Вы находитесь на странице: 1из 23

ISSN18071783atualizadoem02defevereirode2012

Editorial
Expediente
DeHistoriadores

ANovaHistriaCultural:Origens,ConceitoseCrticas
porJohnniLanger

DosAlunos
Arqueologia

Sobreoautor*

Perspectivas
Professores
Entrevistas
Reportagens
Artigos
Resenhas
EnviodeArtigos
Eventos
Curtas
Instituies
Associadas
NossosLinks

OhistoriadorbritnicoPeterBurke,umdosmaisimportantes
representantesdaNovaHistriaCultural.Fonte:
http://diariodonordeste.globo.com

Destaques
FaleConosco
Cadastro
Newsletter

Adenominadahistriaculturalumadasprticas
historiogrficasmaiscomunsedifundidasnosdiasdehoje.Mas,apesardeseu
sucesso,seusconceitosesuahistrianopossuemuniformidadeentreos

historiadores.Procuraremosnesteensaioanalisarasdiferenaseas
semelhanasnassuasinterpretaes.
Otermonovahistriaculturalfoidifundidoapartirdosanos
1980,masentrealgunsautoresqueanalisaramasuadefinio,elapossuidois
eixosdeidentificao:osquedefendemqueestligadadiretamente,como
herdeiraeaomesmotempoquestionadora,deumahistriaculturalquetem
razesdesdeosculoXVIIIemsegundo,aquelesqueacreditamqueeste
movimentopossuirazesmaisrecentes,vinculadasobjetivamentenatradio
historiogrficafrancesa,conhecidacomohistriadasmentalidades,surgidaaps
osanos1960.Examinaremoscadaumaemdetalhes.Emseguida,concederemos
umpanoramasintticodosdebatesconceituaisenvolvendoadisciplina,epor
ltimo,algumascrticastericasemetodolgicasefetuadastantopelos
opositorescomopelosadeptosdanovahistriacultural.
Asorigens
Nofinaldosanos1980,ohistoriadorbritnicoPeterBurke
realizouumaconferncianoBrasil,ondeprocuravadeterminarosmaisrecentes
paradigmasdahistoriografia,especialmenteosadvindosdaFranae
relacionadosaosAnnales.Soboeptetodeanovahistria,caracterizouesta
tendnciacomoalgosituadoentreahistriatotaleaestrutural.Essemovimento
seriabasicamenteocasionadoporumacrisegeraldosparadigmas,
especialmenteconcentradosemalgumascrticas:apolticapensadaalmdas
instituieseahistriapensadaalmdapolticaumapreocupaomaiorcom
asestruturasdoquecomanarrativadosacontecimentosdeslocamentodo
interessepelavidaeobradosgrandeshomensegrandesdatasparaaspessoas

eacontecimentoscomunsanecessidadedeseiralmdosdocumentosescritos
eregistrosoficiaisahistrianoseriaobjetiva,massujeitaareferenciais
sociaiseculturaisdeumperodo.[1]Tentandodeterminarcomoedequemaneira
surgiuessanovahistria,BurkeretornaaoinciodosAnnales,comBloche
Febvreesuaoposioaosrankenianos,paraemseguidairaindamaisparatrs,
chegandoaJacobBurckhardteaosacadmicosdosculoXVIIIquepensavama
histriamuitoalmdapoltica,considerandoasmaneirasdepensardeuma
sociedade,ochamadoespritodapoca.Narealidade,Burkeestavasendo
influenciadonaquelemomentopelaobradeJacquesLeGoff,quepublicouuma
coletneaem1978comonomedeANovaHistria.ParaLeGoffessa
denominaoremetiaessencialmenteaumacontinuidadedahistoriografia
francesa,ondeosannalistasocupavamumaposiocentral,empelomenostrs
geraesdepesquisadoresoferecendonovasperspectivasmetodolgicas,
temticaseproblematizadorastodaformadehistrianovaseriaumatentativa
dehistriatotal,sendoamaisfecundadasperspectivasalongadurao.[2]
Posteriormente,em1991,otextodeBurkefoimodificadoparaservirde
introduoaolivroAescritadaHistria,publicadotrsanosdepoisdesua
palestrainicial.Nele,asrecentestendnciasinvestigativasrecebiaminfluncias
deoutraspartes,comoInglaterraeEstadosUnidosequestescomoado
relativismocultural,amicrohistriaeoconstrutivismoapontavam
direcionamentosmuitoalmdatradiofrancesa.
UmpoucoantesdapublicaodolivrodeBurke,em1989,a
historiadoranorteamericanaLynnHuntrealizouumacoletneautilizandoo
termoquedefiniriaepopularizariaestatendnciahistoriogrficaemascenso:a
novahistriacultural.SegundoHunt,almdaterceiraequartageraodos

Annales,ointeressepelasprticassimblicasfoitambmenfatizadoporautores
marxistas,antroplogos,crticosliterrios(narrativaelinguagem)efilsofos
(anlisedodiscurso),todosapontandoqueasrelaeseconmicasesociaisso
camposdeproduesculturais.Tambmosdocumentosnoseriamsimples
reflexostransparentesdopassado,masaessimblicascomsignificados
diferentesconformeosautoresesuasestratgias.Eraoinciodasupremaciados
estudosculturaisnahistoriografia.[3]
Emoutrotextopublicadoem1997,novamenteprocurando
definirasorigensdahistriacultural,PeterBurkesedistanciamuitomaisde
umaligaodiretaenicacomahistoriografiafrancesa.Tentandosedesvincular
deumaperspectivalinearedecontinuidade,elerecorreaosantecedentesdos
motivosculturaisnaEuropa,aindacomoshumanistasdoRenascimento,
estudandoalnguaealiteratura,atchegarhistriadamsicaedasartes
duranteoSetecentos.[4]DuranteosculoXIX,surgeoqueeledenominade
histriaculturalclssica,especialmentenaAlemanha,ondesepercebeum
interessedaselitespelaculturaaquicomosinnimodearte,filosofiae
literatura.ComrelaoaoshistoriadoresdaprimeirametadedosculoXX,
apontaalgumasdeficinciasemcomum:ignoramasociedadeeaeconomiaseu
postuladodeunidadeculturalinjustificadoaidiadetradiomuito
tradicionalefixaeoconceitodeculturaequiparadocomoproduzidopelaelite.
[5]

Essasidiasseriamaprofundadaseorganizadasemuma
concepomaisesquemtica,nolivroOquehistriacultural?,publicadoem
2004.AquiPeterBurkeconcebequatrofasesparaessemovimento

historiogrfico:afaseclssica,duranteoOitocentosahistriasocialdaartena
dcadade1930ahistriadaculturapopularnosanos1960efinalmente,a
novahistriaculturalposterioraosanos1970.Entretodososantecessores,dois
merecerammaioratenocomseusclssicos:JacobBurckhardt(Aculturado
renascimentonaItlia,1860)eJohanHuizinga(OoutonodaIdadeMdia,1919),
mastambmaobradeAbyWarburgeErnestGombrich,ambostrabalhandocom
anoodeesquemasoufrmulasculturaisdeorigempsicolgica,queforam
fundamentaisparaasgeraesseguintes.Masamaiorinflunciaacadmicaque
Burkeapontaparaosurgimentodahistriaculturalpraticadaduranteadcada
de1970e1980,teriavindodasconflunciascomosestudosdeantropologia,
tantonaEuropaquantonosEstadosUnidos.[6]
Comumaperspectivamaisrestritaaombitofrancs,um
estudodeRonaldoVainfaseoutrodeRogerChartier,vinculamdiretamenteo
surgimentodanovahistriaculturalcomorespostaecontinuidadehistriadas
mentalidades.Essemovimentorecusariaoconceitodementalidades,o
considerandomuitofluido,ambguoepoucopreciso,semarticulaesentreo
psicolgicoeosocial.Masnonegamomental,nemosvnculoscoma
antropologiaealongadurao:lcitoafirmar,portanto,queahistriacultural
,nestesentido,umoutronomeparaaquiloque,nosanos1970,erachamadode
histriadasmentalidades.[7]Outrosdoiselementosvocaracterizaranova
histriacultural:apreocupaocomoresgatedopopulareabuscapelocoletivo
(estratificaeseconflitos).Mas,reafirmandoseucarterpluralea
multiplicidadedeenfoques,RonaldoVainfasapresentaaomenostrsvertentes
atuais:1.ApraticadaporCarloGinzburg,comsuasnoesdeculturapopulare
circularidadecultural2.AhistriaculturaldeRogerChartiereseusconceitosde

representaoeapropriao3.AproduzidaporEdwardThompsoneseus
estudossobremovimentossociaisecotidianosdasclassespopulares.[8]
Seguindoestamesmaperspectivadequeanovahistria
culturalfoicriadaemtornodaoposiodosconceitosdahistriadas
mentalidades,RogerChartierquestionaoposicionamentodeLynnHuntde1989
dequeestemovimentohistoriogrficoseriaunificadoecoerente.ParaChartier,
adiversidadedosobjetosdeinvestigao,dasperspectivasmetodolgicaseos
conceitostericosapresentam,pelocontrrio,ummovimentototalmentesem
unidadedeabordagem,masconstrudoemtornodeumintercmbiodedebates,
especialmenterecusandoareduodahistriaaumasdimensoeoprimado
polticosocialnahistoriografia.[9]
Amaisrecentereconstituiohistricatambmoriginadade
umfrancs,masaocontrriodeRogerChartiereRonaldoVainfas,percebeo
movimentoconcomitantementeemtornodedoiseixosdeestudosculturais,um
anglosaxoeoutrofrancs.OestudodePascalOryentendeaprticadehistria
cultural,nocasofrancs,situadamargemdadenominadahistriadas
mentalidades,vinculandoomovimentoapartirdoartigotericodeGeorges
Duby,Histoireculturelle,originalmentede1969,masrepublicadonacoletnea
Porunehistoireculturelle(1997).Emblemtico,otextodeDubyconclamapara
uminventriodofenmenocultural,seussmbolosesignos,vocabulrios,gestos
rituais,enfim,darelaoentreosmecanismosmentaisesuaarticulaoemum
imaginriodebasehistrica.[10]Masapesardesuaimportncia,otextodeDuby
foipoucoconhecidoecomentado,numperodoemqueosdebatessobrea
estruturaeramcentraisnahistoriografiafrancesa.Foisomenteapartirdosanos

1980queasperspectivasantropolgicaseculturalistasteriampenetradode
formaincisivanaacademiadaFrana.[11]Natradioanglosaxnica,osestudos
destetemateriamseiniciadocomacontrapartidabritnicadoartigodeDuby,
Embuscadahistriacultural,deErnestGombrich,publicadoem1969,seguido
dediversasobrasdeNatalieZemonDavis,PeterBurkeeRobertDarnton.[12]
Osconceitos
Sendooriginadasdediferentesheranasetradies,anova
histriaculturalvemprivilegiandoobjetos,domniosemtodosbemdiferentes,
sendodifcilrealizarumlevantamentocompleto.Assim,identificaremosalgumas
questescomuns,lembrandoqueasabordagenssodiversas.[13]
AArepresentaoeoimaginrio.
Soasmatrizesquegeramasprticassociaiseos
comportamentos,quedocoesoeexplicaoparaarealidade.Geram
identidadetantoparaoindivduoquantoparaogrupoesoportadorasdo
simblico,queconstrudosocialehistoricamenteportanto,arealidadedo
passadoschegaaohistoriadorpormeioderepresentaes.[14]ParaChartier,
oconceitoderepresentaopermitearticulartrsmodalidadesdarelaocomo
mundosocial:adelimitaoeclassificaodasmltiplasconfiguraes
intelectuaisasprticasdereconhecimentodeumaidentidadesocialasformas
institucionalizadasquemarcamaexistnciadeumgrupo.[15]Assim,noexistem
prticasouestruturasquenosejamproduzidaspelasrepresentaes.[16]Todo
tipodenarrativapodeserlidaculturalmente,almdasformas,sendoqueo

leitorpodeparticipardaconstruodeseusentido,originandoahistoricidadedos
textos.[17]
ParaahistoriadoraSandraPesavento,issoacabouenglobando
atmesmoasnarrativasdopassadocomosendorepresentaes,sendoa
histriaculturalumarepresentaoqueresgatarepresentaes,queseincumbe
deconstruirumarepresentaosobreojrepresentado.Eapartirda,passou
seaempregarumnovoconceito,odeimaginrio,queseriamasidiase
representaesdeumadeterminadapoca,criadasparadarsentidoaomundo.
Comisso,pesquisadorescomoJacquesLeGoffeCorneliusCastoriadispensam
quetodoocampodaexperinciahumanapodeserabarcadopeloimaginrio.[18]
Mas,ohistoriadorbritnicoPeterBurke,aocontrriodeSandra
Pesavento,percebequehouveummovimentocontrrioprimeiroocorreramas
teorizaesdoimaginriosocial,paraemseguidapassarsesidiasde
representaoeconstrutivismonanovahistriacultural.Inicialmenteosestudos
deimaginriotiveramdoistrabalhosparadigmticosnahistoriografiafrancesa,a
obraAstrsordensouoimaginriodofeudalismo(1978),deGeorgesDuby,eO
nascimentodopurgatrio(1981),deJacquesLeGoff.Estestrabalhospensavam
comoasrepresentaestiveramopoderdemodificararealidade,nosendo
simplesreflexosdaestruturasocial.ParaBurke,comotempo,osconceitosde
imaginrioerepresentaotornaramselimitados,eoshistoriadoresculturais
passaramapensarquetodaarealidadeeraproduzidapormeiode
representaesportantoumainflunciadasidiasconstrutivistas,comunsna
filosofiaecrticaliterria,atreladatambmaoutrosconceitospsmodernos,
comoorelativismoeosubjetivismo.aconstruosocialdarealidade,no

existindopraticamenteoindivduoeomundorealforadasrepresentaes.[19]
BAculturapopular.
Tradicionalmente,oshistoriadorestrataramaculturapopular
comoumsistemasimblicocoerenteeautnomo,enquantooutros,dependentes
deumsistemadedominaoedesigualdadesocial,compreenderamacultura
popularapartirdesuasdependnciasemfaceculturadosdominados.No
primeirocaso,aculturapopularpensadacomoindependente,enosegundo,
totalmentedefinidapelasuadistnciaemrelaoaosdominantes.Assim,Carlo
Ginzburgdefiniuseuconceitodeculturapopulartantopelaoposiocultura
letrada,masaomesmotempo,pelarelaoquemantmcomacultura
dominante,filtradapelosseusprpriosinteressesevalores.[20]
ParaRogerChartier,houveumarecusanestesesquemas
categricos.Opoderdosmodelosculturaisdominantesnoanulariaarecepo
dosdominados,sendoquenadistnciadasnormasedogmas,existemas
resistnciaseapropriaes,campoprpriodastradiespartilhadas.[21]Chartier
rejeitaomodeloginzburgianodedicotomiadaculturapopular/culturaerudita,
adotandoumavisomaisabrangenteenohomogneadecultura.[22]Alguns
antroplogosaceitamqueasculturaspopularesnosototalmentedependentes,
nemcompletamenteautnomas,nemsimplesimitaesoutotalmentecriativas.
Comoqualquercultura,elasnosohomogneasesoconstrudasemuma
situaodedominao,porseremgrupossociaissubalternos.[23]Adotandocerta
influnciadeChartier,maspercebendoqueimpossvelabandonaromodelo
binriodepopulareerudito(semelesseriadifcilanalisarasinteraes),Peter

Burkerecomendaoseuempregosemmuitarigidez,colocandoosdoistermos
emumaestruturamaisampla.[24]
COsdiscursosealinguagem.
Nomundocontemporneo,existemduascrisesrelacionadas
entresiequeinfluenciarammuitosdosdebatesdanovahistriacultural:ada
modernidadeeacrisedaHistria.Aprimeirareferentesproblemticas
elaboradasapsosanos1960culturamoderna,visoracionalistadeorigem
oitocentistasobreaHistriaeasrazesiluministassobreoconhecimentoda
realidade.AcrisedaHistriaseriarelacionadatantoaoseuobjetoquantoas
suasformastradicionaisdeconhecimentoemtodo.Emambashouveascrticas
sobreoconhecimentoreal(objetivo)danatureza.Quantoaolinguisticturn
(giroouviradalingstica),situadotambmapsosanos1960,seriaoencontro
dediversascorrentestericasquetinhamcomopressupostocomum,afilosofia
dalinguagem:HaydenWhite,MichelFoucault,MicheldeCerteau,Ankersmit,Paul
Veyne,entreoutros,tendoessencialmenteaidiadequenadaexisteforado
textooudalinguagem.[25]Amaiorinflunciametodolgicadestasassertivasfoi
dequeasfontespassaramaservistasnomaiscomotextosinocentese
totalmentetransparentes,sendoescritascomdiferentesestratgiase
finalidades.[26]
Contraesseusoincontroladodoreferencialdetexto,alguns
historiadoresculturaisconclamaramqueaexperincianopodeserreduzida
ordemdodiscurso.Naturezaerealidadeestoimbricadasatodaexperincia
narrativa,sendoqueoqueestforadotexto,esttambmdentrodeleeo

combatedanoodeprovahistricacomosendopositivistaseriaumpontode
vistatotalmenteingnuodospsmodernistas.Osdadosempricosdevemser
investigadosemsuainteraocomanarrativa.[27]Enemsempreasestratgias
dosdiscursossototalmenteparecidascomosprocessosprticos,poisas
linguagensdisponveissomaislimitadasqueosrecursosqueosindivduoseos
grupossociaispossuem.Naprticahistricadosdiasdehoje,exigesea
compreensoconjuntadecomoosdiscursosconstroemasrelaesde
dominao,ecomoelesmesmossodependentesdeinteressescontrrios,
separandoopoderdelegitimaodasrepresentaesqueassegurama
submisso.[28]
DAsprticasculturais.
Paraosnovoshistoriadoresculturais,asrelaeseconmicas,
sociaisementaissocamposdeprticaseproduesculturais.[29]Asprticas
envolvemtodooespaodaexperinciavividaeaculturapermiteaoindivduo
pensaressaexperincia,ouseja,criarasformulaesdavivncia.Todo
simbolismofatordeidentidade,etodaculturaculturadeumgrupo:a
histria,aomesmotempoeindissociavelmente,socialecultural.[30]Assim,o
estudodasprticastornouseumdosparadigmasdanovahistria.Aoinvsde
seestudarapenasasinstituies,ascorrentesfilosficas,teolgicas,asteorias,
parteseparaahistriadaexperinciahumanaemtodososseussentidos.
Dentretodososcamposinvestigados,aprticareligiosaumadasquemais
vempreocupandoosespecialistasemhistriadasreligies,porexemplo.Mas
entreasformasmaispopularesdahistriadasprticas,certamenteahistria
daleitura,passandoporpesquisadorescomoCarloGinzburg,MicheldeCerteaue

principalmente,RogerChartier.[31]
Imbricadaaestecampo,soosestudosdavidacotidiana,
sendoaencruzilhadadeabordagensrecentesdasociologiaedafilosofia.Ambas
temcomopontoemcomumomundodaexperinciahumana,sendoos
comportamentosevaloresaceitoscomocentraisemumasociedade.Atualmente
oshistoriadorestentamabordarasregraslatentesdavidacotidiana,indode
encontrotantodahistriasocialquantocultural.Ocotidianoincluiaes,
atitudes,hbitoserituais.Odesafiomaioraospesquisadorestentardeterminar
asrelaesentreasestruturasdocotidianocomasmudanaseosgrandes
acontecimentos:[32]ocotidianostemvalorhistricoecientficonointeriorde
umaanlisedesistemashistricosquecontribuamparaexplicarseu
funcionamento(...)frmulavaziaqueacadapocaserveparapreencherum
contedodiferente.[33]
Ascrticas
Asmaiorescrticasexternasprticadanovahistriacultural
vieraminicialmente,deautoresvinculadosaumreferencialmarxista,comoCiro
FlamarionCardoso.Inicialmente,eleconsideraqueosusosdosconceitosde
culturasopolissmicosdemaisemuitasvezes,totalmenteopostos.Mas
tambmasaplicaesdametodologiaantropolgicaseriamdiferenciadas,
conformeoautor.AprincipalidiaqueCardosomantmsobreahistriacultural,
especialmenteafrancesa,deseuradicalismo:queoconhecimentohumanono
passariadeumconjuntodeidiaserepresentaes,sembasematerial,
econmicaesocial.Cardosononegaovaloreaimportnciadasprodues

simblicas,masconsideraqueelassocriadasapartirderespostassociaise
materiaisaeventosdeordemhistricaenopodemfazerpartedeumanatureza
humana(queirrealeidealizada)edesprovidadedimensohistrica.[34]
Apesardeseconcentrarbibliograficamentenatradiofrancesa,comoemRoger
Chartier,ohistoriadorCiroCardosomuitasvezesgeneralizouomovimentoda
novahistriaculturalcomoderivadodiretamentedopsmodernismo.Ume
outroseriamindissociveis,especialmentenasquestesderelativismo,
subjetividadeeconstrutivismo.[35]Narealidade,oautoracabaomitindoos
referenciaisdeoutrosimportantesexpoentes,comoobritnicoPeterBurkeeo
italianoCarloGinzburg,esteltimoradicalmenteopostoaonorealismo
epistemolgicocontemporneoeviradalingstica.
Outrohistoriadorbrasileiro,RonaldoVainfas,percebeucom
maissutilezaapluralidadedestaprticahistoriogrfica,masdomesmomodo
queCardosoelaboroucrticastericasparaavertentefrancesa.Oreferencialde
representaodeRogerChartier,fazcomqueosocialstenhasentidodentro
dasprticasculturais,nossmbolosdeconstruodarealidade,enfim,oque
Vainfasdenominadetiraniadocultural.[36]Osexcessosdoconceitode
representaotambmfoipercebidoporoutrohistoriador,PierreVilar,que
consideravlidoaohistoriadorrecuperarosdiferentessentidossociaisqueas
simbolizaesocupamnosmaisvariadosespaostemporais.[37]
Quantoscrticasinternas,elasvieramlogoemmeadosdos
anos1980.LynnHuntenfatizouafaltadeteoriasunificadaseprogramas
objetivos.[38]PeterBurkenesteperodo,enumeroupelomenosquatrocampos
deproblemas.Primeiro,comasdefinies,ocasionadasporcamposinditosaos

historiadores,comoemrelaoculturapopular:quemopovo?Quaisso
suasfronteirasoudivises?Comrelaosfontes,comosuperaraslimitaes
dasfontesescritaseoficiais?Osdoisltimosproblemasseriamafaltade
explicaesesnteses,devidofragmentaodisciplinarqueahistriase
encontravanestapoca.[39]Seisanosdepois,em1997,Burkereforavaas
crticasparaosexagerosdateoriadasrepresentaesedoconstrutivismo:A
invenojamaisestlivredecoeres.Oproblemaessencialparaos
historiadores,segundoele,seriarevelarumaunidadesubjacentesemnegara
diversidadedopassado.Masaomesmotempo,evitarcairemumaexcessiva
simplificaoadequeasculturassohomogneas,semdiferenasou
conflitos.[40]
Umdosmaiscompletosbalanosinternosdomovimento,
porm,foipublicadoporBurkeem2004.Entreosvriospontosdediscusso,ele
alegaqueaidiadeconstruocultural,apesardetersidoumasaudvelreao
contraodeterminismosocialeeconmico,emalgunscasosfoimuitoexcessiva.
Outrospontosjhaviamsidodetectadosantes,masagorahaviamsetornado
maisclaros,entreelesafaltadedefiniodeculturaedosmtodosaserem
seguidos,almdoperigodefragmentao.Apesardasconquistasdo
construtivismocultural,serianecessriaumahistriasocialdacultura:Podeter
muitobemterchegadootempodeiralmdaviradacultural(...)ANHCpode
estarchegandoaofimdeseuciclo.[41]
NoBrasil,algunshistoriadoresdiretamenteenvolvidosneste
movimentohistoriogrfico,comoSandraJatahyPesavento,apresentamntidas
contradies.Deumlado,defendeoconceitodequehistriaumaformade

ficocontroladainfluenciadaobjetivamenteporHaydenWhiteeavirada
lingsticamasemquestesmetodolgicas,negaqualquertentativadeapagar
asfronteirasentrehistriaeliteraturaoumesmodequeimpossvelo
distanciamentoentreopesquisadoreseuobjeto,comoapregoaosubjetivismo
psmodernista.Aomesmotempo,defendeocartercientficodadisciplina,o
queinviveldentrodestecontextodesensibilidadedoindivduo.[42]
ConcordandocomvriosposicionamentosdeCiroCardoso,o
historiadorRonaldoVainfasreiteraqueahistriapsmodernistaexagerou,
criandoumajustificativacontrriaaodeterminismodaestrutura,porm,
tambmradical,adeteoriasvoluntaristasdaconscincia,incapazesde
fornecergeneralizaesconsistentes.[43]Osembatesdosparadigmascontinuam,
emaisdoquenunca,podemosafirmarqueaprticadanovahistriacultural
vemapresentandoinovaes,contribuiesextremamenteimportantesparaa
historiografia,masquenosounssonas,unindopesquisadoresdsparesede
influnciasvariadas.
Bibliografia:
BARROS,JosDAssuno.Ahistriaculturalfrancesacaminhosde
investigao.Fnix:revistadehistriaeestudosculturais2(4),2005,pp.117.
BURKE,Peter.Oquehistriacultural:RJ:Zahar,2008.
BURKE,Peter.Variedadesdehistriacultural.SP:CivilizaoBrasileira,2006.
BURKE,Peter.Abertura:anovahistria,seupassadoeseufuturo.In:Aescrita
dahistria:novasperspectivas.SP:Unesp,1992,pp.738.

CARDOSO,CiroFlamarion.Histriaeparadigmasrivais.In:VAINFAS,Ronaldo&
CARDOSO,CiroFlamarion(orgs).Domniosdahistria.SP:Campus,2011,pp.1
22.
CARDOSO,CiroFlamarion.Umhistoriadorfaladeteoriaemetodologia.SP:
Edusc,2005.
CHARTIER,Roger.Anovahistriaculturalexiste?In:PESSAVENTO,Sandra.
Histriaelinguagens.RJ:7Letras,2006,pp.2944.
CHARTIER,Roger.Omundocomorepresentao.Estudosavanados11(5),1991,
pp.173188.
CHARTIER,Roger.Ahistriacultural:entreprticaserepresentaes.Lisboa:
Difel,1990.
CUCHE,Denys.Anoodeculturanascinciassociais.SP:Edusc,2002.
DUBY,Georges.Ahistriacultural.In:RIOUX,JeanPierre&SIRINELLI,Jean
Franois(orgs.).Paraumahistriacultural.Lisboa:EditorialEstampa,1998,p.
405408.
DUBY,Georges.Problemasemtodosemhistriacultural.IdadeMdia,idade
doshomens:doamoreoutrosensaios.SP:CiadasLetras,1989,p.214130.
FALCON,Francisco.Histriacultural.RJ:Campus,2002.
GINZBURG,Carlo.Relaesdefora:histria,retrica,prova.SP:Ciadas
Letras,2002.

GIRARD,Augustin.Asinvestigaessobreasprticasculturais.In:RIOUX,Jean
Pierre&SIRINELLI,JeanFranois(org).Paraumahistriacultural.Lisboa:
EditorialEstampa,1998,pp.281292.
HUNT,Lynn(org.).Anovahistriacultural.SP:MartinsFontes,2006.
LANGER,Johnni.Arelaoentrehistriaenarrativa:algumasreflexestericas
eseudebatenaEscandinavsticamedieval.Medievalis1,2012.Noprelo.
LEGOFF,Jacques(dir).Ahistrianova.SP:MartinsFontes,1993.
ORY,Pascal.Ahistriaculturaltemumahistria.RevistadeHistriaRegional15,
2010,pp.939.
PAIVA,EduardoFrana.Histriaeimagens.SP:Autntica,2006.
PESAVENTO,SandraJatahy.Histriaehistriacultural.SP:Autntica,2008.
PRIORE,MaryDel.Histriadocotidianoedavidaprivada.In:VAINFAS,Ronaldo
&CARDOSO,CiroFlamarion(orgs).Domniosdahistria.SP:Campus,2011,pp.
247261.
PROST,Antoine.Socialeculturalindissociavelmente.In:RIOUX,JeanPierre&
SIRINELLI,JeanFranois(org).Paraumahistriacultural.Lisboa:Editorial
Estampa,1998,p.123137.
RIBEIROJNIOR,FlorisbaldoPaulo.Representaoenarrativa:usoseabusos.
Emtempodehistrias8,2004,pp.115.
ROIZ,DiogodaSilva.Anovahistriacultural:questesedebates.Pensamento

plural2,2008,pp.181186.
VAINFAS,Ronaldo.Histriadasmentalidadesehistriacultural.In:VAINFAS,
Ronaldo&CARDOSO,CiroFlamarion(org).Domniosdahistria.SP:Campus,
2011,pp.117154.
VAINFAS,Ronaldo.Caminhosedescaminhosdahistria.In:VAINFAS,Ronaldo&
CARDOSO,CiroFlamarion(org).Domniosdahistria.SP:Campus,2011,pp.
337345.
WEINSTEIN,Barbara.Histriasemcausa?Anovahistriacultural,agrande
narrativaeodilemapscolonial.Histria22(2),2003,pp.185210.

*PsDoutoremHistriaMedievalpelaUSP,professordaUFMA.Coordenadordo
NEVE,NcleodeEstudosVikingseEscandinavos(www.nevevikings.tk).Email:
johnnilanger@yahoo.com.br
[1]BURKE,Peter.Abertura:anovahistria,seupassadoeseufuturo.In:A
escritadahistria:novasperspectivas.SP:Unesp,1992,p.716.
[2]LEGOFF,Jacques.Ahistrianova.SP:MartinsFontes,1993,p.2667.
[3]HUNT,Lynn.Histria,culturaetexto.Anovahistriacultural.SP:Martins
Fontes,2006,p.129.
[4]BURKE,Peter.Origensdahistriacultural.Variedadesdehistriacultural.
SP:CivilizaoBrasileira,2006,p.1337.
[5]BURKE,Peter.Unidadeevariedadenahistriacultural.Variedadesde

histriacultural.SP:CivilizaoBrasileira,2006,p.233251.
[6]BURKE,Peter.Oquehistriacultural?RJ:Zahar,2008,p.4860.
[7]VAINFAS,Ronaldo.Histriadasmentalidadesehistriacultural.In:
VAINFAS,Ronaldo&CARDOSO,CiroFlamarion(org).Domniosdahistria.SP:
Campus,2011,p.137.
[8]VAINFAS,Ronaldo.Histriadasmentalidadesehistriacultural.In:
VAINFAS,Ronaldo&CARDOSO,CiroFlamarion(org).Domniosdahistria.SP:
Campus,2011,p.139140.
[9]CHARTIER,Roger.Anovahistriaculturalexiste?In:PESSAVENTO,Sandra.
Histriaelinguagens.RJ:7Letras,2006,pp.2944.
[10]DUBY,Georges.Ahistriacultural.In:RIOUX,JeanPierre&SIRINELLI,
JeanFranois(orgs.).Paraumahistriacultural.Lisboa:EditorialEstampa,
1998,p.405.
[11]ORY,Pascal.Ahistriaculturaltemumahistria.RevistadeHistria
Regional15,2010,p.14.MasotextodeOryomiteumimportantecolquio
promovidoem1977emTihany,Objetosemtodosdahistriadacultura,noqual
oprprioGeorgesDubyapresentouumtexto,quefoirepublicadonumacoletnea
de1988.Cf.DUBY,Georges.Problemasemtodosemhistriacultural.Idade
Mdia,idadedoshomens:doamoreoutrosensaios.SP:CiadasLetras,1989,p.
214.
[12]ORY,Pascal.Ahistriaculturaltemumahistria.RevistadeHistria
Regional15,2010,p.1528.

[13]OhistoriadorJosBarrosdiferencianoodeconceito,eafirmaquemuitas
palavrasutilizadaspelahistriaculturalaindasonoesqueestosendo
elaboradas,maspreferimosconservarotermoconceitopeloamplousodestena
bibliografiaespecializada.BARROS,JosDAssuno.Ahistriaculturalfrancesa
caminhosdeinvestigao.Fnix:revistadehistriaeestudosculturais2(4),
2005,p.13.
[14]PESAVENTO,SandraJatahy.Histriaehistriacultural.SP:Autntica,2008,
p.42.
[15]VAINFAS,Ronaldo.Histriadasmentalidadesehistriacultural.In:
VAINFAS,Ronaldo&CARDOSO,CiroFlamarion(org).Domniosdahistria.SP:
Campus,2011,p.143.
[16]CHARTIER,Roger.Omundocomorepresentao.Estudosavanados11(5),
1991,p.177.
[17]CHARTIER,Roger.Anovahistriaculturalexiste?In:PESSAVENTO,Sandra.
Histriaelinguagens.RJ:7Letras,2006,p.35.
[18]PESAVENTO,SandraJatahy.Histriaehistriacultural.SP:Autntica,2008,
p.4345.Nenhumasociedadeviveforadoimaginrioequeumafalsaquesto
separarosdoismundos,odorealeodoimaginrio(...)oimaginriocapazde
substituirseaorealconcreto,comoumseuoutrolado,talvezaindamaisreal,
poisporeleenelequeaspessoasconduzemasuaexistncia.PESAVENTO,
SandraJatahy.Histriaehistriacultural.SP:Autntica,2008,p.4748.O
imaginriono,comosepoderiapensar,ummundopartedarealidade
histrica,umaespciedenuvenscarregadasdeimagenserepresentaesque

pairamsobrenossascabeas,masnofazempartedenossomundoedenossas
vidas.PAIVA,EduardoFrana.Histriaeimagens.SP:Autntica,2006,p.26.
[19]BURKE,Peter.Oquehistriacultural?RJ:Zahar,2008,p.84116.
[20]VAINFAS,Ronaldo.Histriadasmentalidadesehistriacultural.In:
VAINFAS,Ronaldo&CARDOSO,CiroFlamarion(org).Domniosdahistria.SP:
Campus,2011,p.140141.
[21]CHARTIER,Roger.Anovahistriaculturalexiste?In:PESSAVENTO,Sandra.
Histriaelinguagens.RJ:7Letras,2006,p.3738.
[22]VAINFAS,Ronaldo.Histriadasmentalidadesehistriacultural.In:
VAINFAS,Ronaldo&CARDOSO,CiroFlamarion(org).Domniosdahistria.SP:
Campus,2011,p.144.
[23]CUCHE,Denys.Anoodeculturanascinciassociais.SP:Edusc,2002,p.
148149.
[24]BURKE,Peter.Oquehistriacultural?RJ:Zahar,2008,p.42.
[25]FALCON,Francisco.Histriacultural.RJ:Campus,2002,p.731.
[26]HUNT,Lynn.Histria,culturaetexto.Anovahistriacultural.SP:Martins
Fontes,2006,p.18.
[27]GINZBURG,Carlo.Relaesdefora:histria,retrica,prova.SP:Ciadas
Letras,2002,p.60,74,114.
[28]CHARTIER,Roger.Anovahistriaculturalexiste?In:PESSAVENTO,Sandra.

Histriaelinguagens.RJ:7Letras,2006,p.3940.
[29]HUNT,Lynn.Histria,culturaetexto.Anovahistriacultural.SP:Martins
Fontes,2006,p.9.
[30]PROST,Antoine.Socialeculturalindissociavelmente.In:RIOUX,JeanPierre
&SIRINELLI,JeanFranois(org).Paraumahistriacultural.Lisboa:Editorial
Estampa,1998,p.134137.
[31]BURKE,Peter.Oquehistriacultural?RJ:Zahar,2008,p.7884.
[32]BURKE,Peter.Abertura:anovahistria,seupassadoeseufuturo.In:A
escritadahistria:novasperspectivas.SP:Unesp,1992,p.2324.
[33]PRIORE,MaryDel.Histriadocotidianoedavidaprivada.In:VAINFAS,
Ronaldo&CARDOSO,CiroFlamarion(orgs).Domniosdahistria.SP:Campus,
2011,p.249.
[34]CARDOSO,CiroFlamarion.Umhistoriadorfaladeteoriaemetodologia.SP:
Edusc,2005,p.5572,162,282.
[35]ANovaHistriaCultural,emqualquerdesuasvariantesque,noentanto,
apresentamdiferenasconsiderveisentresi,entracomfrequenciaem
contradioconsigomesmanasuaprpriaprticahistoriogrficaCARDOSO,
CiroFlamarion.Umhistoriadorfaladeteoriaemetodologia.SP:Edusc,2005,p.
160.
[36]VAINFAS,Ronaldo.Histriadasmentalidadesehistriacultural.In:
VAINFAS,Ronaldo&CARDOSO,CiroFlamarion(org).Domniosdahistria.SP:

Campus,2011,p.144.
[37]RIBEIROJNIOR,FlorisbaldoPaulo.Representaoenarrativa:usose
abusos.Emtempodehistrias8,2004,p.89.
[38]HUNT,Lynn.Histria,culturaetexto.Anovahistriacultural.SP:Martins
Fontes,2006,p.1213.
[39]BURKE,Peter.Abertura:anovahistria,seupassadoeseufuturo.In:A
escritadahistria:novasperspectivas.SP:Unesp,1992,p.1937.
[40]BURKE,Peter.Unidadeevariedadenahistriacultural.Variedadesde
histriacultural.SP:CivilizaoBrasileira,2006,p.251267.
[41]BURKE,Peter.Oquehistriacultural?RJ:Zahar,2008,p.147,162.
[42]PESAVENTO,SandraJatahy.Histriaehistriacultural.SP:Autntica,2008,
p.71,81,93,118.
[43]VAINFAS,Ronaldo.Caminhosedescaminhosdahistria.In:VAINFAS,
Ronaldo&CARDOSO,CiroFlamarion(org).Domniosdahistria.SP:Campus,
2011,p.344.

SolicitarUsoLimitadodesteContedo

Editorial|Expediente|DeHistoriadores|DosAlunos|Arqueologia|Perspectivas|Professores|Entrevistas
Reportagens|Artigos|Resenhas|Eventos|Curtas|InstituiesAssociadas|NossosLinks

Вам также может понравиться