Вы находитесь на странице: 1из 13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

Histria,Cincias,SadeManguinhos

ServiosPersonalizados

versoimpressaISSN01045970

Hist.cienc.saudeManguinhosvol.21no.2RiodeJaneiroabr./jun.2014

Artigo
textoemIngls

http://dx.doi.org/10.1590/S010459702014000200002

novapginadotexto(beta)

ANLISE

Damedidadoruralaoruralsobmedida:
representaessociaisemperspectiva
FlvioSaccodosAnjos1,NdiaVelledaCaldas2
1

Professor,FaculdadedeAgronomia/UniversidadeFederaldePelotas.
Campusuniversitrios/n96010070PelotasRSBrasil
saccodosanjos@gmail.com

Ingls(pdf)|Portugus(pdf)
Ingls(epdf)|Portugus
(epdf)
ArtigoemXML
Refernciasdoartigo
Comocitaresteartigo
CurriculumScienTI
Traduoautomtica

Professora,FaculdadedeAgronomia/UniversidadeFederaldePelotas.
Campusuniversitrios/n96010070PelotasRSBrasil
velleda.nadia@gmail.com

Enviaresteartigoporemail
Indicadores
CitadoporSciELO
Acessos

RESUMO
Linksrelacionados
Omitofundadordasociologiaruralestabeleceuaoposiocampo/cidade,
classificandotaisnoescomorealidadesespaciaisesociaisdescontnuas.
Compartilhar
Todavia,nasduasltimasdcadas,constriseumaimagemidlicae
divinizadadorural,sobretudonombitodospasesintegrantesdaUnio
Mais
Europeia.Querazesconspiramparaaemergnciadessasdinmicasde
revalorizaodorural?Humsentidocomumerecorrenteentreomodocomo
Mais
seconstriessenovodiscursosobrearuralidadenombitodaEuropaede
outrospases?Estetrabalhoobjetivaexploraralgumascontradies
Permalink
associadasaoqueosautoresdenominamemergnciadeumruralsob
medida,numcontextomarcadopelaeradopsprodutivismoepelopeso
crescentedosvalorespsmaterialistas,elegendoasrepresentaessociaisdoruralcomofocoanaltico.

PalavrasChave:ruralrepresentaessociaisnovaruralidadedesenvolvimentorural

Tornouseumaobviedadeafirmarqueasreasruraiseosespaosnodensamenteurbanizadospassarama
serobjeto,desdeofinaldosculoXX,decrescenterevalorizao.Essefenmenoclaramentedifuso,
adquirindodistintosmatizesesignificadossegundoasdiferentesregiesdoplaneta.Comefeito,nocaso
europeusoevidentesosargumentosquejustificamosentidodessaredescoberta,aqualestfortemente
aderidaaosurgimentodeumlxicoqueincluitermosjamplamenteconhecidosnomeioacadmicoepoltico
institucional,comoocasodamultifuncionalidadedorural,doenfoqueterritorial,daintersetorialidade,ou
mesmodoquesepassouadenominarnovaruralidade,comfortesvnculoscomaelaboraodepropostasde
intervenoparaodesenvolvimentodezonasconsideradasperifricase/oudesfavorecidas.Atransiooperada
naPolticaAgrcolaComum(PAC),desdeofinaldosanos1990,eaemergnciadeinstrumentosdeinterveno
nasreasnodensamenteurbanizadas,oururais,ajudamnosacompreender,combastanteclareza,a
naturezaeoalcancedesseprocesso.
Nocasolatinoamericanoessadiscussocobraigualrelevncia,sobretudoporqueapareceassociadaaum
redirecionamentointeressantenafilosofiaenasestratgiasdeatuaodasprincipaisagnciasinternacionaisde
cooperao,quedefinitivamenteincorporaramasnovasorientaesemanadasdomarcoeuropeu,emespecial
noplanodeumdiscursoinovadorsobreprocessosdedesenvolvimento.Oelementocomumqueunificaambos
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

1/13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

oscontextosrecainofatodereconsideraropapelpassveldeserdesempenhadopelasreasruraisquando
estamosemmeiocrisedeumpadrocivilizatrio(Beck,1992)queseimpsdesdeofinaldaSegundaGuerra
Mundial,comprofundosdesdobramentosdeordemsocial,demogrfica,econmicae,principalmente,
ambiental.Comofrutodesseespectrodemudanastemseaemergnciadefenmenosquealcanamos
distintospasesdomundoequeatentoeramadmitidoscomoprprios(ouexclusivos)dospases
industrializados.
Comefeito,jaofinaldosculoXX,CamaranoeAbramovay(1999)anunciavamaprogressivamasculinizaoeo
envelhecimentodoespaoruralbrasileiro,aopassoqueoutrosestudos(Anjos,Caldas,2005)mostravamqueno
somenteessastransformaesdemogrficassomaisintensasnosestadosmeridionaisdopas,comotambm
marcanteatendnciadesagrarizao.Paralelamente,oqueseconstataumincrementodapopulaorural
ocupadaematividadesquepoucoounadatmavercomaagricultura.Analisaressesfenmenosfogeao
escopodopresentetrabalho.Amenoqueaquifazemosserveapenasparamostraraextensodosdesafios
queenfrentamosnacontemporaneidadeequeobjetivamenteaproximamcenriosmundiaisaparentemente
contrastantes.
Queoruralnosepodereduziraoagrcolaouqueexisteumruralparaalmdaproduo(Maluf,Carneiro,
2003)tornouseatnicadeumaintensaatividadeintelectualcapitaneada,noBrasil,pelaspesquisasdogrupo
lideradoporGrazianodaSilva(2001)nomarcodoProjetorurbano.Asimplicaesdessaspesquisassobastante
conhecidas.Elasserviramparaampliaroreconhecimentoacercadarupturaquantoaomitofundadorda
1

sociologiarural,queestabeleceuaoposiocampo/cidade, classificandotaisnoescomorealidadesespaciais
esociaisdescontnuas.Dopontodevistapolticoeinstitucional,osestudosforamdecisivospararenovara
retricadaatuaodoEstadobrasileironaesferadodesenvolvimentoedagestodaspolticaspblicas.Os
recentesdiscursosquesustentamacriaodaSecretariadeDesenvolvimentoTerritorial,dosTerritriosda
cidadania,dosConsrciosdeseguranaalimentaredesenvolvimentolocal,edeoutrasestratgias,servem
apenascomoexemplosparailustrarumatendnciavisvel,aindaquenoconsolidadadeatuao
governamental.
Mashoutrosaspectosadestacarnocontextodasnovasabordagensqueconvergemparaaretomadado
ruralcomoquesto.Referimonos,sobretudo,influnciaexercidapelosgegrafos,duranteadcadade
1990,que,paraalmdoreconhecimentodequeasociedadeindustrialnohaviaeliminadototalmenteos
atributosessenciaisdaruralidade,assumemamissodepropornovosinstrumentosecritriosparadelimit
la,mensurla,aferila.Osdiversoscritriosdedefiniopropostosparadimensionararuralidadeexpressama
nfaseemadotarnovossistemasclassificatrios.
OBrasilmenosurbanodoquesecalcula.EsseottulodeumdostrabalhosdeJosElidaVeiga(2002),
centradoemsuacrticaaovisnormativodominantenessasabordagens.H,porcerto,incontveisexemplos
deaproximaesdecontedoclaramenteclassificatrio,comonocasodetrabalhosqueapontamsaldos
migratriospositivosounegativos,quedescrevemmudanasedescontinuidadesnosfluxosmigratriosetc.
Asdiversasadjetivaes(ruralisolado,ruralprofundo)presentesemestudoscomoosdeKayser(1990,2000)
atestamostermosdeumdebateinacabado.Comefeito,atipologiaadotadapelaOrganizaoparaa
CooperaoeDesenvolvimentoEconmico(OCDE)estabelecetrscategoriasderegies(essencialmente
rurais,relativamenteruraiseessencialmenteurbanizadas),cujanaturezaexercerinfluncianaevoluo
dorepensaremtornodosdestinosdaruralidade.Mashaindaoutrasadjetivaes(ruralagrcola,noagrcola,
essencialmenteagrcola,exclusivamenteagrcola,ruralmetropolitanoetc.)prpriasdessasnovasaberturasdas
estatsticasoficiaisbrasileirasquetentamultrapassarasrestriesimpostaspelosesquemasdicotmicos.Essa
discusso,aindaquerelevante,escapaigualmenteaorecortederealidadequeelegemosnessaexposio.
Importaaquisublinharofatodequenosencontramoshojediantedeumaduplatransformao.Deumlado,
temseamutaonoprprioobjetooruralcomoquestoe,deoutro,naformacomonsoenxergamos.
Nessesentido,socadavezmaiseloquentesossinaisqueatestamaemergnciadeumaruralidadeembusca
desedescolardamonocromiadoagrrio,dotradicionalequeerasupostamentealheiasmudanasemanadas
domarcoglobal(AguilarCriado,2007,p.147).
nocursodesseprocessoqueemergeoquepodemoschamardereinvenoedeidealizaodoruralcomo
construosocialprpriadomomentohistricovividopelasociedadecontempornea.Ummomentoque
convergeparaosurgimentodeumaruralidadedesenhadacomoumaespciedeidliorural(Hervieu,1995),
reproduzindoaimagemmelanclicadeumpassadoquesucumbiunocursodasgrandestransformaes
socioculturais.Umruralquesevestediantedosolhosdosdeforacomoguardioessencialdabiodiversidade
edosencantosdaspaisagensnaturais.Umruralquenosomentebuscaseprojetaraoexterior,masque
anseiaaguarodesejodosquequeremconsumirmaisalmdeprodutos,generalidadesealgunsbens
tangveis.
Essequadrodeverasmarcante,comoveremos,nocasodospasesintegrantesdaUnioEuropeia(UE),mas
tambmcertoque,emmaioroumenormedida,atingeoutraslatitudes,comoocasodoBrasiledemais
paseslatinoamericanos.Querazesconspiramparaaemergnciadessasdinmicasderevalorizaodorural?
Humsentidocomumerecorrenteentreomodocomoseconstriessenovodiscursosobrearuralidadeno
mbitodaEuropaedeoutrospases?Queimplicaessepodemesperardessaorientao?Comopossvel
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

2/13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

falardeumanovaruralidadesemevocarostraosquesustentamasrepresentaessociaisconstrudaspelos
consumidores,supostamentevidosporabsorveratradioeosingular,emdetrimentodopadronizado,do
convencional?
Emlinhasgerais,soessasasquestesnorteadorasdeumareflexoquepartedetrsgrandespremissas.A
primeiradelasrecainoentendimentodequeasduasltimasdcadasrefletemumamudanaimportante
operadanoplanodasrepresentaessociaissobreoruralnospasesdesenvolvidos,sobretudoentreosque
integramaUE,aqualsemanifestanumareformulaoigualmentedecisivanosinstrumentosdeinterveno
paraodesenvolvimentodosterritrios.
Asegundapremissanosentidodereconheceraexistnciadeumadualidadeimanenteentreoruralcomoum
tipoespecficodeespaogeogrficoeenquantorepresentaosocialouidealizao,parafraseandoHalfacree
(1993).nessesentidoquejustificamososugestivottuloDamedidadoruralaoruralsobmedidadeste
trabalho.Omomentopresente,comonacontinuaosebuscaevidenciar,refleteascontradiesemtornodo
modocomoasociedadeatualreelaboraumaimagemdoruraleconstriumnovodiscursosobrearuralidade.
Aterceirapremissanosentidodoentendimentodequeoruralsobmedidaemergecomodesdobramentode
umconjuntodetransformaesqueatravessamasociedadecontemporneaedevemsersublinhadasnesta
aproximao.
Aseguir,anlisamosotemadasrepresentaessociaiseaimportnciaheursticadessanooparaa
compreensodosprocessosqueseroabordadosposteriormente,mormenteosqueafetamasmudanas
operadasnasrepresentaessociaissobreoruralpropriamenteditas.Emseguidaseroexpostososcontornos
daconstruoqueaquidenominamosruralsobmedida.

Asrepresentaessociais
Otemadasrepresentaesvastoedemasiadocomplexoparaseranalisadonoslimitesdestaseo.Nossa
intenotosomentedesvelaralgunsdosaspectosquenosparecemcruciaisparaavanarnatentativade
elucidarasquestesformuladassobreoruralenquantorepresentaosocialeasprincipaisimplicaes
surgidasnocursodessedebate.
Nessecontexto,naobrafundacionaldasociologiamoderna,demileDurkheim(1968),Asregrasdomtodo
sociolgico,de1895,quevamosencontrarasprimeirasalusesquestodasrepresentaesnadistino
estabelecidaentreoquesejamrepresentaesindividuaisecoletivas.Todavia,comoadverteDuveen(2010,
p.13),oesforoparaerigirasociologiacomoumacinciaautnomafezcomqueDurkheimpropusesseuma
separaoradicalentreessasduasmodalidadesderepresentaes,assumindoqueasprimeirasdeveriamsero
campodapsicologia,aopassoqueasltimasconformariamoobjetodesociologia.
Todavia,agrandecontribuioaoestudodasrepresentaessociaisdarseapartirdosurgimentodaobra
seminaldeSergeMoscovici.Ousodeseuinstrumentaltericoeepistemolgicotranscendeasfronteirasda
psicologiasocial,sendohojeincorporadorbitadeoutrascinciashumanasecamposdoconhecimento.O
reconhecimentodosvnculosdessanoocomasociologiadeDurkheimnopodeocultarofatodeque
2

Moscovicidiverge davisooriginaldosocilogofrancsporentenderqueeleconcebeuasrepresentaes
comoformasestveisdecompreensocoletiva.Moscovici,aocontrrio,vislumbraasrepresentaessociais
comoumtipodecriaocoletiva,emcondiesdemodernidade,umaformaoimplicandoque,soboutras
condiesdevidasocial,aformadecriaocoletivapodesertambmdiferente(Duveen,2010,p.16).
Acomplexidadecomumenteatribudaaoduploestatutodesseconceito,quetantoassumidocomoum
fenmenoemsimesmoquantoumreferencialtericosingularcujopotencialheursticoindiscutvelparao
estudodomundodasideiasedosprocessossociaiscontemporneos.Paraosobjetivosdesteartigo,importa
destacarqueMoscoviciseinteressoupeloestudodecomoeporqueaspessoaspartilhamoconhecimento,
constituemumarealidadecomumeomodoatravsdoqualtransformamideiasemprticas.Nessesentido,
cumpredestacarqueasrepresentaessociaisatendemprecisamenteaduasfunes:
a)Emprimeirolugar,elasconvencionalizamosobjetos,pessoasouacontecimentosque
encontram.Elaslhesdoumaformadefinitiva,aslocalizamemumadeterminadacategoriae
gradualmenteascolocamcomoummodelodedeterminadotipo,distintoepartilhadoporumgrupo
depessoas...b)Emsegundolugar,representaessoprescritivas,isto,elasseimpemsobre
nscomumaforairresistvel.Essaforaumacombinaodeumaestruturaqueestpresente
antesmesmoquenscomecemosapensaredeumatradioquedecretaoquedeveserpensado
(Moscovici,2010,p.3436destaquesnooriginal).
Destarte,soaspessoaseosgrupososresponsveisporcriarrepresentaesnocontextodosprocessosde
comunicao,nosendoforjadas,portanto,porindivduosisoladamente.Entrementes,
Umavezcriadas,contudo,elasadquiremumavidaprpria,circulam,seencontram,seatraemese
repelemedooportunidadeaonascimentodenovasrepresentaes,enquantovelhas
representaesmorrem.Comoconsequnciadisso,parasecompreendereexplicaruma
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

3/13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

representao,necessriocomearcomaquela,ouaquelas,dasquaiselanasceu(Moscovici,2010,
p.41).
Moscovici(1961, 2010)refereemsuaobraaproximidadeentrelinguagemerepresentaosocialquandopondera

queconhecerumacoisafalararespeitodela.Falardeumnovoruralmuitomaisquepredicarumnovo
discursoquelegitimeopapeldasagnciasdefomentonombitodosterritrios.Outraslinguagensso
acionadasparaveicularoscontornosdessaideia,desdeumsimplesfolderqueevocaabelezaeobucolismode
lugaresremotos,atumrtuloaderidoaumaiguariaquebuscamostrarserpossvelconciliarogosto
tradicionalcomosrequisitosdamodernidade.
Sobastanteeloquentesasalusesfeitasaumfeixedetransformaesquesupostamenteilustramo
entendimentodequeestamoshojediantedamortedeantigasrepresentaesedonascimentodenovas
representaessociaissobreorural.Issoparececlaronaideiadeumsupostorenascimentorural(Kayser,
1990),dareinvenodorural(Gray,2000)donascimentodeoutraruralidade(Veiga,2006),oudosurgimento
deumanovaruralidade(Eikeland,1999),citandoapenasalgunsexemplosqueservemparailustraressa
mudana.Masquefatoresecircunstnciasconvergiramparaosurgimentodessasnovasrepresentaessociais
sobreorural?Essaatarefaaquenosdedicaremosaseguir.

Oruralcomorepresentaosocial
Quemmatouasociologiarural?ottulodeumprovocativotrabalhoapresentadoporFriedland,em1978,no
CongressodeSociologiaRuraldosEUA,oqual,smuitotempodepois(2010)foipublicadocomoartigo.Fato
queesseeoutrostrabalhosexploramosmeandrosdeumdebatequepermaneceinacabadoequenemdelonge
sebuscaaquiretomar.Aindaassim,sabesequedesdeentoaposioassumidaporNewby(1980)exprimecom
muitaclarezaoentendimentodegrandepartedoscientistassociaisnosentidodequeoruralnopossuium
significadosociolgicoedequenenhumadefiniosociolgicadoruralpodeservistacomoaceitvel(Rye,2006,
p.420).
Poroutrolado,comoafirmouGray(2000,p.30),seoruralnorepresentaumtipopeculiardeespao
geossocial,umamanobraheursticaalternativaconsiderloumaformadelinguagemprticasobreumtipo
deespaodiscurso(Pratt,1996),umarepresentaosocial(Halfacree,1993)oumesmoumametfora
fundamentada(Creed,Ching,1997).Comefeito,coincidimoscomRye(2006,p.409)quandoeleasseveraquea
discussosobreomodocomoconcebidaaruralidaderefleteumnovomomento,iniciadodesdeosanos1990,
noqualhumaverdadeiraviradaculturalnombitodascinciashumanas.Nocursodessamudana,a
ruralidadevistacomoumfenmenosocialsubjetivamenteconstrudo,situadomuitomaisnamentedas
pessoasdoquepropriamenteenquantorealidadematerialeobjetiva.
OestudodeGray(2000)traduz,commuitaclareza,atransiooperadanaPACque,indiscutivelmente,amais
importantepolticadaatualUEdesdeacriaodessaentidadesupranacional,em1957.Esseinteressante
trabalhoanalisaasreiteradasinvenesdoruralatravsdequatrograndesfasesquemerecemseraqui
sublinhadas,sobretudoporquerefletemcircunstnciashistricasdistintasexperimentadaspelomundoruraldo
velhocontinente.
Aprimeirafase,comorecordaGray,seiniciaentreofinaldadcadade1950ecomeodosanos1960,e
consistenumaetapaemqueaagriculturaseconvertenoprincipalinstrumentoparaaconstruodoespao
comunitrioeuropeu.Tratavasedeerigirumaimagemdoruralquerenunciavaaumaconcepovaga,
indeterminadaenacionalparaoutrarepresentaodeumruralampliado,formalizadoepublicamentevisvel,
construdoatravsdoqueoautordenominaprticasociolingusticaimprovisada.Discursoerepresentaes
sociaisconformam,emltimainstncia,asduasfacesdeumamesmamoeda.
APACsurgesuportadapordeterminadosprincpios(mercadonico,livrecirculaodecapital,trabalhoe
mercadorias,prefernciacomunitriaparaosprodutosagrcolas,solidariedadefinanceiraeoramentria)que
refletemumaorientaofrancamenteprotecionistadosetoragrcoladospasesmembros.Apesardagrande
diversidadeexistenteentreasnaesemtermosdedotaooramentriaparaaagricultura,tamanhomdio
dasexploraesagrrias,nveldeautossuficinciaalimentareimportnciadaagriculturanascontasnacionais,
haviaduasgrandessimilitudesentreosEstadosmembrosqueconformavamocentrodegravidadedaEuropa
unificadadopontodevistadograudeintervenonosetoragrrio.
Oprimeiroaspectoquetaispasesjhaviamestabelecidomecanismosprpriosdeproteodasrendasdos
agricultores,emquepeseofatodepermaneceraindavivaalembranadasprivaessofridasduranteeapsa
SegundaGuerraMundial,assimcomooafdemanterumaestratgiadeautossuficincianosuprimento
alimentar.Asegundarazoparaaforteintervenoeraanecessidadedefomentarumaimagemdasociedade
ruralqueretratasseaspessoaseseumododevidanocampo,comseusvaloresculturais,reconhecendoqueos
interessesruraiserampoliticamenteimportantesparaospasesmembros.Nosdocumentosdaento
ComunidadeEconmicaEuropeia(CEE)aruralidaderepresentadacomoumaconfiguraoqueabarcaa
agriculturaeoespaorural,sendoprimeiravistacomoumconceitosntesequeincluianaturezaeosvalores
quepermeiamoespaorural.Famlia,agriculturaesociedaderuralconformamasunidadesconstitutivasda
imagemedificadanomarcodaPACequefoiincorporada,simultaneamente,pelospasesmembros(Gray,2000,
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

4/13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

p.35).
AsegundafaseenunciadaporGrayquandooruralprojetado,enquantorepresentaosocial,como
localidade,mediantedeterminadasprticasdiscursivas.Comofitodeimplementarmecanismosque
preservassemaconfiguraofundamentalistadeumruralcentradonaagricultura,naproduofamiliarena
sociedaderuralcomoseuselementosconstitutivos,deveriahaverlugarestangveisdentrodoslimitesdo
espaoeuropeuquerefletissemosatributosgeogrficosdapaisagem,dasrelaessociaisedocarterfamiliar
alipresente.Oobjetivodeconciliarequidadesocialeeficinciaeconmicarepresentaafontedegrandes
conflitosexistentesnoseiodaPACnoperodocompreendidoentre1970e1980,cujosprogramas,dela
derivados,agravamaindamaisasituao.Essasdificuldadessedividiamentreoproblemaagrcola(Bowler,
1985,p.4648)eoproblemarural(Kearney,1991,p.126).
Oproblemaagrcolarefereseaoefeitogeraldaeconomiasobreosetoragrrio,particularmentearelao
inversaentreoincrementodaproduoeademandadeclinantedealimentospelosconsumidores.Coma
vulgarizaodastecnologiasdarevoluoverde,crescevertiginosamenteaproduoagropecuria,muitomais
rapidamentedoqueademandadosmercadosconsumidores.Instaurase,assim,umacrisesemprecedentes
entreospasesvinculadosPAC,numcontinentenoqualsepassarapidamentedaescassezsuperproduo
dealimentos.ComobemdefiniuHervieu(1996,p.8),aPACtornousevtimadoseuprprioxito.Destarte,
haviaaindaoutrosdesafiosaseremsuperados:
3

aopopelavendadosexcedentesnosmercadosmundiaisparececadavezmaisdifcileonerosa
paraaCEE,hajavistaqueimplicamfortessubvenesporpartedoFEOGAqueasseguraaos
agricultoresopagamentodadiferenasurgidaentreosbaixospreosinternacionaiseospreos
internos,normalmentemaiselevados.Aperspectivadeingressodenovospasesmembrosna
ComunidadeEuropeia(EspanhaePortugalem1986)trouxepreocupaesadicionais,tendoemvista
apossibilidadeconcretadequeotemadosexcedentesagrcolaspudesseagravarseaindamais
(Anjos,2003,p.6667).
Acrisedosexcedenteseodeclniodasrendasagrcolassofenmenosrelacionados.nessesentidoquese
ampliamosmecanismosdeproteo,criandoartificialmenteumespaoemqueaagriculturafamiliarea
sociedaderuraleuropeiapudessemflorescer,aomenosemtermoseconmicos(Gray,2000,p.37).Masa
soluoaoproblemadosexcedenteshaviaqueserbuscadanumamudanaestruturalviareduodarea
plantada,retirandodaatividadeosagricultoresconsideradosineficientes,leiaseosdecarterfamiliar,que
sedeveriamempregaremoutrossetores.
Oproblemaruralrefleteasameaasmtuadependnciaentreaspequenasexploraesdecarterfamiliar
easociedaderural,emfacedosajustesestruturaispromovidossobreosetoragrcola.Todavia,oresultado
dessasmedidas,especialmenteasrelacionadascomapolticadesubsdios,foinosentidodeagravara
disparidadeentreasgrandesexploraesmodernizadaseaspequenasexploraesfamiliaresquelutavam
contraaprpriadesapario,equeatentorepresentavamaimagemicnicadasociedaderuraleuropeia.
SeaPACdefiniuombitocomunitriocomoumnicoespao,aspolticasdedesenvolvimentoruralbuscavam
amenizarosproblemasderivadosdosajustesestruturais,subdividindooterritrioem166regies.Nesse
sentido,asreasdesfavorecidaseramadmitidascomopreferenciaisparaorecebimentodepagamentos
denominadosajudasdiretas(desvinculadosdaproduoobtida)comoformadecompensarsuaincapacidade
deenfrentarumambientehostil,emboamedidacausadopelosprpriosinstrumentosdaPAC.Tantona
primeiraquantonasegundafasedaPAC,tratavasedeerigirumaimagemquerefletisseasprofundasligaes
entreagriculturaeespaorural,emqueaprimeiraeraoelementoaglutinadorporantonomsia.
Aterceirafaserevelaumamudanasubstancialnarepresentaosocial,sendoquearuralidadesetorna
autnomafrenteagricultura.Nocursodessatransformaonoseriaumexageroafirmarqueoruralse
convertemuitomaisnumlocalparaoconsumodoquepropriamenteparaaproduoagrcola.poca
elaboraramsedocumentosqueexprimemclaramenteessamudanadepercepo:
Surgidoem1988,oimportanteestudointituladoOfuturodomundoruralmarcaumgirodecisivo,
enquantomarcoconceitual,querepercutirdecisivamentenosrumosdaPAC.Oessencialrepousa
naefetivaopoquedefendeemfavordodesenvolvimentodomeioruralemlugardareiterada
insistncianocontedoeminentementeagraristaqueatentopautavaaatuaoeurocomunitria
(Anjos,2003,p.69destaquenooriginal).
Humverdadeirodespertaremtermosdoreconhecimentodariquezaediversidadedoespaorural,momento
emquesepassaaperceberaexistnciadeumamploconjuntodeatividades(comrcio,pequenasemdias
fbricas,prestaodeserviosetc.)levadasacabonumamploterritrioqueabarca80%doterritrio
comunitrioeondehabitaquaseametadedapopulaoeuropeia.aagriculturaquesedesenvolvedentrodo
espaoedasociedaderuralenoocontrrio,fatoquesupeumainversoradicalemrelaorepresentao
socialconstrudanasetapasprecedentes.Admitese,outrossim,queaPACfoiresponsvelnospeloocasode
muitaslocalidadesrurais,maspeladegradaoambientaldecorrentedoprodutivismoalimentadopelosfartos
subsdiosconcedidosaosagricultoresdesdesuacriaonoaugedosanos1960.
Anovarepresentaosocialdoruralincluilazerepreservaoambientalcomoaspectosfundamentais,muito
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

5/13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

emborapermaneaaindavivaaimagemdofundamentalismoagrrio(Hervieu,1996,p.105),quemarcoua
trajetriadaPAC.Masse,noprimeirocaso,oespaoruralvistocomodestinadoaolazererecreao
necessriospararegeneraroespritodapopulaoemgeral,nosegundocaso,tratasedeenvidaresforosno
sentidoderestabeleceroequilbrioecolgicodoespaoruraleuropeu.Cresceoentendimentodequeas
localidadesruraisdevemserpreservadas,nosomenteparaosagricultores,mastambmparaodeleiteda
sociedadecomoumtodo.
Destarte,humnovodiscursoquesearticulaemtornodarepresentaosocialdoruraloraconstruda.Emvez
deosagricultoresinsistiremnosmecanismosdeapoiodaPACproduodecommoditiesagrcolas,admitese
agoraqueaslocalidadesruraissolugaresparaondeconvergempessoasdefora,interessadasemconsumira
diversidadealipresente,queincluioambientenatural,asbelaspaisagens,opatrimniocultural,oscostumese
oartesanatolocal.Eparaaplacarodeclniodasreasruraisnecessrioumaportefinanceiroparafomentara
heterogeneidadedeatividadesedosespaosqueemolduramaruralidade.Essafasedelimitaclaramentea
transiooperadaentreoenfoquesetorialeachamadaabordagemterritorialdodesenvolvimento(Anjos,
2003,p.8586).
AquartaeltimafasedelineadaporGraycoincidecomomomentoemqueaComissoEuropeiaapresenta
umasriededocumentosquepropugnamaimagemdeumaruralidadediversificada,inseridanomarcodeuma
amplaagendadedesenvolvimentorural,daqualfazemparteareformaMacSharry(em1992),ainiciativa
LeaderI(LigaoentreAesdeDesenvolvimentoeEconomiaRural,em1991),aDeclaraodeCork(em
1996),orelatrioBuckwell(em1997)eaprpriaAgenda2000(em1997).Asregiessoagoradefinidasem
trsgrandesgrupos(essencialmenteruraisrelativamenteruraiseessencialmenteurbanizadas),combasena
metodologiaadotadapelaOCDE,centrada,fundamentalmente,naproporodapopulaoqueviveem
localidadesconsideradasrurais,ouquepossuemdensidadeinferiora150habitantesporkm2.Oaf
classificatrioquesintetizaamedidadoruralseimpesobreessasbasesnasnovasdiretrizesqueemanam
domarcoeuropeudedesenvolvimento.
AiniciativaLeadertemporobjetivoprecpuooenfrentamentodosproblemasqueafetamasreasrurais
medianteoapoioaosgruposlocaisparaqueassumampapelativonadefiniodeprogramasde
desenvolvimentoparasuasprpriaslocalidades.
Forjarumnovoespaopolticolocalresumeaorientaoquepredicaoincentivoaoprotagonismodosatores
nodesenvolvimentodeiniciativasarticuladashistriaeculturaemtornodeprojetosquepotencializemos
recursoslocais.Nessesentido,fazeremergiraconscinciadaprpriaidentidadetornousenoumfimemsi
mesmoouumasimplesestratgiademarketing,masumquadroderefernciamaisamploeprofundoque
permitafazerafloraremoutrasidentidadeslocais.
Opercursoqueaquifizemoscumpriuopropsitodeexporummarcogeraldasgrandestransformaesapartir
dessaperspectivaqueelegeuombitodasrepresentaessociaisdoruralesuasmetamorfosesatravsdo
tempo.ServimonosdatransiooperadanombitodaspolticasdedesenvolvimentoagrcolaeruraldaUE
porqueefetivamenteconsistenummarcoreferencialextremamentericoparacompreenderosprocessos
subjacentes,sobretudopelainflunciaqueessedebateexercesobreosdemaispases,especialmenteno
contextolatinoamericano.
Aindaquebastantelimitado,estepequenorecorridoserviuparamostrarumamudanavisveleprofunda
operadanasrepresentaessociaissobreoruralconstrudasaosabordascircunstnciasqueculminaramno
surgimentodasociedadepsindustrial.Enaesteiradessastransformaesquesepassaaprojetaruma
imagemconstrudaoureinventada,parafraseandooestudodeGray(2000),quereiteradamenteevocamos
nestaabordagem.
Mastambmcertoqueessatransioocultaumfeixedecontradiesquedevemsertrazidasalume.Nesse
sentido,chamaseaquiaatenoparaofatodequeasrepresentaessociaissotambmumcampode
conflitosoudetenses,nosentidoatribudoporMoscovici,particularmenteentreuniversosreificadose
universosconsensuais,criandoumarupturaentrealinguagemdosconceitoseadasrepresentaes(Moscovici,
2010,p.91).Osuniversosreificadossoaquelesnosquaisseproduzemecirculamoconhecimentocientfico,a
tecnologia,asatividadesespecializadas,sendo,portanto,ummbitorestrito.Osuniversosconsensuais,porseu
turno,correspondemsatividadesintelectuaisdainteraosocialcotidiana,emqueonovoincorporadoe
ressignificadopelosensocomum.
Umanovaimagemdoruralfoierigida,criandoquadrosderefernciaeimpondoumaformainovadorade
recriararealidade,comsuasimplicaeseinterfaces,quemerecemseranalisadas.esseoobjetivoquese
buscadesenvolveraseguir.

Oruralsobmedida:asinterfacesdaidealizao
Aconcepodoruralsobmedidasuportaoargumentocentraldesteartigo,aoqualestoaderidosostraos
emolduradosporumanovarepresentaosocialdoruralquelevaimplcitooentendimentodequeoutras
funesdevemserincorporadaspelaruralidadeparaalmdaproduoagropecuriastrictosensu.Paraos
objetivosdopresenteartigoimportadestacarduasgrandesideiasforaqueconvencionalizamobjetosligados
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

6/13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

aesseruralressignificadoequeaeleconferemumcarterprescritivo.Analisemos,separadamente,cada
umadelas.

Oidliorural
Oidliorural(ruralidyll),indubitavelmente,umadasimagensquemaissobressaemnumarepresentao
socialqueemergenomagodeumasociedademarcadapeloqueseconvencionouchamardeps
produtivismo(Wilson,2007Wilson,Rigg,2003)epelopesocrescenteassumidopelosvalorespsmaterialistas
(Inglehart,Welzel,2005).Nessecontexto,oruralhodiernamenteretratadodentrodeumavisoromntica,como
umretiroidlico(Creed,Ching,1997,p.19),exprimindoadensidadedosvaloressimblicosquelevaimplcitaessa
noo.olugarrefgiodamodernidade(Short,1991)emanifestaoexplcitadeatavismosdespertadosem
amplossetoresdeumasociedadequeanseiao(re)encontrocomotradicional,oautntico,oextico,o
singular.Cumpredestacarqueaemergnciadoidlioruralfoimagistralmenteretratadanasclssicasobras
deKeithThomas(1996)eRaymondWilliams(1989)comopertencenteaumaconcepoqueremonta,mais
4

precisamente,aosculoXVIII.Elasurge,segundoThomas, nocontextodeumamudanadeatitudedos
homensemrelaoconservaodomundonaturalenoguardaumarelaoestritamenteideolgicacoma
configuraodassociedadesindustrializadasdoOcidente.
Poroutrolado,aromantizaodoruralesuaassociaocomanaturezatmumalongahistriaenose
originamdaagendaeuropeiaparaodesenvolvimentoruraldefinsdosculoXX.Nodesconhecemos,portanto,
essesremotosvnculos.Noobstante,tambmcertoquesmuitorecentementevemosexplicitadoummarco
deintervenopolticaeinstitucionalqueadmite,deformaclaraeinequvoca,anaturezaeosentidodesse
(re)despertarsobreoqualnosdebruamosaestudarnestetrabalho.
Algunsexemplossodeverasilustrativosparamostraraforadessasimagensqueseprojetam,deforma
difusa,nacontemporaneidade.Nessesentido,fazemosusodoestudodeWoortmann(2004),quedemonstratero
desenvolvimentodeatividadestursticasnoSuldoBrasilconduzidoaumaressignificaodoshbitos
5

alimentarestradicionais.Asfestaseosrestaurantesditoscoloniais ensejamarevalorizaodehbitos
alimentarestnicosdosteutobrasileiros.Osistemaantigo(comidasfortes,basedemanteiga,carneebanha
deporco)serve,segundoWoortmann,parasatisfazeramemriagastronmicadeturistaseexcolonos
urbanizados.Assim,secomidaidentidade,elasereconstrisobnovasbasesquenecessariamenteapontam
paraogradualdistanciamentodeumsistemadevaloresquenosesustenta,anoserdeformaidealizadae
diferida,nocotidianodasfamliasruraisdecomunidadescoloniaisdoextremosuldoRioGrandedoSul,hoje
residentesemcentrosurbanos.
OinteressanteestudorealizadoporRye(2006)analisaasimagensdoruralquehabitamoimaginriode
adolescentesdecomunidadesruraisdaNoruega.Osresultadosdesuapesquisamostramapredominnciade
umarepresentaosocialquevinculaduasfortesimagensdorural:aideiadoidlioeadotdio.Naviso
desseautortaisimagensnosopropriamentecontraditriasentresi,masreciprocamentecomplementares.
Associaselhesaideiadelugarparaumavidaboa(Jones,1995Halfacree,1993),mastambmotdio,ourural
dull,(Haugen,Villa,2005Berg,Lysgard,2004Lgran,2002).Mas,comoadverteRye(2006,p.416),tais
representaesnopodemsertomadascomomutuamenteexcludentes,senocomodimensesqueconformam
ummesmocontexto.Adimensodoidlioruralumaimagemmaisfortequeadotdioepreponderaentreos
jovensruraisnoruegueses,reproduzindoaideiadelugarcaracterizadoporserumambientenatural,pela
existnciadeumadensaestruturasocialemquetodosconhecemtodos,deumsentimentodevizinhanaoude
pertencimentoedeumforteespritodecooperao.Masaimagemidlicacoexistecomumaimagemnegativa,
notoexpressiva,equeassociaoruralaotdio,aonomoderno,deficinciadeoportunidadeseaum
lugaremqueaspessoastrabalhammuitoeganhampouco(osrednecks).
Arepresentaosocialdoruralligadatradioumatributoexaustivamenteevocadonaretricaoficialque
acompanhaaspolticasdedesenvolvimentotantonombitoeuropeuquantonorestodomundo.H,porcerto,
umademandacrescentedosconsumidoresinteressadosemdesfrutarosabordatradio,queemmaiorou
menormedidaexplicaocrescimentovigorosonademandadosprodutosagroalimentaresportadoresdos
chamadossinaisdistintivosdemercado.Referimonos,sobretudo,aosartigoscomindicaesgeogrficas
(vinhos,azeitesdeoliva,queijos)eumapliadedeprodutosagroalimentaresquealudemsingularidadee
tradio.Essetipodeiniciativavemsendoincentivada,desdeasltimasreformasdaPAC,comovimos
anteriormente,atravsdoadventodaspolticasdedesenvolvimentorural.Efoianecessidadedeprem
prticaprogramascomoLeadereProgramadeDesenvolvimentoRuralquemotivouacriaodoschamados
GruposdeDesenvolvimentoRural(GDR)empasescomoEspanha.
OcasodaAndaluziaemblemticoparamostraraevoluovertiginosanonmerodessasagnciasde
desenvolvimento,setemosemmentequeem1994essacomunidadeautnomaespanholacontavacomapenas
noveGDRparaoperaraprimeiraediodoprogramaLeader,sendoqueatualmenteseunmerototaliza52.
Resgatarsaberestradicionais,criarrotastursticas,museustemticos,artigosartesanais,organizarfestas
culturaisejornadasgastronmicassoalgumasdasatribuiesprecpuasdessasagnciasdefomento,cuja
missoprimordialseencaixaperfeitamentedentrodonovodiscursodaUE,quefinanceiramentelastreado
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

7/13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

pelochamadosegundopilardaPACepelosprogramasjmencionados.
Arepresentaosocialqueseimpeapartirdosmarcosaquiexpostosocultaemseuinteriorumcampode
conflitos,sobretudoentreosfundamentalistasagrrios,aproveitandoaclebreexpressodeHervieu(1996,
p.105)eosgruposligadosaosnovosenfoquesdodesenvolvimentoruralemtornodousodosrecursosdos
fundoseuropeus.Mastaldiscussofogeaoescopodestetrabalho.Entretanto,buscaseaquirefletirsobreduas
questesquenosparecemcentraisanalisaracercadessavisoidlicaerigidaemtornodarepresentaosocial
dorural.
Aprimeiradelasrefereseaofatodequeessaimagemidealizadadoruralnorarasvezesartificialmente
fabricadaaosabordeinteressescorporativosedegruposarticuladosemtornodessenovodiscursosobrea
ruralidade,que,comoafirmamos,seimpetambmsobreocontextodospaseslatinoamericanoscomoum
modeloaserseguido.Todavia,otemasuscitacertosdesdobramentos,comoreferemAriaseBlancoemseu
estudo:
Apesardasmudanasquantitativasequalitativasocorridasduranteasltimasdcadasnas
sociedadesruraislatinoamericanas,avisodominantedeidlioruralsemanteveatravsdotempo
dopontodevistaurbano.Essaimagemseletivadoruralfoidepuradaemercantilizadamedida
queabaseeconmicasedeslocoudosetoragrcolaparaosetorturstico.Essaimagemde
ruralidadeestagoradisponvel,aumpreodeterminadoparaosvisitantesprocedentesdaszonas
urbanas.Povoadosrecriadosdadcadade1930,bemcomopovoadosreaischamadosdecapitais
culturaissovendidosnaformadepacotestursticos.TalcomodestacaPrice(1996),agregando
ruasdepedraqueemmuitoscasosnuncaexistirameconvertendopraasemcentrosculturais,tais
atraesretratamumpassadoruralimprovveleglorificadonapaisagematual(Arias,Blanco,2010,
p.185destaquenosso).
NoestudoetnogrficorealizadoporMariaJosCarneiroemcomunidadesruraisdosAlpesfranceses,tais
aspectostambmforamexaltados,sobretudoquandoaautoracotejaasfestasnaaldeiaeasfestasda
aldeia,cujasdiferenassomarcantes:
festanaaldeiatransformaseemespaoetempoprivilegiadosparareforaranovaidentidade
aldequeresultadaarticulaoentreculturasdistintas.Ospersonagensprincipaisdesteritualso
osfilhosemigradosquevmaoreencontronostlgicodetraosdesuaculturadeorigem,os
turistasquevmembuscadeexcentricidadedeumaaldeiacamponesaidealizadaecertos
moradoresque,noesforodedemonstraraproximidadeentreoruraleourbano,fazemo
possvelparamostrarquecompartilhamdosmesmoshbitosmodernostoidealizadosquantoas
representaessociaisqueoscitadinosfazemdomundorural(Carneiro,1998,p.201202destaques
nooriginal).
Odebatesobreatradioinventadanorepresentanenhumanovidadenoterrenodascinciashumanas,
6

sobretudonombitodahistria, hajavistaoclssicoestudodeHobsbawmeRanger(2008).Mas,paraosefeitos
dopresenteartigo,importadestacarasarticulaesemtornodarepresentaosocialdoruralqueevocaao
idlio.Essatradiorecuperadaoupreservada,parafraseandoHarvey(2009),assimdesveladaparaser
literalmentemercadificada,sendoproduzidaevendidacomoumaimagem,umsimulacro,umpastiche.
RecorremosnovamenteaoexemplodasfestasaldesdoestudodeCarneiroparareforaresseentendimento
daquesto:
Destamaneira,afestanaaldeia,assimcomoasfestascamponesas,expressamacrisedos
valorescamponeses,masrevelamtambmaoutrafacedamoeda.Aprimeira,maisdoquea
segunda,proclama,aomesmotempo,ofimdaculturacamponesaearetomadadecertos
elementosdestamesmacultura,masnumoutrocontexto,numoutrosistemadereconstruoda
identidadealde.Estafestafazemergiradominaodalgicacapitalistasobreosvaloresda
tradicionalsociedadealde.Elanosfaladaapropriaomercantildeelementosdeumaculturaedo
espaoondeestaculturaserealizaaexploraotursticaedoconsumocomoformadelazer
(Carneiro,1998,p.201202destaquesnooriginal).
Onovoprodutoruralquesecompraesevendenosmercadosgourmet,nasfestasregionaisouemquaisquer
outrosespaosmuitomaisamploediversificadodoqueumpacoteturstico,umaiguariagastronmicaou
umaindumentriatpicaqueevocaopassado,poislevaimplcitaamarcadeumingentecomrciode
identidades.Oexcertoaseguirsintetizaexemplarmenteesseaspecto,aludindoaocasodaindumentria
andaluza:
oxaleeavestimentaflamencapossuemformasdiferentesdeelaboraosegundoanaturezalocal
ouglobaldeseuconsumo,porquepossuemigualmenteumusoeumafuncionalidadedistintospara
prprioseestranhos,perfeitamentedistinguvelaosolhosdosnativosentreoqueconstituios
espaosrituaisdesuaprpriaculturaeoqueformapartedorepertriodeobjetosquerecriama
imagemlocal,reproduzemostpicosdoespanholeque,portanto,mercantilizamaprpria
identidade(AguilarCriado,2003,p.419destaquenooriginal).

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

8/13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

Apropagandaeasdiferentesformasdedivulgaodosprodutos,sejamelesquaisforem,representamum
terrenofrtilparadecifrarasrepresentaessociaisdorural,sobretudoporqueelascorporificamideias
relativasaumtempohistricoqueaquisebuscademarcar.

Oruralcomosinnimodenatureza
Asegundaideiaforaquesuportaessanovarepresentaosocialequereproduzaesdiscursivaseno
discursivasaassociaoltimadoruralcomanatureza,abiodiversidade,comosespaosprotegidosou
outrasvinculaesjdepersibemconhecidas.Concretamenteessaassociaontida,mesmoempases
comfortetradionaproduoagropecuriamundial,comoocasodaFrana.OestudorealizadoporHervieu
eViard(1996)mostrouque72%dosfrancesesurbanosconsideramqueocampomaisumapaisagemqueum
localdeproduo.Masosurpreendente,comoadverteAbramovay(2003,p.27)aocomentaressapesquisa,que
essaaopiniodenadamenosque61%dosquevivemnomeiorural.
Arelaocomanaturezavistacomootraomaisproeminentedaruralidade,emqueavidaquealise
desenvolvepercebidacomoqualitativamentesuperiordascidades(Rye,2006,p.410).Masfatoquemesmo
entrejovensruraisnorueguesesestudadosporRye,asrepresentaessociaisdoruralnodeixamdvidascom
relaoaessantimaassociao.Quandoperguntadossobrequaispalavrasconsiderammaisadequadaspara
descreverorural,sobressaiucomforaeemprimeirolugaraideiadenatureza.Comefeito,numaescalaque
variaentre1e5essavinculaoalcanouumescoremdiode4,7numuniversodequase650adolescentes
entrevistados.
Nohoqueacrescentaremrelaoaocontedodessaimagemquesebuscaprojetarnoexterioreque
tambmassumidapelasprpriaspessoasquevivemnombitorural.Mastambmcertoqueessa
7

associaosetornouumargumentodepesoparajustificaromodelodeagriculturapraticadonaUE, comsua
fartacargadesubvenesjcomentada.
EmpasescomoaFranacriouseafiguradoscontratosterritoriaisdeexplorao(VelascoArranz,Noyano
Estrada,Anjos,2008)duranteomandatodeLionelJospin,emdefesadeumnovopactosocialnaagricultura,que
noprosperouporcontadosavataresdapolticafrancesa.Emltimaanlise,tratavasedaexplicitaodeum
compromissocomasociedadefrancesaeeuropeia,nosentidodeincorporarosimperativosdasustentabilidade
ambiental.Contudo,osfrequentesescndalosagroalimentares(crisedasdioxinas,gripeaviriaesunae,mais
recentemente,acrisedospepinosespanhis)representamapontadeumgrandeicebergdecontradiesque
encerraomundodaalimentaonocontextoeuropeuenorestodoplaneta.
Oresultadodesseambientedeincertezasmanifestasenumapreocupaoconstantedoscidadospela
seguranaequalidadedosprodutosqueconsomem(Beck,1998DazMndez,GmezBenito,2001CallejoGallego,
2005 AguilarCriado,2007).Fatoque,dentrodasgrandescadeiasqueconfiguramossistemasagroalimentares,
acrescentedesvinculaoentreprodutoagrrioeprodutoalimentcio(Langreo,1988)eodeslocamentodo
centrodedecisesdombitodosprodutoresparaodetransformadores,e,maisrecentemente,paraaesfera
dosdistribuidores,produziramconsequnciasimportantessobreaspossibilidadesdedesenvolvimentodas
zonasruraisporquerestringem,sensivelmente,asoportunidadesdeacessodiretoaosconsumidores.
Restaaquioreconhecimentodequearepresentaosocialresumidanosugestivosloganoruralsobmedida
,equevinculaoruralaoidlicoeaonatural,hqueserpotenteosuficienteparaveicularjuntosociedade
emgeralumaimagemquesedesmarquedosrecorrentesescndalosagroalimentares,dadegradao
ambientaledecertasprticas,quedeumaoudeoutraformaconformamumcenrioquesuscitaampla
controvrsia,sejanombitodaEuropa,sejanocontextodepasescomooBrasil,comrespeitoaopresentee
aofuturodasregiesrurais.
Quantasmaisaldeiastpicasconseguimossuportar?osugestivottulodoestudodeFigueiredo(2003)que
apontaexatamentenadireodemostraranecessidadedepensaracercadoslimitesdessaexaltaodorural
edoscustosmateriaisesimblicosparaosatoressociaisimplicadosnessesprocessos.

CONSIDERAESFINAIS
Oreconhecimentodequeasreasruraisnoestocondenadasinexoravelmenteaodesaparecimentoea
mudananosparmetrosquedefinemaruralidadenassociedadescontemporneasconformamummesmo
cenrioquesedesvela,sobretudo,emmeadosdosanos1990,cujoscontornosforamsuperficialmente
analisadosaolongodestetrabalho.Efetivamentenofoiesseoobjetivoqueponteouadiscussoaqui
empreendida.Nossamotivaoprincipalrecaiunoafdeexploraraperspectivadasrepresentaessociaisdo
ruraleasmutaesqueelasexperimentam,tendocomopanodefundoasgrandestransformaesque
atravessamassociedadescontemporneas.FazemosnossasaspalavrasdeRedclifteWoodgate(1994,p.6162)
quandoafirmamqueasrepresentaesdoruralquepredominamatualmentenassociedadescontemporneas
seencontramintimamenteassociadasaumsentimentodeperdaqueacompanhouacivilizaoindustrial
moderna.Ocampoassumiuumestatutodeherana,talcomoascatedrais,porquenosmostraonosso
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

9/13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

passado.
Aimportnciacrescenteassumidapelosvalorespsmaterialistaseatransioparaaetapadops
produtivismorepresentamprocessosassociados.Comefeito,astransformaesoperadasnaPACeo
surgimentodachamadaabordagemterritorialdodesenvolvimentoexpressamumdebatecujainflunciatem
sidodecisivanareformulaodosinstrumentosdeintervenonaagriculturaenomundoruraldospases
latinoamericanos,assimcomodaretricaoficialsubjacenteatuaodasagnciasdefomento.
Todavia,nossaatenofoimaisalmdemostraressasevidncias,jporsibemconhecidas.Nossointuitofoi
indicarosriscosassociadosaessaconstruosocialdoruralou,maisexplicitamente,dessarepresentao
socialforjadaaosabordecircunstncias,aqualproduzumasriedeimplicaes,sobretudoporforada
veiculaodessaimagemidlica,divinizadaeromnticadorural.Umavisocujosriscosdereificaode
culturasedeidentidadessoimanentes,emespecialporqueaexaltaodoextico,dotradicional,dosingular
apareceassociadamercantilizaodeidentidades.
Aidentificaoimplcitadoruralcomanatureza,abiodiversidadeecomosespaosprotegidosumponto
fulcraldessarepresentaosocialconstrudanacontemporaneidade,sendoreconhecidacomotalpelosprprios
habitantesdasreasrurais,comodemonstramosestudosreferidos.Todavia,aindaquesejavistocomoum
aparenteparadoxo,nocertoafirmarqueexistaumaaceitaotcitadessafunoporpartedaspessoasque
vivemnocampo,sobretudoporquenorarasvezesaglorificaodosambientesnaturaispelosdefora,e
mesmopeloEstado,podeacarretarnovosesquemasdedominao.
Converteratributosambientaisemartigosconsumveis,empaisagemoucenrioparaserreconfiguradoe
adornadoparaaapropriaoestticaporpartedosturistas,edasociedadeemgeral,nemsemprerefleteou
estdeacordocomasrepresentaes,expectativaseprticasdaspessoasdolugar.Esseconjuntode
aspectosnoslevaapensaraimportnciadecompreendercomosedoosprocessosqueproduzemesserural
recodificadoeascircunstnciasquefavorecemasuaemergncianoquadrodeumdiscursomaisamplosobrea
ruralidade,quehojeseimpe,emmaioroumenormedida,emnossassociedades.Aconstruosocialdorural
naatualidaderefleteomomentohistricoquevivemos,masnemdelongepodeservistacomoumcampolivre
detenses,conflitosecontradiescomosebuscouaquirealar.

AGRADECIMENTOS
OsautoresagradecemosapoiosrecebidosdaCapes(AcordoBrasilEspanha),doCNPqedaFapergs(Pronem),
semosquaisesteestudonopoderiatersidorealizado.

REFERNCIAS
ABRAMOVAY,Ricardo.Funesemedidasdaruralidadenodesenvolvimentocontemporneo.In:Abramovay,
Ricardo(Ed.).Ofuturodasregiesrurais.PortoAlegre:UFRGS.p.1756.2003.[Links]
AGUILARCRIADO,Encarnacin.Productoslocales,mercadosglobales:nuevasestrategiasdedesarrolloenel
mundorural.In:GarcaDocampo,Manuel(Ed.).Perspectivastericasendesarrollolocal,LaCorua:Netbiblo.
p.147169.2007.[Links]
AGUILARCRIADO,Encarnacin.Laculturacomorecursoenelmbitodelaglobalizacin:lanuevadinmicade
lasindustriasartesanas.In:Bueno,CarmenAguilarCriado,Encarnacin(Coord.).Lasexpresioneslocalesdela
globalizacin:MxicoyEspaa.Mxico:CentrodeInvestigacionesyEstudiosSuperioresdeAntropologa.
p.405423.2003.[Links]
ANJOS,FlvioSaccodos.Agriculturafamiliar,pluriatividadeedesenvolvimentoruralnoSuldoBrasil.Pelotas:
EGUFPEL.2003.[Links]
ANJOS,FlvioSaccodosCALDAS,NdiaVelleda.Ofuturoameaado:omundoruralfaceosdesafiosda
masculinizao,envelhecimentoedesagrarizao.EnsaiosFEE,PortoAlegre,v.26,n.1,p.661694.2005.
[Links]
ARIAS,EliezerBLANCO,Iraida.Unaaproximacinalentendimientodelsuicidioencomunidadesruralesy
remotasdeAmricaLatina.EstudiosSociolgicos,v.28,n.82,p.185210.2010.[Links]
BECK,Ulrich.Queslaglobalizacin?Falaciasdelglobalismo,respuestasalaglobalizacin.Barcelona:Paids
Ibrica.1998.[Links]
BECK,Ulrich.Risksociety:towardsanewmodernity.Londres:SagePublications.1992.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

10/13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

BERG,NinaGunnerudLYSGARD,HansKjetil.Ruralitetogurbanitetbygdogby.In:Berg,NinaGunnerud
Lysgard,HansKjetilLofgren,Anders(Ed.).Mennesker,stederogregionaleendringer.Tapir:Trondheim,p.61
76.2004.[Links]
BOWLER,IanRobert.Agricultureunderthecommonagriculturalpolicy:ageography.Manchester:Manchester
UniversityPress.1985.[Links]
CALLEJOGALLEGO,Javier.Modosdeconsumoysociedaddelriesgo.RevistaInternacionaldeSociologa,
Tercerapoca,v.63,n.40,p.133157.2005.[Links]
CAMARANO,AnaAmliaABRAMOVAY,Ricardo.xodorural,envelhecimentoemasculinizaonoBrasil:
panoramadosltimos50anos.TextosparaDiscusso,n.621.1999.[Links]
CARNEIRO,MariaJos.Camponeses,agricultoresepluriatividade.RiodeJaneiro:ContraCapa.1998.[Links]
CELLARD,Jacques.Ahairaaira:cesmotsquenousdevonslaRevolutionFranaise.Paris:Balland.1989.
[Links]
CREED,GeraldCHING,Barbara.Recognizingrusticity:identityandthepowerofplace.In:Ching,Barbara
Creed,Gerald(Ed.).Knowingyourplace:ruralidentityandculturalhierarchy.London:Routledge.1997.
[Links]
DAZMNDEZ,CeciliaGMEZBENITO,Cristbal.Delconsumoalimentarioalasociologadelaalimentacin.
DistribucinyConsumo,n.60,p.523.2001.[Links]
DURKHEIM,mile.Asregrasdomtodosociolgico.SoPaulo:EditoraNacional.1968.[Links]
DUVEEN,Gerard.Poderdasideias.In:Moscovici,Serge.Representaessociais:investigaesempsicologia
social.Petrpolis:Vozes.p.728.2010.[Links]
EIKELAND,Sveinung.Newruralpluriactivity?HouseholdsstrategiesandruralrenewalinNorway.Sociologia
Ruralis,v.39,n.3,p.359376.1999.[Links]
ETXEZARRETA,Mirenetal.Laagriculturafamiliarantelasnuevaspolticasagrariascomunitarias.Madrid:
MAPA.1995.[Links]
FIGUEIREDO,Elisabete.Quantasmaisaldeiastpicasconseguimossuportar?Algumasreflexesapropsitodo
turismocomoinstrumentodedesenvolvimentolocalemmeiorural.In:Simes,OrlandoCristvo,Artur
(Org.).Turismoemespaosruraisenaturais.Coimbra:InstitutoPolitcnicodeCoimbra.p.6581.2003.
[Links]
FRIEDLAND,William.Whokilledruralsociology?Acasestudyinthepoliticaleconomyofknowledgeproduction.
InternationalJournalofSociologyofAgricultureandFood,v.17,n.1,p.7288.2010.[Links]
GRAY,John.TheCommonAgriculturalPolicyandthereinventionoftheruralintheEuropeanCommunity.
SociologiaRuralis,v.40,n.1,p.3052.2000.[Links]
HALFACREE,Keith.Localityandsocialrepresentation:space,discourseandalternativedefinitionsoftherural.
JournalofRuralStudies,v.9,n.1,p.2337.1993.[Links]
HARVEY,David.Condiopsmoderna.SoPaulo:Loyola.2009.[Links]
HAUGEN,MaritVILLA,Mariann.Ruralidyllsorboringplaces?In:Bock,BettinaShortall,Sally(Ed.).Rural
genderrelations:issuesandcasestudies.Oxfordshire:CABIPublishing.2005.[Links]
HERVIEU,Bertrand.Loscamposdelfuturo.Madrid:MinisteriodeAgricultura,AlimentacinyMedioAmbiente.
1996.[Links]
HERVIEU,Bertrand.Elespacioruraleuropeoentrelarupturayeldesarrollo.In:RamosReal,EduardoVillaln,
JosefinaCruz(Ed.).Haciaunnuevosistemarural.Madrid:MinisteriodeAgricultura,PescayAlimentacin.
1995.[Links]
HERVIEU,BertrandVIARD,Jean.Aubonheurdescampagnes(etdesprovinces).Paris:LAube.1996.[Links]
HOBSBAWM,EricRANGER,Terence(Org.).Ainvenodastradies.SoPaulo:PazeTerra.2008.[Links]
HOCHMAN,Gilberto.Osalcomosoluo?PolticasdesadeeendemiasruraisnoBrasil(19401960).
Sociologias,v.12,n.24,p.158193.2010.[Links]
INGLEHART,RonaldWELZEL,Christian.Modernization,culturalchange,anddemocracy:thehuman
developmentsequence.NewYork:CambridgeUniversityPress.2005.[Links]
JONES,Owain.Laydiscoursesoftherural:developmentandimplicationsforruralstudies.JournalofRural
Studies,v.11,n.1,p.3549.1995.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

11/13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

KAYSER,Bernard.Lintgrationdelaruralit:lescampagnesfranaisesauXXI me sicle.conomieRurale,
n.255256,p.100103.2000.[Links]
KAYSER,Bernard.Larenaissancerurale:sociologiedescampagnesdumondeoccidental.Paris:ArmandColin.
1990.[Links]
KEARNEY,Brendan.Ruralsocietydisparitiesinincomesandalternativepolicies.In:Marsh,Johnetal.(Ed.).
ThechangingroleoftheCommonAgriculturalPolicy:thefutureoffarminginEurope.London:BelhavenPress.
1991.[Links]
LGRAN,AnneSofie.Thepetrolstationandtheinternetcaf:ruraltechnospacesforyouth.JournalofRural
Studies,v.18,n.2,p.157168.2002.[Links]
LANGREO,Alicia.Laagriculturacontractual.Madrid:COAGInforma.1988.[Links]
LIMA,NisiaTrindadedeHOCHMAN,Gilberto.Poucasade,muitasava,osmalesdoBrasilso...Discurso
mdicosanitrioeinterpretaodopas.Cincia&SadeColetiva,v.5,n.2,p.313332.2000.[Links]
MALUF,RenatoSrgioCARNEIRO,MariaJos.Paraalmdaproduo:multifuncionalidadeeagricultura
familiar.v.1.RiodeJaneiro:Mauad.2003.[Links]
MOSCOVICI,Serge.Representaessociais:investigaesempsicologiasocial.Petrpolis:Vozes.2010.
[Links]
MOSCOVICI,Serge.Lapsychanalyse:sonimageetsonpublic.Paris:PressesUniversitairesdeFrance.1961.
[Links]
NEWBY,Howard.Trendreport:ruralsociology.CurrentSociology,v.28,n.1,p.3141.1980.[Links]
NORA,Pierre(Dir.).Lelieuxdemmoire.7v.Paris:QuartoGallimard,1997.[Links]
PRATT,Andy.Discoursesofrurality:loosetalkorsocialstruggle?JournalofRuralStudies,v.12,n.1,p.6978.
1996.[Links]
REDCLIFT,MichaelWOODGATE,Graham.Sociologyandtheenvironment:discordantdiscourse?In:Redclift,
MichaelBenton,Ted(Ed.).Socialtheoryandtheglobalenvironment.London:Routledge.p.5166.1994.
[Links]
RYE,JohanFredrik.Ruralyouthsimagesoftherural.JournalofRuralStudies,v.22,n.4,p.409421.2006.
[Links]
S,DominichiMirandade.AvozdoBrasil:MiguelPereiraeodiscursosobreoimensohospital.Histria,
Cincias,SadeManguinhos,v.16,supl.1,p.333348.2009.[Links]
SCHULZE,Hagen.BrevehistoriadeAlemania.Madrid:AlianzaEditorial.2001.[Links]
SEYFERTH,Giralda.AcolonizaoalemnovaledoItajaMirim:umestudodedesenvolvimentoeconmico.
PortoAlegre:Movimento.1974.[Links]
SHORT,JohnRennie.Imaginedcountry,society,cultureandenvironment.London:Routledge.1991.[Links]
SILVA,JosGrazianoda.Velhosenovosmitosdoruralbrasileiro.EstudosAvanados,v.15,n.43,p.3750.
2001.[Links]
THOMAS,Keith.OhomemeomundoNatural:mudanasdeatitudeemrelaosplantaseaosanimais,1500
1800.SoPaulo:CompanhiadasLetras.1996.[Links]
VEIGA,JosElida.Nascimentodeoutraruralidade.EstudosAvanados,v.20,n.57,p.333353.2006.[Links]
VEIGA,JosElida.Cidadesimaginrias:oBrasilmenosurbanodoquesecalcula.Campinas:Editores
Associados.2002.[Links]
VELASCOARRANZ,AnaMOYANOESTRADA,EduardoANJOS,FlvioSaccodos.Contratosterritoriaisde
estabelecimentonaFrana:rumoaumnovopactosocialnaagricultura?Ambiente&Sociedade,v.11,n.2,
p.219235.2008.[Links]
WILLIAMS,Raymond.Ocampoeacidadenahistriaenaliteratura.SoPaulo:CompanhiadasLetras.1989.
[Links]
WILSON,Geoff.Multifunctionalagriculture:atransitiontheoryperspective.Wallingford:CABIInternational.
2007.[Links]
WILSON,GeoffRIGG,Jonathan.PostproductivistagriculturalregimesandtheSouth:discordantconcepts?
ProgressinHumanGeography,v.27,n.5,p.605631.2003.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

12/13

14/02/2016

Damedidadoruralaoruralsobmedida:representaessociaisemperspectiva

WOORTMANN,Klaus.Osentidodasprticasalimentares.In:CongressoBrasileirodeGastronomiaeSegurana
Alimentar,1.,2004,Braslia.Anais...Braslia:UnB.2004.[Links]

NOTAS
1Naevoluodopensamentosocialbrasileiroasrelaescampo/cidadesotratadasdeformabastante

original,sobretudonumaconjunturahistricacrucialcompreendidaentreasdcadasde1920e1930,aqualfoi
responsvelporproduzirrepresentaesdegrandeimpactoedelargadurao,comoindicamosestudosde
LimaeHochman(2000), Hochman(2010)ou S(2009).Malgradoaimportnciadessestrabalhos,seriaassaz
complicadoampliarorecorteparaalmdoperodoqueelegemosnestetrabalhoequeestcentrado,
fundamentalmente,nasduasltimasdcadas.
2Aoexplicitaroscontornosdesseconceitoedefendersecontraosqueconsideramtalnoodemasiadovaga,
Moscovici(2010,p.306destaquesnooriginal)adverte:Gostariadelembrarqueaideiaderepresentao

coletivaousocialmaisvelhaquetodasestasnoesequeelapartedocdigogenticodetodasas
cinciashumanas.
3Emmeadosdosanos1980,comoaludem Etxezarretaetal.(1995,p.57),osgastosdoFundoEuropeude

OrientaoeGarantia(Feoga)haviamultrapassado70%dooramentoeurocomunitrio.

4ThomasreferequemuitosescritoresdosculoXVIIafirmavamque,enquantoDeusfizeraocampo,ohomem

ergueraascidades.Seavidaruraleraretratadacomocriaodivina,acidadeselheassociavacomafumaa,
asujeiraeosodoresftidos,prpriosdeumapocamarcadapelaexpansofabrilepeloadensamento
populacional.
5NaregioSuldoBrasil,otermocolniaumaexpressoabsolutamentepolissmica.Tantopodesignificar

umadimensoagrria(aoredordetrintahectares),comotodaumaregiocolonizadaporimigranteseuropeus
(Seyferth,1974,p.54).Maisalmdessesaspectos,aexpressocobraimportncianombitodascomunidades
germnicas(kolonie),considerandoqueforamosprimeirosimigrantesnoibricosadesembarcarnosuldo
pas.Nestecasohquedizerqueapalavracristalizaosentidodeautonomiaquesereproduzcomoideal
recorrentenasprticasadotadaspelasfamliasenodiscursodosagricultores.
6NossetevolumesqueconformamaconhecidaobradePierre Nora(1997),Leslieuxdemmoire,humvasto

inventriodoslugareseobjetosnosquaisseencarnaamemrianacionalfrancesa,doqualfazpartea
reencenaodeumpassadocomomissoqueserveamltiplosobjetivos.Nessecontextodetradies
inventadas,ahistriadefestasrevolucionriasdesvelaumadialticapermanentedelembranase
esquecimentos,quenecessariamentenopodeservistacomoobradoacaso.

7Otemadasrepresentaessociaissobreorural,nombitodaUE,podeseranalisadotambmluzda

dinmicadosnacionalismos,edesuaagonizanteresistncia,nocontextodeummundoglobalizado.Exemplo
desseprismaanalticopodeservistonaobradeJacquesCellard(1989)eHagenSchulze(2001).

Recebido:Marode2012Aceito:Setembrode2012

Av.Brasil,4365PrdiodoRelgio
21040900RiodeJaneiroRJBrazil
Tel./Fax:(5521)38652208/2195/2196
hscience@coc.fiocruz.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010459702014000200385&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt&ORIGINALLANG=pt

13/13

Вам также может понравиться