Političke partije

Pojam političke partije i konstutivna obeležja

Reč partija je ušla u mnogo jezika tako da se nju može reći da ona predstavlja
internacionalni termin u savremenom političkom rečniku.Koren reči je latinski(pars,
partis-deo;partire-deliti).U našem jeziku naziv, stranka,nastaje od reči strana,što
podrazumeva svrstavanje na jednu stranu.U samom korenu reči kaže se da je to
deljenje ili cepanje neke celine pa se partijama pripisuje da one,dele narod na
neprijateljske grupe tj . da u njega unose razdor i zavadu,one,zapravo ujedinjuju više
srodnih ideja u jednu volju te se moze reći,bez obzira na koren reči da one i
ujedinjuju narod.
Partija se može definisati kao dobrovoljna, relativno trajna, politička
organizacija čiji je cilj preuzimanje i vršenje državne vlasti, ili bar učešće u njoj
ili stalan uticaj na nju radi zaštite i ostvarenja odeđenih klasnih odnosno
grupnih interesa u okviru jedne ideološke koncepcije o opštoj državnoj politici i
zajedničkim interesima društva.1

Partije su postale glavni nosioci političkog života,međutim da bi jedna

partija(politička stranka) mogla da ostvari svoj cilj ona mora da ima dva konstutivna
elementa i to program i organizaciju tj. organizacionu struktur
Ideologija je sistem ideja o uređenju društva i države sa stanovišta interesa
određenih grupa(nacija,klasa,grupa građana).Ona je nužan uslov svake političke
delatnosti.Partije su nosiocite te ideologije,i preko nje ona pokazuje da se ne bori za
lične nego za opšte interese.Ideologija se kasnije rezrađuje u programu stranke.Te
dok je ideologija apstraktna , program je više praktičan.
Program je izlaganje onoga što partija navodno želi da uradi osvajanjem državne
vlasti ili participiranjem u njoj.Svoju legitimnost partije prikazuju kroz program.On
služi za okupljanje političkih istomišljenika,odnosno svih onih koji imaju zajedničke ili
slične stavove,ciljeve i ideale u politici,u pitanjima upravljanja opšte društvenim
pitanjima. Prema tome program daje partiji karakter ideološke zajednice.Dakle
program je instrument pomoću kojega partija mobiliše i vezuje za sebe pojedince i
grupe, doprinosi ostvarenju partijskih ciljeva i ideala,odnoso dolasku partije na vlast.
Organizaciona struktura je više-manje ustaljena i učvršćena,ona predstavlja
jedan sistem organapreko koga partija politički deluje i vrši svoju funkciju.Pijetro
Viga daje razgranatu tipologiju veza sa političkom strankom.On vezivanje ljudi za
partiju naziva stranačkim pripadništvom,a razlikuje sledeće kategorije pripadnika
stranke:1) osnivači (promotori),to su ljudi koji su osnovali stranku;2) organizatori
(organizzatori), to su ljudi koji posle osnivanja stranke organizuju njene aktivnosti i
koji razvijaju stranku;3) rukovodstvo (dirigenti), to su ljudi koji čine stranački kadar;
4)učesnici ili aktivisti (partecipanti o attivisti), to su ljudi koji uzimaju aktivno učešće
u stranačkom životu;5) pristalice (aderenti), to su ljudi koji su saglasni sa programom
1 Mala politička encilkopedija;savremena administracija,Beograd,1966. Str 820.
 stranke,podržavaju stranku na izborima glasanjem za nju, učestvuju u raspravama na
stranačkim tribinama,ali nisu članovi stranke2|Kao što vidimo postoje različiti nivoi u
stranačkoj hijerarhiskoj lestvici.Organizaciona struktura je bitna da bi preko nje
politička stranka mogla da izloži svoj stav,svoj program ,da privuče pristalice,da vodi
borbu saa drugim političkim strankama odnosno da preuzme vlast u državi i
sprovede svoje ciljeve.

Osnovni cilj partije(stranke) je da osvoji i vrši državnu vlast.Osvajanjem vlasti

partija može da sprovede svoju ideologiju i program.Da ,uslovno rečeno, potčini
državu partiji tj, grupama okupljenim u njoj .Do tog cilja partija bi trebala da dodje
na legalan, demokratski, način,dobijanjem većine glasova na izborima.Mada se u
praksi dešava da partije posegnu i primeni fizičke sile i da na nasilan način dođu na
vlast organizovanjem oružanih grupa i podizanjem revolucije.U demokratskoj borbi
za vlast mogu učestvovati samo one stranke koje su registrovane i priznate od strane
države.U našoj državi osnivanje stranke regulisano je ustavom (član 5 Ustava
Republike Srbije iz 2006.)

Jemči se i priznaje uloga političkih stranaka u demokratskom oblikovanju političke

volje gradjana.
Osnivanje političkih stranaka je slobodno.
Nedopušteno je delovanje političkih stranaka koje je usmereno na nasilno rušenje
ustavnog poretka, kršenje zajemčenih ljudskih ili manjinskih prava ili izazivanje
rasne, nacionalne ili verske mržnje.
Političke stranke ne mogu neposredno vršiti vlast, niti je potčiniti sebi.3

Dakle politička partija ,iako počiva na klasnoj podeli društva,okuplja ljude raličitih
klasa,kao sto i jedna klasa može biti zastupana od više partija.Političke stranke se
mogu stvarati i na nacionalnoj(Partija za demokratsko delovanje,PBDSh,Savez
vojvođanskih mađara,SVM),verskoj ili regionalnoj (Sandžačka demokratska
partija,SDP)osnovi.

Istorijat političkih partija

Političke stranke u pravom smislu postale su tek u građanskom društvu, kada su

ljudi postali pravno jednaki građani i stekli pravo glasa.Stare podele na optimate i
populare u starom Rimu ne mogu se smatrati političkim strankama u savremenom
smislu.Dakle takve stranke nastaju u vezi sa izborom predstavnika građana za ulazaku
skupštinu (parlament).U Engleskoj XII veku su prethodnica stranaka bili torijevci i
vigovci,gde su se prvi borili za veće kraljeve prerogative,a drugi protiv kraljevog
apsolutizma i za veća prava parlamenta.Torijanci su tokom XIX veka postali
Konzervativna stranka a vigovci Liberalna stranka 2.Stranačke organizacije su
osnovane da se pomogne izbor svojih ljudi u parlament.U toku XIX veka političke

2 Grupa autora;Politički sistem Srbije;hrestomatija,Priredio:prof.dr Milan Jovanović,Beograd, oktobar 2008.

3 Ustav Republike Srbije ,2006., član 5 ,str 1
2
 stranke su branile različite interese u okviru opštih interesa buržuazije.To su bile
buržuaske stranke ,od kojih su jedne bile konzervativno a druge liberalno orjentisane.
Krajem XIX i početkom XX veka,organizovan i ojačan u borbi za svoja prava putem
sindikata i drugih olika organizovane borbe,proletarijat stvara prve socijalističke i
socijal demokratske stranke,sa kojima nastavlja borbu za svoja prava.Posle
oktobarske revolucije,a naručito za vreme treće intrenacionale(1919.-1943.) iz
socijalističkih i socijaldemokratskih partija izdvajaju se komunističke
partije.Komunističke partije svojim nastankom unose ravnopravniji odnos između
interesa buržoazije i interesa proleterijata a samim tim jačaju demokratske odnose. „U
svim tim pokretima oni ističu pitanje svojine,bez obzira na veću ili manju razvijenost
njenog oblika,kao osnovno pitanje pokreta.
Na posletku , komunisti rade svuda na povezivanju i sporazumevanju demokratskih
stranaka svih zemalja.“4.Nekako u isto vreme,u okviru opšte klasnih interesa
buržoazije,formiraju se i nove desničarske stranke od kojih bile izrazito fašistički
orjentisane i koje su se pokazale kao ne funkcionalne, pogubne po društvo i danas
su,zbog toga, u većini država zabranjene.
.Kod nas se prve stranke registruju 1881.godine.Prvo se registruje Radikalna
,zatim Napredna pa Liberalna.Od 1945.-1989. godine preovladavajuću ulogu ima
jedno partijski sistem gde je glavni politički subjekat bila Komunistička partija
Jugoslavije.
U Srbiji je nastankom visepartijskog sistema i priznavanjem opozicije prvo
registrovana 12.decembra 1989.godine Demokratska stranka,a iza nje slede:Srpska
narodna obnova-SNO,(6.januara 1990.), Srpski pokret obnove-SPO(14.mart 1990.),
Nova demokratija-pokret za Srbiju-NDPzS(17.juna 1990.)Srpska radikalna stranka-
SRS(23.februara1991.)i dr.2

Društvena uloga partija

Društvena uloga političkih partija je trojaka: da izluče opštu volju; da odaberu

buduće predstavnike i disciplinuju izabrane; i da vaspitavaju i obaveštavaju birače.
Bez izlučivanja volje nastala bi anarhija na izbornim listama i samoj političkoj
sceni.Svako bi mogao da se proglasi izabranikom naroda i iznosi svoj lični politiki
stav i ideoligiju.Tako da političke partije imaju ulogu da ujedine političke
jednomišljenike,sjedine više srodnih ideja u jednu i da od ljudi srodnih ideja i ciljeva
izdvoje jednog za predstavnika određenog broja ljudi.Uloga koju vrši
disciplinovanjem izabranih partija sprečava da izabrani podlegne pritiscima raznih
interesnih grupa te time ostvari ličnu korist umesto da radi za interes grupe građana
koje zastupa.Vaspitavanjem i obaveštavanjem partija podseća građane tj. birače da
moraju žrtvovati neke lične peokupacije za rad interesa većine.U više partijskom
sistemu, kao sto je naš, partije vode borbu oko glasača propagirajući da je njihov
program najkvalitetniji za buduće vođenje politike u zemlji.Pošto više partija
učestvuje u obaveštavanju i vaspitavanju birača to je i raznovrsnije obaveštavanje
birača.Zarad ostvarivanja ovih ciljeva partije koriste pomoć od drugih organizovanih
grupa(klubovi,sindikati,grupe...).Koriste se srestvima javnog informisanja

4 Marx K. I Engels F.:Manifest komunističke partije,Vojna štamparija,Beograd,1975. Str 70

2
 (novine,televizija,radio i internet) kako bi kreirali javno mnjenje.Na taj način one
oblikuju stavove birača tako da oni prividno slobodno biraju ono sto im je
ponuđeno.Birači na izborima ne biraju samo poslanike za parlament nego i vladu.

Tipologija političkih partija

Podela partija može se izvršiti na one koje su osvojile pobedu na izborima,dakle

na stranke vladajuće većine,i na one koji to nisu uspeli,odnosno na stranke opozicije.
Prema socijalnoj grupi mogu se podeliti na buržoaske i radničke.
Prema karakteru i ciljevimapolitičkog delovanja na ideološke i programske.
U zavisnosti od širine članstva na kadrovske i masovne.
U zavisnosti od odnosa prema postojećem sistemu u celini na revolucionarne i
stranke status quo-a.
Prema osnovu okupljanja članstva političke u užem smislu
reči,nacionalne,konfesionalne i regionalne.
Prema stepenu discipline kojom je podvrgnuto članstvo i rukovodstvo na čvrste i
labave.
Prema autoru Pijetru Viga ,koji partije deli po sadržini programa i prema obliku
njihove organizacije,po programu razlikuju se ideološke stranke koje teže afirmaciji
određenog ideološkog programa u interesu neodređenog broja građana i interesne ili
klasne stranke,koje imaju za cilj odbranu određene kategorije građana ili
klasekonzervativne,reformističke i revolucionarne stranke i stranke desnice, centra i
levice.Prema obliku organizacije,razlikuju se odborske,sekcijske,milicijske i
ćelijskestranke.2

2
 Interesne grupe i drustveni pokreti

Interesne grupe su najraznovrsnije društvene grupe u globalnom društvu čija je

osnova konstituisanja poseban materijalni ili moralni interes njihovih članova u
odnosu na druge takve grupe i širu društvenu zajednicu1.
U interesnu grupu mogu se udružiti građani različitih klasnih drustava, verskih
zajednica,u okviru grupe mogu biti i građani različitih političkih ideologija.Osnovna
razlika između političke partije i interesne grupe je u tome što interesna grupa želi da
utiče na vlast,u retkim slučajevima da je i sama vrši(kao što je npr.stranka zelenih,koja
je iz pokreta prerasla u stranku), dok je to osnovni cilj svake stranke.
Osnove okupljanja u interesnu grupu mogu biti ekonomski,nacionalni,
profesionalni,crkveni i drugi interesi.Najbrojnije i najvažnije su ekonomske intrersne
grupe.Kako bi postale samostalan faktor u društvenom životu potrbna su minimum
dva uslova:prvo, relativno visok stepen unutrašnje izdeferenciranosti društvene
strukture i drugo, zamenjivanje tradicionalnih,spontanih društvenih veza i odnosa
odnosima koji se zasnivaju na racionalnoj i računskoj osnovi, to jest na manje -više
slobodnom izražavanju i organizovanjurazličitih interesa.1 Moze se reći da interesne
grupe nastaju kao proizvod kapitalističkog društa.U okviru iste klase mogu postojati
više interesnih grupa čiji se interesi sukobljavaju.Ovo naručito dolazi do izražajau
uslovima tržištne privrede i konkurencije.Sindikati se međusobno mogu neslagati oko
interesa pojedinih kategorija njegovog članstva.

Pored sindikata,raznih ne vladinih organizacija,udruženja za zaštitu životne

sredine,udruženja za zaštitu životinja i drugih ,čijim se delovanjem, uglavnom,
poboljšava život celokupnog čovečanstva, postoje i grupe takozvanih tajnih i
polutajnih društava koja rade samo u svom interesu a na uštrb čitavog čovečanstva.To
su Masoni,Rotarijanci,vitozovi raznih redova(Templari...) i drugi.
Grupe za pritisak (pressure groups) ili interesne grupe su grupe (nevladine
organizacije) koje ne žele da postanu vlada već žele da utječu na vladu-zastupnike (u
donošenju odluka itd.)Postoje dvije vrste grupa za pritisak: promotivne (cause groups)
i protektive (promotional groups) grupe.
Protektivne grupe su grupe koje se bore za samo jedan segment društva. To mogu biti
udruge doktora ili udruge profesora ili udruge ratnih vojnih invalida itd. Članstvo u te grupe
je rezervisano samo za pripadnike tih grupa. Ove grupe su najčešće insajderi.
Promotivne grupe, kao što sam naziv kaže, bore se za promociju nekog većeg cilja. Oni ne
promovišu interese samo jednog segmenta društva nego čovječanstva u cjelini. Takve grupe
su npr: Greenpeace, Friends of the Earth itd. Ovo su ekološke grupe koje se bore za korist
svih ljudi na planeti. Njihovo članstvo je otvoreno za sve ljude svih uzrasta i radi toga su
mnogo brojnije of protektivnih grupa-Kraljevska udruga za očuvanje ptica (The Royal
Society for the protection of birds) je najveća interesna grupa sa oko milion članova (to je
više od članova sve tri britanske nacionalne stranke zajedno). Ove grupe su najčešće
1 Str 391
1 Str 391
autsajderi.
Nekada je teško otkriti razliku između ove dvije vrste grupa zato što ponekad one čine stvari
koje su karakteristične za druge grupe. Na primjer BMA (British Medical Association-
Britanska medicinska udruga) u posljednje vrijeme podržava akciju protiv pušenja koja je u
krist svih ljudi a ne samo doktora. Slično tome BDA (Britich Dental Association- Britanska
zubarska udruga) podržava fluorizaciju vode koja je ponovo u korist svih ljudi a ne samo
stomatologa.
Nekada interesne grupe postanu političke stranke. Tako je u Velikoj Britaniji (a i drugim
zemljama svijeta) ekološka udruga postala Green Party. Da bi razumjeli razlog za to morat
ćemo pogledati razlike između interesnih grupa i političkih stranaka. Nekada političke stranke
liče više na interesne grupe nego na stranke. Na primjer stranka penzionera očito želi da
unaprijedi život upravo tog segmenta društva ali često nemaju mnogo zastupnika u
parlamentu pa više izgledaju na grupu nego na stranku. To su takozvani hibridi (između grupa
i stranaka).