Вы находитесь на странице: 1из 32

Rechercheruntermeouunnom

L'ALIestl'AssociationLacanienneInternationalequirunitdespsychanalystes
quipoursuiventletravaildeFreudetdeLacandans17pays.Fondeen1982par
CharlesMelman,MarcelCzermak,ClaudeDorgeuille,JeanBergsetquelques
autres,l'A.L.I.estreconnued'utilitpublique.

LAUNE

Dossierdeprparation
SMINAIRED'T2016.TUDEDESSMINAIRESIETXXVDEJ.LACAN
LESCRITSTECHNIQUESETLEMOMENTDECONCLURE
Cabinetdelecture
Carambolagesparaboliques AliceMassat

Du30octobreau1ernovembre2016Fez
ColloquedeFez2016.Lesdsarroisdel'identit

INTRODUCTIONLARAISONMERGENTE:
APPROCHEDUMONOTHISMEPARTIRDE
L'EXEMPLEDEL'ISLAM
MohammedArkoun
professeurdesuniversits,islamologue,Paris
(*)MohammedArkoun,dcdle14septembre2010,taitprofesseurdesuniversits,
islamologueParis.CelleciestsoninterventionaudeuximeColloquedeFs(25au28mai
2006).
Mesdamesetmessieurs,chersamis,jesuistrsheureuxdeprendrelaparolepourlapremire
fois,jedoisdire,devantunegrandeassembledepsychanalystes.Ilfautquuneconjonction
astraleseproduisepourquedespsychanalystesacceptentdetesterlintrtquilyacouter
unhistoriendelapensequi,lui,nengligeaucunepossibilitdelireetcouterdes
psychanalystesparlerdufaitreligieux,pluttqueduneouplusieursreligionsparticulires.Je
saisparailleurscombiennosspcialisationsaccaparentnotretempsetcommandentnoschoix.
Silespsychanalystesnepeuventsepasserdessciencesdulangage,jenconnaispeuqui
saventurentdanslesfortstouffuesetpeuoumalexploitesdesreligions.Cequenous
nommonsdepuispeulefaitreligieuxestsienglobant,sicomplexe,sipeutravaillquiloblige
convoquertouteslessciencesdelhommeetdelasocitpourrenouvelernonseulementnotre
connaissancedesreligionsetdufaitreligieuxquilessubsume,maisaussilecadredepense
hritdesLumiresdepuisleXVIIIesicle.Caronsecontentejusquicidesinstallerdans
lobservatoirefiabledelapensemodernepourexplorer,valuer,tester,jugersurtoutla
gense,lanature,lescomposantesetlesfonctionschangeantesdesreligions.Aujourdhui,les
religionsconnaissentunregaindactualitellessautorisentdnoncerlesidologies
dvastatriceslieslamodernitetcelajusquproclamerleurpertinencehistoriquefaceaux
checsdecertainesorientationsdelapensemoderne.Celleciconservecependantune
videntesuprioritsurlesposturescognitivesetlesfonctionsdesreligions:ellesaitquelle
peutdriverversdesidologiesmeurtriresetellesedonnelesmoyensintellectuelset

scientifiquesdidentifiercesdrivesetdereprendreletravailcritiquepourinaugurerde
nouveauxcheminementsmancipateurs.
Jaipersonnellementchoisicettevoiedunecritiquedelaraisonreligieusesoussesmodalits
thologiques,exgtiques,juridiques,thiquesethistoriographiquesnotamment.Letitredema
contributionnostravauxtraduitclairementcetteorientation:jeparleduneapprochedu
monothismepartirdelexempledelislam.Celuicineserapaslobjetexclusifdemon
proposjeletraitenoncommeunereligionautonomejouissantdunstatutthologique
privilgi,maiscommeunemodalithistoriqueparmidautresdesexpressionsetdes
dploiementsdoctrinauxvarisdecequenousappelonslemonothisme.Cetteapprocheest
encoreloindtrecourantedanslesdeuxautresmodalitsquesontlejudasmeetle
christianismecarchaquereligioncontinueprserversonstatutthologiquehritdes
constructionsmdivalesdontuncertainparachvementcontestparlesorthodoxiesnousest
fournidanslessommesdAverros(m.1198),deMamonide(m.1204),etdeThomasdAquin
(m.1274).Lesquestionsdemthodeetdpistmologiedelaconnaissancenousretiendront
plusqueladescriptiondespositionsdoctrinalespropreslislampoursediffrencierdes
traditionsjuivesetchrtiennesantrieureslui.Jviteraicependantlinvocationrituelledela
pluri/multioutransdisciplinaritpoureffectuerunparcoursinhabituelencesensquildplace
lesexplorationsdumonothismedessystmesthologiquesdinterprtationversunespace
dintelligibilitquifaitplaceauxinterrogationsetauxanalysesarchologiquesdelhistoire,de
lanthropologie,delalinguistique,delapsychologieetdelasociologiehistoriques.Ainsila
psychanalysepourraelleaussilargirsesenqutesinterprtativesdesculturesetdes
systmesdepense,ycomprisceuxdesthologies,desexgsesetdudroitreligieux,autres
queceuxdelalignejudochrtienneetgrcolatineoellecontinuederessasserdesdbats
fconds,maisrestrictifsetredondants.Jemautoriserisquercetteremarquecritiqueparceque
jaivcuintensmentlaSorbonnelegrandbruitcontestatairedemai1968pourrclamerlafin
desmagistresacadmiquesetlaisserplaceuneconnaissancepluridisciplinairedcentre.
Jaipumesurerensuitelesdifficultsdessciencesdelhommeetdelasocitintgrerdans
leursproblmatisationsmmedesparcourshistoriquescommeceluidelislam,indissociabledu
socleanthropologiquecommunlespacegohistoriquemditerranen.Noussommesentrain
devivrelesconsquencesdelamarginalisation,puislamisesoustutellepolitique,intellectuelle
etconomiquedufaitislamiquebienavantlesconqutescolonialesetleursprolongements
danslesstratgiesgopolitiquesdecontrleetdexploitationdenotrepetiteplante.
Lamthodergressiveprogressive
Lamthodergressiveprogressivevisecombinerlesparcoursetlesinterrogationshabituels
delhistoirercitallantdesoriginesnosjoursavecceuxdelhistoirereboursquipartdes
problmesetdeslecturesquechaqueprsentfaitdesonpasspourrechercherdansceluici
lesexplicationspertinentesdescontinuitsetdesdiscontinuitsquimposentleschoixdes
acteursdechaquetapemarquantedelvolutiondessocits,desidesetdes
connaissances.Ainsi,lepremierrflexedetoutpropossurlemonothismeestdepartirdes
origines,cestdiredelaBibleettoutelruditionaccumuledepuislesXVIeXVIIesiclessur

cecorpusdetextesquonneselassepasdeconsulter,deciter,derelire,derinterprter.Et
lonsefforcedorganiser,dansunesuitecohrente,lesmultiplesavatarsdecetteinstancede
rfrenceincontournable,surtoutpourlescroyantsdestroismonothismes.Lediscours
coranique,luimme,atobligderfreravecinsistanceaumomentbibliqueinaugurateur
dumonothisme.LesfilsdIsraletleursprophtessontinvoqus,interpellsdansles
contexteslesplusdiversetavecdesobjectifsprcis.Ilssontlafoislesgrandsacteurs
tmoinsdesmanifestationsdelaParoledeDieuladressedeshommesunDieubienveillant,
compatissant,soucieuxdelapromotionspirituelle,moraleetsocialedelhommecomme
cratureprivilgieappelemriterlavieternelleenimitantlavieexemplairedesprophtes
etdessaintsicibas.LesfilsdIsralontgalementdsobiauxenseignementsdeDieu,allant
jusquprendreuncertainUzayrpourlefilsdeDieu.Ceretourncessaireloriginedumonde,
delhomme,deschosescachesestuneconstantedanstouteexistencehumaine,ycompris
danslecadredelamodernit.Enlinguistique,onnepeutsepasserdelaqutetymologique
dusensoriginellattituderformiste(islh)continuescruterlesTextessacrsfondateurset
lesFiguressymboliquesexemplairesduTempsinaugurateurdurgimedeVritpropre
chaquereligieux.Lapsychanalyseexplorelesprofondeursdelapsychetlesreplispeu
accessiblesdelinconscient.Tousceseffortsdedvoilementpouraccderlaconnaissance
sredesoriginesafiniparstructurercequeMichelFoucaultaidentifietcritiqucommela
thmatiquehistoricotranscendantaledessystmesdepensethologicomtaphysiques.
Quoiquilensoitdecetropismedelapenseverslesoriginesquiadominlaquteduvrai,du
juste,desbiensduSalut,onsintresseaujourdhuilhistoiredutempsprsentquipermetde
reconnatrelesforcesdupassprocheoutrslointainquicontinuentdagir,souventnotre
insu,surlesmaniresdepenser,decroire,dinterprter,devivrelarelationsocialeetpolitique.
Onestalorsamendchiffrernotrehistoirerebours,sansposeraprioridesorigines
fondatricesetternellementnormatives.Onmesuremieuxalorslarbitraire,lacontingence,les
mtamorphosesdelaconstructionsocialedurel,delaproductionimaginairedetoutesocit
etdetouslesrgimesreligieux,lacs,scientifiquesdelavrit,delalgitimit,delajustice,de
lautoritetdupouvoir.Ondcouvreaussiquelpointlechoixdunemthodologieengage
implicitementunepistmologievhiculeparcequenousavonslongtempsnommlatradition
vivante,lesmentalitscollectivesoulescadressociauxdelaconnaissance.Cetteinversiondu
regarddelhistoriensurlesprocessusdedploiementdelexistencehumainedanslespaceet
dansletempsnevapasjusquignorer,encoremoinsabolirlesenqutesexhaustivessurdes
priodes,desuvresdecivilisation,dessystmesdepense,deconnaissance,de
reprsentationdontilimportedvaluerlescohrences,lesinnovations,lesimpactssurles
progrsoulesrgressionsdelaconditionhumaine.Ilrestequelhistoirechronologiquelinaire,
narrative,descriptive,voireslectiveetglorifiante,continuedepeserlourdementsurla
productiondenotrehistoireencours,surtoutdepuisquonparleduretourdesreligionsoudu
religieuxetdusouverainismedestatsnationsmenacparceluidestatsvoyous.
Ilsetrouvequelestroismonothismesfonttoutpourrappelerleurplacerespectivedans
lhistoiredetrslonguedureetraffirmerlavaliditdeleursvaleursetdeleurscroyancesface
auxcrisesrptesdesidologiesmodernes,sourcesetespacesdexpansiondelaculturede
lincroyance.Laphilosophielibraleprotgeaussibienlacomptitiondesidesquecelledes

marchandisesdansleprincipe,ongagnelapromotiondeslibertsfondamentales,maisdans
lapratique,oncourtlerisquededrivesidologiquesmeurtrirespartoutoltatrenonce
sesobligationsdassurertoussescitoyenslacquisitiondesoutilsncessaireslapense
critiquepouridentifierlesfacteursetlescanauxdexpansiondesignorancesinstitutionnalises,
sourcesdeviolencepolitiquestructurelleetmmesystmique.Dansungrandnombrede
socitscontemporaines,onestjustementconfrontlexpansiondesobscurantismesetdes
dogmatismesaussibienreligieuxquelacs.Plusieursforcessystmiquesgnrentces
phnomnesaupointdedmobiliserlescitoyensetdaffaiblirlalgitimitetlautoritdeltat.
Tantilestvraiqupartirdunseuilcritique,lelibralismeinverselerapportdesvaleurs:cestla
libertquifinitparenchaneretlarigueurdelaloiclairequilibreetprotge.
Depuisquellessontprisesenotageparlesactivistesextrmistespouratteindredesobjectifs
politiquesincertainsetmaldfinis,lesexpressionsritualistes,fidistes,crdules,populistesde
cequoncontinuedenommeruniformmentlislam,illustrentletriomphedeforcesdevenues
systmiqueslchellemondiale.Cesforcessontlafoisinterneslhistoireproprechaque
socitmarqueparlefaitislamiquedepuissonmergenceenArabieen610632etexternes
luisurtoutdepuislesexpansionscolonialesdespuissanceseuropennesauXIXesicleet,
davantageencore,depuislepassagedenotrehistoiremondialelaguerreradicalement
ingaleettotaleentreunehyperpuissancesurarme,surquipescientifiquementet
technologiquement,etdesmouvementspopulistesbricoleursdebombespourlancerdes
attaquesterroristessuicides.Phnomnetotalementinditdanslhistoiredessocitsaudegr
dorganisationsystmiqueatteintauniveaudelaplante.Tout,cettechelleetdansles
conditionsdeviolencesansissueperceptibleonoussommesengags,estappeltreremis
enchantier:lessensdeshritagespasss,dessystmesdepensehrits,decequitisse
notreviequotidienneetdecequipourraittrelenouvelhorizondesens,despranceet
dactionpourpoursuivrelestchesprimordialesdelhumanisationdelhomme.Cenestpasle
lieuicidentrerdanslanalysedtailledecesforcesonsecontenteradnumrerlesplus
activesetlesplusdurablessousletitreenglobant:
Laquestiondeschangementsdeparadigmescognitifs
Leschangementsquenoustraversonsdepuislinstallationdunmondeunipolairedefait
affectentlvolutionbiologiquedesespcesetdelaplanteterreosepoursuithorsducontrle
scientifiquelejeudesmcanismeslafoismacroscopiquesetmicroscopiques.Ona
consciencedesmenacesliescettetapeinditedelhistoiredelaterreetdeseshabitants
maisoncontinuesediviserdanslecadredundroitinternationallargementdpendantencore
delacartegopolitiquedumondetracesouslgidedelEuropecolonialerelayedepuisla
chutedumondecommuniste,parlaphilosophieetlconomielibralesdansleurmodalit
amricaineenvoiedexpansioninexorable.Ilyademoinsenmoinsdeplaceetdepossibilits
effectivespourconcevoiretfaireaboutirdansdesinstancesinternationalesrappropriesun
droitinternationaldontilfaudraitdabordrengocierlchellemondialelesfondements
philosophiquesuniversalisables.Tantqueneserapasaccomplicetravailderefondationdudroit
danssesprincipes,sesviseshumanistes,sescontenuslgislatifsetlesconditionsdeson

applicationpardesinstancesjudiciairesadquates,oncontinueradevivresousles
souverainismeslgaux,maisnonlgitimesdestatsavecleurmonopoledelaviolencelgale
conteste,maistoujoursprolifrante.Onobservemmeunfaitnouveauanalysrcemmentpar
ThrseDelpechdansunlivreautitreloquent:LEnsauvagementdumonde.Eneffet,des
tatsvoyousavrsdepuislesannessoixanteparviennentregagnerdelhonorabilit
internationaledanslesystmededomesticationetderinsertiondanslacivilisationlibraleen
coursdapplicationenAfriqueetenAsie.
Danslesrapportsdeforceinextricablesquioriententlesstratgiesdesacteursauxniveaux
nationauxetinternationaux,lapensecritiquepoursuitdescombatspoursortirdelhgmonie
delapensejetableetdesbricolagespolitiquesconjoncturelsmaislescadressociaux
capablesdassurerunavenirhistoriquecescombatssamenuisent,saffaiblissentsousles
pressionsgrandissantesdessocitsdeconsommation,despectacle,deloisir,dedsirs
toujoursractivsPluscesdemandesaugmentent,pluslaraisontltechnoscientifique
imposesasuprmatie,saprioritdanslemondedelarecherche,delducationetdelaculture.
Ainsigranditldificesystmiquedupolitiqueconomiquemontairemdiatiquejuridique
institutionnelmytho/idologiqueimaginaireirrationnelmotionneloletempsdelarflexion,de
lanalyse,delavieintrieureestinconcevablepourleplusgrandnombre.Prisonnierdanscet
difice,lesujethumainestsommdesadapteraurythmedelaproductionetdela
consommationoudesersignerlexclusionsociale.Laraisonphilosophiquenestplusune
instancedelautoritintellectuelle,moraleetjuridique,pasplusquelesdiffrentesformesdela
raisonreligieuse.Larelationcritiqueestrduiteauxvrificationsdexpertsquitendent
simposermmedanslessciencesdelhommeetdelasocit.Laqutedesensdansla
perspectivedelinterrogationphilosophiquenapluslesoutiendecadressociauxassezlargeset
diversifisquilimposeraientaumoinsdanslescircuitsdducationetdesocialisationdusujet
humain.Apparemmentlaraisonreligieuseseveutplusprsentesurlascnepolitiqueet
socialemaisunebrveanalysedesesoutilsdepense,desvaleursressasses,deses
canauxdetransmission,despublicsciblsetdeseffetssurtoutsurlesmmoirescollectiveset
lesimaginairessociaux,montrequellepactiseaveclesforcesdelimprenablecitadelle
systmique.
cetgard,seullechristianismeeurooccidentalafficheuneprtentionpouvoirinsrerson
messagesalvateurdansltreendevenirdelaconditionhumainedanslemondecontemporain.
Onyconstateentoutcasunevitalitintellectuelleetscientifiquequasiabsentedanslavaste
sphredelislam.Ilsaccomplituntravaildefondsurlarchologiedessystmesdecroyanceet
denoncroyanceavecleursmodesspcifiquesdereprsentationetdinterprtation,issusdes
corpusbibliquesetvangliques(leCoranrestantabandonnauxmusulmans).Cette
explorationafaitunpassignificatifavecloratorienfranaisRichardSimon(16381712)auteur
dUnehistoirecritiqueduVieuxTestament.Ilsestpoursuivisansrelchejusqularcente
uvredeJohnPaulMeier,prtrecatholiquequiassumeavecluciditlamiseaupointcritique
detoutelatraditioncritiquehistoriquesurlaquestioncrucialedeJsusdansUncertainJuif
Jsus.Lesdonnesdelhistoire,tomeI:Lessources,lesorigines,lesdatestomeII:Laparole
etlesgestestomeIII:Attachements,affrontements,ruptures,Paris,Cerf2005.Lathologiese
construitdeplusenplusenlienaveclesproblmesnouveauxaccumulsparlhistoireencours.

Celanempchepasdenombreusesvoixdinsistersurlamortoulafinduchristianisme,oubien
lasortiedfinitivedelgereligieux,nonplusbrutalementparunathismeoppresseuret
obscurantiste,maisparlesvoiesdelexplorationscientifiquecritiquedesrecompositionsen
coursducroireengnral.
Toutcelaouvredesvoiesdeprogrs,deschantiersinditsdelarecherche,denouveaux
dpartsdecodesdelexistencehumaine.Enmmetemps,ledcalagehistoriquedes
civilisations,desculturesetdesconnaissancessamplifiecommeceluidesrichesses,des
conomiesetdesrgimespolitiquesentreunOccidentencrise,maispourvuderessources
pourallerplusloinetlerestedumondedontfontpartielislametsesfidlesolonconstatedes
stagnationsetdesrgressionsinquitantes.Larupturetraverselemonothismeluimmeet
sestroisgrandesfamilles.Ilrestequelemondedelislamapourluiledynamismedelafoidu
charbonnierinsparabledelacroissancedmographique.Leproblmersidedanslesmoyens
etlesprocdsdunecanalisationdetrspuissantesnergiesversuneculturedepaixet
dmancipation.
Cettelignederechercheetdhabilitationdenouveauxparadigmescognitifsrfreceque
jappellelinstancedelautoritintellectuelleetcognitivedelaraisonmergente.Cellecise
distinguedetouteslesposturesprisesjusquiciparlaraisonraisonnante,critique,connaissante
danstouteslestraditionsdepenseetdeproductionculturelledanslemonde.Nous
connaissonsencoredesformesderationalitfoisonnantes,surtoutdepuisquelesgrandsflux
dimmigrationfontexistercesrationalitsdansunmmeespacedecitoyennetrpublicaineet
dmocratiqueenEurope/Occident.Pourlapremirefoisdanslhistoiredelapense,laraison
mergenteestpolitiquementcontrainte,maisintellectuellementmalprparepourprendreen
chargeleschocsquotidiensdesrationalitsliesdestemporalitsetdesinstancesdevaleurs
etdvaluationextrmementdisparates,htrognesetgnratricesderupturesconstantesde
communicationentrelesindividuscitoyensetdavantageencoreentrelespersonnescomme
sujetshumainsenattentedmancipation.
Cestceniveaudelaconfrontationquotidiennedesignorancesvhiculesparlesdiffrents
imaginairessociauxquesejouentlerleetlefficacitdelaraisonmergentesrementpasau
niveaudesbavardagesabstraitsdepuislesannesquatrevingtdixsurlidologiergressivedu
clashdescivilisationsetdesculturesdfinies,classes,jugesparlemagistreacadmique
solidairedelagalaxiegopolitiqueEurope/Occident.Peutondirequelespacedecitoyennet
envoiedeconstructiondanslUnioneuropenneseralelieugohistoriquedudploiement
optimaldelaraisonmergente?Nengligeonspascethorizondesprancenignoronspas
nonplustouteslesforcessystmiquesquilientdsormaislEuropelaseulealliancefiablepour
lasurviedumodledactionhistoriquedecetOccidentforgdanslapolarisationidologique
aveclaxedumalduterrorismeinternational.Cestunfaitquelenouvelespaceeuropende
lacitoyennetdisposedjdesmeilleursatoutspourintgrerdesgroupes,deslangues,des
cultures,descroyances,desnationalitstrshtrognesaccourusdediffrentspaysdepuisla
dcolonisationetsurtoutlamultiplicationdesguerrescivilesetdesrgimesoppresseursdansle
restedumonde.Lesretards,lesobsolescences,lespesanteurssociologiques,leshabitus

intellectuelsetculturelsfreinentlapplicationdestroisoprationsconstitutivesdelaraison
mergente:transgresser,dplacer,dpasser.Cesoprationsnesontluvredefaon
adquatenidanslarecherche,nidanslapratiqueducativedelcolematernelleluniversit,
nidanslatransmissiondesnouveauxsavoirsparlesmdias,lelivre(endclin)etlincontrlable
rseauInternetdontnulnepeutencorediresildeviendraunadjuvantdcisifdelaraison
mergenteouunfacteurincontournabledesonchecprogramm.
Voicititreindicatifunprogrammeheuristiquedequelquestchesurgentesassignablesla
raisonmergentedanslaperspectivedunecooprationeuromditerranennepourlagestion
concertedeshritagesculturels,intellectuels,coutumiersetreligieux.
1.Dufaitbiblique/vanglique/coraniqueaufaitjudaque,chrtien,islamiqueoudelaParole
deDieu/discoursprophtiquelaconnaissancedufaitreligieux
2.Lepassagedelaparole(communicationinterpersonnelledanslimmdiatetdelchange)
auxdiverstypesetniveauxdediscours(mythique,mythohistorique,mythoidologique,
potique,sotrique,discursif,logocentriste).
Pourcesdeuxpremirestchesquidpassentdebeaucouplaseulequestiondumonothisme,
jesignaledeuxtitresquivontdanslesensdelaraisoncritiquemergente:JeanLambert:Le
Dieudistribu.Uneanthropologiecomparedesmonothismes,Cerf,Paris1995Rmi
Brague,LaLoideDieu,Gallimard2005.
3.Pourunehistoirerflexivedesruptures,desdysfonctionnements,desoppositionsetdes
exclusionsrciproquesentrelesstadesdelapensehumainequicontinuentdecoexisteretde
nourrirdesdbatssouventobsoltesen2005:ilyaeulafoisruptureetcontinuitentrele
stadeprophtique,thologicojuridique,philosophiqueetmtamodernedurgimedevritde
lalgitimit.
4.Lesenjeuxdelaruptureentrelexpriencemystiquedudivinetlareligionexotriquegre
parlemagistrethologicopolitiquedunepart,lesocialhistoriquegrparlemagistre
philosophicopolitiquelac,puislaraisontltechnoscientifiquedautrepart.
5.Lesenjeuxetlesconsquencesdelasuprmatiedelaculturedelincroyancesurlaculture
delacroyancedepuislatriplevictoireintellectuelle,scientifiqueetpolitiquedelaraisondes
Lumiresconsidredanssesvicissitudesjusqunosjours(dominationdetoutesleshautes
instancesdeladcisionpolitique,conomique,culturelle,ducativeetgopolitique).
6.tudedecasparticulierpourlesenjeuxdelanalysepsychanalytiqueengnral:Eugen
Drewermann,prtrecatholiquequivientdannoncersasortiedglisele14dcembre2005
aprsbiendespriptiesaveclautorithirarchique(suspensiondesesenseignementsen
1982,suspensiondesesfonctionsdeprtreen1992).Cecasmesemblepertinentpour

diversesraisons:luvreimportantedelauteurpsychanalystequisestpenchsurlavocation
etlaconditionduprtre,unsujettabouetcentraldanslaversioncatholiquedumonothisme.Je
neconnaispaslabibliographieallemandedescontroversessoulevesparcetteuvreil
semblequeductfranais,ilyaeujusquiciunsilencerelatif(quelquescomptesrendussans
dbatsfconds),alorsquelelivretrspolmiquedeMichelOnfray,Traitdathologie,aeules
honneursdunerfutationparRenRmond.Lebruitoulesilencequesusciteunlivredans
tellecultureenditlongaussisurlaportehumanisteouidologiquedecetteculture.
Ilsagit,onlevoit,dechantiersimmenses,maisdifficilesrhabilitercommeprioritairesdansla
penseetlaculturejetablesdenotretemps.Enfait,onsobligetolrerdesmanifestations
religieusesdontlecaractredsuetestressentiparleplusgrandnombredanslessocits
convertiesauxjoiesdelavieimmdiate.Lareligionestunersurgencecomprhensible,mais
pasdurablepensetontoutlemonderejoindralesvraiesluttespourlmancipationdela
conditionhumaine.Cettemaniredevoirnersoutpaslexpansiondelaviolencesystmique
installedanslemodledactionhistoriqueperptuparlOccident.Onnoteraquejeneparle
jamaisduniversel,commesautorisentlefaireavecunedangereuseassuranceaussibienles
dfenseursdelAbsolureligieuxqueceuxdunelacitmilitantesoustraiteauprincipedecritique
quifondetouteavanceversluniversalisable,maispaslinaccessibleuniversel.Carnous
sommesplusquejamaisenglusdanslesdbatsdarriregardedessouverainismes,des
magistresetdesvaleursuniversellesautoproclames,alorsquilsagitdesolidaritsclaniques,
devisionsnationalistessacralisesparlamythohistoiredestatsnationssuccdantla
sacralisationetlasanctificationdechaquecommunautdefidlesaveclerejetdetoutesles
autresrejetesdanslescatgoriesdelhrsie,lasecte,lepaganisme,linfidlit.Nous
constatonsdesretoursvidentsdesformesclaniques,tribalesdesolidarits,aunomdes
droitslidentit,ladiffrence,lautonomie,lasparation,lascession,larbellion,
liconoclasmepourlesautresetlaconsolidationdemonclanprotecteur.
Lislamaplusbesoinquelesautresreligionsdecetteexpansiondelaconnaissance
transgressivedufaitreligieuxetdelacontributiondelapsychanalyseauniveaudelacognition
etpasuniquementdelacliniqueoudesdbatsthoriquesintraoccidentauxetnationaux.Mon
ideestdenourrirunerflexioncontinue,appuyesurlesconnaissanceslesplusexhaustives
etlespluscritiques,surlislamaudfidelapsychanalyseetlapsychanalyseaudfidelislam.
JesaisquedespsychanalystescommeMostafaSafouan,DanielSibony,FathiBenslama,Jean
MichelHirt,sesontexprimssurcesujetmaiscesauteursmanquentdecetteinformation
exhaustiveetcritiqueconcernantnotammentleparcourshistoriquesingulierdelapense
islamique.IlsnetiennentpascomptedelvolutiondelapensereboursdecelledelEurope
partirdesXIIIeXIVesicles.Celaestdaussiaufaitquelexplorationdecettepense
manqueellemmedetravauxorientsverslacritiquemtamodernedufaitreligieuxpour
inclureleschantiersquejeviensdedfinir.Latchedepenserlislamcommereligion,tradition
cadredetouteperception,connaissanceetinterprtationdumondephysique,delhistoire,du
politiqueetdelaconditionhumaine,nedoitpastreconfondueaveccelledelruditionfroideet
accumulativequisestimposedepuisleXVIIIesicleenEurope.Quantauxmusulmans
contemporains,ilsdemeurentdansleurgrandemajorittiraillsentrelesvocations
apologtiquesetnostalgiquesdelgedordelislamclassiqueetlalittraturedaujourdhui

dominantemythoidologique,encesensquellenesedonnepaslesmoyensdediffrencierla
connaissancemythiquefondesurlecroireetlesreprsentationsdelimaginairedunepart,la
connaissancecritiquelaboreaveclessciencesdelhommeetdelasocitdautrepart.
IlconvientderappelerquelhistoiredesreligionsdepuisleXIXesicleestdemeuresousla
dpendancedunpositivismescientistedontasouffertmmelechristianismejusqunosjours.
Dansunlivrercent,LeNouvelAntichristianisme,RenRmondvientdednoncerlaculture
dumprisdontestvictimelgliseaumomentoelleseflicitedavoirtamene,son
corpsdfendant,occuperlinstancedelautoritmoraleetspirituellesansavoirencourirles
dboiresdupouvoirpolitique.Onpeutdbattredelalgitimitphilosophiquedelamoraleetde
laspiritualitquellecontinuefondersurdesbasesthologiquesorthodoxes,maisgurede
sonimmixtiondanslagestionpolitique,lgislative,judiciaireetintellectuelledelacit.Lislamest
entraindefaireleparcoursinverse:ilestdevenulotagedesactivistespolitiquestantau
sommetdestatsquedansunebasesocialedmesurmentlargieparlarapidecroissance
dmographiqueetlabandonparlestatsdeleursobligationslgarddespeuplesquils
prtendentservir.Ainsi,lafonctionproprementreligieusesestompeousertdinstancetatise
delgitimationsuprahumainedunpouvoirquiperdmmelalgalitdanscertainscas.Dans
cettevolutionreboursdecelledelEuropechrtienne [1] ,lapolitiquedespartistats
continuepartoutdedissoudretoutcequipourraitventuellementserequalifiersousleconcept
delgitimitreligieuseetdebricolerdeslgitimitsformellesditesdmocratiquesdansdes
socitsolapense,lacultureetlapratiquedmocratiquessontprcaires,sinonimpensables
mmeparmilesclassesrelativementouverteslamodernit.
Ainsi,troisnouvellesfonctionsrduisentlislamservirderefugepourlesexclus,leschmeurs,
lesdmunis,leshandicaps,lesdominsetsurtoutunejeunessenombreuseetfrustrede
repairepourlesactivistespoliticiensquicanalisentlesdiversesrvolteseninvoquantlafoietla
loireligieusestoutenvidantcestermesdeleursdimensionsspirituellesetthiques,et
potentiellementhumanistesdetremplinaussipourceuxquisaventtournerleurprofitles
exclusions,lesmalheurs,lessouffrances,lesmortsviolentesqueleurcombatproclamcomme
politicoreligieuxentranepourdenombreusesvictimesinnocentes.Toutanalysteconfront
dessujetshumainsprisdansltaudesforcesaveuglesentravaildanslessocitsdcrites
tortcommemusulmanes,doitdabordmatriserlesprocessushistoriques,lespesanteurs
sociologiques,lesravagesdesreprsentationsfantasmatiquesdesoi,desautresetdupass,
lesinstrumentalisationsidologiquesdecetensembledecontraintesoprantdanslavie
quotidienne.Danstouteslesconversationsreviennentlesnotionsdimpassessocialeset
historiques,dabsencedinstancesdevritetdelgitimation,dedictaturelgaledestats,de
classesparasitairesenclavesdansdesmassespopulistesmarginalises,dinadquationetdes
retardsdusystmeducatif,densauvagementdesexclus,etc.Lexpansionrapidedes
dsordressmantiques,despathologiesmentales,desfrustrationsetrefoulementsdusujet
(gestionpathognedelasexualitnotamment),designorancesprogrammesmmedansles
institutionsscolairescensesfournirauxenfantsetauxjeunesdesconnaissancesfiablesetdes
outilsessentielsdelapensecritique.

Biendautresforcesencoremultiplientlesobstacleslarceptionetlapratiquedelapense
scientifiqueouduvreslittrairesetartistiquestantsoitpeusubversives.Lescadressociauxde
laconnaissancesefermentauxproductionsintellectuellesetscientifiquesmesurequeles
mdias,lesdiscoursofficiels,lescampagneslectorales,lesactivitsdesocialisation,les
sermonsdanslesespacestrsfrquentsdesmosquesdiffusentunislamritualiste,casuiste,
dogmatique,anhistorique,attachauxrituelsformalistesetlarigueurnormativeduliciteetde
lillicite(hall/harm).Lalangueellemmeestappauvrie,mcanise,coupedetoute
continuitsmantique,historiqueetintellectuelleaupointquetouteffortdemmorisation,de
conceptualisationettoutlexiquetechniqueperdentleurporteopratoiredansla
communicationdesconsciencesetlaconstructionhumanisteduliensocial.
Toutcelaseretrouveavecdepuissantsfacteursaggravantsdanslesmilieuxdimmigrsen
Occident.Jenepeuxmattardericiinventorieretsurtoutanalyserleseffetsdissolvantsdetous
lesfacteursdeplusenplusactifsdepuislesannescinquante.Jeretiendraileplusgraveetle
plusdifficilesurmonter:cestlafoisleregard,lestatutlgaletlesfonctionsassignesla
religionengnral,lislamenparticulierdanslescontextesislamiquesdorigineetles
contextesoccidentauxcontemporains.Danslespremiers,lislamestreligiondtatetles
dispositionsdudroitpositiflacissuesdupouvoirlgislatifparlementairenesauraientprvaloir
enaucuncassurlesnormesdelaLoireligieuseentirementlaboreauMoyenge(VIIeXe
sicles)etdclareintangibleparcequedrivedelaParoleternelledeDieu [2] .Lesdbats
thoriquesetcritiquesquiontaccompagnllaborationdudroitdanscestempslointainssont
paradoxalementplusrichesetpluspertinentspourlapensecritiquequeceuxdesdocteurs
daujourdhuiquiglosentparesseusementsurdescasuistiquesconfinantauridiculesocialet
politiqueetconsacrantsurtoutladfaitemajeuredelapenserflchie.
Onignoretranquillementeneffetlesdcalagesscientifiques,philosophiques,institutionnels
creussdepuislesXVIeXVIIIesiclesentrelesparcourshistoriquesdumondetravaillparle
faitislamiqueetlesmancipationscontinuesdecequiestdevenuaujourdhuilEurope/Occident.
Lesespritslesplusagilesetlesplusbrillantsveulentignorercesdcalagesetencouragentle
retourundroit,unethique,unepolitiquetoutaussicoupsdunetraditiondepense
islamique,ellemmeengloutiedansloublignraldupass.Tandisquunepense
modernisantesautorisaitjusquauxannescinquanteexprimerdescritiquesconstructives
lgarddunepenseislamiquergressiveetindiffrenteauxconqutesdelamodernit,on
constatedepuisle11septembre2001desindulgencesdictesparlepoliticalcorrectnessdans
diversmilieuxetsurtoutauniveaudestats,lgarddecequonnommelislammodr.Il
sagit,biensr,degagnertoutprixdesmdiateursrelativementouvertspournouerune
relationpacifieaveclesmilitantslesplusintransigeants:cestcequevientdefaireTonyBlair
enchoisissantTariqRamadancommeconseillerpourlesaffairesislamiques.Biendautres
dirigeantseuropensmanifestentignoranceouindiffrencelgarddesforcesprogressiveset
desattitudesrgressivesdanslesconfrontationsencourslintrieurdelapenseislamique
contemporaine.Jvoquecesfaitsnonpourdriververslaglosepoliticiennesurlesavatarsde
laviequotidienne,maisaveclespoirderamenerlattentiondeschercheurs/penseurssurles
grandsenjeuxdevritetdelgitimitdanslesgrandesdmocratiesquicrasentsciemment
lesvaleursmisesenexerguedeleurproprecombatpourleslibertsetlesdroitsdelhomme.

Cestl,eneffet,quelespsychologues,lespsychanalystesetlespsychiatresontbeaucoup
direetfairepournepaslaisserlesgrandsdbatsdenotretempssenliserdanslesexclusions
rciproques,lesfaussesexplications,lesignoranceslargementpartagesdanstoutesles
culturesetloubliouloccultationsystmatiquedelessentieletmmedelimportantconcernant
ledestindusujethumaindansledevenirgnraldenotreespce.
Aveclislamprisenotagepartantdacteursauxobjectifsconjoncturelssansvisionpolitique
viable,noussommeslopposdelaculturedelincroyancequiconditionneenOccidentlacis,
lintgrationducitoyendanslespacedecitoyennetosontlgalementdlimitsleprivetle
public,lindividucitoyen,lapersonne,lesujet,lacommunautetlanation.Lescultesdtachs
arbitrairementdelareligioncommefaitexistentialtotaletpasseulementexistentiel,sontconfis
lagestionadministrativepartirduministredelIntrieuroudelaJustice.Ilsfontlobjetdune
surveillancedetypepolicierpourquilsnempitentpas,commeilslontfaitetfontencoredans
beaucoupdergimes,surlesprrogativesdeltatquidtientpartoutlemonopoledela
violencelgale.Laloilaque,quitientsalgitimitdelasouverainetpopulairesubstitue
celledeDieu,reconnatetprotgetouslescultesetlalibertdeconsciencemaistoute
rfrenceexpliciteunecroyancereligieusetraditionnelledanslexercicedesactivits
citoyennesentranelapplicationimmdiatedummeprincipedesuprmatie,maiscettefois
invers,delaloilaquesurlaloidivine.Auregardhautainoucondescendantqueportentsurla
religionlesespritsfortsgrandisdanslaculturedelincroyance,rpondlattitudersigne,
apaise,rcalcitranteoursolumentguerriredeceuxquirecourentlaguerreditejusteou
sainte(Jihd)pourimposerlasuprmatiedeleurmodlesurtouslesautressansseprter
aucundbatcontradictoire.
Longtempsdemeureminoritaire,travailleusedanslesilenceetsansvisibilitsocialeet
politique,limmigrationdeconfessionmusulmaneaperturbonpeutmmediresubverti,par
leseulfaitdesaprsencemassiveappelecrotredavantagedanslesprochaines
dcennieslesrelationsrelativementapaisesentrelgliseetltatlacousculierquiamis
desonctunemajoritgrandissantedelasocitcivile.OnsestinstallenEurope/Occident
etplusostensiblementenFrancedanslidedunesortierussieetirrversibledurgimede
vritetdelgitimitmaintenuparlesgrandesreligionsjusquauxsparationsoudistinctions
formellesinscritesdansledroitconstitutionnelmoderne.Lislamperturbateurestceluiquiat
faonn,voulu,soutenuparlestatspostcoloniauxdepuislesannescinquantedelutteditede
librationcontrelesdominationscoloniales.aucunmoment,durantcesluttes,onnainvoqu
laportephilosophique,cognitive,mancipatricedelapenselaqueparrapportaurgime
religieuxdelavritetdelalgitimitthique,juridiqueetpolitique.Lediscoursnationalistedes
annescinquantesoixantedix,confortparceluidesclercssalafistesrformateurs(islh),
postulaitquelemodledegestiondelacithumaine,lguparlislamsansautreprcision
surlesnombreuxclatementssectaires,thologiques,exgtiques,socioculturels,idologiques
decetteappellationdevenueunmotvaliseestbienplusfiablequeceluiimprialiste,
matrialiste,violentdelOccident.Etnousvoilrepartistouspourdesannesdeguerresdites
justesdunct,saintesdelautre(durantlesCroisadesellestaientgalementsaintespourles
deuxprotagonistes)maistoutesdeuxdmentsacralisesparlinvocationdesgosmes
nationauxoudelaRvlationdivine.

Ondoitinsistersurlaporteconjoncturelleetcontingentedetouteslesgesticulations
idologiquesquisoutiennenttouteslesconfrontationsdepuisladatedcisivede1945.Par
conjoncturel,jeveuxdsignerplusieurstraitschangeantsdescontextesquiobligentragir
souslapressiondesurgences,ladictaturedesmotionsetdelapeur,lesmenacesrellesou
imagines,aggravantainsilafuriedesperceptionsmutuellesdesprotagonistesdecequon
peutappelerunetragdiercurrentehistoriquementetpolitiquementprogramme.Cette
dfinitionseveutprogrammatique:ellepermeteneffetdelancerdesenqutesvariessurle
poidsduconjonctureldansledroulementdunehistoirelonguedesrapportsentredeux
protagonistesquiserduisentmutuellementdescatgorisationsabstraitesetfortement
polarisesdanslesensdemythoidologiesvhiculesparlapensejetable.Cestcequeje
viensdefairedansunlivrecollectifquejaidirigetpublichezAlbinMichelsousletitreLislam
etlesmusulmansenFranceduMoyengenosjours.Dminentshistoriensapportentdes
illustrationsconvaincantessurlarichesseexplicativedecequejappellelhistoirerflexive.
Poursoulignerlimportancedeladatede1945,jerappelleraiquelaguerredAlgriequiclate
le1ernovembre1954aenfaitcommencparlebombardementdelargiondeStifle8mai
1945.ToutlemondeconnatlasriedeguerresallumesensuitedanslaMditerranejusqu
celle,encours,enIrak.Lessignificationsdecettercurrencedesguerresnesontpasencore
explicitesparleshistoriens.
Jetrouveuneautreillustrationvenantdunphilosophequisadresseunanthropologue,tous
deuxacadmiciens,quionttraversetfcondunegrandepartieduXXesicle.DeMichel
SerresrecevantRenGirardsouslaCoupole,jeretienscepassagequejauraisinscriten
exerguetoutleprsentessaisijelavaisdcouvertplustt:

Unjourleshistoriensviendrontvousdemanderdexpliquerlinexplicable:cetteformidable
vaguequisubmergeanotreOccidentpendantleXXesicle[]Cesabominationsdpassent
largementlescapacitsdelexplicationhistoriquepourtenterdecomprendrecet
incomprhensiblel,ilfautuneanthropologietragiqueladimensiondelavtre.Nous
comprendronsunjourquecesiclealargi,unechelleinhumaineetmondiale,votremodle
socitaireetindividuel.Derechef,dovientcetteviolence?Dumime,disiezvous.[...]Orquand
tousdsirentlemme,sallumelaguerredetouscontretous.Nousnavonsencorerien
raconterquecettejalousiehaineusedummequiopposedoublesetjumeauxenfrres
ennemis.Quasidivinementperformative,lenvieproduit,devantelle,indfiniment,sespropres
images,saressemblance.LestroisHoracesressemblentauxCuriacestripleslesMontaigus
imitentlesCapuletsSaintGeorgesetSaintMichelmimentleDragonlaxeduBienagit
symtriquement,selonlimage,peineinverse,delaxeduMal(inLeMondedu
16/12/2005).


JaidcouvertlapensedeRenGirarddssespremierslivres,Mensongeromantiqueet
Vritromanesque(1961),LaViolenceetleSacr(1972),suivisdeplusieurstitresoila
effectivementoffertlexplicationhistoriquefactuelleetlinaireuncadreanthropologiquequi
largitetapprofonditlaporteexplicativedecequejaiappelmoimmeletriangle
anthropologique:Violence,SacretVrit.R.GirardasparlaquestiondelaVritdes
priptiesdelhistoiresouslempiredesforcesliesaucoupleviolenceetsacr.Larivalit
mimtiquenesuffitpasexpliquercommentlergimedeVritrvleinstaureparlestrois
versionsdumonothismeajouunrledterminantetpermanentjusqunosjoursdansles
constructionsthologico/juridiquesetexgtiquesdecequonappelleencorelaguerrejuste
avecLessoldatsdudroitdeFranoisMitterrandetdeBushpredanslapremireguerredu
Golfeetplusquejamaislaguerrejustethoriseparungroupedintellectuelsamricains
aprslesattentatsdu11septembre2001

[3]

LagrandepolarisationidologiqueislamversusOccidentnedatenidelacolonisation,nides
indpendances,encoremoinsdesattentatsdu11septembre2001.EllerelvedecequeRen
Girardaappelceschosescachesdepuislesoriginesdumonde.Danslestravauxdes
plusgrandschercheursetpenseurssurcequinesestpasencoreimposcommeune
anthropohistoirevocationmancipatricedesmythohistoiresdevenuesmythoidologiessous
lgidedesrgimesreligieux,puislacsdelavrit,lexempledelislamcommeparcours
qualifiantoudisqualifiant,natprisausrieuxqueparderaresauteurs.IlyaeuClaudeLvi
StraussdansTristestropiquescefutfragmentaire,peudocumentetindignedugrandmatre
maisniPaulRicur,niEmmanuelLvinas,niHannahArendt,tantcits,niRenGirard,ni
MarcelGauchet,nilesgrandsthologienscatholiquesetprotestantsnesesontsoucisde
dpasserlhorizonrducteurdunjudochristianismedontlaconstructionpartisaneestdeplus
enpluscontesteparlejudasmeactuel,ettoutsimplementignoreparlislamcommeundes
grandsdfisquilluifaudrarelever.LeCoranaeneffetlgudespositionsthologiques
polmiquesausujetdelapuretmonothistelathologieislamiquelesatransformesen
articlesdefoidogmatiquessansstreattacherepenserlesenjeuxduntelhritage.
ToujoursLeMondevientdemefournirunautreexempledanslalivraisondu23dcembre
2005.SousletitreLintelligencedeDieu,undossierdedeuxpagesestconsacrla
polmiqueouverteparMichelOnfraydjcit.Onnyrelveaucunementiondelislam,comme
silnavaitpasfaitdelaquestionduDieuuniqueunsujetcentraldunepolmiquejamais
dpasse.Onrservelamentiondelislamauxmeutesdebanlieuesetauxactionsterroristes.
QuandonprsentelEncyclopdiedeSaintAugustin,oninsistesurlacontributionmajeurede
lauteurlaformationdelapensedOccidentonsignalequilestnetadploysariche
carriredanslactuelleAlgrie(Hippone)maisonneditriensurledestindunpenseur
accaparparunOccidentquinestpassonpaysetrejetparsonpaysdevenuarabo
musulman.CetexempledonnebeaucouppensersurcequonappellelOccidentetlOrient,le
christianismeetlislametlesaccidentsdelhistoirequibrouillentetdispersentles
appartenances.

Complment
QueleshabitantsdelAfriqueduNord,devenusprogressivementdesarabomusulmans,
aientperdutoutcontactaveclaphaselonguedelaprsenceromaine,delacultureetdela
languelatinesenrichiesparlaconversionauchristianismejusqulasubstitutiondelislamque
cetteruptureaittrenforceparlediscoursnationalistedelibrationquicondamnela
colonisationromainedanslafouledurejetdelacolonisationfranaisequelavaguede
violencereligieusesappuiesurcesdonnesdelhistoirepourlgitimerlerecoursau
terrorisme:toutcelaetbiendautresconsidrationsconstituentdesdonnesdelhistoireetde
lanthropologieculturellequelesMaghrbinscontemporainscommencentenfinrinterroger.
Danscetteperspective,lOccidentquimonopoliselagestiondesadetteenversSaintAugustin
doit,luiaussi,prendrepartunerelecturegnralisedetouteslescirculationsdecroyances,
dides,deconnaissances,duvresdeculturedanslensembledelespacegohistorique
mditerranen.Nousavons,l,descontentieux,desmmoirescollectives,desarchivesencore
activesdanslesprofondeursnonencoreexploresdesconduitesdesindividusetdespeuples
queseulelaraisonmergentepeutprendreenchargedemanireexhaustiveetpertinente.
Ainsi,lEncyclopdiedeSaintAugustinsinscritnaturellementdansleprogrammequejesquisse
icilintentiondespsychanalysteshistoriensoudeshistorienssoucieuxdeportersurceque
Derridaappelaitlarchive,leregardetlesinterrogationsproprestoutecrituredelhistoire
aujourdhui(voirdesexemplesdanslelivrecollectifdjcit).LuvredeSaintAugustin
conue,criteetenseignedansunenvironnementnordafricainpeupldeNumides(Berbres)
dpasselecasspcifiquedunchristianismeenqutedesespremiresarticulations
thologiquesetspirituelles.Lhistoriendelapriodehomologuedeformationdelapense
islamiqueabeaucoupapprendredanscetteuvrepourouvrirlechantierduneanthropo
histoiredupassagedudiscoursprophtiqueauxtextesditsrvls,puisauxconstructions
thologicojuridiquesdelaLoideDieu.Jesuissrqueleshistoriensmaghrbinssattelleront
cetravailpassionnantquandlesreligionsmonothistesserontdfinitivementsortiesdeleurtrop
longuestagnationdansleursclturesdogmatiquesrespectives [4] .
IlestbanaldedirequauseuilduXXIesicle,nousvivonstousdanslaviolencequotidiennedu
chocfrontaldedeuxpuissantsimaginairesnourrisdesmmesignorancesinstitutionnalises,
gnalogiquementetstructurellementhomologues,maistechnologiquement,matriellementet
militairementingaux.Decesimaginairesaussi,lanalystedoitrefairelagnalogie,
larchologie,lanthropohistoirepoursortirdudiscoursdoublecritrelongtempssacralis,
sanctifi,naturalisparlesrvlations,lesilluminations,lestranscendantalisations,les
transfigurations,lesessentialisations,lessubstantivations,lesspiritualisations,les
thologisationsdecequenousnommonslesgrandesreligions,maisaussilesreligions
sculiresmodernes.Onconnatlimportanceetlesimpactsdurablessurlesujethumaindes

disciplinesasctiquesetmortifresducorpsphysiquepourpermettrelmedemieuxslever
auxcontemplationsdudivin.Lediscoursmtaphysiqueclassiquedanssesdeuxmodalits
interactives(muthosplatonicienetlogosaristotlicien)arelay,confort,lgitimavecses
prtentionsplusrationalisantes,lessystmesdereprsentation,deconstructionetde
transmissiondelavritetdesvaleurs.Jenerappellecesdonnesconnuesdelhistoiredite
desreligionsetparalllementdecelledelaphilosophiequepoursoulignerlesrlesetles
consquencespersistantesdesescamotages,desmutilations,desoublisvoulus,desruptures
idologiquesquiontmarqulhistoiregnraledelapensedanslespacemditerranendune
part,lchellemondialeincluantlesreligionsetlestraditionsdepensehorsdelasphre
monothisteetgrcolatinedautrepart.
Onperoitpeupeu,avectoutescesobservations,lancessitpourlaraisonmergentede
rvaluernouveauxfraistoutcequicontinuescrire,senseigner,sinstrumentaliserdans
lesdbatsactuelsdesocitetdhistoireglobale,linterventionfracassantedelamodernitdite
desLumiresdepuislesXVIIeXVIIIesiclesenEurope/Amrique.Onconstateclairementque
linvocationdesLumirescommemomentinaugurateurdunnouveaudpartdencodagede
touslescadresetniveauxdedploiementdelaconditionhumainesouslautoritpolitique
lgitimantedelasouverainetpopulaire,excluantdfinitivementtouteparticipationuntitre
quelconquedelasouverainetdivine,tendractiveraujourdhuilesquerellespolitico
religieusesquoncroyaitdfinitivementrvolues.Lavirulencedesoppositionsestlamesure
desexcsdepouvoir,designorancesetdesdcalagesculturelsaccumulsdepuisleXIXe
siclelintrieurdechaquesocit,puis,partirde1945,lchellemondiale.Lesurgences
sonttellesdepuislamultiplicationdesguerrescivilesetlamontedesrponsesterroristesaux
manipulationsgopolitiquesdelOccidentquonenvientbricolerdessolutionspeuadquates
pourapaiserlesrvoltespopulistesetdisperserdesnergiesetdesressourcesqui
devraienttreconcentressurlesnouveauxchantiersdelaraisonmergente.Lefaitnouveau
estquelasurenchremimtiqueengagesurlahirarchiedesinstancesdelgitimation(Loi
divineractiveetdmocratielaquemenaceparladfiancegrandissantedessocits
civiles [5] )cestquelaraisondesLumiresseretrouvelafoisnourriedimmenses
connaissancesaccumulesparlarechercheruditedepuisleXIXesicle,maispriseau
dpourvuetobligedeseraidirdansunregardcondescendantetmilitantdevantunretour
intempestifdunreligieuxquellepensaitavoirdfinitivementplacsoussoncontrle.
Cesticiqueseposeleproblmedunbilancritiquedelapolitiquecolonialedanstoutesles
partiesdesempiresexploits,maissousadministrs,mconnus,soustudisouabandonns
desconservatismesrgressifs.Cetraitementdespopulationsindignestraduitunrenoncement
explicitelapplicationdesdroitsdelhommesolennellementproclamsdanslesconstitutions.
Lesrupturesbrutalesdesmtropolesaveclesexcoloniesouvrentunenouvelletapedela
mmedmissiondesLumiresvisvisdimmigrsacceptscommemainduvretrangre,
maisjamaiscommecitoyensducablesunemeilleurerceptiondelamodernit.Ainsi,loffre
demodernitestdemeuretrsoccasionnelle,fragmentaireetprcairetandisquela
sgrgationpolitiqueentrelestatutdelindignatetceluidelapleinecitoyennetaacclrla
formationdesmouvementsnationalistespourlindpendance.Lescommentairespolitiquesqui
ontaccompagnlesrcentesrvoltesenFranceontclairementdvoillescarences

persistantesdumessagedesLumireslgarddesculturesetdescivilisations,mmequand
ellespeuventsexprimerlibrementencontextesdmocratiqueseuropens.Lebilancritiquede
lacolonisationetdesessuitesdanslesmtropolesdoittrecompltetradicalisproposdes
politiquesrgressivesdespartis/tatsaprslesindpendances.Lesimmigrsfuientle
chmageetlautoritarismedeleurpaysrespectifilscumulentalorslesmauxdudracinement
etlesobstaclesauxeffortsdinsertion,dadaptationdansdescontexteseuropenssidiffrents
etsouventhostiles.
Soustouscesrapportsetbiendautresquejenedtailleraipasici,lappellaraisonmergente
apparatcommeuneutopiedrisoireetsanslendemains.Lepouvoirdenommervalidementle
monde,lanature,laconditionhumaine,lhistoire,lesdroitsdelhommeetducitoyennepeut
treexercqueparlacteurquisedonnelesmoyensmatriels,technologiquesetmilitairesde
cepouvoir.Lecommunismeapuconcurrencerlemondelibredanslanominationetla
conceptualisationidologiquepeuttrelaChineetlIndeenvoiedascensionparviendront
ellesintroduiredesalternativescestunfaitquedepuislesannesquatrevingtdix,cestdes
tatsUnisqueviennentlesnoms,lesconcepts,lesmodes,lesprogrsdelascienceetdela
technologie,lespratiquesdesmdias.Sansdoute,lEuropeapportetellesespropres
contributionsdanscesinitiatives,maisellenedisposepasdelapuissancededissuasiondont
lestatsUnisontacquislemonopole.Cestcequiexpliquelesripostesidentitaristesdetousles
discoursdoppositioncettehgmoniegrandissante.Maislesidentitsproclamesavecune
grandevhmenceidologiquenontnilesmoyensscientifiques,nilescadressocioculturels
adquats,nilesinstitutionsdmocratiques,nisurtoutlavolontpolitiqueauxniveauxdestats
etdessocitscivilespourinaugurerlamarcheversunehistoiresolidairedespeuples.Jene
parlepasdelasolidaritdecompassion,affichedanslesaideshumanitairesauxpeuples
prcipitsdansdesconflitsdvastateurs,maisduneconcertationinternationalepourdfiniret
diffuserpartoutunepenseetuneculturedepaix.

Jementiendrailpourlalecturereboursdespasssprochesetlointainspartirdenotre
prsentbouleversetdeplusenplusbouleversant.Jaimeraismontrerbrivementcequenous
pouvonsgagnerrevenirlalecturegnalogiqueetarchologiquedupasslointaindu
monothismepourmieuxvaluernotammentlimportancedesruptures,desliminations
dlibres,desoublisvoulusetconfirmsdgeengepourenarriverauxformesetaux
fonctionsassignesdsormaisaufaitreligieuxmonothistedansnoscontextessoumisaux
violencesguerriresetidologiques,auxrvoltescontrelafaim,lechmageetlesformes
nouvellesdelexclusionauxniveauxdechaquesocitetdelaconfigurationgopolitiqueet
conomiquedumonde.Jaimentionnplushautunethseremarquable,maispeulueetgure
discute,deJeanLambertsurLeDieudistribu.Lauteurviseexplicitementillustrerles
mthodesetlestchesduneanthropologiecomparedesreligionsmonothistes.Ilsarrte
pourceladestextesprcisquidonnentbeaucouppenserpardeltouteslesconstructions
doctrinalesetlessystmesthologicojuridiquesetrituelsquiontfaitdelinstancereligieuseune
sourcedelgitimitlafoisspirituelleetpolitique:

1.LhistoiredeJosephdontdiversesversionsontalimentlimaginaireculturelduProcheOrient
ancienetdontleCoranafournicequilnommeleplusbeaurcitmythique(ahsanalqasas).
2.UneapprochedelvangiledeJean.
3.Lasourate18diteLacaverne,avecsestroisrcitsarticulsensemblepourconstruireun
palaisidologiqueaveclesgravatsdundiscourssocialancienselonunerichedfinitiondu
mytheetdesesfonctionsparClaudeLviStrauss.
4.Lercitdefondationdelcriture.
5.Lasourate37ditealSfft.

Enexerguetoutlelivre,JeanLambertoffreaulecteurcetextetonnantdugrandmystique
Hallajcrucifien922Bagdad:
Monfils,queDieutecachelesensapparentdelaLoietquiltedcouvrelavritdelimpit.
CarlesensapparentdelaLoiestimpitocculteetlavritdelimpitestconnaissance
manifeste.Ordonc,LouangeDieuquisemanifestesurlapointeduneaiguillequiilveutet
secachedanslescieuxetsurlaterreauxyeuxdequiilveutsibienquelunattestequilnest
pasetquelautreattestequilnyaquelui.OrniceluiquiprofesselangationdeDieunest
rejet,niceluiquiconfessesonexistencenestlou.Lebutdecettelettreestquetunexpliques
rienparDieu,quetunentiresaucuneargumentation,quetunesouhaitespaslaimer,quetune
confessespassonexistenceetquetuninclinespaslenier.Etsurtoutgardetoideproclamer
sonUnit(AkhbralHallj,trad.L.Massignon,Vrin1975,p.130).

LavoixquisexprimeainsisefaitentendreBagdadaudbutduXesicle.Noussommesen
pleindploiementdecequejaiappelLhumanismearabeauIVe/Xesicle.LaparoledeHallj
tentedecoexisteravecbeaucoupdautresdansunclimatdecrativitintellectuelle,culturelle,
spirituelleetscientifiquequineconnatranirelve,niquivalentencontextesislamiquesjusqu
nosjours.Onnoteralouverturedunespacesuigenerisdedploiementetdintelligibilitde
lexistencehumaine.Cetespacedemeureouverttouslespossiblesdunsujetcapablede
conjuguerletravailintrieurdelapsychenconnexionaveclavnementduneconscience
active,vigilante,scrupuleuse,exigeantevisvisdetousleslansettentationsqui
interrompraientprmaturmenttelpossibledelaconnaissanceetdelaccomplissement.Espace
irrductibleaucunautrequilelimiterait,lefermeraitdansunedoctrine,unrituel,uncode
contraignant,desvritsconjoncturelles,destatsdmeprcaires.Dieuestnommcomme
protagonistegarantdelalibertcratriceetmancipatricedusujethumaindotoutjailliteten

quitoutretentitpourfairechoauxappelsdeltre,duconnatre,dudevenir,dubeau,dubien,
duvraietdujusteCestlarvlationperptuelledesoipartirderessourcesinscritesdans
lesprocessusmmesdpanouissementdecesujetpressenti,appel,attirparlesvoixde
lImmmorialvhiculdanslesgrandsrcitsdefondationrepris,mdits,comments,investis
pardesgnrationsdacteursplusoumoinsinspirs,crateursetducateurs.
Jappelleavnementssuccessifscesgrandsaxesdelapensecratricequexplorelesecond
titredeRmiBraguecitplushaut.Nepouvantparcouriricilescheminementscomplmentaires
desdeuxlivresretenuscommedeuxessaisdexplorationdanslesperspectivesdelaraison
mergente,jereprendrailesextraitsdesdeuxpagesdecouverturedanslespoirdinciter
beaucoupdelecteurspartagerlesproccupationsdemapropreintervention.
JeanLambertcherchemontrercomment:
[]Lestroismonothismesmditerranensfontsystme.Ilssontanalysablespartirdes
combinaisonsdumodledeG.Dumzil.Commelespolythismesindoeuropens,lejudasme,
lechristianismeetlislamprsententdesmythesfondateurscomprendredansunjeude
rfractionsmultiples.Uncomparatismeduntypenouveaudevientalorspossible,enqute
darticulationsbeaucouppluspuissantesquecellesquepeutfaireapparatretelsoupon
dinfluencesrciproques.Aulieudunecritiquegirardiennedumodledumzilien,quialeffetde
compliquerlesdeuxapprochesainsiprivesdeleurtentationenglobante,lanalyseprocdece
quiestsansdoutelapremireexgsevritablementanthropologiquedetexteslittraires
rputshorsdeportedecetypedenqutedumythe.
RmiBrague,historiendelaphilosophie,alemrite,luiaussi,dinsrerleparcoursdela
penseencontextesislamiquesdanscetespacegohistoriquemditerranenquejassignela
raisonmergentecommeundesobjetsprioritairesdesonexploration.Enproposantune
histoirephilosophiquedelallianceincluantlexempledelislam,RmiBragueaccomplitungeste
intellectueletscientifiquequesesprdcesseurscommePaulRicurouEmmanuelLvinas
nontjamaisesquiss.Nagure,LoStraussaperuaussilafconditdecetterecherchequi
mritedtreprolongeetlargiedautressphreslinguistiquesetculturelles.Cette
perspectiverejointundemesprogrammespartiellementmisenuvresousletitregnral
dunereprisecritiquedelaquestionhumaniste(voirmonHumanismearabeauIVe/Xesicle,
Vrin,3ed.2005,etHumanismeetislam,2006).Ilsagitderemembrer,parleregardanthropo
historique,cetespacededploiementdunsujetenexpansionpressentiparHallaj,maisdj
prsentaussibiendanslaxegrecetlaxemonothistedontlestensionsducativesontenrichi
laquteplurielledusensjusquauxgrandsclatements,sparations,spcialisations,tracsde
frontiresidologiquesimposslafoisparlesrivalitsimprialesetleurslgitimations
thologiques,puislescombatslacscontreleclricalisme.Silestvraiquelislam,vite
instrumentalisparltatimprialomeyyade,ainitilesgrandesconqutesdanslemonde
dalors,cestlirrsistibleascensionhgmoniquedelEuropechrtienne,puisbourgeoise
capitalistequiagnrlesfractionslesplusdurablesetlespluspernicieusesjusqunosjours.

Jelaidjsoulign:ilnesagitpasseulementdelexpansiondumodlecapitalistedansun
mondeprivenmmetempsdesacquismancipateursdelamodernitscientifiqueplus
gravement,plusprofondment,lapenseoccidentaleconsentmoinsquejamaisdepuislafinde
lhistoireimprudemmentannonce,confessersaresponsabilitlgarddudestindela
personnehumainesoumiseauxfonctionsalinantesdudiscoursdoublecritre:travestir
lusagesystmatiquedelaviolenceconquranteetdumonopoledelaviolencelgaleparltat
absolutisteoudmocratique,souslarhtoriquedunhumanismeformeldelimmensemensonge
romantiqueetlavritromanesque,relays,amplifisaujourdhuidanslinsupportable
rhtoriquemondialisesurlesdroitsdelhommismeetunedmocratieusagepopuliste.
LeparcoursproposparRmiBraguedonnebeaucouppenserpourceuxdumoinsqui
consententsedonnerletempsdelarflexion.
LallianceentreDieuetlaloi,noueenGrceantiqueetdanslatraditionbiblique,arevtudes
formesdiffrentesdanslejudasme,lechristianisme,puislislam.Cestlhistoiredesalongue
gense,desonpanouissementcontrastauseindestroisreligionsmdivales,desa
dissolutionenfinaveclamoderniteuropennequeRmiBragueseproposedcrireenrelisant
lestextesfondateursdelaphilosophieetdelapensereligieuse.Danslejudasmedela
Dispersion,laLoifiguraitlaseuleprsencedeDieuauprsdunpeupledsormaisprivdeson
royaumeetdesonTemple:elleconcidaitavecDieu.Cestdanslechristianismequevanatre
etsedployerleursparation.LeDieuchrtiennestplusseulementlelgislateurdutempsdes
Hbreux.Ilestsourcedelaconsciencehumaineetcommuniquelagrcequipermetdyobir.
Cettesparationfiniraparfaonnerlesinstitutionspolitiquesdelachrtientmdivale,lEmpire
commelglise.loppos,lislamseconstitueraprogressivementenunereligionolaLoise
tientaucentredetout:elleentendrgirlensembledespratiqueshumainesdepuisledclindu
Califat.Ici,ladiffrencedesdeuxreligionsbibliques,cestDieuquidoitladicterdirectement.
Aveclamodernit,lalliancedeDieuetdelaloivatrednonceavantdesevoirexpulsede
laCit:notreDieunestpluslgislateur,notreloinestplusdivine.Maisquestcequunmonde,
lentre,olhommeseprtendluniquesouverain?Commentuneloisanstracedudivinpeut
elledonnerdesraisonsdevivre?

Histoirerflexivedelapense,pensejetableetlittratureparasitaire
Laprudencescientifiqueobligevrifierlaporteopratoireetlestatutcognitifdespropositions
thoriquesetexplicativesavancesparlesdeuxauteurs.Celaposedeuxquestionsconjointes:
celledelaccueilparlesprofessionnelsdelarechercheetcelledelatransmissiondessavoirs
ainsilaborsdanslechampdelaconnaissanceetdeladiffusiondesacquislesplusfiables?
Pardellesinitiativesetlescarencesdumondeacadmiquequereoiventlessocitsciviles
dansleurensembledesdbatsinstaurssurdesquestionstrsanciennesetduneactualit

souventdramatique?Danslredelapensejetable,lestravauxlesplusfcondssubissentun
sortpireencorequecequejappellerailalittratureconjoncturelleetparasitaire:cetteimmense
productionquiglosesurlesfauxproblmesetlesbavardagespolmiquesindfinimentrepris
chaquejourlafaveurduneactualitredondanteetdestragdiesrcurrentes.Lalittrature
descolloques,desdialoguesinterreligieuxetinterculturels,descommentairespoliticienssurles
discoursofficiels,lesattentatsquotidiens,lesmeutesdebanlieues,lesconflitssociaux
dsesprmentstrotyps,lesindignationsantiracistes,etc.,ignoredlibrmentlide
mmedunehistoirerflexivedelapenseetdesesenseignementspourpenseretsusciter
grandechelledenouveauxagirshistoriques.
Considronslespropositionssuivantesavancesparlesdeuxauteurs:1)lestrois
monothismesmditerranensfontsystme2)lejudasmedelaDispersiondemeureenferm
danslacitadellescuritaireduneLoiliantpourlternitunpeupleluetsonDieu,alorsque
Jsus,lejuif,avaitouvertcettealliancedenouveauxparcoursdelaconditionhumaine3)
lislamrenchritsurcetenfermemententendanttouteslesformesdelapenseetaux
conduitesdesfidleslareprsentationduneLoilittralementarticuledanslalanguearabepar
Dieuluimme,effaantainsilvidencedelhistoricitdetoutelanguehumaineetdetousles
acteursquisenserventpourmdiatiseruneParoledivineinaccessibleautrement.Mmesilon
sentientlaporteheuristiquedecespropositions,onconstatequellesdemeurentlcart
destraditionsdepensedveloppesdanschaquecommunautavecdesstratgiescognitives
dexclusionrciproque.Lesjuifssontrestslongtempsunpeuplededicideslesmusulmans
sontdesfaussairesetdesinfidlespourlesjuifsetleschrtiensetrciproquement.Leconflit
isralopalestiniencristallisesousnosyeuxdepuissoixanteanslesexpressionslesplus
rageusesdelexclusionrciproque.Toutletravailhistoricocritiquedelruditionphilologique
depuisleXIXesicleencombrelesarchivesdesbibliothques,maisestdemeursanseffet
significatifquandonconsidreleregainidologiquedesfondamentalismeslesplusravageurs.
Ainsi,cequelarechercherendpensablegrcelaconsolidationdesconnaissances
historiques,anthropologiques,linguistiques,smiotiques,demeurerefouldanslimpensableet
limpensdanslalittratureplthoriquegrandsuccsquiinondelemarch.
Curieusement,cettecoupureentrelapensedessciencessocialesquiseveutcritique,
novatriceetlibratriceetlexpansiondelalittraturemythohistorique,mythoidologiqueet
mmeapologtiquenincitenileschercheursrviserleursstratgiesdintervention,niles
dcideurspolitiquesrformerlessystmesducatifsetlesconditionsdetransmissiondes
savoirsmancipateursdanslessocits.Plusgravementencore,onpeutdirequelesdrives
idologiquesdudiscourssurlesdroitsdelhommecitoyenempchentlmergenceduconcept
philosophiquepluscontraignantdedroitsdelesprit.Carilsagitbienicidesconditionsde
dploiementdesfacultsinteractivesdelesprithumain:lintellect,laraison,limagination
cratrice,limaginaireetsesdiversesexpansions,lammoiredusujetindissociabledela
mmoirecollective,laconsciencecritiquedesoi,delautre,delhistoireetdumonde.Les
magistresreligieuxprtendentoccuperlinstancedelautoritresponsabledunepolitiquedela
spiritualituniverselleetdelesprancecommevertuthologale,communelacondition
humaine,selonlesperspectivesouvertesparlaParoledeDieulesappareilsdtat
monopolisentlinstancedupouvoirrelcumulanttouteslescomptencessavoirsetles

comptencesdcisionspourgrerlesaccomplissementsdescitoyensdanslaCit.Audbutdu
XXIesicle,onsetrouveconfrontunbilanmaldressettroublantpourtous:lespritaacquis
lepouvoirdedconstruirelesmythologies,lessystmesdecroyancesetdereprsentation,les
grandsrcitsdefondation,lespuissantesidologiesdemobilisationmaisilnarussini
transmettrecettecomptencetouslesacteursdelaviedmocratique,niselibrerluimme
desenchanementsmythoidolgiquesquilasumettredistancecritique.
Cesobservationssimposentdefaonplusexigeanteencorepourtouslesespritsformsdans
lalongueetrichetraditionfranaisedelapensecritique.Leverbefranaispenserlinfinitifne
peuttretraduitdefaonadquatedanscertaineslanguescommelanglaisoularabe.Jai
beaucoupcritsurlislamsousletitrePenserlislamaujourdhuidanslammeperspective
dlucidationcritiquequeFranoisFuret,auteurdePenserlaRvolutionfranaise.Dansles
deuxcas,ilnesagitpasseulementdemieuxconnatredesfaits,desacteurs,desdates,des
causes,deseffetspenser,cestentrerdanslesrelationsintimesquisetissententrelesfacults
delespritenqutedintelligibilitetlopacitdurelvcuetdurelobjectifquirsistentcette
volontdesavoir.Tandisquejaitamenforgerlesconceptsdemythohistoireetdemytho
idologiepourmieuxclairerlesenjeuxdelaconnaissancehistoriquecritiqueetceuxdela
connaissancedomineparlafonctionmythoidologiqueinhrentetouteactivitsociale
historique,FranoisFuretdemeuredanslelexiquedelcriturehistoricocritiqueproposdun
thmeosedploientpourtantlesforcesetlesmcanismeslespluscaractristiquesdela
productionmythoidologiquedelhistoire.cejour,lesprofesseursdhistoireetlesmanuels
scolairescontinuentdutiliserleseulvocabulairedelaconnaissancepositive,objective,factuelle,
empiriquedelhistoirevcue.Onmaintientainsilafictiondunehistoiremoderneentirement
libredesconfusionsentremythologiesethistoirequidemeurentlaparticularitdelhistoire
religieuseetdessocitstraditionnelles.
JajoutequelesprcieusescontributionsdelcoledesAnnalesauxrenouvellementssuccessifs
delcriturehistorienneetdelenseignementdelhistoirenontpasvraimentmisfinaupoidsdes
lieuxdemmoireconstruitssousltatnationdelaIIIeRpubliquepourforgeruneconscience
mythohistoriquedelanationfranaise,refondesurlecredodelalacit.Touslesdbats
instaursautourdelimmigration,delislam,delhistoirecoloniale,duvoile,delcole,de
lintgration,delassimilationsinscriventdanslescadresdeperception,dinterprtationetde
catgorisationhritsdelaRvolutiondonnelire,interprter,vivrecommelemoment
inaugurateurduneremodernequitravailleencorelasortiedfinitivedumoment
inaugurateurdelrechrtienneenparticulier,delgereligieuxengnral.Lasortienestpas
accompliemaispeutelleltredefaonirrversible?LesDeuxFrancedcritesparmile
Poulatcontinuentconnatredestensions,notammentsurleplandusystmeducatif,sans
parvenirdpasserautrementquepardescompromis,laconditionmythohistoriqueetmytho
idologiquedetoutemmoirecollective.Enimposantsonpropremomentinaugurateuren
tensionlafoisthologiqueaveclesmomentsjuifetchrtien,dunepartetlemoment
rvolutionnairelac,dautrepart,lislamestvenucompliquerunesituationconflictuelledeporte
anthropologiquepuisquelleconcernelaplacedelafonctionsymboliquedanslaproduction
historiquedetoutesocithumaine.Cestlamatrisedecettefonctionsymboliqueque
renvoientlesqutesdelaraisonmergente,pardellespolmiquesdrisoireset

disqualifiantespourlamodernit,surlesconduitesrituelles,lescultes,lescroyances,la
privatisationdureligieuxetlessolutionsditesuniversellesdunelacitquiselaisseencore
instrumentaliserparlesvolontsdepouvoirlespluscyniques [6] .
Parole,discours,texte
Pourillustrerdavantagetouteslesanalysesprcdentesausujetdunenouvelleapprochedu
monothisme,jeretiendraicestroisconcepts,travaillsetenrichissanscesseparles
linguistiquesetlessmioticiens.LeurapplicationlalecturedecequonappellelesTextes
fondateurs,oulescrituressaintes,ouleLivrervl,posedesproblmesquisontloindtre
prisenchargedanslestroisgrandesreligionsmonothistes.Lestatutpsycholinguistiquedela
parolenesauraittreconfonduavecceuxdudiscoursetdutexte.Entantquhistoriendela
penseislamique,jenepeuxqueconfirmertoutcequevientdedireCharlesMelmanausujet
delarestitutionlaparole,laquteetlacirculationdelavritparmileshommes.Cestla
parolevivanteprononcedanslinterfacedesvisageshumainsquiinstaurelesDettesdesens
pardellessignificationsempiriquesconfrestoutessortesderfrentsobjectifset
subjectifs.Lesenseignementsdesreligionsonttarticulsettransmispendantdesmillnaires
parlaparolelafixationparcritintervienttardivement,mmepourlislamsurgidansununivers
culturelolcritureetleslittraturessavantesoccupaientdjuneplaceprpondrante.Le
passagedelaparoleinauguratrice,cratrice,rvlante,autextemuetetdfinitivementorphelin,
posedesproblmesdauthenticit,dedperditionsmiologique,depertinencedes
interprtations,daccsauxsignificationsetauxintentionsinitialesetintercontextuelles.Ces
problmesontputreprsentsdanslesimplicitesvcusdesgrandscontemplatifs,maisils
commencentseulementsurgirdanslesexplicitesconnusdelaconsciencecritique,grce
llargissementdescuriositsmodernesetlintroductionprogressivedenouvelles
problmatisations.Ladifficultpourtouteconnaissancescientifique,soucieuselafois
dexhaustivit,dadquationdescriptivedureletdadquationexplicative,estdetenir,sans
discontinuit,souslemmeregardcritiquelergimedelaparole,lergimedudiscourscomme
expressionsdesolidaritshistoriquesvisantinfluencerlauditoire,lergimedelcriture
solitairedestinefairecirculerdestextestoujoursorphelinsdeleursauteurs.Danslestrois
modalitsdelnonciation,ilyaarticulationdusens,transmissiondesavoiretdexprienceet,
danslesconditionsoptimales,rciprocitdesconsciences.
mesurequelcrituregagneduterraindanslescivilisations,laparoleperdlesvertusdeson
antrioritexistentielleetcellesdesacapacitpromotricededettesdesensvisvisdeceux
quilaccueillentdanslafracheurpremiredesonnonciation,avantsacirculationcomme
discourssocialoutexteorphelindesonauteur.Laparole,commedvoilementsoudainde
vritsattendues,esprespourlibrerdespossibilitsjusquelignoresdpanouissement
dusujetparlant,remplitlafonctionrvlante.Cestcettefonctionquipermetderendrecompte
defaonintelligibleetconcrteduconceptthologisdervlationdelaParoledeDieu,ample
mtaphoredelaparolearticuleparleshommes.Ellefaitpasserduntatdignorance,
dobscuritangoissante,deservitudehumilianteauravissementdunedlivrance,dunelumire
intrieurequiclairelarelationsoi,lautreetaurelobjectif.Cetteparolemergedansles

culturesoralesnourriesdesurnaturel,demerveilleux,deconnaissancesetderituelsanimistes.
Lesethnographesobserventencore,aujourdhui,desgroupesoseperptuentcesconditions
dexercicedelaparole.Lessociologuesrelventaussidesrgressionsverscessituationsdans
dessocitslargementpntresparlesformesmodernesdelaperceptionetdela
connaissance.Jepensedenombreuxcontextesislamiquescontemporainsolareligiosit
populistelemportesurlesexpressionsrationalisantesdelacroyance.
Celaveutdirequelesculturessavantescritesnemodifientpasncessairementdefaon
irrversiblelesconditionsdexercicedelaparoleetdudiscourssocial.Laprolifrationdes
sectes,lesconduitessuperstitieuses,lessuccsdelastrologie,lestransescollectivesdefoules
lcoutedetlvanglistesetdetlcoranistesendisentlongsurlesavatarsdela
paroledanslescontextesmodernesolhyperrationalismectoielesmanifestationslesplus
inattenduesdelirrationnel.Considrsouscetangle,leretourdureligieuxdoittreanalys
commeunphnomnecomplexeolefaitreligieuxconnatdesdsintgrationsetdes
rgressionsparrapportsesexpressionscratricesaustadedelaparolearticuleparles
sagesponymesdesculturespremiresetlesprophtesmessagersdecequenousnommons
lesgrandesreligions.Lereligieuxactuelestleproduitdespressionsdunemodernit
conquranteetsubversiveetdesocitsentiresrefoulesdanslexclusion,lamarginalisation,
ladsintgrationdetouslescodesculturelstraditionnels.Lafonctionrvlantedelaparolese
transformeendiscourssocialdalinationgnraliseparrapportauxvaleursdmancipationet
decrativit.Laparolesubsistedefaonrsiduelleetdgradedanslesmilieuxsociaux
stigmatissetrangsdanslescatgoriesdanalphabtisme,depopulisme,devoyous,de
sauvageons,deracaille,dinassimilablesLapensereligieusesavantesaccordeavecla
cultureetlalanguesavantespourparlerdesectes,deconfrries,desuperstitions,decroyances
etpratiquesmagiques,primitives,archaquescontraireslareligionditeorthodoxeautant
quauxenseignementsnormatifsdumagistredoctrinalthologicojuridique.
Pourconcrtiserdavantagelestransformationsdustatutdelaparole,jeretiendrailexempledu
Coran.Cechoixsimposenoustousenraisondelampleurdesmanipulationsdontce
Livre(Kitb)estlobjet,autantparmilesmusulmansqueparlesnonmusulmansdsormais.
LeCoranestcetexemplaire,(Mushaf)reuetvcuparlescroyantscommeleLivresaintose
trouvepieusementrecueillieettranscritelaParolemmedeDieu,articuleoralementparun
acteursocialnommMuhammadibnAbdallah.Cestainsiquilestnommetsitudansson
milieumekkoisavantsapromotionlafonctiondeprophte,messagerdelaParolervle
danslagrandelignedesprophtesdepuisAbraham.CommedanslaGense,toutcommence
avecleVerbe,Verbum,Logos,Parolenonpashumaine,maisstrictement,ontologiquement
divine,bienquarticuledansunelanguearabefamilireauxdestinatairesvisssouslenom
rcurrentdens,gens,auditeursprsents.DieuenseigneAdamtouslesNomsnoncela
AGENDAS

ACCSMEMBRES
Paroleenchouneannonceantrieurecommente,mditedepuisquelvangiledeJeanfit

entendrececi:
Aucommencementtaitlaparole,etlaparoletaitauprsdeDieuetlaparoletaitDieu.Elle
taitaucommencementauprsdeDieu.Toutexisteparelle,etriensansellenexisteraitdece

quiexiste.Enelletaitlavieetlavietaitlalumiredeshommes.Etlalumireclatedansles
tnbresetlestnbresnelontpasarrte.Parutunhomme,envoydeDieu.Sonnom,Jean.
Ilvintentmoinetilannonaitlalumireafinqusavoixtousleshommescroient
FranceQure,traductricedecepassage,commente:
Aucommencement,disentlessavants,taient,endedestoiles,lesfalaisesdelanuit,etil
arrivaquungaletsefracasse,sedisperse,etaujourdhuiencoreilcontinuesafuite.Sa
poussireafaitlejouretlombre,lesmondesetleurscalespleines,olaRondedenuit,lArtde
laFugue,etcetternelQuisuisje?dontsornetoutfrontdhomme,jettentleurtrange
lueur.Jeuxcroissdunhasardetdunsystme:ainsiendcrtelascience.Maisvoiciune
autreversiondesfaits:Aucommencementtaitlaparole [7] ...
Onnepeutmieuxfairesentir,goter,sapproprierlaParolecommelieuetvhiculedavnement
etnonplusseulementderfrencedessignificationspotentiellementpartageablespartout
treparlant.CommentmaintenirlelienvivantettoujourspertinentavecceniveaudelaParole
AvnementInstaurationlaidedelaparolediscursivedetoutlangagehumain?Lalinguistique
neproblmatisepascettergiondelaparoleperptuepourtantdanstouteslescultures
travaillesparcettedonneexprimentaleduneVoixquiparlepartirdunailleursetqui
sinstalledanslintimitdechaquelocuteurdelaparoleordinaire.Ilfautretenirlaporiedecette
discontinuitradicalequeneparvientcombleraucunecontinuit.Cetteproblmatiquedela
Parole/paroleestconstitutivedecequejappelledepuislongtempslediscoursprophtiquetel
quilsarticuledanslasuitedesnonciationstalesdelaBibleauCoran,pouvantinclure
certainsusagesdelaparolechezdestmoinscommeHallj,IbnArab,ThrsedAvila,Matre
Eckhartetbiendautresdelammeinspiration.Celadit,onpeutpasserlacomplexitdece
quejappellelesCorpusOfficielsClos(COC).
LediscoursprophtiquenesetientpastoujoursauniveaudelaParoleperformative
instauratriceilutiliseaussilesmodalitsdesdiscoursordinairesdelacommunication(lgislatif,
narratif,louange,polmique,argumentatif).Letravaildecollectedetouteslesnonciations
prophtiquessesttalsurdessiclesetaaboutipourchaquetraditionlacanonisationde
recueilsquenousappelonsBible,vangiles,Coran.Jerservelecasdesautresreligionsquine
conceptualisentpaslesnotionsdeParoledeDieu,deRvlation,deDieuVivantetincarn,etc.
Leprocessusdecanonisationestlilhistoirepolitique,socialeetculturelledecequejappelle
lessocitsduLivrelivre [8] .Ladcisiondecanonisationestindivismentdoctrinaleet
politiqueelleentranedoncdesproblmesdautantplusinextricablesquelescorpusretenus
sontdclarsclosjamais:riennepeuttrechanglalittralit,ltendue,lescontenusdes
textesreconnuscommelatransmissionabsolumentauthentiquedecequonvacontinuer
appeleruniformmentlaParoledeDieuauthentifiedjparlesprophtesetleurs
transmetteurs.
OncomprendpourquoilhistoiredesTextesfondateursetdelaVritquilsvhiculent,
comprendunavantetunaprsdescorpusofficielsclos:avant,laParoleAvnementpeut

retentirdanslexpriencepersonnelledegrandstmoinsetproduiredenouveauxespacesde
dploiementexistentielaprs,letextecanoniquefixnevarieturestlarfrenceobligesous
lecontrledesesinterprtesattitrsquigrentlesorthodoxiesetpunissentlesdrives
hrtiques,sachantquechaquehrsieestlavraieorthodoxiepoursesfidles.Aux
contrainteslinguistiquesdarticulationdusenspartirdesformescanoniquesdelaParolede
Dieuviennentsajouterleslimitations,lescontrlesdogmatiques,lesinterventionsarbitraires
desmagistresquisontcenssmaintenirlalignepurifieetpurifiantedelatraditionqualifiede
vivante.Aveccesprcisions,oncomprendmieuxlesalasdetouttravailinterprtatiffond
exclusivementsurledonntextueldesCOC.Lescommunautsinterprtantes(CI)continuent
decroirequellesontaccslaParolervledanslafracheurdesapremirenonciationen
fait,lesCOCfontcranpourtoutaccscetteParoleetcequoncontinuedenommeraussi
laRvlationsansautresprcisions.Jenepeuxallerplusavantpournuancerdavantageles
situationschangeantesdelactivitinterprtativedanslessocitsduLivrelivre.Leschrtiens
selibrentduLivredoncdesCOCensoutenantquecestlapersonnedeJsusChristqui
demeurelarfrenceconstanteetpremireetnonlescontenusconsignsdanslesCOC.Ilfaut
retenirlamiseaupoint,maispoursuivrelacritiquedesconditionstoujoursmaintenuesqui
commandentlesinstrumentalisationsparlesacteurslesplusdivers,decequonnedevraitplus
appelerlesreligions,maislaconditionhermneutiqueolesprithumaincontinuedappelerla
quteDesensloilneproduitetpropagequedeseffetsDesens.Jenesaissilfautajouter
quelaquestiondumonothismeestdavantagedevantnousquederrirenousjenecrois
nullementunretourdureligieuxsouslesformesvariesdelaviolencequidominentnotre
histoirelenjeuplusdcisifpourfairereculertoujoursplusleslimitesdelaconditionhumaine
rsidedanslaqualitdusouciquelhommecultiverapourlhommeettoutcequigranditet
protgesadignitdepersonneautonome,libreetresponsable.
[Applaudissements]
MercimonsieurMohamedArkounpourcetexpostrsricheavectoutelavivacitetla
convictionquevousluiavezprtesetavecdesredondancespercutantes.Jevaisreprendre
brivementcequevousavezavanc.Pourvousilyaunproblmedelcriturequifigela
parole.Ilimportederestituerlaquestiondelavritlaparole,parcequetouteslesreligions
sontfondessurlaparoleetnonpassurlestextes.Toutcequiseditseditdansloublidoncde
laparole,bienquelesprophtesnaientfaitqueparler.Leslivressaintssonttoussans
exceptionuncorpusofficielclosleproblmecestdeconstitueruncorpusetlorsquonle
constitue,onnefaitquetrancher,quediviserenpartiesunevrit.Lestextesvontrenvoyerla
paroledeDieu,larvlation.Danslecorpusofficiel,ilyasystmatiquementuneintervention
soitreligieuse,soitreligieuseetpolitique.Lacltureducorpusofficielestdoncloriginede
toutesnosdiscordes,detousnosconflitsactuelsetpasss.Ilfautdoncredonnerleslettresde
noblesselaparoleetrelguerlcritlarrireplan.Jenesaispassijevousaiexprim?

MonsieurCharlesMelman?


Ch.Melman:Danslanuitdujeudi5auvendredi6mai,ilsestpassFezunemanifestation
spirituellesurlaquellejevoudraisattirervotreattentionunbrefinstant.Nousavonspucematin
entendreleprofesseurMohamedArkoun,quintaitpasprsenthiersoirlorsquejesuis
intervenu,reprendredefaonplussavante,plusruditeetaveclautoritquiconvient,les
thsesquejaivoquesbeaucoupplusmaladroitementhiersoir.Lesmmes,pendantque
voussignalezdequellefaondespratiquessexerantdansdeschampsessentiellement
diffrentsetsanscommuniquerentreellespeuvent,parunecertaineformedevolontet
dexigenceaboutirdesconclusionssemblables.Jedoisdirequejtaisbiensrconfondude
bonheurenlcoutant.
Unepetiteremarque,lespsychanalystessesontintresssetsintressentautroisimevenu,
etjauraileplaisirsrementdenvoyerauprofesseurArkounletextedecenumrodelarevue
Laclibatairequiatconsacrelapsychanalyseetlaculturearabe.Jepourraisrappeler
aussicecolloquequisesttenuBeyrouthilyauneanne,sansdoutelundespremiers
colloquesorganissparlespsychanalysteslbas,colloqueauquelparticipaitlieDoumit.
Ctaitlencorelintroduction,lintrtmanifestparlapsychanalyse,pourcetroisimevenu.
Underniermotpournepasprolongerabusivement.Silespsychanalystessedisputententre
eux,maisoui,ehbien,cestpourdebonnesraisons.C'estdirecellesconcernantprcisment
lusagefairedestextesfondateurs.Savoirsilsagitdoprervisvisdeux,dansunespritde
soumission,oubiensilfautreprendrecestextescommetantlesprcieuxmoyensdestimuler
lafoisnotrerflexionetdorganiserunepratique,amenersanscesse,jedirais,larvisionde
cestextesfondateurs?aatlesensdutravailauquelnousnousrfrons,c'estdirecelui
deLacan,etjepensequenousessaierons,lamesuredenosmoyens,depoursuivredanscet
esprit,mmesicelavautdesquerelles,envoussoulignantsimplementquelaquestiondu
rapportaumystreetausacr,quiestunedimensionuniversellejeveuxdirequellenapas
besoindesreligionsrvlesetconstituesenEglisepourexister,cestunedimension
universellequi,dummecoup,nouslaissecroirequilnesauraitsagirduneillusionuniverselle,
quenoussommeslenprsencedunedimensionessentiellenotrehumanitet,bienquela
psychanalyseaujourdhuisoitenmesuredefaireentrerdefaonlaquecettedimensiondans
sescalculs,danssescalculsetdanssesoprations,c'estdireenrespectantcettedimension,
toutenrestantdanslechampdelalacit.Donc,cestljecrois,unpoint,puisquequevous
parliezdechantiersouverts,cestlunpointsurlequeljeseraistrsheureux,sivousy
consentez,quenouspuissionsultrieurementdbattreetpoursuivre.Merciencoreentoutcas
pourvotresuperbecommunication.

MohammedArkoun

1.[1]KhomeinyavoulufairerevenirleShahenIranpourlefairecondamnerparuntribunal
religieux,alorsqueletribunalrvolutionnairefranaisafaitrevenirleroienfuitepourmettrefin
ausymboledelasacralisationdelamonarchieparlemagistrecatholique.

2.[2]VoirmonHumanismeetislam:Combatsetpropositions,d.Vrin2006,chapitreV.
3.[3]VoirmesanalysesdansDeManhattanBagdad.AudelduBienetduMal,d.Descle
deBrouwer2003.
4.[4]JemerservederevenirpluslonguementsurlaportedecetteEncyclopdiepourlavenir
delaraisonmergente.Jeconnaisdescollaborateursminentscegrandtravailetjetiens
exprimerlavisondunSaintAugustinquiavcuetsestadressaussi(comment,avecquel
langage?)auxpopulationsencoreberbrophonesdelAfriqueromaineetchrtienne.
5.[5]VoirPierreRosanvallon.
6.[6]MoncollgueetamiJeanBaubrot,premiertitulairedunechairedhistoiredelalacit
lcoledesHautestudesenSciencesreligieuses,vientdefairecirculer,poursignature,une
Dclarationuniverselledelalacit.Sansminimiserlimportancepotentielledecetteinitiative,je
doismarquermamfianceconstantelgarddetoutcequisedclareprmaturmentcomme
universel.Surtoutquandonconstateparmilescommunautsreligieusesactuellesune
surenchremimtiquesansfinpourproclamerlaporteuniverselledechaquereligion
lexclusiondetouteslesautresformesdeprtentionluniversel,ycomprislamodernit.Je
prfreparlerduniversalisablepourgarderladynamiquedelesprittoujourstenduvers
lexhaustivitetlaperfectiondeluniversel,maisjamaisaccessibledefaonconcrteetdurable.
7.[7]FranceQur,UnelecturedelvangiledeJean,Paris1987,pp.910.
8.[8]Voir,M.Arkoun,TheUnthoughtinContemporayIslamicThought,Londres2002,chapitre
III.

CONTROVERSES

CetteconfrencedeCharlesMelman,jamaispublie,atp

dAmriqueLatine,le15octobre2001,danslecadreducycl

Expressionscontemporainesdubesoinreligieux,organis

brsiliendepsychanalyse.Nousvousenproposonslatransc

icientresecteetreligionnousasemblutilepourlirel'actual
Lirelasuite

Pouraccderauxrubriques,cliquezsurles
titres

ACTUALITSDESTRAVAUXDEL'ALI

Ilsagitdesaisirlaquestiondelacrativitdanslapratiquedelapsychanalysea

adolescentsentermesdestructurecarlesconditionsdesentretiensaveclesenf

quonpeutsupposeryprsiderpourraienttropvitenousfairep

aveclesenfantsfavoriseraientunelgretquenepermetpa

adultes.Plusieursquestionsseposentnous:1Linconscien

Lacrativitdanslapratiquedelapsychanalyseaveclesenfa
JeanMarieForget

SMINAIRED'T2016.
tudedessminairesIetXXVdeJ.
Lacan, Lescritstechniquesde
Freud et LeMomentdeconclure

QUEPORTEUNEMRE
AUJOURD'HUI?

SAMEDI21ET
DIMANCHE22
MAI2016
MaisondesAssociations
internationales

Bruxelles

LATECHNIQUE
PSYCHANALYTIQUE.RETOURDU
SMINAIRED'HIVER...

LIREFREUDETLACAN

Le"retourFreud"est
untravaildelecture
respectueux:JacquesLacandans
sescommentaires,sarestitutionde
lapensefreudienne,nes'carte
jamaisdeFreudsansreprendre
lettrepourlettre,lestextesdans
leurscrituresd'origineetilen
recommanderalalecturetoutau
longdesonparcours....

INSCRIPTIONLANEWSLETTER
Pourrecevoirnotrenewsletter,entrezvotre
nometvotreemailpuiscliquezsur
ENVOYER.
Nom
Email
ENVOYER
Cetteinscriptionestuniquementpourcelleset

ceuxquinereoiventpasdjlanewsletter.

L'HISTOIREDEL'A.L.I.

Entretiens

VIENTDEPARATRE

"Questcequifait
traumatisme?"

CENTREDOCUMENTAIRE

Prsentationdelabibliothque
del'ALI

Connexion

IP

Centredocumentaire
Crdits

Contact

Liens

Anciensite

Mentionslgales

Rechercheavance

Copyright2015FreudetLacanparl'Associationlacanienneinternationale,reconnued'utilitpubliqueTousdroits
rservs

CBModerateUserApprovals
CBModerateReports
CBModerateImages
CBModerateBans
CBManageConnections
CBUserlist
CBForgotLogin
CBLogout
Connexion
CBRegistration
CBProfileEdit
CBProfile

Вам также может понравиться