,dadosk,ued,acapacidadeprodutivapodecrescersomenteseaparcelade
investimentoaumentar.MasKaleckienfatizouquek,uedsoparmetrosqueumpaspodemodificarcom
medidasdepolticaeconmica.Assim,possvelaumentaruusandomais(emelhor)osbensdecapital.Alm
disso,possvelreduzirdalongandoavidatildosbensdecapital.Finalmente,possvelreduzirarelao
capitalprodutokrecorrendoatcnicasmaisintensivasdemodeobra.
Doquefoiditoacima,podemosdeduzirque,navisodeKalecki,canalizaradequadamenteosinvestimentosou
realizloscomtecnologiasapropriadaspodesertoimportantequantoacelerarseucrescimento.Assim,ele
recomendavadarprioridadeainvestimentosemcapitalnecessriosparafazeramaioremelhorutilizao
possveldosbensdecapitalherdadosemaisantigos,afimdealongarsuavidatil.15Aomesmotempo,
semprequepossvel,elepropunhaescolhertcnicasprodutivasquepudessemreduzirarelaocapitalproduto
dosnovosinvestimentos(k).
Vamosconsiderarumprocessodecrescimentobaseadonoaumentodocoeficienteu,ounareduodos
coeficienteske/oud.Nessecaso,ataxadeinvestimentosermenoremrelaoaumaoutraestratgiaonde
osequipamentosmaisantigossejamdescartadosrapidamente,ouquesebaseieeminvestimentosem
tecnologiasintensivasemcapital.Consequentemente,nocasodaprimeiraestratgia,oconsumoousuataxa
decrescimentonoseroreduzidosacurtoprazo,outeromenorreduo.
Noentanto,umaestratgiacomoasugeridadeacordocomasideiasdeKaleckitambmtemcustos.Em
particular,seocrescimentoeconmicosebasearemumamaiorutilizaodosequipamentosmaisantigos,ou
seforrealizadocominvestimentosqueexijammenoscapital,entoonvel(ouataxadecrescimento)da
produtividadedotrabalhoficarreduzidoe,assim,ademandapormodeobraaumentar.
Consequentemente,ocustomaisaltoapagarparaalcanarocrescimentocomumaestratgiabaseadaem
umamaiorutilizaodecapacidadeociosaaparecesobaformademenorestaxasdecrescimentoda
produtividadedotrabalhoe,portanto,maioresnecessidadesdeemprego.Masesseumcustoqueas
economiassemiindustrializadaspodemsepermitir,umavezquenelasodesempregodemodeobra
generalizado.somentedepois,quandooexcedentedemodeobrajtiversidoabsorvido,queumpas
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

9/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

deveriamudarparaumaestratgiaqueviseaaumentarataxadecrescimentodaprodutividadedotrabalho.
Poderamossupor,ento,queumaeconomiacomcapitalemodeobraociosospudessecrescerataxas
espetacularmentealtas.Noentanto,issonoacontece.Hlimitesparaocrescimentodelongoprazo,
associadosaosobstculosqueelasenfrentamquandotentamacelerarastaxasdeexpansodaagricultura,por
umlado,esdificuldadesemgarantirumelevadocrescimentodasexportaes,poroutrolado.
Kaleckienfatizavaqueocrescimentorpidoestacompanhadodeelevadastaxasdecrescimentodademanda
poralimentos.Eletambminsistianasbarreirastcnicaseinstitucionaisqueentravamaexpansodaproduo
agrcolanaseconomiascapitalistassubdesenvolvidas.Eleachavaqueumareformaagrriabemplanejadae
bemimplementadaeraumaprcondioparaumcrescimentodelongoprazoelevadoeestvel.Apesardisso,
acreditavatambmqueosetoragrcolafosseclaramente"determinadopelaoferta".Asobservaesaseguir
referemseaumaeconomiasocialista,ondeasbarreirasinstitucionaisforamsuperadas,masonde,apesar
disso,asbarreirasestruturaislimitamocrescimento:
"Umaimportantedistinoprecisaserfeitaentredoistiposdeindstrias[...]Chamaremosessas
duascategoriasde:indstriasdeterminadaspelaofertaeindstriasdeterminadaspelademanda.
Entendemosporindstriasdeterminadaspelaofertaaquelasatividadesque,porrazestcnicase
organizacionais,tmumcertotetoparaataxadecrescimentodelongoprazo,detalformaque
mesmoumconsidervelaumentonosgastosdecapitalnofaroprodutofinalcresceraumataxa
maior[...]
Osfatorestecnolgicoseorganizacionaisdosquaisdependem,porsuavez,ostetosdataxade
crescimentodasindstriasdeterminadaspelaofertasodenaturezamuitovariada.Osrecursos
naturaislimitadossooexemplomaissimplesemaisbvio.Otemponecessrioparaaadaptao
anovosprogressostecnolgicosoutroexemplo.Asdificuldadesmaissriasnamaneirade
introduzirnovastcnicassoprovavelmenteencontradasnaagricultura,ondeexistesempreum
certoelementodeespontaneidadenodesenvolvimentodaproduo"Kalecki,1962[1992]:225).
Podeseargumentarqueodficitnaofertainternadeprodutosagrcolaspodesercobertocomexportaesde
outrosbenscomercializveiscomaltaelasticidadedeoferta.16Oproblema,noentanto,quepodeserdifcil
fazerasvendasexternascresceremataxaselevadaseestveis.
Realmente,verdadequeumpaspoderiatornaraproduorentvelecompetitivagraasdesvalorizaoda
moedaouasubsdiosproduointerna.Noentanto,adesvalorizaodamoedaagravaadistribuiode
renda,ealmdecertoslimitesasvantagensdossubsdiossetornamprogressivamentemenores.Quando
crescemasexignciasdeimportao,easexportaesprecisamacompanharessemovimento,"Podeser
virtualmenteimpossvelcolocarasexportaesnosmercadosexternos[...]Comoresultadodapressoda
ofertadosprodutosemquesto,seuspreosmdiospodemcairdemodoatornarimpossvelatingirareceita
emmoedaestrangeiranecessriaparacomprarasimportaesnecessrias.Ou[...]podemsernecessrias
despesasmuitoelevadasdecapitalemrelaoaosefeitosemtermosdecmbio[...]"(Kalecki,1962[1992]:
227).
Agora,paraterminarnossaapresentao,devemosreconhecerque,deumcertopontodevista,aestratgia
baseadanavisodeKaleckiquefavoreceoinvestimentodestinadoapossibilitarummaiorusodos
equipamentosmaisantigos,aomesmotempoemqueampliaseutempodevida,almdeincorporartcnicas
intensivasemmodeobraacarretaumadesaceleraodoprogressotecnolgico.Noentanto,comrelaoa
isso,oargumentoexpostopeloautoremseuestudodaeconomiaisraelensecontinuasendovlido:
"especialmente[quando][...]nohescassezdemodeobra[...]amodernizao[...]quevisaria
apouparmodeobranotemmuitosentidodopontodevistadointeressedaeconomiacomoum
todo.Podeseargumentarqueamodernizaonecessriaparareduzircustoseassimaumentara
capacidadedecompetirnoexterior,oqueaumentariaasexportaes.Apesardisso,dopontode
vistadaeconomiademoedaestrangeira,queofatormaisescassodaeconomiaisraelense,
muitomaisrazovelpagarprmiosdeexportao,pormaisanormalquepossapareceresse
subsdioamtodosobsoletosdeproduo"(Kalecki,1951[1993]:103).

OBSERVAESFINAIS
DestacamosalgumasdascontribuiesdeKaleckiteoriaeconmicadodesenvolvimento,tantodopontode
vistadacompreensodesuascaractersticasparticularesemaisrelevantesedeseumododefuncionamento,
quantodaperspectivadoplanejamentodeseudesenvolvimento.Nopretendemosdizerqueelecobriutodaa
matria,maseleestabeleceuasbasesparafuturosdesenvolvimentostericosnessareadenossadisciplina.
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

10/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

Emcontrastecomoutrospioneirosdateoriaeconmicadodesenvolvimento,Kaleckinodeudestaques
forasinternacionaisqueinibemodesenvolvimento,masantesacentuouasinstituiesdomsticaseos
determinantessociaisepolticos.Emparticular:ascondiesfeudaisesemifeudaisdaagricultura,omercado
reduzidoresultantedaconcentraoderendaedamonopolizaogeneralizadadaeconomia,eafaltade
disposiodosempresriospararealizarosinvestimentosnecessrios.Dessaforma,suasrecomendaesem
termosdepolticaeconmicaenfatizaramtambmosaspectosinternosenvolvidos.
Discutimoscomcertodetalhamentonestetrabalhoasmedidasdepolticaeconmicaqueeledefendiaea
estratgiadeinvestimentosalongoprazoquepodemosdeduzirdeseusescritos.Comoamaioriados
economistassocialistasdesuapoca,Kaleckierabastantecticoacercadaspossibilidadesdeescapardo
subdesenvolvimentosobocapitalismo.Apesardisso,olhandoretrospectivamente,podemosperceberque,de
fato,algunspasessubdesenvolvidos,principalmentedoLestedasia,conseguiramsuperaroatraso
econmico.Maspoderamostambmalegarqueseuxitofoipossvelporqueamaiorpartedessaseconomias
empreendeureformasagrriasradicaisantesdeembarcarememumcaminhodedesenvolvimentorpido,
porquetodaselastomarammedidasmuitosemelhantessrecomendadasporKalecki,eporqueemtodaselas
oEstadodesempenhouumpapeldedestaque.
Esteltimoaspectonodesprezvel.Emltimainstncia,todasasmedidasetodaaestratgiadefendidapelo
autorenvolviamumaforteintervenodoEstadonaeconomia.Issonosurpresa,porqueeledeuuma
contribuioimportanteaumadasmaisengenhosaserigorosaspropostasdeestratgiamacroeconmica
sugeridasimediatamenteapsaSegundaGuerraMundialparacombaterodesempregonocapitalismo.Assim,
terminaremosnossotrabalhocitandoaafirmaofinaldaqueleestudo.Refereseaumaeconomia
desenvolvida,masaideiatambmvlida,eanossoverafortiori,paraumaeconomiasubdesenvolvida.
"bvioqueoplenoempregoexigirummaiorgraudecontrolegovernamentalemassuntoseconmicosdo
quefoiaregranopassado.EessaampliaodopoderdoEstadoquecausaapreenso.Masaalternativaaos
controlesqueoplenoempregoacarretanoumestadoidealdeplenoempregosemcontroles,mas
desempregoeflutuaescomerciais.Aspessoasmaissofisticadaseeconomicamentemaisafortunadaspodero
argumentarqueodesempregoopreoapagarparaseficarlivredoscontroles,ecomotalpodesertolerado.
Masesseumfalsoargumento.Emprimeirolugar,controlessetoriaiseramgeneralizadosnodesemprego[...]
Emsegundolugar,oargumentoignoraaquestodoscontrolesocultos.Nessesentido,odesempregoomais
poderosodetodososcontroleseconmicos"(TheOxfordUniversityInstituteofStatistics,1947:204205).

REFERNCIAS
DELL,S.(1977)"KaleckiattheUnitedNations.19461954"OxfordBulletinofEconomicsandStatistics,1977,
(39):3145.[Links]
DIAMAND,M.(1973)Doctrinaseconmicas,desarrolloeindependencia.BuenosAires:EditorialPaidos.
[Links]
FITZGERALD,E.V.K.(1990)"Kaleckionfinancingdevelopment:anapproachtothemacroeconomicsofthe
semiindustrializedeconomy".CambridgeJournalofEconomics,1990,14:183203.[Links]
FURTADO,C.(1960)"Industrializaoeinflao".EconomiaBrasileira,v.6n.3e4:7491.[Links]
KALECKI,M.(1937[1990])"Atheoryofcommodity,incomeandcapitaltaxation".EmJ.Osiatynsky,ed.,
CollectedWorksofMichalKalecki,Vol.IOxford:OxfordUniversityPress,1990.[Links]
KALECKI,M.(1938)[1993])"Foreigntradeandthenationalforcesofproduction",EmJ.Osiatynsky,ed.,
CollectedWorksofMichalKalecki,Vol.VOxford:OxfordUniversityPress,1993.[Links]
KALECKI,M.(1944[1990])"Threewaystofullemployment".EmEmJ.Osiatynsky,ed.,CollectedWorksof
MichalKalecki,Vol.IOxford:OxfordUniversityPress,1990.[Links]
KALECKI,M.(1951[1993])"ReportonthemaincurrenteconomicproblemsofIsrael",EmJ.Osiatynsky,ed.,
CollectedWorksofMichalKalecki,Vol.VOxford:OxfordUniversityPress,1993.[Links]
KALECKI,M.(1954[1993])"Theproblemoffinancingeconomicdevelopment".EmJ.Osiatynsky,ed.,Collected
WorksofMichalKalecki,Vol.VOxford:OxfordUniversityPress,1993.[Links]
KALECKI,M.(1960[1993])"Observationsonlabourproductivity".EmJ.Osiatynsky,ed.,CollectedWorksof
MichalKalecki,Vol.IVOxford:OxfordUniversityPress,1993.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

11/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

KALECKI,M.(1962[1992])"Outlineofamethodofconstructingaperspectiveplan(BasedonPolish
experience)".EmJ.Osiatynsky,ed.,CollectedWorksofMichalKalecki,Vol.IIIOxford:OxfordUniversityPress,
1992.[Links]
KALECKI,M.(1963[1993])"Introductiontothetheoryofgrowthinasocialisteconomy".EmJ.Osiatynsky,ed.,
CollectedWorksofMichalKalecki,Vol.IVOxford:OxfordUniversityPress,1993.[Links]
KALECKI,M.(1966[1993])"Thedifferencebetweencrucialeconomicproblemsofdevelopedand
underdevelopednonsocialisteconomies".EmJ.Osiatynsky,ed.,CollectedWorksofMichalKalecki,Vol.V
Oxford:OxfordUniversityPress,1993.[Links]
KALECKI,M.(1971[1991])"Classstruggleandthedistributionofnationalincome".EmJ.Osiatynsky,ed.,
CollectedWorksofMichalKalecki,Vol.II.Oxford:OxfordUniversityPress,1991.[Links]
MANOILESCU,M.(1931)TheTheoryofProtectionandInternationalTrade.Londres:P.S.King&Son.
[Links]
NOYOLA,J.(1956)"EldesarrolloeconmicoylainflacinenMxicoyotrospaseslatinoamericanos."
InvestigacinEconmica.XVI:460348.Umanovaversoapareceem"Desequilibrioexternoeinflacin.
InvestigacinEconmica",ed.UNAM,1987.[Links]
NURKSE,R.(1953)ProblemsofCapitalFormationinUnderdevelopedCountries.NewYork:OxfordUniversity
Press.[Links]
PREBISCH,R.(1951[1982]),"Problemastericosyprcticosdelcrecimientoeconmico."InGurrieri,Adolfo,
ed.(1982)LaObradePrebischenlaCEPAL.Mxico:FondodeCulturaEconmica.[Links]
ROSENSTEINRODAN,P.(1943),"ProblemsofindustrializationofEasternandSouthEasternEurope,"The
EconomicJournal,v.53(210):202211.[Links]
SACHS,I.(1977)"Kaleckianddevelopmentplanning"OxfordBulletinofEconomicsandStatistics,1977,(39):
4756.[Links]
SACHS,I.(1980)Studiesinpoliticaleconomyofdevelopment.Oxford:PergamonPress.[Links]
SCHYDLOWSKY,D.(1967)"Fromimportsubstitutiontoexportpromotionforsemigrownupindustries:apolicy
proposal".JournalofDevelopmentStudies,III,4,July.[Links]
STEINDL,J.(1942[1946])"TheimpactofthewaronIndia".EmA.J.Brown,ed.StudiesinWarEconomics.
Oxford:OxfordUniversityPress.[Links]
SUNKEL,O.(1960)"InflationinChileanunorthodoxapproach".InternationalEconomicPapersn.10:107131.
[Links]
TheOxfordUniversityofEconomicsandStatistics(1944)Theeconomicsoffullemployment.Oxford:Basil
Blackwell.[Links]

Submetido:Outubro2007Aprovado:Dezembro2007.

*JulioLpezgostariadeexpressarsuaprofundagratidoaIgnacySachs,quelheensinouamaiorpartedoque
eleaprendeusobreavisodeKaleckidaeconomiasubdesenvolvida.Agradecetambmoapoiorecebidode
UNAMDGAPAPAPIIT,ProyectoIN301606.
1AntesdedeixaraPolniaem1936,Kaleckinoestudouascaractersticasespecficasdeumaeconomia
subdesenvolvidaemseusescritosrelativosaoseupasnatal,quenapocaeraclaramentesubdesenvolvido.
2Manoilescu(1929)foioriginalmentepublicadonessadataemsuaRomnianatalerepublicadoemportugus
noBrasilem1931,comumprefcioespecialdoautor.
3NasobrasdeKaleckidoinciodosanos1940noencontramosnenhumoutroestudorelativoseconomias
subdesenvolvidas.Noentanto,supomosqueeletenhatrocadoideiassobreotemacomJosefSteindl,seumais
prximocolaboradornoInstitutodeEconomiaeEstatsticadeOxford,pocaemqueSteindlestava
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

12/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

escrevendoseurelato"TheimpactofwaronIndia"[Oimpactodaguerranandia]".Reproduzimosaqui
algumaspartesrelevantesdotrabalhodeSteindl:"Aocontrriodeoutrospasesenvolvidosnaguerra,andia
temumaabundanteofertademodeobra.Elaassumeaformadeum'desempregodisfarado',[...],poisuma
parteconsiderveldapopulaoatualtotalmenteexcedente,detalformaqueretirladaagriculturano
envolverianenhumareduonaproduofinal.[...].Umaumentoconsidervelnaproduodeguerra(oque,
defato,representariaumaindustrializaoparcial),[e][...]umatransfernciasubstancialdemodeobrado
'desempregodisfarado'paraoempregoindustrialaumentarportantoademandaporbensdeconsumo,entre
outrascoisas,etambmademandaporalimentos.[...][Noentanto]Parecequeumacaractersticadaproduo
agrcoladandiaserbastanteinelstica[...]Emvistadainelasticidadedaproduoagrcola,aexpansodo
poderaquisitivonandiadeveter,emgrandeparte,oefeitodeaumentarpreos"(Steindl,1942[1946]:129
131).
4Dell(1977)forneceumfascinanterelatodasatividadeseinflunciadeKaleckinoDepartamentoEconmico
daSecretariaGeraldaONU,edestacaalgunsdosmateriaisoficiaisnosquaisasopiniespodemseratribudas
aKalecki.Assim,podemosencontrarumaafirmaomuitotpicadeKalecki:"Qualquerestimativadamarcha
dosacontecimentosnandiaenaAmricaLatinanumfuturoprximodevelevaremcontaosesquemasde
desenvolvimentoemgrandeescalaemqueessespasesprovavelmenteembarcaro[...]Seataxaodireta
noforaumentada,ainflaovir,assimcomoocorreuduranteaguerra.Noentanto,mesmoseosgastoscom
odesenvolvimentoforemcompensadospelataxaodireta,oproblemadainflaonospreosdosalimentos
nosersolucionado,porqueataxaodasrendasmaiselevadasdificilmentereduzirademandapor
alimentos.Alongoprazo,oaumentonaproduodealimentosconstituirsemdvidaumapartemuito
importantedoprogramadedesenvolvimentodospasessubdesenvolvidos.Issoexigirmudanassociaise
tcnicasfundamentaisnaseconomiasagrcolas"(Dell,1977:40).
5Aproveitaremosestaoportunidadeparaumareminiscnciapessoal.Umdosautoresdopresentetrabalho(JL)
abordouKaleckicomumaperguntarelativaaumassuntoqueestevemuitoemvoganaAmricaLatinanofinal
dosanos1960."Osenhorachaqueempasessubdesenvolvidosascondiesagrriassorealmente
semifeudais,ounoseriamelassimplesmentecapitalistas?"Aresposta,noseuestilolacnicohabitual,foi:"O
senhorachaqueissorealmenteimportante?".
6Sugerimostambmaoleitorinteressadoaexcelenteformalizaoeampliaodasprincipaisideiasde
KaleckifeitaporFitzgerald(1990:183203).
7NaequaocompletadoslucrosformuladaporKalecki,apoupanadostrabalhadoresreduzoslucros,porque
deprimeademandaefetivasemreduziroscustosdiretos.
8Keynestambmrejeitouimplicitamenteessepontodevistaortodoxo.Relembrandooperodoemque
predominavaopensamentoeconmicokeynesiano,oseconomistasneoclssicosnoapenasconcordavamcom
essaconcluso,masalevaramadiante,noquesetornouumaprodutivafertilizaocruzadadeideias.Na
verdade,aceitavaseque,napresenadedistoresinternas,umaeconomiademercadodescentralizadano
atingiriaseutimodeParetoeosrecursos,portanto,poderiamacabarficandoociososissoacarretariaum
desperdcio,dopontodevistadaeconomiacomoumtodo.Comodeclniodaimportnciadopensamento
econmicokeynesiano,essasideiasdesapareceramdopensamentoeconmiconeoclssico.
9Prebisch(1951)tambmenfatizouessacaractersticadaseconomiasemdesenvolvimento.
10AconclusodeKaleckiprecisasercorrigidaquandolevamosemcontaumaeconomiaaberta.Pois,nessa
situao,aquedanoscustosunitriosdemodeobraaumentaacompetitividade,easexportaesea
balanacomercialpoderomelhorar,ocasionandoumaumentodoslucrosedademandaagregada.Assim,o
empregotambmpoderaumentar.Masessepontotambmnofoilevadoemconta,napoca,poroutros
economistasdodesenvolvimento,possivelmenteporqueasexportaesindustriaisdaseconomiasem
desenvolvimentonoeramconsideradasviveis,dequalquermodo.
11J.Osiatinski,oeditordasObrasCompletasdeKalecki,sugereque,naelaboraodateoriados"regimes
intermedirios",KaleckirecebeuinspiraodeI.Sachs,seuestreitocolaboradornoCentrodoPesquisassobre
EconomiasSubdesenvolvidas,emVarsvia.VerKalecki,1993,esp.pp.199204.
12Aideiadequeafaltadeumacapacidadedeimportaosuficienteimpedeumamaiorutilizaodos
estabelecimentosprodutivosbaseadananoodeque"amoedaestrangeira[...]ofatormaisescassona
economiaisraelense"(Kalecki,1951[1993]:103).Apropsito,essamesmaideiafoiformuladademodo
independenteumpoucomaistardepordoiseconomistaslatinoamericanos,Schydlowsky(1967)eDiamand
(1973).
13VertambmSachs(1980).
14QueremosmencionaraquiaposiodeKaleckisobreapolticada"frentepopular"empasescomoaFrana
eaItlia,discutidaemum"workshop"polonsitalianorealizadoemAnconaem1965.OestudodeKalecki
nuncafoipublicado,massegundoI.Sachs(comunicaopessoalaosautores),quefrequentouesse"workshop",
eleacreditavaqueaumentosexcessivosdesalriopodiamprejudicararendarealdotrabalhadoremrazodos
aumentosdepreo.
15"Amodernizaodasvelhasfbricasadquireumaimportnciaespecial.Essamodernizaopermitequeseu
equipamentoprodutivoesuamodeobrasejammaisbemempregados,aocustodedespesasdeinvestimento
relativamentepequenas"(Kalecki,1960[1993]):213).Etambm,referindoseeconomiaisraelense:"Investir
emsetoresdaindstriaondeaindaexistacapacidadeociosa,emboraesseprocessopossaenvolver
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

13/14

26/12/2015

MichalKalecki,apioneerofdevelopmenteconomics

considervelmodernizao,umluxoaqueaeconomiaisraelensenopodesepermitirporenquanto.
exatamenteesseocasoporque[...]nohescassezdemodeobranomomento"(Kalecki,1951[1993]:103).
16Comojmostrado,emseuestudoparaIsrael,Kaleckirecomendoudiversasmedidasdemdioelongoprazo
paraequilibrarascontasexternasemsituaesdecrescimentorpido.Porexemplo,"[...]claroquesepode
alcanarumaconsiderveleconomianasimportaes,investindoemindstriasdebase.Emmuitoscasos,o
custodoinvestimentopequenoemrelaoeconomianasimportaes,chegandoovaloragregadoporanoa
attrsaquatrovezesovalordomaquinrionecessrio"(Kalecki,1993[1951]:102).

Todoocontedodesteperidico,excetoondeestidentificado,estlicenciadosobumaLicena
CreativeCommons
RuaAraripina,106
CEP05603030SoPauloSP
Tel.(5511)38166020
ceciliaheise46@gmail.com

http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010131572009000200002&script=sci_arttext

14/14

Вам также может понравиться