Вы находитесь на странице: 1из 24

Europa

1 Denio

A Europa , por conveno, um dos seis continentes


do mundo. Compreendendo a pennsula ocidental da
Eursia, a Europa geralmente divide-se da sia a leste
pelo divisor de guas dos montes Urais, o rio Ural, o
mar Cspio, o Cucaso,* [1] e o mar Negro a sudeste.* [2]
A Europa limitada pelo oceano Glacial rtico e outros corpos de gua no norte, pelo oceano Atlntico a
oeste, pelo mar Mediterrneo ao sul, e pelo mar Negro e
por vias navegveis interligadas ao sudeste. No entanto,
as fronteiras para a Europa, um conceito que remonta
Antiguidade clssica, so um tanto arbitrrias, visto que o
termoEuropapode referir-se a uma distino cultural
e poltica ou geogrca.
A Europa o segundo menor continente em superfcie
do mundo, cobrindo cerca de 10 180 000 km ou 2%
da superfcie da Terra e cerca de 6,8% da rea acima
do nvel do mar. Dos cerca de 50 pases da Europa, a
Rssia o maior tanto em rea quanto em populao
(sendo que a Rssia se estende por dois continentes, a
Europa e a sia) e o Vaticano o menor. A Europa
o quarto continente mais populoso do mundo, aps a
sia e a(s) Amrica(s), com uma populao de 731 milhes, cerca de 11% da populao mundial. No entanto,
de acordo com a Organizao das Naes Unidas (estimativa mdia), o peso europeu pode cair para cerca de
7% em 2050.* [3] Em 1900, a populao europeia representava 25% da populao mundial.* [4]

O mapa medieval T e O, de 1472, mostrando a diviso do mundo


em 3 continentes, atribudos aos trs lhos de No

O uso do termoEuropadesenvolveu-se gradualmente


ao longo da histria.* [7]* [8] Na antiguidade, o historiador grego Herdoto provavelmente em referncia a mapas de Hecateo de Mileto embora sem o nomear explicitamente, descreve o mundo como tendo sido dividido
em trs continentes, sendo eles a Europa, a sia e a Lbia
(frica), com o Nilo e o rio Fasis formando de suas fronteiras, embora tambm arme que alguns consideravam
o rio Don, em vez do Phasis, como a fronteira entre Europa e sia.* [9] Flavius Josephus e o Livro dos Jubileus descrevem os continentes como as terras dadas por
No aos seus trs lhos, sendo a Europa denida entre as
Colunas de Hrcules no Estreito de Gibraltar, separandoa da frica, e o rio Don, separando-o da sia.* [10]

A Europa, nomeadamente a Grcia Antiga, considerada


o bero da cultura ocidental.* [5] Tendo desempenhado
um papel preponderante na cena mundial a partir do sculo XVI, especialmente aps o incio do colonialismo.
Entre os sculos XVI e XX, as naes europeias controlaram em vrios momentos as Amricas, a maior parte
da frica, a Ocenia e grande parte da sia. Ambas
as guerras mundiais foram em grande parte centradas na
Europa, sendo considerado como o principal fator para
um declnio do domnio Europa Ocidental na poltica
e economia mundial a partir de meados do sculo XX,
com os Estados Unidos e a Unio Sovitica ganhando
maior protagonismo.* [6] Durante a Guerra Fria, a Europa estava dividida ao longo do Cortina de Ferro entre
a Organizao do Tratado do Atlntico Norte, a oeste,
e o Pacto de Varsvia, a leste. A vontade de evitar outra guerra acelerou o processo de integrao europeia e
levou formao do Conselho Europeu e da Unio Europeia na Europa Ocidental, os quais, desde a queda do
Muro de Berlim e do m da Unio Sovitica em 1991,
tm vindo a expandir-se para o leste.

A denio cultural da Europa como terras da


cristandade latina consolidou-se no sculo VIII, signicando um novo local cultural criado atravs da
conuncia de tradies germnicas e da cultura cristlatina, denidas em parte, em contraste com o Islo e
Imprio Bizantino, e limitado a norte pela Ibria, Ilhas
Britnicas, Frana, Alemanha ocidental cristianizada, e
as regies alpinas do norte e no centro da Itlia.* [11] Esta
diviso, tanto geogrca como cultural, foi utilizada at
a Baixa Idade Mdia, quando foi desaada pela Era dos
descobrimentos.* [12]* [13] O problema da redenio
da Europa, nalmente foi resolvido em 1730 quando,
1

em vez de canais, o gegrafo e cartgrafo sueco von


Strahlenberg props os Montes Urais como a fronteira
mais importante do leste, uma sugesto que foi aceita na
Rssia e em toda a Europa.* [14]
A Europa est agora em geral, denida pelos gegrafos,
como a pennsula ocidental da Eursia, com seus limites marcados por grandes massas de gua para o norte,
oeste e sul; limites da Europa para o Extremo Oriente
so normalmente tomadas para os Urais, o rio Ural, e o
Mar Cspio, a sudeste, as montanhas do Cucaso, o Mar
Negro e nas vias que ligam o Mar Negro ao Mar Mediterrneo.* [15]
s vezes, a palavra Europa utilizada de forma
geopoliticamente limitada* [16] para se referir apenas
Unio Europeia ou, ainda mais exclusiva, a um ncleo cultural denido. Por outro lado, o Conselho da
Europa tem 47 pases membros, e apenas 28 estadosmembros esto na UE.* [17] Alm disso, pessoas que vivem em reas insulares, como a Irlanda, o Reino Unido,
no Atlntico Norte e Mediterrneo e ilhas tambm na
Escandinvia podem rotineiramente se referir a parte
continentalou aocontinenteda Europa ou simplesmente como o continente.* [18]
Mapa da Europa, mostrando as fronteiras geogrcas mais utilizadas* [19]
(legenda: azul = pases transcontinentais verde = pases historicamente europeus, mas fora das fronteiras europeias).

Alb.
And.
ustria
Armnia
Azer.
Bielorrssia
Blgica
Bsnia
Bulgria
Crocia
Chipre
Rep.
Checa
Dinamarca
Estnia
Finlndia
Frana
Alemanha
Gergia
Grcia
Gronelndia (Din.)
Hungria
Islndia

DEFINIO

3
Irlanda
Itlia
S. Mar.
Cazaquisto
Kos.
Letnia
Liec.
Litunia
Lux.
Mac.
Malta
Moldvia
Mon.
Mont.
P. Baixos
Noruega
Svalbard (Nor.)
Polnia
Portugal
Romnia
Rssia
Srvia
Eslovquia
Eslovnia
Espanha
Sucia
Sua
Turquia
Ucrnia
Reino
Unido
Faro (Din.)
Vat.
Mar
Adri
tico
Oceano rtico
Mar
Egeu
Mar de Barents
Golfo de
Biscaia
Mar
Negro
Mar de
Azov
Mar
Cspio
Mar
Celta
Mar da Gronelndia
Baa de Ban
Golfo de
Cdiz
Mar
Lgure
Mar Mediterrneo

Oceano
Atlntico
Norte
Mar do
Norte
Mar da
Noruega
Estreito de Gibraltar

2 Etimologia

Enlvement d'Europe de Nel-Nicolas Coypel, c. 1726

Na mitologia grega, Europa era uma princesa fencia que


Zeus sequestrou depois de assumir a forma de um touro
branco deslumbrante. Ele a levou para a ilha de Creta,
onde ela deu luz Minos, Radamanto e Sarpedo. Para
Homero, Europa (em grego: , Eurp) era uma
rainha mitolgica de Creta e no uma designao geogrca. Mais tarde, o termo Europa foi usado para se referir
ao centro-norte da Grcia, e em 500 a.C., seu signicado
foi estendido para as terras ao norte.
O nome Europa de etimologia incerta.* [20] Uma teoria sugere que a palavra derivada do grego (eurus), que signica largo, amplo* [21] e /-/(ps/p-/opt-) signica olho, rosto, semblante,* [22]
portanto Eurp seria algo como ampla contemplao. Amplo era um epteto da prpria Terra na religio
protoindo-europeia.* [23] Outra teoria sugere que o termo
baseado em uma palavra semita como o mesmo signi-

4
cado do acadiano erebu, algo como para ir para baixo,
pr-se(cf. Ocidente),* [24] um cognato do fencio ereb
noite; oestee do rabe do Magreb, do hebraico ma'ariv
(ver rebo, PIE *h1 regos,escurido). No entanto, M.
L. West arma que fonologicamente, a correspondncia entre o nome de Europa e qualquer forma da palavra
semtica muito pobre.* [25]

3 HISTRIA
Comeando no Neoltico, tem-se a civilizao de
Camunni no Val Camonica, Itlia, que deixou mais de
350 000 petrglifos, o maior stio arqueolgico da Europa.
Tambm conhecido como Idade do Cobre, o Calcoltico
europeu foi um tempo de mudanas e confuso. O fato
mais relevante foi a inltrao e invaso de imensas partes do territrio por povos originrios da sia Central,
considerado pelos principais historiadores como sendo os
originais indo-europeus, mas h ainda diversas teorias em
debate. Outro fenmeno foi a expanso do Megalitismo
e o aparecimento da primeira signicante estraticao
econmica e, relacionado a isso, as primeiras monarquias
conhecidas da regio dos Balcs.* [27] A primeira civilizao bem conhecida da Europa foi as dos Minoicos da
ilha de Creta e depois os Micenas em adjacentes partes
da Grcia, no comeo do 2 milnio a.C.* [27]

As principais lnguas do mundo mais usam palavras derivadas deEuropapara se referir aocontinente(pennsula). O chins, por exemplo, usa a palavra uzhu (
); este termo tambm usado para se referir Unio
Europeia nas relaes diplomticas em lngua japonesa,
, Yroppa* ?) ser
apesar do termo katakana (
mais comumente usado. No entanto, em algumas lnguas turcas, o nome originalmente persa Frangistan (terra
dos francos) usado casualmente para se referir grande
parte da Europa, alm de nomes ociais, como Avrupa
ou Evropa.* [26]
Embora o uso do ferro fosse de conhecimento dos povos
egeus por volta de 1 100 a.C., no chegou Europa Central antes de 800 a.C., levando ao incio da Cultura de
Hallstatt, uma evoluo da Idade do Ferro (que at ento
3 Histria
se encontrava na Cultura dos Campos de Urnas). Provavelmente como subproduto desta superioridade tecno3.1 Pr-histria
lgica, pouco depois os indo-europeus consolidam claramente suas posies na Itlia e na pennsula Ibrica, penetrando profundamente naquelas pennsulas (Roma foi
fundada em 753 a.C.

3.2 Antiguidade clssica

Sol sobre o Stonehenge, no Reino Unido, durante o solstcio de


inverno

Os Homo erectus e os Neanderthalis habitavam a Europa bem antes do surgimento dos humanos modernos,
os Homo sapiens.* [27] Os ossos dos primeiros europeus
foram achados em Dmanisi, Gergia, e datados de 1,8
milhes de anos.* [28] O primeiro aparecimento do povo
anatomicamente moderno na Europa datado de 35 000
a.C.* [29] Evidncias de assentamentos permanentes datam do 7 milnio/milnio a.C. na Bulgria, Romnia e
Grcia.* [29] O perodo neoltico chegou na Europa central no 6 milnio a.C. e em partes da Europa Setentrional
no 5 e 4 milnio a.C. A civilizao Tripiliana (55082750 a.C.) foi a primeira grande civilizao da Europa e
uma das primeiras do mundo; era localizada na Ucrnia
moderna e tambm na Moldvia e Romnia. Foi provavelmente mais antiga que os Sumrios no Oriente Prximo, e tinha cidades com 15 000 habitantes que cobriam
450 hectares.* [30]

O templo grego de Apolo, em Pesto, Itlia

Os gregos e romanos deixaram um legado na Europa que


evidente nos pensamentos, leis, mentes e lnguas actuais. A Grcia Antiga foi uma unio de cidades-estado,
na qual uma primitiva forma de democracia se desenvolveu. Atenas foi sua cidade mais poderosa e desenvolvida,
e um bero de ensinamento nos tempos de Pricles. Fruns de cidados aconteciam e o policiamento do estado
deu ordem ao aparecimento dos mais notveis lsofos
clssicos, como Scrates, Plato e Aristteles. Como rei
do Reino Grego da Macednia, as campanhas militares
de Alexandre o Grande espalharam a cultura helnica at
s nascentes do rio Indo.

3.3

Idade Mdia

5
dente, centrado em Ravena, e o Imprio Romano do Oriente (depois referido como Imprio Bizantino) centrado
em Constantinopla. A parte ocidental foi seguidamente
atacada por tribos nmadas germnicas, e em 476 nalmente caiu sob a invaso dos Hrulos comandados por
Odoacro.

Imprio Romano na sua extenso mxima

Mas a Repblica Romana, alicerada pela vitria sobre


Cartago nas Guerras Pnicas, estava crescendo na regio.
A sabedoria grega passada s instituies romanas, assim como a prpria Atenas foi absorvida sob a bandeira
do senado e do povo de Roma. Os romanos expandiram seu imprio desde a Arbia at a Bretanha. Em
44 a.C. quando atingiu o seu pice, seu lder, Jlio Csar foi morto sob suspeitas de estar corrompendo a repblica para se tornar um ditador. Na sucesso, Otaviano
usurpou as razes do poder e dissolveu o senado romano.
Quando proclamou o renascimento da repblica ele, de
facto, transferiu o poder do senado romano quando repblica para um imprio, o Imprio Romano.

3.3

Idade Mdia

Fronteiras da Europa em 450

Quando o Imperador Constantino reconquistou Roma


sob a bandeira da Cruz em 312, ele rapidamente editou o
dito de Milo em 313, declarando legal o cristianismo
no Imprio Romano. Alm disso, Constantino mudou
ocialmente a capital do imprio, Roma, para a colnia
grega de Bizncio, que ele renomeou para Constantinopla
(Cidade de Constantino). Em 395, Teodsio, que tornou o cristianismo religio ocial do Imprio Romano,
iria ser o ltimo imperador a comandar o Imprio Romano em toda a sua unidade, sendo depois o imprio
dividido em duas partes: O Imprio Romano do Oci-

I} pede ajuda a Carlos Magno, rei dos Francos, contra a invaso


de 772

A autoridade romana no Oeste entrou em colapso e as


provncias ocidentais logo tornaram-se pedaos de reinos germnicos. Entretanto, a cidade de Roma, sob o
comando da Igreja Catlica Romana permaneceu como
um centro de ensino, e fez muito para preservar o pensamento clssico romano na Europa Ocidental.* [27] Nesse
meio-tempo, o imperador romano em Constantinopla,
Justiniano I, conseguiu com sucesso, montar toda a lei
romana no Corpus Juris Civilis (529534). Por todo o
sculo VI, o Imprio Romano do Oriente esteve envolvido numa srie de conitos sangrentos, primeiro contra
o Imprio Sassnida, depois contra o Califado Rashidun.
Em 650, as provncias do Egito, Palestina e Sria foram
perdidas para foras muulmanas.
Na Europa Ocidental, uma estrutura poltica surgia: no
vcuo do poder deixado pelo colapso de Roma, hierarquias locais foram construdas sob a unio das pessoas
nas terras que eram trabalhadas. Dzimos eram pagos
ao senhor da terra e este senhor devia tributos ao prncipe regional. Os dzimos eram usados para nanciar o
estado e as guerras. Esse foi o sistema feudal, no qual novos prncipes e reis apareceram, no qual o maior deles foi
o lder Franco Carlos Magno. Em 800, Carlos Magno,
aps as suas grandes conquistas territoriais, foi coroado
Imperador dos Romanos (Imperator Romanorum)
pelo Papa Leo III, armando efectivamente o seu poder
na Europa Ocidental. O reinado de Carlos Magno marcou o comeo dum novo imprio germnico no oeste, o
Sacro Imprio Romano. Para alm das suas fronteiras
novas foras estavam crescendo. O Principado de Kiev
estava delimitando o seu territrio, a Grande Morvia estava crescendo, enquanto os anglos e os saxes estavam
conrmando as suas fronteiras.

3.4
3.4.1

3 HISTRIA

Idade Moderna
Renascimento e Reforma

As 95 Teses do monge alemo Martinho Lutero que quebraram


a autocracia papal
A Escola de Atenas por Rafael Sanzio; os contemporneos, como
Michelangelo e Leonardo da Vinci (centro) so retratados como
eruditos clssicos

O Renascimento foi um movimento cultural que afectou


profundamente a vida intelectual europeia no seu perodo
pr-moderno. Comeando em Itlia, e espalhando-se de
norte a oeste, o renascimento durou aproximadamente
250 anos e a sua inuncia afectou a literatura, losoa,
arte, poltica, cincia, histria, religio entre outros aspectos de indagao intelectual.* [27]

ambio dos monarcas na Europa Ocidental que se tornavam cada vez mais centralizadas e poderosas.
A reforma protestante tambm levou a um forte movimento reformista na igreja catlica chamado ContraReforma, que tinha como objectivo reduzir a corrupo, assim como aumentar e fortalecer o dogma catlico.
Um importante grupo da igreja catlica que surgiu nessa
poca foram os Jesutas, que ajudaram a manter a Europa
Oriental na linha catlica de pensamento. Mesmo assim,
a igreja catlica foi fortemente enfraquecida pela reforma
e, grande parte do continente no estava mais sob sua inuncia e os reis nos pases que continuaram no catolicismo comearam a anexar as terras da igreja para os seus
prprios domnios.

O italiano Francesco Petrarca (Francesco di Petracco), suposto primeiro legtimo humanista, escreveu na dcada
de 1330: Estou vivo agora, ainda que eu prera ter nascido noutro tempo. Ele era um entusiasta da antiguidade
romana e grega. Nos sculos XV e XVI, o contnuo entusiasmo pela antiguidade clssica foi reforado pela ideia
de que a cultura herdada estava se dissipando e de que ha- 3.4.2 A Era dos Descobrimentos
via um conjunto de ideias e atitudes com que seria possvel reconstru-la. Matteo Palmieri escreveu em 1430:
Agora, com certeza, todo esprito pensante deve agradecer a Deus, porque a ele foi permitido nascer numa nova
era. O Renascimento fez nascer uma nova era em que
aprender era muito importante.
Importantes precedentes polticos aconteceram neste perodo. O poltico Nicolau Maquiavel escreveu O Prncipeque inuenciou o posterior absolutismo e a poltica
pragmtica. Tambm foram importantes os diversos lderes que governaram estados e usaram a arte da Renascena como sinal de seus poderes.
Durante esse perodo, a corrupo da Igreja Catlica levou a uma dura reao, na Reforma Protestante.* [27] E
ela ganhou muitos seguidores, especialmente entre prncipes e reis buscando um estado forte para acabar com a
inuncia da igreja catlica. Figuras como Martinho Lutero comearam a surgir, assim tambm como Joo Calvino com o seu Calvinismo que teve inuncia em muitos pases e o rei Henrique VIII da Inglaterra que rompeu
com a igreja catlica e fundou a Igreja Anglicana. Essas
divises religiosas trouxeram uma onda de guerras inspiradas e conduzidas religiosamente, mas tambm pela

Rplica de caravela, utilizada a partir de meados do sculo XV


na explorao ocenica

As numerosas guerras no impediram que os novos


estados explorassem e conquistassem largas pores
do mundo, particularmente na sia (Sibria)* [31] e a
recm-descoberta Amrica.* [32] No sculo XV, Portugal
liderou a explorao geogrca, seguido pela Espanha no

3.4

Idade Moderna

comeo no sculo XVI. Eles foram os primeiros estados


a fundar colnias/colnias na Amrica e estaes de troca
nas costas da frica e da sia, porm logo foram seguidos pela Frana, Inglaterra e Holanda. Em 1552, o czar
Russo Ivan, o Terrvel conquistou os dois maiores canatos
trtaros, Cas e Astrac, e a viagem de Yermak em 1580,
que levou a anexao da Sibria pela Rssia.

que culminaram com a revoluo Industrial. Descobertas


ibricas do Novo Mundo, que comearam com a jornada
de Cristvo Colombo ao oeste com a busca de uma rota
fcil para as ndias Orientais em 1492, foram logo adaptadas por exploraes inglesas e francesas na Amrica do
Norte. Novas formas de comrcio e a expanso dos horizontes zeram necessria uma mudana no direito interA expanso colonial prosseguiu-se nos anos seguintes nacional.
(mesmo com alguns empecilhos, como a Revoluo A reforma protestante produziu efeitos profundos na uniAmericana e as guerras pela independncia em muitas dade europeia. No apenas dividindo as naes uma
colnias americanas). A Espanha controlou parte da das outras pela sua orientao religiosa, mas alguns esAmrica do Norte e grande parte da Amrica Central e do tados foram afectados internamente por lutas religiosas,
Sul, as Carabas/o Caribe e Filipinas.;* [33] Portugal teve fortemente encorajadas por seus inimigos externos. A
em suas mos o Brasil e a maior parte dos territrios cos- Frana viveu essa situao no sculo XVI com uma steiros em frica e na sia (ndia e pequenos territrios na rie de conitos, como as guerras religiosas na Frana,
China etc);* [34] Os britnicos comandavam a Austrlia, que culminaram no triunfo da Dinastia Bourbon. A InNova Zelndia, maior parte da ndia e grande parte da glaterra preveniu-se desse facto/fato com a consolidafrica e Amrica do Norte;* [35] a Frana comandou par- o sob a Rainha Elizabeth do moderado Anglicanismo.
tes do Canad e da ndia (porm quase tudo foi perdido Quase toda a parte da atual Alemanha estava dividida
para os britnicos em 1763), a Indochina, grandes terras em inmeros estados sob o comando terico do Sacro
na frica e Caribe; a Holanda ganhou as ndias Orientais Imprio Romano Germnico, que tambm estava divi(hoje Indonsia) e algumas ilhas nas Carabas/no Caribe; dido dentro do prprio governo. A nica exceo a isso
pases como Alemanha, Blgica, Itlia e Rssia conquis- era a Comunidade Polaco-Lituana, uma unio criada pela
taram colnias posteriormente.
Unio de Lublin, expressando uma grande tolerncia reliEssa expanso ajudou a economia dos pases que a ze- giosa. Esse embate religioso aconteceu at Guerra dos
ram. O comrcio prosperou, por causa da menor estabi- Trinta Anos quando o nacionalismo substituiu* a religio
lidade entre os imprios. No nal do sculo XVI, a prata como principal motor dos conitos na europa. [37]
americana era responsvel por 1/5 de todo o comrcio da
Espanha.* [36] Os pases europeus travaram guerras que
foram pagas atravs do dinheiro conseguido com a explorao das colnias/colnias. No entanto, os lucros com o
trco de escravos e as plantaes das ndias Ocidentais,
a mais rentvel das colnias britnicas naquele momento,
representavam apenas 5% de toda a economia do Imprio
Britnico no nal do sculo XVIII, tempo da Revoluo
Industrial.
3.4.3

Iluminismo

Mapa da Europa em 1648 aps o Tratado de Vestflia. A rea


em cinza representa os estados alemes do Sacro Imprio

A batalha de Nrdlingen na Guerra dos Trinta Anos

A partir do incio deste perodo, o capitalismo substitua


o feudalismo como principal forma de organizao econmica, ao menos no oeste da Europa. A expanso das
fronteiras coloniais resultou numa Revoluo Comercial.
Nota-se no perodo o crescimento da cincia moderna e a
aplicao de suas descobertas em melhorias tecnolgicas,

A Guerra dos Trinta Anos aconteceu entre 1618 e


1648,* [38] principalmente no territrio da atual Alemanha, e envolveu as principais potncias europeias. Comeou como um conito religioso entre Protestantes e
Catlicos no Sacro Imprio Romano Germnico, e gradualmente desenvolveu-se numa guerra geral, envolvendo
boa parte da europa, por razes no necessariamente ligadas religio.* [39] O maior impacto da guerra, na qual
exrcitos de mercenrios foram largamente utilizados, foi
a devastao de regies inteiras na busca do exrcito inimigo. Episdios como a disseminao da fome e das
doenas devastaram a populao dos estados germnicos
e, em menor grau, dos Pases Baixos e da Itlia, onde le-

3 HISTRIA

varam falncia muito dos poderes regionais envolvidos.


Entre um quarto e um tero da populao alem pereceu por causas diretamente ligadas guerra ou ainda de
doenas e misria causadas pelo conito armado.* [40] A
guerra durou trinta anos, mas os conitos que ela deu incio ainda continuaram sem soluo por muito tempo.
Depois da Paz de Vestflia, que permitiu aos pases que eles escolhessem a sua orientao religiosa, o
Absolutismo tornou-se o padro do continente, enquanto
a Inglaterra caminhava rumo ao liberalismo com a Guerra
Civil Inglesa e a Revoluo Gloriosa.* [41] Os conitos militares na europa no acabaram, mas tiveram menos impacto na vida dos seus cidados. No noroeste, o
Iluminismo deu a base losca para um novo ponto de
vista na sociedade, e a contnua difuso da literatura foi
possvel com a inveno da prensa, criando novas formas
de avano do pensamento humano. Ainda, nesse segmento, a Comunidade Polaco-Lituana foi uma exceo,
com a sua quase democrtica "liberdade dourada".
A Europa Oriental era uma arena de conito disputada pela Sucia, Comunidade Polaco-Lituana e Imprio
Otomano. Nesse perodo observou-se um gradual declnio destes trs poderes que foram eventualmente
substitudos pelas novas monarquias absolutistas, Rssia, Prssia e ustria.* [42] Na virada para o sculo
XIX, eles tornaram-se as novas potncias, dividindo a
Polnia entre si, com Sucia e Turquia perdendo territrios substanciais para a Rssia e a ustria respetivamente/respectivamente. Uma grande parte de judeus polacos/poloneses emigrou para a Europa Ocidental, fundando comunidades judaicas em lugares de onde foram
expulsos durante a Idade Mdia.

3.5
3.5.1

Idade Contempornea
Revolues polticas

XVI foi forado a reavivar a Assembleia dos Estados Gerais, um corpo representativo do pas feito pelas trs classes do estado: o clero, os nobres e o povo. Os membros
dos Estados-Gerais reuniram-se no Palcio de Versalhes
em maio de 1789, mas o debate e a forma de votao
que seria usada criaram um impasse. Veio junho, e o
terceiro estado, associado a membros dos dois outros estados, declarou-se uma Assembleia Nacional e prometeu
no se dissolver at que Frana tivesse uma constituio
e criasse, em julho, uma Assembleia Nacional Constituinte. No mesmo tempo, os parisienses revoltaram-se,
celebremente derrubando a priso da Bastilha em 14 de
julho de 1789.* [43]
Nesse tempo, a assembleia criou uma monarquia constitucional, e nos dois anos que se passaram vrias leis foram
criadas como a Declarao dos direitos do Homem e do
Cidado, a abolio do feudalismo e uma mudana fundamental das relaes entre a Frana e Roma.* [43] No
incio, o rei continuou no trono ao longo dessas mudanas e gozou de uma popularidade razovel com o povo,
mas a anti-realeza crescia com o perigo de uma invaso
estrangeira. Ento o rei, sem poderes, decidiu fugir com a
sua famlia, mas ele foi reconhecido de volta a Paris. Em
12 de janeiro de 1793, sendo condenada a sua traio, ele
foi executado.
Em 20 de setembro de 1792, a conveno nacional aboliu
a monarquia e declarou a Frana uma repblica.* [43] Devido iminncia das guerras, a conveno nacional criou
o Comit de Salvao Pblica controlado por Maximilien
Robespierre do Partido dos Jacobinos, para atuar como
executivo do pas. Sob Robespierre o comit iniciava
o Reino do terror, no qual cerca de 40 000 pessoas foram executadas em Paris, na maioria nobres, apesar de,
frequentemente, faltarem evidncias. Por todo o pas,
insurreies contra-revoluo foram brutalmente reprimidas. O regime foi posto abaixo no golpe de 9 Termidor
(27 de Julho de 1794) e Robespierre foi executado. O regime que se seguiu acabou com o Terror e afrouxou a
maioria das regras extremas de Robespierre.* [43]

A batalha de Waterloo, onde Napoleo foi derrotado pelo Duque


de Wellington em 1815

Napoleo Bonaparte foi o general francs que mais obteve sucesso nas guerras da Revoluo, tendo conquistado grandes pores da pennsula Itlica e forado os
A interveno francesa na Guerra de Independncia dos austracos paz. Em 1799, retornou do Egito e em
EUA levou o estado francs falncia.* [43] Depois de di- 18 de Brumrio (9 de Novembro) subjugou o governo,
versas tentativas falhas de uma reforma nanceira, Luis substituindo-o pelo seu Consulado, do qual tornou-se
A Tomada da Bastilha, durante a Revoluo Francesa em 1789

3.5

Idade Contempornea

o primeiro Cnsul.* [44] Em 2 de Dezembro de 1804,


depois duma tentativa de assassinato, ele coroou-se
imperador. Em 1805, Napoleo planeou invadir a GrBretanha, mas a recm-criada aliana entre britnicos,
russos e austracos (Terceira Coalizo) forou-o a direcionar a ateno para o continente, quando ao mesmo
tempo ele tinha falhado em desviar a Armada Superior
Britnica para longe do Canal da Mancha, ocasionando
uma decisiva derrota francesa na batalha de Trafalgar
em 21 de outubro, e colocando um m s suas esperanas de invadir a Gr-Bretanha. Em 2 de dezembro de
1805, Napoleo derrotou o exrcito austro-russo, numericamente superior, em Austerlitz, forando a ustria desistir da coalizo e levando fragmentao do Sacro Imprio Romano Germnico.* [44] Em 1806, a Quarta coalizo foi formada; em 14 de Outubro Napoleo derrotou Populares apoiando a Revoluo de 1848 em Berlim
os prussianos na Batalha de Jena-Auerstedt, marchando
atravs da Alemanha e derrotando os russos em 14 de Manifesto Comunista),* [46] e a preferncia dos novos cajunho de 1807 em Friedland. Os Tratados de Tilsit divi- pitalistas era o liberalismo.
diram a Europa entre Frana e Rssia e criaram o Ducado
de Varsvia.* [44]
Em 12 de junho de 1812, Napoleo invadiu a Rssia com
a sua Grande Arme de aproximadamente 700 000 soldados.* [44] Aps as vitrias em Smolensk e Borodino, Napoleo ocupou Moscovo, apenas para encontr-la queimada pelo exrcito russo em retirada. Assim, ele foi forado a bater com seu exrcito em retirada. Na volta o
seu exrcito foi arrasado pelos cossacos e sofreu de doenas, fome e com o rigoroso inverno russo. Apenas 20
000 soldados sobreviveram a essa campanha.* [44] Em
1813, comeou o declnio de Napoleo, sendo derrotado
pelo Exrcito das Sete Naes na Batalha de Leipzig em
outubro de 1813. Ele foi forado a abdicar depois da
Campanha dos Seis Dias e a ocupao de Paris. Sob o
Tratado de Fontainebleau ele foi exilado na Ilha de Elba.
Retornou Frana em 1 de maro de 1815 e convocou
um exrcito leal, mas foi compreensivelmente derrotado
por foras britnicas e prussianas na Batalha de Waterloo
em 18 de junho de 1815.* [44]

3.5.2

A formao das naes e dos imprios

Depois da derrota da revolucionria Frana, outras grandes foras tentaram restaurar a situao existente antes
de 1789. Em 1815, no Congresso de Viena, as maiores
foras da Europa organizaram-se para produzir um pacco equilbrio de poder entre os imprios depois das
Guerrras Napolenicas (embora estivessem ocorrendo
movimentos internos revolucionrios) sob o sistema de
Matternich.* [45] Entretanto, os seus esforos foram incapazes de parar a propagao de movimentos revolucionrios: a classe mdia foi profundamente inuenciada pelos ideais de democracia da Revoluo Francesa, a
revoluo Industrial trouxe importantes mudanas scioeconmicas/econmicas, as classes baixas comearam
a ser inuenciadas pelas ideias socialistas, comunistas
e anarquistas (especialmente unidas por Karl Marx no

Em 1815, as fronteiras da Europa foram refeitas, quando as suas


razes j haviam sido sacudidas pelos exrcitos de Napoleo

Uma nova onda de instabilidade veio da formao de diversos movimentos nacionalistas (na Alemanha, Itlia,
Polnia, etc.), buscando uma unidade nacional e/ou liberao do domnio estrangeiro. Como resultado, o perodo entre 1815 e 1871 foi palco de um grande nmero
de conitos e guerras de independncia. Napoleo III, sobrinho de Napoleo I, retornou do exlio na Inglaterra em
1848 para ser eleito pelo parlamento francs, como o entoPresidente-Prncipee num golpe de estado elegerse imperador, aprovado depois pela grande maioria do
eleitorado francs. Ele ajudou na unicao da Itlia lutando contra o Imprio Austraco* [47] e lutou a Guerra
da Crimeia com a Inglaterra e o Imprio Otomano contra a Rssia. Seu imprio ruiu depois duma infame derrota para a Prssia, na qual ele foi capturado. A Frana
ento se tornou uma fraca repblica que recusava-se a
negociar e foi derrotada pela Prssia em poucos meses.
Em Versalhes, o Rei Guilherme I da Prssia foi proclamado Imperador da Alemanha e a Alemanha moderna
nasceu.* [48] Mesmo que a maioria dos revolucionrios
tenha sido derrotada, muitos estados europeus tornaram-

10

3 HISTRIA

se monarquias constitucionais, e em 1871 Alemanha e


Itlia se desenvolveram em estados-nao. Foi no sculo XIX tambm que se observou o Imprio Britnico
emergir como o primeiro poder global do mundo devido,
em grande parte, Revoluo Industrial e a vitria nas
Guerras Napolenicas.* [49]

uso de carvo renado. A expanso do comrcio foi possibilitada com a introduo de canais, rodovias e autoestradas. A introduo das mquinas a vapor (abastecidas primeiramente com carvo) e maquinaria bruta (principalmente na manufatura txtil) deram a base para grandes aumentos na capacidade produtiva inglesa.* [54] O
desenvolvimento de mquinas de ferramentas nas duas
primeiras dcadas do sculo XIX facilitou a produo de
mais mquinas para serem utilizadas noutras indstrias.
Durante o sculo XIX, a industrializao se alastrou pelo
resto da Europa Ocidental e Amrica do Norte, afetando
posteriormente grande parte do mundo.

A paz iria apenas durar at que o Imprio Otomano declinasse sucientemente para se tornar alvo de outros.* [50]
Isso incitou a Guerra da Crimeia em 1854,* [51] e comeou um tenso perodo de pequenos conitos entre as naes dominantes da Europa que deram o primeiro passo
para a posterior Primeira Guerra Mundial. Isso mudou
uma terceira vez com o m de vrias guerras que transformaram o Reino da Sardenha e o Reino da Prssia nas
naes da Itlia e da Alemanha, mudando signicativa- 3.5.4 Guerras mundiais
mente o balano do poder na Europa. A partir de 1870,
a hegemonia Bismarquiana na Europa ps a Frana em
uma situao crtica.* [52] Ela devagar reconstruiu suas
relaes internacionais, buscando alianas com a GrBretanha e Rssia, para controlar o crescente poder da
Alemanha sobre a Europa. Desse modo, dois lados opostos se formaram na Europa, incrementando suas foras
militares e suas alianas ano a ano.* [53]
0

500 KM

UNITED KINGDOM

Baltic
Sea

North Sea

RUSSIA

GERMAN EMPIRE

ATLANTIC OCEAN

Czechs

FRANCE

Italians

Poles
Slovaks

Ukrainians

AUSTRIA
HUNGARY

Slovenians

Mediterranean Sea
Spa

nish
M

Morocco (Fr)

Black Sea

Military alliances
in 1914

SERBIA
BULGARIA

MONTENEGRO
ITALY

Revoluo Industrial

ROMANIA

Serbs

Da Sarajevo
lm
ati
a

SPAIN

3.5.3

Romanians

Croats

PORTUGAL

Central Powers

ALBANIA

GREECE

OTTOMAN EMPIRE

Triple Entente
Slavic allies of Russia

oroc

co

Algeria (Fr)

Tunisia (Fr)

minority groups in
AustriaHungary

Alianas militares europeias no incio da Primeira Guerra Mundial

Depois da relativa paz na maior parte do sculo XIX,


a rivalidade entre as potncias europeias explodiu em
1914, quando a Primeira Guerra Mundial comeou.
Mais de 60 milhes de soldados europeus foram mobilizados entre 1914 e 1918.* [55] De um lado estavam
Alemanha, ustria-Hungria, o Imprio Otomano e a
Bulgria (Poderes Centrais/Trplice Aliana), enquanto
que no outro lado estavam a Srvia e a Trplice Entente
a elstica coligao entre Frana, Reino Unido e Rssia, que ganhou a participao da Itlia em 1915 e dos
Estados Unidos em 1917. Embora a Rssia tenha sido
derrotada em 1917 (a guerra foi uma das maiores causas
A Revoluo Industrial iniciou-se na Gr-Bretanha
da Revoluo Russa, levando formao da comunista
A Revoluo Industrial foi um perodo compreendido Unio Sovitica), a Entente nalmente prevaleceu no ouentre o m do sculo XVIII e o comeo do s- tono de 1918.
culo XIX, no qual ocorreram grandes mudanas na No Tratado de Versalhes (1919) os vencedores impuagricultura, manufatura e transporte e foi produzido um seram severas condies Alemanha e aos novos esprofundo efeito socioeconmico/socioeconmico e cul- tados reconhecidos (tais como Polnia, Checoslovquia,
tural na Gr-Bretanha, que posteriormente se espalhou Hungria, ustria, Jugoslvia, Finlndia, Estnia, Letnia,
por toda a Europa, Amrica do Norte, e depois para Litunia) criados na Europa Central a partir dos extintodo o mundo, num processo que ainda continua: a tos imprios Alemo, Austro-Hngaro e Russo, supostaIndustrializao. Na parte nal dos anos de 1700 a mente na base da auto-denio. A maioria desses pases
economia baseada na fora manual no Reino da Gr- entraria em guerras locais, sendo a maior delas a Guerra
Bretanha comeou a ser substituda por outra domi- Polaco-Sovitica (19191921). Nas dcadas seguintes, o
nada pela indstria e pelas mquinas. Comeou com a medo do comunismo e a Grande Depresso (19291943)
mecanizao das indstrias txteis, o desenvolvimento de levaram grupos extremistas nacionalistas sob a catetcnicas avanadas de produo de ferro e o aumento do goria do fascismo na Itlia (1922), Alemanha (1933),

3.5

Idade Contempornea

11

Espanha (depois da guerra civil, terminada em 1939) e tou a tenso entre o Eixo (Alemanha, Itlia e Japo) e
em outros pases como a Hungria.
os Aliados (Reino Unido, Unio Sovitica e os Estados
Unidos). As foras Aliadas venceram no norte da frica
e invadiram a Itlia em 1943, e a ocupada Frana em
1944. Na primavera de 1945, a Alemanha foi invadida
pelo leste pela Unio Sovitica e pelo oeste pelos Aliados; Hitler cometeu suicdio e a Alemanha se rendeu no
comeo de maio acabando com a guerra na Europa.
O perodo foi marcado tambm por um industrializado e
planeado genocdio de mais de 11 milhes de pessoas, incluindo a maioria dos judeus da Europa e ciganos, assim
como milhes de polacos e eslavos soviticos. O sistema
sovitico de trabalho forado, as expulses da populao
da Unio Sovitica e a grande fome da Ucrnia tiveram
semelhante carga de mortes. Durante e depois da guerra,
milhes de civis foram afetados pelas foradas transferncias da populao.
3.5.5 Guerra Fria

Hitler e Mussolini formaram o Pacto do Eixo e dominaram a


maior parte da Europa na fase inicial da Segunda Guerra Mundial

Depois de aliar-se com a Itlia de Mussolini no Pacto de


Ao e assinar o pacto de no-agresso com a Unio Sovitica, o ditador alemo Adolf Hitler comeou a Segunda
Guerra Mundial em 1 de Setembro de 1939 invadindo
a Polnia, depois de uma expanso militar ocorrida no
nal da dcada de 1930. Aps sucessos iniciais (principalmente a conquista do oeste da Polnia/Polnia, grande
parte da Escandinvia, Frana e os Balcs antes de 1941),
as foras do Eixo comearam a enfraquecer-se em 1941.
Os principais oponentes ideolgicos de Hitler eram os
comunistas da Rssia, mas por causa da falha alem em
derrotar o Reino Unido e das falhas italianas no norte da
frica e no Mediterrneo, as foras do Eixo se resumiram Europa Ocidental, Escandinvia, alm de ataques
a frica. O ataque feito posteriormente Unio Sovitica
(que junto com a Alemanha dividiu a Europa central em
1939-1940) no foi feito com a fora necessria. Apesar
de um sucesso inicial, o exrcito alemo foi parado perto
de Moscovo em dezembro de 1941.

Alemes em p em cima do Muro de Berlim em 1989. O muro


comearia a ser destrudo no dia seguinte

A Primeira e especialmente a Segunda Guerra Mundial acabaram com a preponderante posio da Europa
Ocidental. O mapa do continente foi redesenhado na
Conferncia de Yalta* [56] e dividido se tornou a principal zona de conteno na Guerra Fria entre dois blocos, os
pases ocidentais e o bloco Oriental. Os Estados Unidos
e a Europa Ocidental (Reino Unido, Frana, Itlia, Pases
Baixos, Alemanha Ocidental, etc.) estabeleceram a aliana da OTAN como proteo contra uma possvel invaso sovitica.* [57] Depois, a Unio Sovitica e o Leste
Europeu (Polnia, Checoslovquia, Hungria, Romnia,
Apenas no ano seguinte que o avano alemo seria pa- Bulgria e Alemanha Oriental) estabeleceram o Pacto de
contra uma possvel invaso dos
rado e eles comeariam a sofrer uma srie de derrotas, Varsvia como proteo
*
Estados
Unidos.
[58]
como por exemplo, nas batalhas de Stalingrado e Kursk.
Nesse nterim, o Japo (aliado de Alemanha e Itlia desde Na mesma poca, a Europa Ocidental lentamente cosetembro de 1940) atacou os britnicos no Sudeste Asi- meou um processo de integrao poltica e econtico e os Estados Unidos no Hava em 7 de Dezembro mica/econmica,* [59] desejando um continente unido
de 1941; a Alemanha ento completou a sua expanso e integrado para prevenir outra guerra. Esse processo
declarando guerra aos Estados Unidos. A guerra aumen- resultou naturalmente no desenvolvimento de organiza-

12

4 GEOGRAFIA

es como a Unio Europeia* [59] e o Conselho da Europa.* [60] O movimento Solidarno que aconteceu na
dcada de 1980 enfraqueceu o governo comunista na
Polnia, foi o comeo do m do domnio comunista na
Europa Oriental e o declnio da Unio Sovitica.* [61] O
lder sovitico Mikhail Gorbachev instituiu a Perestroika
e a Glasnost, que enfraqueceram ocialmente a inuncia sovitica na Europa Oriental.* [61] Os governos que
davam suporte aos soviticos entraram em colapso e a
Alemanha Ocidental anexou a Oriental em 1990. Em
1991, a prpria Unio Sovitica ruiu, dividindo-se em
15 estados, com a Rssia tomando o lugar da Unio Sovitica no Conselho de Segurana da ONU. Entretanto,
a separao mais violenta aconteceu na Jugoslvia, nos
Blcs. Quatro (Eslovnia, Crocia, Bsnia e Herzegvina e Macednia/Macednia) das seis repblicas jugoslavas declararam independncia e para a maioria delas
uma violenta guerra se seguiu, em algumas partes at
1995. Em 2006, Montenegro se separou e declarou independncia, seguido por Kosovo, formalmente uma provncia autnoma/autnoma da Srvia, em 2008, e descaracterizando completamente o antigo mapa da Jugoslvia/Iugoslvia. Na era ps-guerra fria, OTAN e a Unio
Europeia foram gradualmente admitindo a maioria dos
antigos estados membros do Pacto de Varsvia.* [59]
3.5.6

Reunicao e integrao

moeda foi posta em circulao em 2002 e as velhas foram retiradas dos mercados.* [63] Apenas trs pases dos
quinze estados membros decidiram no aderir ao euro
(Reino Unido, Dinamarca e Sucia). Em 2004, a UE deu
ordem sua maior expanso, admitindo 10 novos membros (oito dos quais antigos estados comunistas). Outros
dois ingressaram no grupo em 2007, num total de 27 naes.
Um tratado estabelecendo uma constituio para a UE foi
assinado em Roma em 2004, com a inteno de substituir
todos os antigos tratados com apenas um s documento.
Entretanto, a sua raticao nunca foi feita devido rejeio de franceses e holandeses, via referendo. Em 2007,
concordou-se em substituir aquela proposta com um novo
tratado reformado, o Tratado de Lisboa, que iria entrar
como uma emenda em vez de substituir os tratados existentes.* [64] Esse tratado foi assinado em 13 de dezembro
de 2007 e entraria em vigor em janeiro de 2009, se raticado at essa data. Isso daria Unio Europeia seu primeiro presidente e ministro de relaes exteriores.* [64]
Os Balcs so a parte da Europa que mais deseja aderir
Unio Europeia, com a Crocia notadamente esperando
ser aceite antes de 2010.* [65]* [66]

4 Geograa

Bandeira europeia, smbolo da reunicao do continente e de


organizaes como a Unio Europeia e o Conselho da Europa

Em 1992, o Tratado de Maastricht foi assinado pelos


ento membros da Unio Europeia. Isso transformou
o Projeto Europeude ser uma comunidade econmica/econmica com certos aspectos polticos, numa
unio com uma intensa cooperao e prosperidade baseada numa unio de soberanias nacionais.* [59] Em 1985,
o Acordo de Schengen criou uma rea sem fronteiras e
sem controle de passaporte entre os estados que o assinaram.* [62]

Imagem de satlite do continente europeu

Fisiogracamente, a Europa o componente noroeste


da maior massa de terra do planeta, conhecida como a
Eursia, ou Eurafrsia: a sia ocupa a maior parte leste
dessa poro de terra contnua e todos partilham uma plataforma continental comum. A fronteira oriental da Europa agora comumente denida pelos montes Urais, na
Rssia.* [15] O gegrafo do sculo I d.C. Estrabo, conUma moeda comum para a maioria dos estados mem- siderava* o rio Don Tanaiscomo o limite para o mar
bros da Unio Europeia, o euro, foi estabelecida eletro- Negro, [67] como diziam as primeiras fontes judaicas.
nicamente em 1999,* [63] ocialmente partilhando todas A fronteira sudeste com a sia no universalmente deas moedas de cada participante com os outros. A nova nida, sendo que o rio Ural, ou, alternativamente, o rio

4.2

Hidrograa

Emba servem mais comummente como limites possveis.


O limite continua at ao mar Cspio, a crista das montanhas do Cucaso, ou, alternativamente, o rio Kura no
Cucaso, e o mar Negro, Bsforo, o mar de Mrmara,
o estreito de Dardanelos, o mar Egeu concluem o limite
com a sia. O mar Mediterrneo ao sul separa a Europa
da frica. A fronteira ocidental o oceano Atlntico, a
Islndia, embora mais perto da Gronelndia (Amrica do
Norte) do que da Europa continental, so geralmente includos na Europa.

13
planaltos, vales de rios e bacias que complicam a tendncia geral. Sub-regies como a Islndia, a Gr-Bretanha e
a Irlanda so casos especiais. A primeira uma terra independente no oceano do norte, que considerada como
parte da Europa, enquanto as outras duas so zonas de
montanha que outrora foram parte do continente at o
nvel do mar cort-las da massa de terra principal.

4.2 Hidrograa

Por causa das diferenas scio-polticas e culturais, existem vrias descries de fronteira da Europa, sendo que
em algumas fontes alguns territrios no esto includos na Europa, enquanto outras fontes incluem-nos. Por
exemplo, os gegrafos da Rssia e de outros pases pssoviticos geralmente incluem os Urais na Europa, incluindo o Cucaso na sia. Da mesma forma, o Chipre
mais prximo da Anatlia (ou sia Menor), mas muitas vezes considerado parte da Europa e atualmente um
estado membro da UE. Alm disso, Malta j foi considerado uma ilha da frica ao longo de vrios sculos.* [68]

4.1

Relevo

Rio Oder, Estetino, Polnia

O continente apresenta uma complexa rede hidrogrca, com grandes rios como o Volga, na Rssia, e o
Danbio, que atravessa territrios (ou delimita fronteiras) da Alemanha, ustria, Repblica Checa, Crocia,
Hungria, Srvia, Romnia, Bulgria e Ucrnia. O rio
Volga o maior rio da Europa. Comea no Lago Ldoga
e atravessa no sentido norte-sul a regio oeste da Rssia
at desaguar no mar Cspio.* [72]
Entre os lagos europeus destacam-se o mar Cspio, localizado na divisa com a sia e que possui 371 mil km; e
o lago Ldoga, na Federao Russa, este ltimo o maior
localizado totalmente no continente, com 17 700 km de
rea. Outros lagos extensos so o Onega, o Vnern, o
Saimaa, o Vttern, entre outros.* [73]
Monte Elbrus, o ponto mais alto da Rssia e de toda a Europa

O relevo europeu mostra grande variao dentro de reas


relativamente pequenas. As regies do sul so mais montanhosas, enquanto se move a norte o terreno desce dos
altos Alpes, Pirenus e Crpatos, atravs de planaltos
montanhosos, baixas plancies do norte, que so vastas
a leste.* [69] Esta plancie estendida conhecida como a
Grande Plancie Europeia, e em seu corao encontra-se
a Plancie do Norte da Alemanha.* [70] Um arco de terras
altas, tambm existe ao longo da costa norte-ocidental,
que comea na parte ocidental da ilha da Gr-Bretanha
e da Irlanda, e continua ao longo da montanhosa coluna,
com ordes cortados, da Noruega.* [71]

4.3 Clima
A Europa encontra-se principalmente nas zonas de clima
temperado, sendo submetido a correntes de ventos do
oeste.

O clima mais ameno em comparao com outras reas


da mesma latitude de todo o mundo devido inuncia
da Corrente do Golfo.* [74] A Corrente do Golfo o apelido deaquecimento central da Europa, porque torna o
clima da Europa mais quente e mais hmido do que seria
de outra maneira. A Corrente do Golfo no s leva gua
quente costa da Europa, mas tambm aquece os venEsta descrio simplicada. Sub-regies como a tos que sopram de oeste em todo o continente do Oceano
pennsula Ibrica e a pennsula Itlica contm suas pr- Atlntico.
prias caractersticas complexas, como faz a prpria Eu- Portanto, a temperatura mdia durante todo o ano de
ropa Central continental, onde o relevo contm muitos Npoles, de 16 C (60,8 F), enquanto ela ca a apenas

14

5 DEMOGRAFIA

Mapa climtico da Europa de acordo com a classicao climtica de Kppen-Geiger


Imagem de satlite da Europa noite

12 C (53,6 F), em Nova York, que quase na mesma


latitude. Berlim, na Alemanha; Calgary, no Canad, e
Irkutsk, na parte asitica da Rssia, esto em torno da
mesma latitude, as temperaturas de janeiro, em Berlim,
so em mdia em torno de 8 C (15 F), mais elevadas
do que aquelas registradas em Calgary, e so quase 22 C
(40 F) mais elevadas do que as temperaturas mdias em
Irkutsk.* [74]

Demograa

1% +
0,5% 1%
0% 0,5%
-0,5% 0%
-1% -0,5%

a religio do Estado. Alm disso, trs pases europeus


(Pases Baixos, Blgica e Sua) e a Comunidade Autnoma da Andaluzia (Espanha)* [77]* [78] tm permitido
uma forma limitada de eutansia voluntria para doentes
terminais.
Em 2005, a populao da Europa era estimada em 731
milhes de acordo com as Naes Unidas,* [3] que um
pouco mais do que um nono da populao mundial. Um
sculo antes, a Europa tinha quase um quarto da populao mundial. A populao da Europa cresceu no sculo
XX passado, mas nas outras regies do mundo (especialmente na frica e na sia), a populao tem crescido
muito mais rapidamente.* [3] Dentre os continentes, a Europa tem uma densidade populacional relativamente alta,
perdendo apenas para a sia. O pas mais densamente
povoado da Europa so os Pases Baixos, terceiro no ranking mundial aps a Coreia do Sul e Bangladesh. Pan e
Pfeil (2004) contam 87 distintospovos da Europa, dos
quais 33 formam a maioria da populao em pelo menos
um Estado soberano, enquanto os 54 restantes constituem
minorias tnicas.* [79]

Desde o Renascimento, a Europa teve uma grande inuncia na cultura, economia e movimentos sociais no
mundo. As invenes mais signicativas tiveram origem no mundo ocidental, principalmente na Europa e nos
Estados Unidos.* [76] Algumas questes atuais e passadas na demograa europeia incluram emigrao religiosa, relaes raciais, imigrao econmica, a taxa de natalidade decrescente e o envelhecimento da populao.

Segundo a projeo de populao da ONU, a populao da Europa pode cair para cerca de 7% da populao
mundial at 2050, ou 653 milhes de pessoas (variante
mdia, 556 a 777 milhes em baixa e alta variante, respetivamente/respectivamente).* [3] Neste contexto, existem disparidades signicativas entre regies em relao
s taxas de fertilidade. O nmero mdio de lhos por mulher em idade reprodutiva de 1,52.* [80] De acordo com
algumas fontes,* [81] essa taxa maior entre os europeus
muulmanos. A ONU prev que o declnio contnuo da
populao de vastas reas da Europa Oriental.* [82] A populao da Rssia est diminuindo em pelo menos 700
mil pessoas a cada ano.* [83] O pas tem hoje 13 mil aldeias desabitadas.* [84]

Em alguns pases, como a Irlanda e a Polnia, o acesso


ao aborto atualmente limitado. No passado, tais restries e tambm as restries sobre o controle articial
da natalidade eram comuns em toda a Europa. O aborto
continua sendo ilegal na ilha de Malta, onde o catolicismo

A Europa o lar do maior nmero de migrantes de todas as regies do mundo, em 70.6 milhes de pessoas,
segundo um relatrio da OIM.* [85] Em 2005, a UE teve
um ganho lquido global de imigrao de 1,8 milho de
pessoas, apesar de ter uma das maiores densidades po-

Crescimento populacional e declnio por toda a Europa.* [75]

5.2

Religio

15

pulacionais do mundo. Isso representou quase 85% do noritrias do Conselho da Europa estabelecem um quadro
crescimento populacional total da Europa.* [86] A Unio jurdico para os direitos lingusticos na Europa.
Europeia pretende abrir centros de emprego para trabalhadores migrantes legais da frica.* [87]* [88]
Emigrao da Europa comeou com os colonos espanhis
no sculo XVI, e com colonos franceses e ingleses no sculo XVII.* [89] Mas os nmeros mantiveram-se relativamente pequenas at ondas de emigrao em massa no
sculo XIX, quando milhes de famlias pobres, deixaram a Europa.* [90]
Hoje, uma grande populao de ascendncia europeia
encontrada em todos os continentes. A ascendncia europeia predomina na Amrica do Norte e, em menor grau,
na Amrica do Sul (principalmente na Argentina, Chile,
Uruguai e Centro-Sul do Brasil). Alm disso, a Austrlia
e a Nova Zelndia tm grandes populaes de descendentes europeus. A frica no tem pases de maioria de
descendentes de europeus, mas h minorias signicativas,
como a dos brancos Sul-Africanos. Na sia, as populaes descendentes de europeus (mais especicamente
russos) predominam no sia Setentrional.

5.1

Lnguas

As lnguas europeias pertencem principalmente a trs


grupos de Lnguas indo-europeias: as lnguas romnicas, derivadas do latim do Imprio Romano, as lnguas
germnicas, cujos ancestrais vieram de lngua do sul da
Escandinvia, e as lnguas eslavas.* [91] Apesar de ter a
maioria de seu vocabulrio descendente de lnguas romnicas, o idioma Ingls classicado como uma lngua germnica.

5.2 Religio

Historicamente, a religio na Europa tem tido uma grande


inuncia na arte, cultura, losoa e direito europeu. A
religio maioritria na Europa o cristianismo praticado
por catlicos, ortodoxos orientais e protestantes.
Na sequncia, o Islo, concentrado principalmente
no sudeste (Bsnia e Herzegovina, Albnia, Kosovo,
Cazaquisto, Chipre do Norte, Turquia e Azerbaijo), e
o Budismo Tibetano encontrado em Kalmykia. As outras religies, incluindo o Judasmo e o Hindusmo, so
religies minoritrias.
A Europa um continente relativamente secular e tem
o maior nmero e proporo de pessoas sem religio,
agnsticas e ateias no mundo ocidental, com um nmero
particularmente elevado de pessoas que se autodescrevem como no-religiosas na Repblica Checa, Estnia,
Sucia, Alemanha (Oeste) e Frana.* [92]

6 Poltica
6.1 Unio Europeia
Uma unio constituda por mais de uma dezena de pases,
que fazem transaes comerciais utilizando uma moeda nica - Euro - e cujos interesses so representados
por instituies comuns. Essa nova Europa comeou
a ganhar corpo em dezembro de 1991, quando os 12
pases-membros da Unio Europeia concluram o Tratado
de Maastricht, que objetivava a unio poltica, econmica/econmica e monetria dos participantes, sem fechar espao para novas adeses.* [93]

As lnguas romnicas so faladas principalmente no sudoeste da Europa, bem como na Romnia e na Moldvia.
As lnguas germnicas so faladas no noroeste da Europa
e algumas partes da Europa Central. As lnguas eslavas
so faladas na Europa Central, Oriental e sudeste da EuAtravs desse acordo, Alemanha, Blgica, Dinamarca,
ropa.* [91]
Espanha, Frana, Grcia, Irlanda, Itlia, Luxemburgo,
Muitas outras lnguas fora dos trs grupos principais gru- Pases Baixos, Portugal e Reino Unido iniciaram a camipos existem na Europa. Outras lnguas indo-europeias nhada da integrao europeia. ustria, Finlndia e Sucia
incluem o grupo do Bltico (ie, Let e Lituana), o grupo so uns dos mais novos membros e vrios outros pases
Cltico (ie, Irlands, Galico Escocs, Mans, Gals, j entraram com seu pedido de adeso.* [93]
Crnico e Breto),* [91] Grego, Albans, e Armnio.
A reunio na cidade neerlandensa de Maastricht - que,
Um grupo diferente de lnguas urlicas so o Estnio,
em dezembro de 1991, consolidou a formao da Unio
Finlands e Hngaro, falado nos respetivos/respectivos
Europeia - representou um captulo de vrias etapas, cujas
pases, bem como em partes da Romnia, Rssia, Srvia
iniciativas pioneiras surgiram logo aps a Segunda Guerra
e Eslovquia.
Mundial.* [94]
Outras lnguas no indo-europeias so o malts (a
nica lngua ocial semita da UE), o Basco, Gergio,
Benelux
(Belgi/Belgique,
Nederland
e
Azerbaijo, Turco no leste da Trcia Oriental e as lnguas
Luxembourg) - Pases-membros: Blgica, Pases
das naes minoritrias na Rssia.
Baixos e Luxemburgo.
O multilinguismo e a proteo das lnguas regionais e minoritrias so objetivos polticos reconhecidos na Europa
de hoje. A Conveno para a Proteo das Minorias Nacionais e a Carta Europeia das Lnguas Regionais ou Mi-

Foi a primeira organizao (1948) e tornou-se


modelo e estmulo para as demais. Visava ao
desenvolvimento econmico dos trs pasesmembros e ampliao do comrcio entre

16

6 POLTICA
eles.* [94]

CECA (Comunidade Europeia do Carvo e do Ao)


- Pases-membros: os integrantes do Benelux e
mais Alemanha, Dinamarca, Frana, Reino Unido
e Itlia.* [94]
Primeira entidade que, j em 1951, reunia vencedores e vencidos da Segunda Guerra Mundial, a
CECA tinha como objetivo principais a livre circulao de ferro, carvo, ao e outros minerais no
interior da comunidade. Atravs da reduo dos
gastos com transportes e das tarifas alfandegrias,
facilitava-se o escoamento daqueles produtos, essenciais industrializao.* [94]

de Espao Schengen, tirado da cidade luxemburguesa


onde o acordo foi assinado.* [95]
No sentido da integrao econmica/econmica, outro
passo importante seria a utilizao de uma moeda comum. O ECU (European Currency Unity ou Unidade
Monetria Europeia) circula, desde 1993, como padro
em operaes nanceiras e, apesar da discordncia de
alguns membros, pretendeu-se que, gradualmente, ele
fosse adotado nas operaes cotidianas at 1999, quando
o euro entrou em vigor como moeda escritural e como
moeda ocial desde 2002.* [95]

Todos os pases que integram a Unio Europeia


apresentam economia desenvolvida, ainda que exis AELC (Associao Europeia de Livre Comrcio) - tam diferenas extraordinrias entre eles, como enPases-membros: Islndia, Liechtenstein, Noruega e tre Irlanda e Alemanha, por exemplo, ou Grcia e
Dinamarca. A meta, no entanto, reduzir esses conSua (pases da Europa Ocidental).* [94]
cada vez mais homogCriada em 1960, a AELC objetivava a elimi- trastes, tornando a comunidade
*
nea/homgena/homognea.
[96]
nao de tarifas internacionais sobre produtoss
industrializados e negociao de acordos bilaterais Apesar das metas em comum, h divergncias entre os
sobre produtos agrcolas. Era prevista a unicao pases-membros da Unio Europeia e so frequentes os
da AELC com a Unio Europeia a partir de 1995, atritos e necessrios os ajustes para garantir a execuo
mas a Islndia, a Noruega e a Sua decidiram car de tais metas. O ano de 1994 foi de provas para a integride fora. A unio dos dois blocos receberia o nome dade da Unio Europeia, j que ocorreram, nos pases,
de Espao Econmico Europeu ou rea Econmica plebiscitos para raticar seus objetivos e conrmar ou
Europeia.* [94]
no a adeso Unio. Na Dinamarca e no Reino Unido,
as opinies estavam muito divididas, mas o apoio coA Comunidade Econmica Europeia (CEE) ou Mercado munidade prevaleceu. Na Noruega, entretanto, sua poComum Europeu (MCE) foi o embrio da atual pulao decidiu no ingressar na Unio Europeia, apesar
Unio Europeia (UE). Seus pases membros so: da solicitao de adeso feita anteriormente.* [96]
Alemanha, ustria, Blgica, Dinamarca, Espanha,
Finlndia, Frana, Grcia, Irlanda, Itlia, Luxemburgo,
Pases Baixos, Portugal, Reino Unido e Sucia.* [94]
Quando de sua formao, em 1957, a entidade era constituda apenas por Alemanha, Blgica, Frana, Itlia, Luxemburgo e Pases Baixos. Em 1973, ingressaram a Dinamarca, a Irlanda e o Reino Unido; em 1981, a Grcia,
e em 1986, Espanha e Portugal. Em 1995, a chamada
Europa dos Doze cresceu ainda mais, ganhando a adeso
de ustria, Finlndia e Sucia.* [95]
A partir de 1994, os pases-membros da Comunidade
Econmica Europeia, que adotou ento o nome de Unio
Europeia, se integrariam para formar um mercado nico,
em que seriam abolidos os sistemas alfandegrios e as
diferentes taxas de impostos, alm das restries ao
comrcio, servios e circulao de capitais. Isso signicaria, entre outras coisas, que os habitantes da Unio Europeia teriam trnsito livre em todos os pases-membros,
inclusive para trabalho; os impostos seriam aos poucos
unicados e haveria livre acesso s mercadorias e servios
de todos os pases-membros dentro da comunidade.* [95]
Desde 1995, para facilitar a circulao de pessoas por
alguns pases da Unio Europeia, entrou em vigor um
acordo entre Portugal, Espanha, Frana, Blgica, Pases Baixos, Luxemburgo e Alemanha para eliminar as
barreiras alfandegrias e a obrigao da apresentao do
passaporte entre esses pases. Essa rea recebeu o nome

6.2 Outras organizaes


Os pases europeus ocidentais esto vinculados a importantes organizaes que agregam pases de outros continentes, como a OTAN e a OCDE.* [97]
A Organizao do Tratado do Atlntico Norte (OTAN),
criada em 1949, tem carter militar. Alm de pases europeus, inclui outros dois banhados pelo oceano Atlntico
Norte: Canad e Estados Unidos. Seu objetivo fundamental a cooperao militar e a defesa de seus membros, no caso de agresso internacional.* [97]
Com o m da Guerra Fria, o papel da OTAN tem estado
em segundo plano. A aliana assumiu um carter preponderantemente poltico em 1990, desenvolvendo o papel de resolver crises localizadas. Vrios pases do Leste
Europeu solicitaram o ingresso OTAN.* [97]
A OCDE (Organizao para a Cooperao e Desenvolvimento Econmico) foi estabelecida em 1961 para promover bem-estar econmico e social entre seus membros
e harmonizar a qualidade de vida nos pases em desenvolvimento. Alm de 18 pases europeus, engloba tambm
Austrlia, Canad, Japo, Nova Zelndia e Estados Unidos.* [97]

7.1

Regies

17

Subdivises

A Europa, de acordo com a denio mais aceita, mostrada


em verde (pases, por vezes associados com a cultura europeia,
em azul escuro, partes de estados asiticos e europeus em azul
claro)

Diviso contempornea da Europa por regies de acordo com


as Naes Unidas (a denio da ONU para Europa Ocidental
esto marcadas em azul claro):.
Europa setentrional
Europa ocidental
Leste Europeu
Europa meridional

OCEANO RTICO

FIN
LN

ISLNDIA

DIA

CIA
SU

EG
A

RSSIA

NO

OCEANO

ILHAS FROE
(Dinamarca)

RU

MAR DO
NORTE

ESTNIA

LETNIA

ATLNTICO

REINO UNIDO
DINAMARCA
DA GR-BRETANHA
E IRLANDA DO NORTE

KALININGRADO LITUNIA
(Rssia)

BELARUS

REPBLICA
DA IRLANDA

LUXEMBURGO
LIECHTENSTEIN
SAN MARINO
ESLOVNIA
MONTENEGRO
KOSOVO (Reivindicado pela Srvia)
MACEDNIA (F.Y.R.O.M.)

PASES BAIXOS
(HOLANDA)

B
LG

ICA

POLNIA

ALEMANHA

FRANA

UCRNIA

REP.

CHECA
USTRIA

2
SUA
4

HUNGRIA

IT
L

BSNIA5
HERZEGOVINA

IA

GERGIA
CRIMEIA

(Disputada entre
MAR Rssia
e Ucrnia)
NEGRO

AZERBAIJO
ARM
NIA

BULGRIA

6*
7

GR

VATICANO

PO

RTU

GA

MNACO
ANDORRA

O
LD
O
VA

ROMNIA

IA
RV
S

CROCIA

ESPANHA

IA
QU
V
LO
ES

ALBNIA

C
IA

1
2
3
4
5
6
7

MAR MEDITERRNEO
MALTA

Diviso poltica da Europa

De acordo com denies diferentes, os territrios po- Grupos regionais de acordo com o The World Factbook
dem ser sujeitos a vrias categorizaes. Os 27 Estados
Membros da Unio Europeia so altamente integrados
economicamente e politicamente, a prpria Unio Europeia faz parte da geograa poltica da Europa. A tabela
abaixo mostra o esquema de sub-regies geogrcas utilizado pela Organizao das Naes Unidas,* [98] ao lado
do grupo regional publicado no CIA World Factbook.
Dentro dos referidos Estados existem vrias regies, desfrutando de ampla autonomia, bem como de vrios pases
independentes de facto com reconhecimento internacional limitado ou reconhecido, nenhum deles membro da
ONU:

7.1

Regies
Unio Europeia e seus pases candidatos

De acordo com os pontos de vista espacial e econmico,


podemos dividir o continente em: Europa Ocidental,
Europa Setentrional, Europa Centro-Oriental e Europa
Meridional. Sendo:

Europa Ocidental: regio que abrange alguns dos


chamados pases atlnticos, ou seja, banhados pelo

18

8 ECONOMIA
a partir de 1990 se tornaram independentes da ento
Unio Sovitica. A incluso desses pases na regio
justica-se por motivos econmicos e pela sua proximidade tnica e cultural com os nlandeses.

Naes do Conselho da Europa

Europa Centro-Oriental: formada pelo conjunto dos antigos pases socialistas do Leste Polnia, Repblica Checa, Eslovquia, Hungria,
Romnia, Bulgria, Albnia, Srvia, Montenegro,
Kosovo, Eslovnia, Crocia, Bsnia e Herzegovina
e Macednia - e pelas repblicas que constituam
a antiga Unio Sovitica, em sua parte europeia:
Bielorrssia, Ucrnia, Moldvia, Gergia, Armnia,
Azerbaijo e a Rssia Europeia.
Europa Meridional: regio que, tambm chamada
de mediterrnea, compreende os pases situados no
sul do continente, quase todos banhados pelo mar
Mediterrneo: Portugal, Espanha, Itlia, Grcia e
Turquia europeia, alm de vrios micro-estados Vaticano, San Marino, Mnaco, Malta e Andorra.

Mapa mostrandos os pases membros da Unio Europeia e da


OTAN

8 Economia

As naes europeias segundo o seu PIB (nominal) per capita em


2002

Como um continente, a economia da Europa atualmente


a maior do planeta e a regio mais rica como medido
por ativos sob gesto, com mais de 32,7 trilhes de dlares em relao ao 27,1 trilhes de dlares da Amrica
do Norte.* [100] Tal como acontece com outros continentes, a Europa tem uma grande variao da riqueza enGrupos regionais de Europa
tre os seus pases. Os pases mais ricos tendem a estar
no Ocidente, enquanto algumas das economias do Leste
ainda esto emergindo do colapso da Unio Sovitica e
oceano Atlntico (Reino Unido, Irlanda e Frana);
da Iugoslvia.
os que mantm relao direta com o Atlntico atravs do mar do Norte: Pases Baixos, Blgica e A Unio Europeia, um organismo intergovernamental
Alemanha; e os pases sem sada para o mar, mas composto por 27 estados europeus, compreende o maior
que esto direta ou indiretamente vinculados ao Oci- espao econmico/econmico nico no mundo. Atualdente (ustria, Sua, Luxemburgo e Liechtenstein). mente, para 16 pases da UE, o euro a moeda comum.
Cinco pases europeus classicam-se entre as dez maiores
Europa Setentrional: regio que engloba a economias nacionais do mundo por PIB (PPC). Isso
Noruega e a Sucia, localizadas na pennsula Es- inclui (classicao de acordo com a CIA): Alemanha
candinava, alm da Finlndia, Islndia e Dinamarca; (5), Reino Unido (6), Rssia (7), Frana (8) e Itlia
abrange tambm a Estnia, Letnia e Litunia, que (10).* [101]

8.3

8.1

1991-2013: O crescimento da UE

Pr1945: crescimento industrial

19
aumento do comrcio transfronteirio. Isso ajudou-os a
desfrutar de uma rpida melhora de suas economias, enquanto os estados da COMECON estavam lutando em
grande parte devido ao custo da Guerra Fria. At 1990,
a Comunidade Europeia foi ampliado de 6 para 12 membros fundadores. A nfase na ressurreio da economia
da Alemanha Ocidental levou a ultrapassagem do Reino
Unido como a maior economia da Europa.

O capitalismo tem sido dominante no mundo ocidental desde o m do feudalismo.* [102] Da Gr-Bretanha,
que gradualmente se espalhou pela Europa.* [103] A
Revoluo Industrial comeou na Europa, mais concretamente ao Reino Unido no nal do sculo XVIII,* [104] e
no sculo XIX impulsionou a industrializao da Europa
ocidental. Economias foram interrompidas pela Primeira
Guerra Mundial, mas at o incio da Segunda Guerra
Mundial j tinham se recuperado e estavam tendo que
competir com a crescente fora econmica dos Estados
Unidos. A Segunda Guerra Mundial, novamente, dani- 8.3
cados muito as indstrias europeias.

8.2

1991-2013: O crescimento da UE

1945-1990: A Guerra Fria

Notas do euro, a moeda da Zona Euro


Queda do Muro de Berlim em 1989

]
Aps a Segunda Guerra Mundial, a economia do Reino
Unido estava em estado de runa,* [105] e continuou a sofrer um relativo declnio econmico nas dcadas seguintes.* [106] A Itlia tambm estava em m condio econmica/econmica, mas recuperou um elevado nvel de
crescimento na dcada de 1950. A Alemanha Ocidental
recuperou-se rapidamente e dobrou a produo de nveis
pr-guerra na dcada de 1950.* [107] A Frana tambm
organizou um retorno notvel a um crescimento rpido e
a modernizao e, mais tarde a Espanha, sob a liderana
de Franco, tambm recuperou-se, e a nao obteve um
enorme crescimento econmico sem precedentes no incio da dcada de 1960, em que chamado de milagre
espanhol.* [108] A maioria dos estados da Europa Oriental cou sob o controle da URSS e, portanto, eram
membros do Conselho para Assistncia Econmica Mtua (COMECON).* [109]
Os estados que mantiveram um sistema de livre mercado
foram agraciados com uma grande quantidade de ajuda
dos Estados Unidos ao abrigo do Plano Marshall.* [110]
Os Estados ocidentais mudaram para ligar as suas economias em conjunto, fornecendo a base para a UE e o

Com a queda do comunismo na Europa Oriental, em


1991, os estados do Leste tiveram de se adaptar a um
sistema de mercado livre. Havia vrios graus de sucesso
com os pases centro-europeus, como Polnia, Hungria
e Eslovnia, que se adaptaram razoavelmente rpido, enquanto estados do Leste como a Ucrnia e a Rssia, esto
levando muito mais tempo. A Europa Ocidental ajudou
a Europa Oriental, formando laos ao nvel da economia.
Aps o Leste e o Oeste da Alemanha se reunirem em
1990, a economia da Alemanha Ocidental, apoiou a reconstruo da infra-estrutura da Alemanha Oriental. A
Jugoslvia mostrou um atraso maior, sendo devastada
pela guerra e em 2003 ainda havia muitas tropas de paz
da e da OTAN no Kosovo, na Repblica da Macednia,
na Bsnia e Herzegovina, sendo apenas a Eslovnia que
conseguiu fazer algum progresso real.
Na mudana do milnio, a Unio Europeia dominou a
economia da Europa, que inclui os cinco maiores economias europeias da poca a Alemanha, Reino Unido,
Frana, Itlia e Espanha. Em 1999, 12 dos 15 membros
da UE aderiram Zona Euro substituindo suas antigas
moedas nacionais pelo euro comum. Os trs que optaram
por permanecer fora da zona euro foram Reino Unido Dinamarca e Sucia.

20

8.4

11 REFERNCIAS

2008-2009: Recesso

A Zona Euro entrou em sua primeira recesso ocial


no terceiro trimestre de 2008, os nmeros ociais conrmados em janeiro de 2009.* [111] A crise econmica
do nal dos anos 2000, que teve incio nos Estados Unidos, propagou-se de forma rpida para a Europa e afetou
grande parte da regio.* [112] A taxa de desemprego ocial nos 16 pases que usam o euro subiu para 9,5% em
maio de 2009.* [113] Os jovens trabalhadores da Europa
tm sido especialmente atingidos.* [114] No primeiro trimestre de 2009, a taxa de desemprego na UE-27 para
pessoas entre 15-24 anos foi de 18,3%.* [115]

10 Ver tambm
Lista de pases europeus por ndice de Desenvolvimento Humano
Sculo Europeu
Euroesfera
Geopoltica da Europa

11 Referncias
[1] Encyclopaedia Britannica Online Encyclopaedia 2009.
Europe. Visitado em 21 August 2009.

Cultura

[2] National Geographic Atlas of the World. 7th ed. Washington, DC: National Geographic, 1999. ISBN 0-79227528-4 Europe(pp. 68-9); Asia(pp. 90-1): A
commonly accepted division between Asia and Europe ...
is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea,
Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets,
the Bosporus and Dardanelles.
[3] World Population Prospects: The 2006 Revision Population Database UN Department of Economic and Social
Aairs. Visitado em 10 June 2008.
[4] World Population Growth, 19502050. Population Reference Bureau.
[5] Lewis & Wigen 1997
[6] National Geographic, 534.

Camp Nou, o maior estdio de futebol do continente

[7] Lewis, Martin W.. (1997). The myth of continents:


a critique of metageography. University of California
Press.

A cultura europeia pode ser melhor descrita como uma


srie de culturas sobrepostas e que envolve questes [8] Jordan-Bychkov, Terry G.; Jordan, Bella Bychkova. The
European culture area: a systematic geography. [S.l.]:
de Ocidente contra Oriente e Cristianismo contra Islo.
Rowman & Littleeld, 2001. ISBN 0742516288
Existem vrias linhas de ruptura culturais atravs do continente e movimentos culturais inovadores discordam uns [9] Herodotus, 4:45
dos outros. Assim, uma cultura comum europeiaou
valores comuns europeus, algo cuja denio mais [10] Franxman, Thomas W.. Genesis and the Jewish antiquities
of Flavius Josephus. [S.l.]: Ponticium Institutum Biblicomplexa do que parece.
cum, 1979. 101102 p. ISBN 8876533354

9.1

Desporto

Na Europa pratica-se uma considervel quantidade de


modalidades desportivas. O desporto mais popular o
futebol, representado pela UEFA. O torneio mais importante de selees o Campeonato Europeu de Futebol, enquanto que o de clubes a Liga dos Campees da
UEFA. Em relao ao Campeonato do Mundo de Futebol, em dez edies pases europeus sediaram o evento, e
em dez selees de pases europeus venceram o torneio.

[11] Norman F. Cantor, The Civilization of the Middle Ages,


1993, ""Culture and Society in the First Europe,
pp185.
[12] Lewis & Wigen 1997, p. 2325
[13] Europe: A History, by Norman Davies, p. 8
[14] Lewis & Wigen 1997, p. 2728
[15] Microsoft Encarta Online Encyclopaedia 2007.Europe
. Visitado em 27 December 2007. Cpia arquivada em 31
October 2009.

21

[16] See, e.g., Merje Kuus, 'Europe's eastern expansion and


the reinscription of otherness in East-Central Europe' Progress in Human Geography, Vol. 28, No. 4, 472489
(2004), Jzsef Brcz, 'Goodness Is Elsewhere: The Rule
of European Dierence', Comparative Studies in Society
and History, 11036, 2006, or Attila Melegh, On the EastWest Slope: Globalisation, nationalism, racism and discourses on Central and Eastern Europe, Budapest: Central
European University Press, 2006.

[35] Imprio Ingls - Histria do Imprio Ingls. Visitado em


19/10/08.

[17] About the Council of Europe Council of Europe. Visitado


em 9 June 2008.

[40] Alemanha A Guerra dos {{subst:Usurio:Rjclaudio/


AWB/Temp5|30}} Anos A Paz de Vestflia.

[18] Europe Noun Princeton University. Visitado em 9 June


2008.

[41] LESSA, 2005, p. 30.

[19] The map shows one of the most commonly accepted delineations of the geographical boundaries of Europe, as
used by National Geographic and Encyclopedia Britannica. Whether countries are considered in Europe or Asia
can vary in sources, for example in the classication of the
World Factbook or that of the BBC.

[36] A Conquista das Amricas.


[37] LESSA, 2005, p. 19.
[38] LESSA, 2005, p. 20.
[39]

[42] LESSA, 2001, p. 21.


[43] Revoluo Francesa. Visitado em 21/10/08.
[44] Napoleo Bonaparte - Biograa, histria, etc. Visitado em
21/10/08.
[45] Ordem e desordem no mundo (em portugus) (19/10/08).

[20] Teorias menores, tais como a de que Europa' decorrente


de (gen:), oumolde, no so discutidas
na seo

[46] Socialismo e Sistema Socialista. Visitado em 19/10/08.

[21] , Henry George Liddell, Robert Scott, A GreekEnglish Lexicon, on Perseus

[48] Guerra franco-prussiana.

[22] , Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English


Lexicon, on Perseus

[49] Ellen Meiksins Wood. Imperialismo dos EUA: Hegemonia econmica e militar (em portugus). Visitado em
19/10/08.

[23] M. L. West. Indo-European poetry and myth. Oxford


[Oxfordshire]: Oxford University Press, 2007. 178179
p. ISBN 0-19-928075-4

[50] O Imprio Otomano. Visitado em 19/10/08.

[24] Etymonline: European. Visitado em 10 de setembro de


2006.

[52] Sculo XIX. Visitado em 19/10/08.

[25] M. L. West. The east face of Helicon: west Asiatic elements in Greek poetry and myth. Oxford: Clarendon Press,
1997. p. 451. ISBN 0-19-815221-3
[26] Davidson, Roderic H..
(1960).
Where is the
Middle East?". Foreign Aairs 38 (4): 665675.
DOI:10.2307/20029452.

[47] Unicao italiana. Visitado em 19/10/08.

[51] Guerra da Crimeia. Visitado em 19/10/08.

[53] Primeira Guerra Mundial - Antecedentes. Visitado em


19/10/08.
[54] Business and Economics. Leading Issues in Economic
Development, Oxford University Press US. ISBN 0-19511589-9 (em ingls)
[55] O tratado de Versalhes e as suas consequncias.

[27] Gilberto Cotrim. Histria Global: Brasil e Geral. 8 ed.


So Paulo, SP: Saraiva, 2007. 605 p. ISBN 978-85-025256-7

[56] A Conferncia de Yalta. Visitado em 25/10/08.

[28] New Fossils Oer Glimpse of Human Ancestors (em


ingls) (19). Visitado em 21/10/2008.

[58] Pacto de Varsvia. Visitado em 25/10/08.

[29] Jaime Pinsky. As primeiras civilizaes. So Paulo: Atual,


1994. 98 p. Volumes vol. vol. Volume. ISBN 85-7056532-1
[30] The cucuteni culture (em ingls). Visitado em 21/10/08.

[57] OTAN. Visitado em 25/10/08.

[59] Unio Europeia - O que , pases membros, mapa, etc.


Visitado em 25/10/08.
[60] Europa - O Conselho Europeu. Visitado em 25/10/08.

[31] Projeto Sibria. Visitado em 19/10/08.

[61] Ascenso e declnio de Superpotncias.


25/10/08.

Visitado em

[32] A Conquista do Novo Mundo. Visitado em 19/10/08.

[62] Uma Europa sem fronteiras.

[33] Histria do Imprio Espanhol FCSH. Visitado em


19/10/08.

[63] Euro - denio, saiba o que Euro, imagem, etc. Visitado em 25/10/08.

[34] Imprio Colonial Portugus. Visitado em 19/10/08.

[64] Tratado de Lisboa. Visitado em 25/10/08.

22

11 REFERNCIAS

[65] Crocia ganha apoio para entrar na Unio Europeia em


2010 (em portugus). Visitado em 25/10/08.

[88] "50 million invited to Europe". Daily Express, 3 January


2009.

[66] Crocia mais perto da Unio Europeia (em portugus).


Visitado em 25/10/08.

[89] Axtell, James (September/October 1991), The Columbian Mosaic in Colonial America, Humanities 12
(5): 1218, http://www.millersville.edu/~{}columbus/
data/art/AXTELL01.ART, visitado em 8 October 2008

[67] Strabo Geography 11.1


[68] Falconer, William; Falconer, Thomas. Dissertation on St.
Paul's Voyage, BiblioLife (BiblioBazaar), 1872. (1817.),
p 50, ISBN 1-113-68809-2
[69] Relevo da Europa (em portugus) Ncleo UE Minerva.
Visitado em 25/07/2010.
[70] Relevo da Europa (em portugus) Passei Web. Visitado
em 25/07/2010.
[71] Fiordes da Noruega (em portugus) Destinos & Viagens.
Visitado em 25/07/2010.
[72] The Volga River (em ingls) Volga-Writer* . Visitado
em 25/07/2010.
[73] Quais so os maiores lagos da Europa? (em portugus)
Oragoo.net. Visitado em 25/07/2010.
[74] European Climate World Book, Inc World Book. Visitado
em 16/06/2008.
[75] CIA population growth rankings, CIA World Factbook
[76] Encyclopdia Britannica's Great Inventions, Encyclopdia Britannica
[77] Andaluca permitir por ley la eutanasia pasiva para enfermos incurables, 20 Minutos. 31 May 2008
[78] Andalusia euthanasia law unnecessary, expert warns,
Catholic News Agency. 26 Jun 2008

[90] "Indirect passage from Europe". Journal for Maritime Research.


[91] Europe Encyclopdia Britannica (2007). Visitado em 10
June 2008.
[92] Dogan, Mattei.
(1998).
The Decline of Traditional Values in Western Europe. International
Journal of Comparative Sociology 39: 7790. Sage.
DOI:10.1177/002071529803900106.
[93] ANTUNES, Celso. Geograa e participao: Europa,
sia, frica e Oceania. So Paulo: Scipione, 1996. p.
47.
[94] ANTUNES, Celso. Geograa e participao: Europa,
sia, frica e Oceania. So Paulo: Scipione, 1996. p.
48.
[95] ANTUNES, Celso. Geograa e participao: Europa,
sia, frica e Oceania. So Paulo: Scipione, 1996. p.
49.
[96] ANTUNES, Celso. Geograa e participao: Europa,
sia, frica e Oceania. So Paulo: Scipione, 1996. p.
50.
[97] ANTUNES, Celso. Geograa e participao: Europa,
sia, frica e Oceania. So Paulo: Scipione, 1996. p.
51.
[98] United Nations Statistics Division Countries of Europe.
Visitado em 2008-06-10.

[79] Christoph Pan, Beate Sibylle Pfeil,Minderheitenrechte


in Europa. Handbuch der europischen Volksgruppen [99]
(2002)., English translation 2004.
[100] http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601085&
sid=aL5a46f2RjVA
[80] White Europeans: An endangered species? Yale Daily
News. Visitado em 10 June 2008.

[101] The CIA World Factbook GDP (PPP) CIA (15 July
2008). Visitado em 19 July 2008.

[81] Brookings Institute Report. See also: "Muslims in Europe: Country guide", BBC news, 23 December 2005. P- [102]
gina visitada em 4 January 2010.
[103]
[82] UN predicts huge migration to rich countries. Telegraph.
15 March 2007.
[104]
[83] Russia faces demographic disaster. BBC News. 7 June
2006.

Capitalism. Encyclopdia Britannica.


Scott, John. Industrialism: A Dictionary of Sociology.
[S.l.]: Oxford University Press, 2005.
Steven Kreis (11 October 2006). The Origins of the Industrial Revolution in England The History Guide. Visitado em 1 January 2007.

[84] No country for old men. The Guardian. 11 February [105] Dornbusch, Rudiger; Nlling, Wilhelm P.; Layard, Richard G. Postwar Economic Reconstruction and Lessons
2008.
for the East Today, pg. 117
[85] "Rich world needs more foreign workers: report", FOX[106] Emadi-Con, Barbara. Rethinking International OrganiNews.com. 2 December 2008.
sation: Deregulation and Global Governance. [S.l.]: Rou[86] Europe: Population and Migration in 2005 Migration Intledge, 2002. 64 p. ISBN 0415195403
formation Source. Visitado em 10 June 2008.
[107] Dornbusch, Rudiger; Nlling, Wilhelm P.; Layard, Ri[87] "EU job centres to target Africans". BBC News, 8 Februchard G. Postwar Economic Reconstruction and Lessons
ary 2007.
for the East Today, pg. 29

23

[108] Harrop, Martin. Power and Policy in Liberal Democracies,


pg. 23
[109]Germany (East)", Library of Congress Country Study,
Appendix B: The Council for Mutual Economic Assistance
[110] Marshall Plan US Department of State. Visitado em 10
June 2008.
[111] EU data conrms eurozone's rst recession. EUbusiness.com. 8 January 2009.
[112] Thanks to the Bank it's a crisis; in the eurozone it's a total
catastrophe. Telegraph. 8 March 2009.
[113] Euro zone unemployment reaches 15 million.
News.ca. 2 July 2009.

CBC-

[114] Europe's New Lost Generation. Foreign Policy. 13 July


2009.
[115] Youth unemployment. Eurostat. 23-7-2009.

12

Bibliograa

ANTUNES, Celso. Geograa e participao: Europa, sia, frica e Oceania. 3 ed. So Paulo:
Scipione, 1991. 160 p. 4 vol. vol. 4. ISBN 85262-1694-5
AUTORES DIVERSOS. Almanaque Abril 2007.
33 ed. So Paulo: Abril, 2007. 730 p. 1 vol. vol.
1.
Williams, Glyndwr (1968) "The Expansion of Europe in the Eighteenth Century". London, Blandford
Press, SRN 7-137-32723-5.

13

Ligaes externas

Conselho Europeu
Unio Europeia
Europa no The World Factbook
The Columbia Gazetteer of the World Online
Columbia University Press

24

14 FONTES, CONTRIBUIDORES E LICENAS DE TEXTO E IMAGEM

14
14.1

Fontes, contribuidores e licenas de texto e imagem


Texto

Europa Fonte: http://pt.wikipedia.org/wiki/Europa?oldid=41406417 Contribuidores: Andre Engels, JoaoMiranda, Jorge, Robbot, Cdang,
Joo Jernimo, Xadai, Muriel Gottrop, Mschlindwein, Rui Silva, Mrcl, E-roxo, NH, Osias, Dario e mario, E2mb0t, Juntas, Chico, LeonardoRob0t, Pedrassani, Malafaya, Alexg, Ikescs, Campani, Gameiro, Nuno Tavares, Get It, RobotQuistnix, JP Watrin, Rei-artur, Leslie,
Clara C., Caiodaier, Epinheiro, Tschulz, DAR7, 333, Nascigl, Tintazul, Joo Carvalho, Angrense, Giro720, PORN, Metecha, OS2Warp,
Japf, Chobot, Camponez, Rhako, Diogo sfreitas, Adailton, Zwobot, Lijealso, Mauricio de Nassau, Fasouzafreitas, YurikBot, Ccero, Fbio Sold, Porantim, Fernando S. Aldado, Gpvos, Adamlorenz, RobotJcb, FlaBot, Hemogenes, Gabbhh, Garrincha, Guilherme Augusto,
Alex Mattos Cabral, Mosca, MalafayaBot, Eduardoferreira, Arges, Gabrielt4e, Dantadd, Andrevruas, Jorge Morais, DIEGO RICARDO
PEREIRA, Baliu, Xandi, LijeBot, Silviorio, Jonybigude, Ov0, Gui cps, Portuguez, KirrVlad, SUHAR, Joo Sousa, He7d3r, Reynaldo,
Juninhomotocross, Ivan4an, Luan, Nemracc, Marcelo Victor, Sam, Edwin Uno, Yanguas, Asteraki, Thijs!bot, Rei-bot, GRS73, Escarbot, Sonasche, RoboServien, Santista1982, Belanidia, Felipe Menegaz, TuvicBot, Daimore, BOT-Superzerocool, Ganesh, Thiago Ferrari
Turra, JAnDbot, Alchimista, Capmo, AdriAg, Kleiner, Bisbis, Lmbassman1, Lynxin, Ddi's, Lfmiguel, CommonsDelinker, LuxtheGuide,
Augusto Reynaldo Caetano Shereiber, Py4nf, Alexanderps, Tionas, Stego, Joaopchagas2, Eric Du, Rjclaudio, Idioma-bot, EuTuga, Der
kenner, Az1568, Spoladore, Carlos28, TXiKiBoT, Tumnus, WaldirBot, Gunnex, VolkovBot, SieBot, Francisco Leandro, Synthebot, Lechatjaune, El Vandalo, Bluedenim, Gustavo Siqueira, Teles, Vini 175, Hermgenes Teixeira Pinto Filho, BotMultichill, Tradi, Jeferson,
AlleborgoBot, Celso Figueira, Jprbotelho, Zdtrlik, Faunas, Byrialbot, GOE2, STBot, Leonardomio, Klopes, Jcmenal, Gerakibot, Arthur
F.des da Silva, PipepBot, Chronus, Carlos.torrao, Maan, Heiligenfeld, LeoBot, Zulbaykan, Ge01 14, JohnR, Beria, DragonBot, DutchDevil, Alexandrepastre, Pascoal IV, PixelBot, RafaAzevedo, Sarko, Usurpada2, Bamaral, Adriculas, Alexbot, Pcjrm, Ruy Pugliesi,
CorreiaPM, Bomdiasr, Theus PR, Robick, SilvonenBot, Vitor Mazuco, Martinho Pereira Coutinho, Mwaldeck, CarsracBot, Richard Melo
da Silva, Gabrigoogle, ChristianH, Numbo3-bot, T-proenca, Gfalves, LinkFA-Bot, DanielBF, Berthold Werner, Daniel 1996, Lukinhaz,
Nallimbot, Chromaggus, LuanSP, Maycoll F. Vieira, Gruntman, Rejedef, Vanthorn, Cadnero, MGFE Jnior, Salebot, ArthurBot, Alcacer1, Maria de fatima alves xavier, DSisyphBot, Matheus-sma, Sir dinha, Xqbot, JotaCartas, Almabot, Edgarbedum, Rubinbot, Darwinius,
RibotBOT, ThiagoRuiz, MauritsBot, Joo Vtor Vieira, RedBot, CasteloBot, Tuga1143, Joao4669, TobeBot, Pedro Me., Rjbot, Prowiki,
Braswiki, Eduardo P, Marcos Elias de Oliveira Jnior, KamikazeBot, HVL, EduardoSilva1989, Ripchip Bot, Viniciusmc, YuryCassini,
Capito Pirata Bruxo, Ninux2000, Aleph Bot, EmausBot, Eric Filipi, ZroBot, rico Jnior Wouters, Renato de carvalho ferreira, Stiergostoso, Salamat, Mrcio Levita, LuizM, Jbribeiro1, Nelson Teixeira, ChuispastonBot, Stuckkey, WikitanvirBot, Mjbmrbot, Lotje, Bruno
Meireles, Colaborador Z, MerlIwBot, Peterniels, Antero de Quintal, PauloEduardo, AvicBot, HiW-Bot, JhsBot, LucasSACastr, Zoldyick,
Minsbot, CzarJoule, Amolbot, Dexbot, K7L, Legobot, talo FNunes, Holdfz, ScraTUp, WikUzytkownik, Rodrigolopesbot, Brayan vitoria
e Annimo: 506

14.2

Imagens

Ficheiro:95Thesen.jpg Fonte: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/81/95Thesen.jpg Licena: Public domain Contribuidores: Martin Luther Artista original: Wittenberg: Melchior Lotter d.J., 1522
Ficheiro:Africa_(orthographic_projection).svg
Fonte:
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/86/Africa_
%28orthographic_projection%29.svg Licena: CC BY-SA 3.0 Contribuidores: Obra do prprio Artista original: Martin23230
Ficheiro:Afro-Eurasia_(orthographic_projection).svg Fonte: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c1/Afro-Eurasia_
%28orthographic_projection%29.svg Licena: CC BY-SA 3.0 Contribuidores: Obra do prprio Artista original: Keepscases
Ficheiro:Ambox_grammar.svg Fonte: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7b/Ambox_grammar.svg Licena: Public
domain Contribuidores: self-made in Inkscape, used A image from Image:Acap.svg Artista original: penubag, F l a n k e r (A image)
Ficheiro:Ambox_important.svg Fonte: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b4/Ambox_important.svg Licena: Public
domain Contribuidores: Obra do prprio, based o of Image:Ambox scales.svg Artista original: Dsmurat (Discusso contribs)
Ficheiro:Americas_(orthographic_projection).svg
Fonte:
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/ca/Americas_
%28orthographic_projection%29.svg Licena: CC BY-SA 3.0 Contribuidores: Obra do prprio Artista original: Martin23230
Ficheiro:Antarctica_(orthographic_projection).svg Fonte:
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f2/Antarctica_
%28orthographic_projection%29.svg Licena: CC-BY-SA-3.0 Contribuidores: Este(a) desenho vetorial foi criado(a) com Inkscape.
Artista original: <a href='//commons.wikimedia.org/wiki/User:Heraldry' title='User:Heraldry'>Heraldry</a>
Ficheiro:Asia_(orthographic_projection).svg Fonte: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/80/Asia_%28orthographic_
projection%29.svg Licena: ? Contribuidores: Map by Ssolbergj
Aquarius.geomar.de
Artista original:Koyos + Ssolbergj (<a href='//commons.wikimedia.org/wiki/User_talk:Ssolbergj' title='User talk:Ssolbergj'>talk</a>)
Ficheiro:Barcelona_296.JPG Fonte: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fb/Barcelona_296.JPG Licena: CC BY 3.0
Contribuidores: Obra do prprio Artista original: JoJan
Ficheiro:Battle_of_Nordlingen.jpg Fonte: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/26/Battle_of_Nordlingen.jpg Licena:
Public domain Contribuidores: Westflisches Landesmuseum fr Kunst und Kulturgeschichte, Mnster Artista original: Jacques Courtois
Ficheiro:Benito_Mussolini_and_Adolf_Hitler.jpg Fonte: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f0/Benito_Mussolini_
and_Adolf_Hitler.jpg Licena: Public domain Contribuidores: USHMM Photograph #89908 Artista original: Muzej Revolucije Narodnosti Jugoslavije
Ficheiro:Blank_map_of_Europe_(polar_stereographic_projection)_cropped.svg Fonte: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/
commons/a/aa/Blank_map_of_Europe_%28polar_stereographic_projection%29_cropped.svg Licena: CC BY-SA 3.0 Contribuidores:

Вам также может понравиться