Вы находитесь на странице: 1из 79

Quechua II

Universidad San Pedro

QUECHUA II

Camilo Enrique Maldonado Romero

Quechua II

Universidad San Pedro

Fuente: Gadugi (14 - 20)

Camilo Enrique Maldonado Romero

Quechua II

Universidad San Pedro

UNIVERSIDAD SAN PEDRO


VICERRECTORADO ACADMICO
FACULTAD DE EDUCACIN Y HUMANIDADES

QUECHUA II

Autor:
Camilo Enrique Maldonado Romero
Nuevo Chimbote
INDICE Per
2015
3

Camilo Enrique Maldonado Romero

Quechua II

Universidad San Pedro

AUTORIDADES UNIVERSITARIAS

Dr. Jos Mara Huamn Ruiz


Rector
Dr. Gilmer Daz Tello
Vicerrector Acadmico
Dr. Julio Landeras Rodrguez
Decano de la Facultad de Educacin y Humanidades

Derechos Reservados Imprenta de la USP


2014. Primera Edicin - Universidad San Pedro
Facultad de Educacin y Humanidades Av. Pacfico s/n.
Urb. Las Casuarinas - Distrito de Nuevo Chimbote Per
Telfono: 312842 - Portal Web: http://portal.feyhusp.com

Camilo Enrique Maldonado Romero

Quechua II

Universidad San Pedro

Contenido
INTRODUCCION
PRIMERA PARTE: MORFOLOGIA DEL VERBO/EL ADVERBIO
EL VERBO
- Los flexivos verbales
- Persona
- Configuracin Verbal
a. El tiempo presente
b. El tiempo pasado remoto
c. El tiempo pasado cercano
d. El tiempo futuro
EL ADVERBIO
- Clases de adverbios
SEGUNDA PARTE:

SINTAXIS QUECHUA

- Estructura de la oracin
- La frase verbal
TERCERA PARTE:

EL TEXTO

- ESTRATEGIAS PARA LA PRODUCCION DE TEXTOS


a. Creando textos a partir de imgenes
b. Textos mutilados
- TIPOS DE TEXTOS
a. Texto descriptivo
b. Texto instructivo
c. Texto narrativo
d. Texto lirico
e. Textos recreativos populares:
. Chistes
. Adivinanzas
. Canciones
BIBLIOGRAFIA

Camilo Enrique Maldonado Romero

Quechua II

Universidad San Pedro

INTRODUCCION
Para proseguir con el aprendizaje autoinstructivo del idioma quechua, te alcanzamos el
presente trabajo que es la continuacin del Mdulo I. En este caso, el Mdulo II est
destinado a ampliar y consolidar las competencias relacionadas al uso pragmtico de
dicha lengua en las diversas circunstancias comunicativas. As, este documento se
constituye como un recurso didctico imprescindible para apoyar al alumno en su
desarrollo de su competencia lingstica y comunicativa y as asegurar su calidad de
hablante bilinge castellano-quechua.
La primera parte de este Mdulo considera la morfologa del verbo, enfatizando en los
flexivos y configuracin verbal; as tambin, se estudia al adverbio como modificador del
verbo. La segunda parte trata acerca de la sintaxis quechua, mediante el estudio de la
estructura oracional y la frase verbal. Finalmente, la tercera parte est dedicada a
desarrollar lo que es el texto, las estrategias para su produccin, as como los tipos de
textos y, se concluye con las estrategias para la traduccin de textos del castellano al
quechua y viceversa.
Hay que indicar que el enfoque del Mdulo es el aprendizaje prctico del quechua. Es por
ello que contiene una secuencia de actividades didcticas con guas auto instructivo
preparado con la intencin de facilitar al alumno un mejor trabajo individual y grupal. Todo
esto contribuir al desarrollo aprendizaje significativos y al logro de los objetos propuestos
El autor

Camilo Enrique Maldonado Romero

Quechua II

Universidad San Pedro

PRIMERA PARTE
FORMAS DE SALUDO EN QUECHUA
Antiguamente el saludo en quechua era Ama qila, ama suwa, ama uli!,
formula a la que le corresponda la respuesta Hinallataq qampis! En
Llamellin se ha registrado el saludo mediante la frmula wanchis!, pero, al
parecer es restringido slo a un ambiente muy familiar y amical. Desde los
primeros aos de la conquista y durante el periodo colonial se introdujo el:
Ave Mara pursima!, al que se deba responder - Sin pecado concebida!,
Frase que fue asimilado al quechua como Aw, Marya! Con la respuesta
Simpikuru! (cf. Menacho y Hammer 1998; Paredes 2004)

MORFOLOGIA DEL VERBO


EL ADVERBIO
1. EL VERBO
Es la parte de la oracin que expresa una accin o un estado bajo una forma variable,
segn las disposiciones del sujeto que habla
Ejemplo:
Huk warmi ishkay uushata rantin

Una seora compra dos ovejas

Todos los verbos quechuas en infinitivos terminan en y


Ejemplo:

aruy

cocinar

yarquy

salir

Tema verbal = Infinitivo menos y (T/V = Inf. - y)


Infinitivo

: punuy

Tema verbal

: punu

dormir

El tema verbal no vara en configuracin, solo varan las desinencias personales y


temporales.
Ejemplo:
Qam allaapa waqa-nki
Nuqa hirkata aywa-rqu-u uusha ranti-q
oveja.

tu lloras demasiado
Yo he ido a la puna a comprar una

Los flexivos verbales. Son las variaciones que experimenta el verbo para expresar, a
travs de los sufijos correspondientes, las nociones de persona, nmero, tiempo, nodo y
aspecto.
Camilo Enrique Maldonado Romero

Quechua II

Universidad San Pedro

Persona
NMERO

SINGULA
R

PERSON
A

quechua

espaol

1
2
3

Nuqa
Qam
Pay

Yo
T
l / ella

SUFIJOS
O EJEMPLOS
MARCADORE QUECHU ESPAO
S
A
L
mikuy
comer
-duplicacion
mikuu
como
-nki
mikunki
comes
-n
mikun
come

Nuqantsi
k
Nuqakun
a
Qamkuna
Paykuna

nosotros

ntsik

mikuntsik

vosotros

ya

mikuyaa

ustedes
Ellos/ella
s

nki
yan

mikuyanki
mikuyan

PLURAL
2
3
4

PRONOMBRES

comemos
I
comemos
E
comen
comen

CONJUGACIN VERBAL
TIEMPO:
a. Tiempo presente
NUMERO

SINGULAR

PERSONA

RAIZ

SIFIJOS

O EJEMPLOS:

VERBAL

MARCADORES

Uryay trabajar

Urya-

-: (duplicacin)

Uryaa

Urya-

-nki

Uryanki tu trabajas

Urya-

-n

Uryan

1 INCL.

Urya-

-ntski

Uryantski nosotros/as

yo trabajo

l trabaja

trabajamos I
1 EXCL.

Urya-

-yaa

PLURAL

Uryayaa nosotros(as)
Tastrabjamos E

Urya-

-yanki

Uryayanki Uds. tranajan

Urya-

-yan

Uryayan ellos/as trabajan

Ejemplos.
Singular
1. Yo canto

: nuqa qutsuu

2. T cantas

: qam qutsunki

3. l (ella) canta

: pay qutsun.

Camilo Enrique Maldonado Romero

Quechua II

Universidad San Pedro

Plural
1. Nosotros (as) cantamos : nuqantisk qutsuntski (I)
2. Nosotros (as) cantamos: nuqakuna qutsuyaa (E)
3. Ustedes cantan

: qamkuna qutsayanki

4. Ellos (as) cantan

: paykuna qutsuyan

Ejercicios de aplicacin:
Aru-

: _________________

Aru- : ______________

Aru-

: _________________

Aru- : _______________

Aru-

: _________________

Aru- : _______________
Aru- :________________

b. Tiempo pasado remoto


NMERO PERSONA RAIZ

SUFIJOS

EJEMPLOS

VERBAL MARCADORES

Singular

Plural

Uryay

trabajar

Urya-

-rqaa

Uryarqaa

yo trabaje

Urya-

-rqayki

Uryarqayki tu trabajaste

Urya-

-rqan

Uryarqan

1 INCL.

Urya-

-rqantsik

Uryarqantsik

l / ella trabajo
nosotros

(as)

trabajamos I
1 EXCL.

Urya-

-yarqaa

Uryayarqaa

nosotros

(as)

trabajamosE
2

Urya-

-yarqayki

Uryayarqayki Uds. trabajaron

Urya-

-yarqayki

Uryayarqan

ellos (as)
trabajaron

Ejemplos:
Yo camine

: nuqa purirqaa

T caminaste

: qam purirqayki

l (ella) camino

: pay purirqan

Nosotros (as) caminamos

: nuqantsik purirqantsik (I)

Camilo Enrique Maldonado Romero

Quechua II

Universidad San Pedro

Nosotros (as) caminamos

: nuqakuna puriyarqaa (E)

Ustedes caminaron

: qamkuna puriyarqayki

Ellos caminaron

: paykuna puriyarqan

Ejercicios de aplicacin:
Aqa- : ____________________

Aqa- : ___________________

Aqa- : ____________________

Aqa- : ___________________

Aqa- : ____________________

Aqa- : __________________
Aqa- : __________________

c. Tiempo pasado cercano o reciente


NUMERO PERSONA RAIZ
VERBAL
singular 1
Urya2
Urya3
UryaPlural
1 INCL.
Urya-

SUFIJOS
O
MARCADORES
- rquu
- rqunki
- rqun
- rquntsik

1 EXCL.

Urya-

- yarquu

2
3

UryaUrya-

- yarqunki
- yarqun

Camilo Enrique Maldonado Romero

EJEMPLOS
Uryay trabajar
Uryarquu
-yo he trabajado
Uryarqunki
-t has trabajado
Uryarqun
-l ha trabajado
Uryarquntsik -nosotros(as)
hemos
Uryayarquu
trabajado I
-nosotros(as)
Uryayarqunki hemos trabajado
Uryayarqun
E
-Uds.
han
trabajado
-ellos(as)
han
trabajado

10

Quechua II

Universidad San Pedro

Ejemplos:
E S P A O L
S

Q U E C H U A
N

Yo he cortado

Nuqa ruqurquu

T has cortado

Qam ruqurqunki

l (ella) ha cortado

Pay ruqurqun
P

1I

Nosotros(as) hemos cortado

Nuqantsik ruqurquntsik (I)

1E

Nosotros(as) hemos cortado

Nuqakuna ruquyarquu (E)

Ustedes han cortado

Qamkuna ruquyarqunki

Ellos(as) han cortado

Paykuna ruquyarqun

Ejercicios de aplicacin:
Puklla-

___________________

Puklla- : ___________________

Puklla

___________________

Puklla

: ____________________

Puklla

___________________

Puklla

: ____________________

Puklla

: ____________________

d. tiempo futuro:
NUMERO

PERSONA

Singular

Plural

1
2
3
1 INCL.

RAIZ
VERBAL
UryaUryaUryaUrya-

SUFIJOS O
MARCADORES
-shaq
-nki
-nqa
-shun

1EXCL.

Urya-

-yaashaq

2
3

UryaUrya-

-yanki
-yanqa

Camilo Enrique Maldonado Romero

EJEMPLOS
(Uryay trabajar)
Uryashaq yo trabajare
Uryanki t trabajaras
Uryanqa l trabajara
Uryashun nosotros(as)
trabajamos (I)
Uryayaashaq nosotros(as
trabajaremos (E)
Uryayanki Uds. trabajan
Uryayanqa ellos(as) trabajan

11

Quechua II

Universidad San Pedro

Ejemplos:
E S P A O L
S

Q U E C H U A
N

Yo subir

Nuqa lluqashaq

T subirs

Qam lluqanki

l (ella)subir

Pay lluqanqa
P

1I

Nosotros(as) subiremos

Nuqantsik lluqashun (I)

1E

Nosotros(as) subiremos

Nuqakuna lluqayaashaq (E)

Ustedes subirn

Qamkuna lluqayanki

Ellos(as) subirn

Paykuna lluqayanqa

Ejercicios de aplicacin:
Rima-

: ___________________

Rima-

: __________________

Rima-

: ___________________

Rima-

: __________________

Rima-

: ___________________

Rima-

: __________________

Rima-

: __________________

HUK URYANA (trabajo N1)


1. Realice la conjugacin (en tiempo presente, pasado remoto, pasado reciente y
futuro) de los siguientes verbos.
QUECHUA

ESPAOL

QUECHUA

ESPAOL

Puri

caminar

asi

reir

Waqa

llorar

awa

tejer

Mutsa

besar

muski

oler

Hira

coser

rika

ver

Laqwa

lamer

qapi

ordear

Camilo Enrique Maldonado Romero

12

Quechua II

Universidad San Pedro

2. llene correctamente los espacios conjugando el verbo en tiempo presente:


1

Nuqakuna tsayraq

Tsuya yakuta nuqa

Kashkita Llulla tsayraq

Uqata paykuna tsayraq

Atska tanta chaulukuna

Nuqa kay utsuta

Chakrachaw nuqantsik papata

Kay llaqtachaw paykuna

Nuqakuna Pumapampa qatsuata

10

Qamkuna tsay chiinakunata allaapa

mikuy

3. Escriba en quechua las siguientes oraciones:


- Nosotros jugaremos el prximo mes en Caraz.
.
- Dos rateros han robado una vaca de la cancha.
.
- ustedes prenden la candela con el holln.
.
- tu ganado ha muerto enredado en mi chacra.
.
- estos nios dibujan bien bonito.
.
- Mis amigos no han venido a limpiar la acequia.
.
- Ella trabaja de noche y l de da.
..................................
- Ellos tejen ponchos todos los das.
.
- Dos seoritas lavan su ropa en la acequia.
.

Camilo Enrique Maldonado Romero

13

Quechua II

Universidad San Pedro

- Ellos hacen hervir la chicha en el cntaro.


.
- Yo amarre los burros con la soga que me regalaste.
.
- El hijo de tu hermana es muy ocioso.
.
- en el sismo de 1970 muri su papa de Saturnino.
.
- ayer nosotros fuimos a la cordillera a sacar hielo.
.
Maana temprano voy a correr hasta Coishco.
.

4- escriba en espaol las siguientes frases u oraciones quechua:


- Qamkuna haka kashkita ruraykayanki.

- Tsay hirka atuq atuq uushaykita shipshi suwashqa.

- Tsay wambrash mamanta ulipashqa ishkirquu nishpa.

- Nuqa mikuyka wallpa kashkitawan hara qullmita.

- Amllush alalaq markantan qanyan aywashqa.

- Tsay wamraykikunam mankata llushpiyan.

- Nuqakunam uqaykita muruyaa.

- Qammi wamraapa mirkapanta pikshampita suwarqunki.

- Kay allquumi allaapa mishiwan pukllan.

Camilo Enrique Maldonado Romero

14

Quechua II

Universidad San Pedro

- Qamkunash waray hatun mankachaw aswata puwatsiyanki.

- Paykuna yana wiruta shakayan.

- Nuqallaashi waraatin yayaapa ashmankuna taapaq aywashaq.

- Shamuq killash qamkuna mashwa allaq aywayanki.

- Qamkuna hukpiq qallaykur waranqakama yupayta yachakuykayanki.

- Tsay waywashmi naanichaw wanushqa hitaraykan.


.
- Nuqa tantaykita quya mikurquu.
..
- Tsay nunash hachapa rapran mutuq lluqanqa.
..
- Nuqa taytaykipa wayinman aywarquu.
..

5. Traduzca al quechua las siguientes expresiones:


N
01
02
03
04
05
06

E S P A O L
Yo comprar carne
Tu compraste carne
l compr carne
Nosotros colamos la chicha
Ustedes colarn la chicha
Ellos colaron la chicha

01
02
03
04
05
06

Yo regar mis sembros


Tu regars tus sembros
Ella regar sus sembrios
l me ha insultado anteayer
El ao pasado le insult a l
Yo le insultar a tu mujer

Camilo Enrique Maldonado Romero

Q U E C H U A

15

Quechua II

Universidad San Pedro

6. Traduzca al castellano las siguientes frases:


N
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10

Q U E C H U A
Nuqa pukllaa
Qam yachakunki
Paykuna mikuyan
Paykuna uryayan
Nuqakuna pukllayaa
Pay illashqa
Qamkuna qurayarqayki
Nuqantsik nawintsantsik
Nuqa laqwaa
Qam qatsuanki, pay qutsun

E S P A O L

RIMANAKUYKUNA (DILOGO)
- Kishtu
- Pashku
- Kishtu
- Pashku
- Kishtu
- Pashku
- Kishtu
- Pashku
- Kishtu
- Pashku

:
:
:
:
:
:
:
:
:
:

Imataq hutiki?
Pashkum hutii. Qampaqa?
Kishtum. Maypita kanki?
Murupitam kaa, Qamqa?
Nuqaqa Pampa rumaspitam kaa. Maychawtaq urianki?
Kay chimbuti llaqtachawmi uriyaa. Qamqa?
Nuqapis kaychawmi uryaa. Mayta aywanki?
Uryanamanmi ras aywakuyka
Tsaypinqa, warayna. Aywallaa.
Waraykama, aywallaa.

RURAYKUNA (ejercicios)
Ayllukarkur, purwakaykur rimaykunata qillqayay, niykur qillqayanqaykita rimayaamunki
llapantsik musiarinantsikpaq. (Renanse en grupo escriban un dilogo y luego el dialogo
que han escrito nos harn saber a todos).
..
..
..
..
..
..
..

Camilo Enrique Maldonado Romero

16

Quechua II

Universidad San Pedro

..
..
..
..
..
..
..

NIRAQ SHIMIKUNA (SINNIMOS)


Kima niraq kichua shimikunata ashiy kay rimaqkunapaq (busca tres sinnimos en
quechua a las siguientes palabras).
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14

Rakcha
Ampi
Wayta
Uryay
Pilay
Haku
Pituy
Hana
Sipuy
Ruquy
Muruy
supay
awkis
yana

qanra

iska

mapa

apish

lliklla

mantaa

saqra

Ichik ullqu

shapinku

2. EL ADVERBIO
Es la palabra que acompaa al verbo expresando idea de tiempo, lugar, cantidad, modo,
afirmacin, negacin, duda, etc.

Camilo Enrique Maldonado Romero

17

Quechua II

Universidad San Pedro

Ejemplos:
01
02
03
04
05
06
07
08

Harayki rurinchaw rikarkuq.


Adv. de lugar
Pampa Rumas tsimpanman aywayarquu.
Adv. de lugar
Qamkuna waray pukllayanki.
Adv. De tiempo
Paykuna chayamunqa watanraqshi wayitaa
Adv. de tiempo
Abas chaupinchaw hitaykan
Adv. de lugar
Casha rurinchaw shumaq tukllu
Adv. de lugar
Paykuna warantin chayamunqa
Adv. de tiempo
Paymi pasaq wata mayurdumu kashqa
Adv de tiempo

Camilo Enrique Maldonado Romero

Te he visto dentro de tu maizal


Hemos ido al frente de Pampa
romas
Ustedes van a jugar maana
Ellos llegaran el prximo ao
todava a casa
En medio de las habas esta botado
Bonito hongo en medio de la
espina
Ellos llegaran pasado maana
l ha sido mayordomo el ao
pasado

18

Quechua II

Universidad San Pedro

Clases de adverbios
A D V E R B I O S D E L U G A R
QUECHUA
ESPAOL
QUECHUA
ESPAOL
karu
lejos
tsayllachaw
(Cerca) ah o all nomas
ruri
Adentro, interior
haq
Afuera, exterior
hana
Encima, sobre
hawa
Debajo, al pie
rara
arriba
ura
abajo
nawpa
Delante, anterior
qipa
Detrs, posterior
allawqa
derecha
itsuq
izquierda
waqta
Afuera, atras
washa
all
chawpi
centro
kinray
lateralidad
uma
Superior, encima
tsimpa
Al frente, a la banda
A D V E R B I O S D E T I E M P O
Kanan
hoy
Waray
maana
qanyan
ayer
qanyaatin
anteayer
hunaq
dia
ampi
noche
unay
Hace mucho tiempo
tsayraq
recien
waraytin
Pasado maana
quya
temprano
A D V E R B I O S D E M O D O
alli
bien
allitsu
Esta mal
yanqa
apenas
ras
Rpido, ligero, pronto
hatun
grande
ichik
Pequeo, chico
kaynaw
As de este modo
upaallalla
silenciosamente
A D V E R B I O S D E C A N T I D A D
atska
bastante
Wallka, pishi
poco
allaapa
demasiado
Llapan
Todo
A D V E R B I O S D E AFIRMACIN YNEGACION
Aw, awimi, ari
si
Mana, manam
no
RIMAYKUNA (VOCABULARIO).
N
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10

Q U E C H U A
Manaran
Itsa
Maa
Imaraykur
Pillapis
Mayllatapis
Pillatapis
Tsaypinqa, tsaynawqa
Tsaynaw
Kayllachaw, kayllachawmi

Camilo Enrique Maldonado Romero

E S P A O L
Todava no, an no
Quiz, tal vez
A ver
Por qu causa o razn
Por lo menos a alguien
Siquiera donde sea
Siquiera a alguien
Entonces, si es as entonces
as
Aquisito nomas.
19

Quechua II

Universidad San Pedro

ISHKAY URYANA (trabajo N2)


1. En las siguientes oraciones identifique y subraye los tipos de adverbios luego
traduzca al espaol.
- Paniki kaychawmi naaqa kashqa
No hace rato tu hermana ha estado aqu
- Turii waratin Limapita chaamunqa.
.
- Nuqakuna qanyan allapa rarqa pitsaychaw uryayarquu.
.
- Pay kaychaw waray paninta shuyanqa.
.
- Tsay wamra atska pukllanata rantimushqa.
.
- Kay chawlu ampipa upaallalla wayinman yaykun.
.
- Kay mallaqashqa nunaqa rasllam wallpa kashkinta usharishqa.
.
- Ishkay tukukuna wayiki hananchaw taykayan.
.
- Qamkuna karupita pukllaq shayaamurqunki.
.....
- Wisuqkunaqa patsa rurinchawmi yachayan.
..

2. Escriba 20 oraciones en quechua con las diferentes clases de adverbios.


1-.
2-.
3-.
4-.
5-.
6-..
Camilo Enrique Maldonado Romero

20

Quechua II

Universidad San Pedro

7-..
8-..
9-..
10-
11-
12-
13-
14-
15-
16-
17-
18-
19-.
20-.

3. en el siguiente texto identifique y subraye los errores ortogrficos (grafas), a


continuacin reescriba el texto segn el alfabeto normalizado del quechua
ancashino en las lneas punteadas del cuadro.

ATOQWAN CONDOR
Huc atoqshi condorta qun ninaq
- tiyi Condor, apuestarishun. M, Qamcush u noqacush awantashun alalta? Rajupa
puntanch tarmushun, y tsch alal awantaq caqmi, all cholu canqa, - nishpa.
Condornash, - Acu ari, ninaq.
Atoqnash, wetircur apacame, ninaq.
Tsnash condorqa volar apacunaq, y charatsirnaq mas altun caq rajuman.
Tschnash atoqqa tcnaq chupanta qopicur, condornash alasninta cupcur.
Unenintanash atoqqa nin:
- Noqa mana alalu, - nir.
Condornash yasquirinaq:
- Noqa alalu, nishpa.
Tspitana untanash atoqqa yapna nin:
- Noqa mana alalu, - nishpa.
Condornash, Noqa alalu nishpa, tkan.
M, atoqqa alalatsiqucar, Noqa mana alalu, nicnaq.
Tspitana mas untanash Noqa mana alalu nicanqatana atoqqa, calicar urpa
qochpacar wacamunaq. Condornash asicachar tknaq.
Tsnpa pobri atoq ushacarinaq astutu quta munanqanch.
Transcrito del folleto de ARQA
Camilo Enrique Maldonado Romero

21

Quechua II

Universidad San Pedro

Lneas punteadas del cuadro.


ATUQWAN KUNDUR

SEGUNDA PARTE
SINTAXIS QUECHUA
En la sintaxis regular quechua la oracin empieza con el sustantivo (en su oficio de sujeto)
y termina con el verbo (que expresa la funcin que se le atribuye a ese sujeto). Los
complementos, cuando los hay, siempre anteceden al verbo.
a. Estructura de la oracin.
La estructura oracional del quechua es como sigue:
SUJETO (S)

OBJETO (O) / COMPLEMENTO (C)

VERBO (V)

Ejemplos:
Q U E C H U A
Mamayki tsuya yakuta upun
S
O
V
Amllu tanta ampipa mikun
S
O
V

Camilo Enrique Maldonado Romero

E S P A O L
Tu mam toma agua limpia
S
V
O
Ambrosio come pan de noche
S
V
O

22

Quechua II

Universidad San Pedro

b. la Frase verbal (FV) en quechua


En la lengua quechua, la frase verbal est estructurada por el verbo (V) que desempea
la funcin del ncleo, y por los modificadores que cumplen las funciones de objetos.
O

Frase Nominal

Frase Verbal

Objeto / Co mplementario +
(O.C O.I O.D)

Nucleo
(v)

Ejemplos:
Q U E C H U A
Sipshi hakaapaq qiwata rantirqa
OC
OI
OD
V

E S P A O L
Anoche compr alfalfa para mi cuy
OC
V
OD
OI

De este ejemplo podemos deducir que el quechua siempre ser de la frmula:


FV

OBJETO / COMPLEMENTOS

NCLEO

En resumen la oracin quechua debe guardar el siguiente orden:

FN (Sujeto)

FV (predicado)

O/C

OC

Qam tsimpapita
Camilo Enrique Maldonado Romero

O. I

waakaykipaq

O.D

qiwan

apamurqunki
23

Quechua II

Universidad San Pedro

Huk uryana
1. defina Qu es la frase verbal? Luego forme 10 frases verbales empleando uno,
dos o ms objetos que modifiquen al ncleo.

1-
2-
3-
4-
5-
6-
7-
8-
9-
10-.
2. conteste las siguientes interrogantes.
1- Qu es la sintaxis?
.
..
..
2- Por qu se denomina al quechua como lengua de sintaxis orientada a la izquierda?
..
..
3- Cul es la unidad menor de la sintaxis?
.
.
4- Cules son los constituyentes de la frase?
.
.
5- a qu se denomina ncleo?
.
.
Camilo Enrique Maldonado Romero

24

Quechua II

Universidad San Pedro

6- A qu se llama modificador?
.
.
7- Que funciones principales cumplen dentro de la oracin la FN y la FV?
.
.

ISKAY URYANA (DOS TRABAJOS)


1- traduzca al quechua las siguientes oraciones, respetando la estructura oracional
(frase nominal y frase verbal)
1- Yo veo al gato en el techo por la noche.
.
2- Nosotros llevamos desperdicios para los chanchos.
.
3.- Esa mujer muele aji.
..
4- Una oveja blanca y grande est comiendo alfalfa.
..
5- Ese nio arroja la piedra al rio.
..
6- Ellos molieron maz en la noche.
..
7- Una gallina negra puso 2 huevos.
.
8- Un hombre viejo y canoso se cay al piso ayer.
.
9- Dos muchachas gordas pasando maana cantaran huayno en el colegio.
.
10- Flores bonitas he comprado para mi mamita.
.
11- Este joven compra 28 panes para sus perros.
.
Camilo Enrique Maldonado Romero

25

Quechua II

Universidad San Pedro

12- Cinco pequeos zorzales estn picoteando la papa.


.
13- Anoche, dos toros grandes se han perdido.
.
14- Tu gallo pequeo canta demasiado en las madrugadas.
.

2- Efecte ejercicios de anlisis sintctico de las siguientes oraciones quechuas y


compare con las construcciones castellanas.
Ejemplo:
-

Mallshish shipshi quwanpaq ishkay wachukuta awashqa


N.S

O.C

O.I

O.D

F.N

N.V

F.V
O

- Nuqa payta shumaq waytata qararquu.


NS

OI

OD

FN

NV

FV
O

1. Ishkay yulaq hachakuna achachaywan tsakiriyashqa.

2. Pia atuqkunaqa raqrakunachaumi yachayan.

3. Kay nunakuna qanyan yantata warminkunapaq rantiyaamurqun.

4. Tsay chiinakuna wallpankunapaq harata aqayan.

Camilo Enrique Maldonado Romero

26

Quechua II

Universidad San Pedro

5. Wamrayki allqupaq shaqwin arun.

6. Qanyaatin warmikita hara rurinchaw taririquu.

7. Nuqa huk yana hatun shukshuta mamaapaq apamushaq.

8. Amllum nuqapaq kay shumaq qatata awamushqa.

9. Shimu awilunta qillayta qun.

10. Pistqa shumaq shipashkuna qanyan qatupiq ishkay tsukuta rantiyaamushqa.

11. Qanyan kuchikipaq ismu papata rantirqunki.

12. Ishkay chipiwan huk wallpa qanyaatin mallaqaywan wanuyashqa.

13. Shipshi shayamurquutsu allaapa tamyamuptinmi.

14. Nuqakuna shipshi puchquq yana apita mikuyarquu.

Camilo Enrique Maldonado Romero

27

Quechua II

Universidad San Pedro

15. Yayaykiqa chakraachawmi pitsqa wayawta tukishqa.

RIMAYKUNA (VOCABULARIO)
Kay quichwa shimikunapa niqninkunata kastillanachaw ashiy:
N
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22

QUECHUA
Allawka
Yanqa
Itsuq
Llaqta
Humpi
Yarqa
Apu
Yunka
Llimpa
Allawa
Arwa
Hacha
Kukupa
Mallki
Mayu
ampu
Piksha
Pushuqa
Qipi
Suqsu
Tsimpa
Upa

ESPAOL

N
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44

QUECHUA
Quyay
Humpi
Hutsa
Tillaqshay
Siqis
Haqrash
Tuqsi
Kurpa
Shullka
Amawta
Aysay
Ismay
Llushuq
makwa
Mullka
Paqas
Purway
Qachqa
Qupi
Tikti
Tsuya
Uywa

ESPAOL

QALLU KIPU (TRABALENGUA)


Q

Ras nirayaamuy
Watan watan, waakata watuwan watan waakata watuwan watan, waatan
waatan waakata waatan, watan watuwan watankama.
Cervantes Julca G,

Camilo Enrique Maldonado Romero

28

Quechua II

Universidad San Pedro

TERCERA PARTE
EL TEXTO
El texto es un mensaje hablado o escrito que tiene sentido para quien lo produce y para
quien lo lee o lo recibe (Cassany 1998) un texto puede estar conformado por una palabra,
por una oracin, por un conjunto de oraciones, por un prrafo o secuencias de prrafos
claramente contextualizados.

ESTRATEGIAS PARA LA PRODUCCION DE TEXTOS


a) creando textos a partir de imgenes.
Huk uryana (trabajo nmero uno)
1. observa bien la imagen y crea un pequeo texto en el que aconsejes algo.
Qila allqu (perro ocioso)

Willapaki que nos aconsejas

...
...

C r e a r
e l
t e x t o

Camilo Enrique Maldonado Romero

29

Quechua II

Universidad San Pedro

2- observa la siguiente secuencia de imgenes y redacta un texto:

Camilo Enrique Maldonado Romero

30

Quechua II

Universidad San Pedro

3- considerando la posicin estructural de los verbos en quechua, escribe al lado


derecho la secuencia de las siguientes imgenes.

...
...
...
...
...
...

...
...
...
...
...
...

...
...
...
...
...
...

...
...
...
...
...
...

b. textos mutilados

Camilo Enrique Maldonado Romero

31

Quechua II

Universidad San Pedro

La estrategia de los textos mutilados consiste en suprimir el inicio, el nudo o el desenlace


de una historia para que los alumnos la puedan completar.
Iskay uryana (trabajo nmero dos)
1. Contina la siguiente historia.
Kalluan Mau yachay wayipita yarqurir aykuraykaayaptin naani chawpinchaw wllush ullqu
pukllatanaw (pelota) kuyuqta rikaayarqan.
Nawpanman witiyaptinna wllush machawaytatanawna rikaayarqan.
Ishkan rikaanakuykurna mana imatapis rurayta musyar kaykaayaptin, Mau nirqan:
- Haytaykushun niykur ayqikushun, shay. Huk, Ishkay
.
.
.
.
.
.
.
.

TIPOS DE TEXTOS
a) texto descriptivo. Se puede definir al texto descriptivo como la presentacin de un
objeto - entendido este de un modo ms bien general en lo que concierne a su
estructura y funcin.
Con la descripcin expresamos la manera de percibir el mundo a travs de los sentidos
lo que vemos, omos, tocamos y gustamos - , y atraves de nuestra mente que recuerda,
asociada, imagina e interpreta. El contenido responde a preguntas, explicitas o implcitas,
del tipo: Qu es? Cmo es? Qu partes tiene? Para qu sirve? Qu hace? Cmo
se comporta? A qu se parece? (Calsamiglia 1999: 279).

Camilo Enrique Maldonado Romero

32

Quechua II

Universidad San Pedro

Ejemplo:
Charkiqa achachaywan, alaywan tsakishqa aytsam, hunaq intichaw, ampi qahawan
tsakishqam. Kay tsakishqa mikuy aytsaqa wayi waatakunapa niykur ushqu chukaru
ashmakunapa aytsanmi. Kay ashmakunataqa hachakunachawwan, ayllukunachawmi
tuqllayaq, tsariyaq.
Charki rurayqa kaynawmi:
- Ichiksaqllamanmi aytsakunata ruquntsik niykur tsay llapsha aytsa ruqushqata
mashtantsik.
- Astka aqashqa kachita llapan llapsha ruqushqa aytsaman maktsirintsik.
- Tsay anqashqa aytsatanam huk liqita mankaman winantsik, tsaychawnam huqta chunka
hunaqkam yakun shupirin.
- Niykurnam tsay aytsata shukshukunaman, rumikunaman, uqshakunaman, mashtantsik
hunaq intiwan tsakinampaq.
Kay charki ruraytaqa suyuntsikchaw, llaqtantsikchaw waakapita, kuchipita, uushapita,
luychukunapita, hinaran nunakuna rurayan.
Kay charki aytsaqa allaapam mikuykunachaw mishkiykun, hina allaapa kallpantsikmi
qumantsik chakrakunachaw uryar mana utinamaq. (Cervantes Julca G)

Kima uryana (trabajo nmero tres)


1. Lee y termina este texto descriptivo. Luego colcale un ttulo.

.
Waakawan ashnuqa wayi waatakunam kayan, kay ashmakunaqa allaapam nunakunapis
wanaykuyan. Waakaqa llapan hunaqmi lichinta qumantsik.
Tsay lichipitaqa llapantam rurantsik..
.
.
.
.
.
.
.
.
Camilo Enrique Maldonado Romero

33

Quechua II

Universidad San Pedro

2. describe este animal en quechua y luego traduce al espaol.

Q U E C H U A

E S P A O L
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

3. Describe una persona o un animal. Haz referencia de por lo menos seis


caractersticas fsicas (en quechua)
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
Camilo Enrique Maldonado Romero

34

Quechua II

Universidad San Pedro

4. Selecciona un objeto cualquiera y descrbelo en quechua. Obsrvalo con mucho


cuidado, poniendo atencin en el tamao, color, forma, peso, textura, etc.
..
.
.
.
.
.
.
.
.
b. texto instructivo. Presenta una serie de instrucciones para el manejo de una mquina,
de una herramienta de un plano o croquis. Seala la secuencia de un proceso en forma
ordenada y precisa, como se dan en las recetas mdicas, los folletos y los manuales de
uso, etc.
Ejemplo:
Ruru kashki (pitsqaq nunapaq)
Wanantsik (ingredientes):
Huk ikashqa qiwa siwiilla
Kima chaqa yaku
Huk chaqa lichi
Kachi
Chusku ruru
Asayti
kiisu
Qurakuna, kulantru, mua o ishmua.
Ruraynin (preparacin):
Huk mankachaw ikishqa siwiillata awqarintsik
Shumaq qallwanqanyaq chaayriptinna yakutawan lichita winarintsik
Tsaypitana kachitawan rurukunata winarkur wishllawan alliq qawintsik
Camilo Enrique Maldonado Romero

35

Quechua II

Universidad San Pedro

Puwarqamuptinna, tullpapiq hurqarintsik


Qarakunapaqna ikashqa kulantrun, muan winarpur chaqakurintsik.
Willapaakuynin:
Kay mikuytaqa papa yanullantinmi munarqa qarakuntsik.
Chusku uryana (trabajo nmero cuatro)
1. Redacta textos instructivos con los siguientes temas:

Cmo preparar la sopa de harina

Cmo preparar la mazamorra de calabaza

Cmo prepara la chicha de jora.

SHAQWI

.
.
.
.
.

CHILA API

Camilo Enrique Maldonado Romero

36

Quechua II

Universidad San Pedro

.
.
.
.
.
.
.

ASWA
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

2. te proponemos algunos temas para que averiges:

Cmo se prepara la pachamanca

Cmo se ordea la vaca

Como se siembra la papa.

Camilo Enrique Maldonado Romero

37

Quechua II

Universidad San Pedro

c) Texto narrativo: los textos narrativos relatan ordenadamente unos hechos, casi
siempre imaginarios, en los que intervienen personajes. En cualquier narracin se
distinguen los siguientes elementos: el narrador, los personajes y el marco o el ambiente
(Snchez 2004: 174)
UTISHQA ASHNUKUNA
Huk kutish awikin allkachu shamunaq Wayampita patsay ashnunkunaman atska chakra
mikunakunata shawakurkur.
Kunkush pampaman tsayraq charaykayaptin, ashnunkunaqa utishqana kayaanaq,
tsayllachawna qallaykuyaanaq hitakar qipapuraanakur. Mana imatapis rurayta yachar,
Allkachuqa yarpakachaanaq, tsayllachawnash yarpaarinaq:
Mirkapan

utsuta

hukllayllapayan

pikshampita
chupankunata

hurqarinaq,
kalirkur

niykurnash,

huk

qatsashqa

llapan
utsuta

ashnukunataqa
uqitinkunaman

yakakacharkunaq.
Ashnukunaqa huklla ayaqta makuriykur, ayqir qallaykuyaanaq Allkachuta hitalayqaqta
haqiriykur.
Qallan puntaman charaykarnash ashnukunataqa rikanaqnatsu, payqa qalluntapis
hurqashqana kanaq.
Kananqa imatataq ruraa? ninaq tsayllachawnash yarpaarinnaq, kikinpis huk
qatsashqa utsuta churakuykunanpaq. Churaykuptin patsa, kwitinaw yarqurinaq. Naaniqa
quntatakunaq paypawan ashnukunapa ayqininkunawan pasaypa aqtuqashqa
Waraz wayinman charaykayaptinnash, Allkachuqa warmin Mallshichaman qayakiykunaq
qaparillapa:
Harkay, harkay ashnukunata, nuqaqa pasakumi!

(Tomada de literatura popular Ancashina de Felix Julca)

PITSQA URYANA (trabajo nmero cinco)


TAPUKUYKUNA:

Atska kuti nawintsaarir kay llapan tapukuykunata yaskishun:


1. Ima mikuykunataq Allkaachu Wayanpita apamurqan?
.
.

Camilo Enrique Maldonado Romero

38

Quechua II

Universidad San Pedro

2. Imatataq Allkachu ashnukunapa uqitinman yakakacharkurqan? Tsaypita


imanawtaq ashnukuna rikakuriyarqan?
..
..
3. Allkachu imata rurarqan ashnukunata qupachaw haqiriyaptin?

4. Alliku Allkachu kikinpa uqitinman utsuta yakarkurqan? imanir?

5. Imanawraq kanman karkan, Allkachu mana utsuta aparnin?

Kaychaw qillqay hatun shimikuna aylluqta (oracin) kay rimanakunawan:


Shamu

ishkay nunakuna naanipa shamuykayan

Uti

Yarpa

Yaka

Ayqi

Qaya

Imatataq yachakurquntsik?

Ashishun mana yachanqantsik shimikunata.

. .

Camilo Enrique Maldonado Romero

39

Quechua II

Universidad San Pedro

ANALISIS DE CUENTOS
CUENTO (del latn comptus, cuenta) es una narracin breve creada por uno o varios
autores, basada en hechos reales o ficticios, inspirada o no en anteriores escritos o
leyendas, cuya trama es protagonizada por un grupo reducido de personajes y con un
argumento relativamente sencillo y, por lo tanto, fcil de entender.
El cuento es compartido tanto por va oral como escrita; aunque en un principio, lo ms
comn era por tradicin oral. Adems, puede dar cuenta de hechos reales o fantsticos
pero siempre partiendo de la base de ser un acto de ficcin, o mezcla de ficcin con
hechos reales y personajes reales. Suele contener pocos personajes que participan en
una sola accin central, y hay quienes opinan que un final impactante es requisito
indispensable de este gnero. Su objetivo es despertar una reaccin emocional
impactante en el lector. Aunque puede ser escrito en verso, total o parcialmente, de forma
general se da en prosa. Se realiza mediante la intervencin de un narrador, y con
preponderancia de la narracin sobre el monlogo, el dilogo, o la descripcin.
QUECHUA
WINCHUSWAN MACHAQWAY - (Willakuy)
Qunchuukushchaw

Qullanan

kawayaanaq ishkay

allaapa

Pinkushnishqan allaapa
kuyanaquq

uunayna

markachaw

yanakikuna, winchuswan

machaqway,

paykunakash qanmikuyllata ishkan mikuyaq, kashqan qatallawan quuukuyaq hina


kikinkuna

pura

taapanakuyaq.

Hukpin

hunaq

aywaykaayaptin,

winchus

uqraqakuykurqan

hacha, hacha rurinchaw. Machaqway

churakaanaq.

Winchuspis

waripampachaw, chawpi

nisqa mana

Musna

hina

mayuman yakuta ashir

hamay yachaynin

chaynaw

ullpanashqa

ruranana.

waripampachaw, hawa

kayninwan

paarir

yanakinta

asir

Ashinakuyaanaq

rara

waripampachawpis; kuntunqachaw,

pumatsakachaw, markamarkachaw, tarinakuyaqtsu.

Winchus tapukuq chawinpiqwan waripa awkinninkunata, pipis imatapis musyaqtsu.


Ampichaw

aywaykaptinna

machaqwayqa

Musna mayu kuchullanlla

ashita

churapukarqa, yaku huk markakunapa aywaqta qatir allaapa karupakurinaq mana


makushllapa hachamarkaman chaarinah, tsaychaw rikanah arashkunata, asillukunata,
hawarkunata, hina hatusaq qirukunata kuyay yanaqinta tarirqantsu. Tsaynam mama
qucha

patak markachaw ashiita churapukarqan mama quchawaman ayway yakuta

Camilo Enrique Maldonado Romero

40

Quechua II

Universidad San Pedro

qatir aywarqan
challwakunata,

tsaychaw rikanaq hatusaq tapsayuq pishqukunata tukuy tukuy


tsaychawpis

achachapakushqana

yananqinta

tarinaqtsu

hallqaman aywakuykunaq

yurah

utishqana

hirkapapis

yana

allaapa
hirkapapis,

tsaynaw Kunchukusman chaarinaq.

Kawish hatun uchukuchu yanaqinpa purunkunata taririrna ullpaakurkunaq Piraq


yanaqillaa
ashiwan

winchusta
utishqa

markaman

mikukurqun, ninaq. Tsaynaw

hina

chaarinaq

llakikushqa. Inti
huka

wkis

hiqar

qiru

naninpa

aywakurkan

aywaraykaptinna

hananchaw

Qullana

ullpanashqa

allaapa
Pinkush

wakakuykaqta

rikaarinaq yanaqllanta imanir waqanki nir tapunaq Chakiitam pakirquu nir winchus
yaskinaq. Machaqway

kushishqa

tikrarinaq

yanaqinta

tarirkur. Amana

llakikuytsu,

waqaynapistsu apamuu, hacha markapita mama qucha pataq markapitawan hallqa


marka

hanpikunatam, tsaykunawan

hanpishqayki.

Tsaypita

patsa

kushi

kushi

kuyaylla markankunachaw kawakuyan.


Qillqaq: Margoth Huerta Araujo.

ESPAOL

EL PICAFLOR Y LA CULEBRA - (Cuento)

En un pueblo muy antiguo de los Qullana Pinkush en Conchucos vivan dos buenos
amigos, el picaflor y la culebra, ellos compartan comida, abrigo y se cuidaban. Cierto da
cuando se dirigan en busca de agua al ro Mosna, el picaflor muy inquieto volando se
perdi por el bosque. La culebra triste y preocupada empez buscar a su amigo, y el
picaflor hacia lo mismo. Se buscaban en Huaripampa Alto, Huaripampa Centro,
Huaripampa Bajo, en Chavn, en Contonga, en Pomachaca, en MarkaMarka y no se
encontraban. El picaflor preguntaba a los ancianos de Chavn y Huari y nadie saba nada.
Cuando ya la noche se acercaba la culebra decidi buscar por toda la orilla del ro Mosna,
se fue alejando ms y ms siguiendo al agua que se iba por otros pueblos y sin darse
cuenta lleg a la selva. Ah vio caimanes, monos, jaguares, y grandes rboles. Su
bsqueda fue en vano, no encontr a su amigo. Entonces decidi buscarle en la costa. Se
fue siguiendo al agua que llegaba al mar. Ah vio pjaros con pico largo, focas, ballenas y
muchos peces. Tambin ah su bsqueda fue en vano, no encontr a su amigo. Cansado
y con mucho calor se dirigi a la sierra, camin por la cordillera blanca y negra y lleg a
los Conchucos. En el tnel de Cahuish encontr plumas de su amigo picaflor y se puso
Camilo Enrique Maldonado Romero

41

Quechua II

Universidad San Pedro

triste. Deca -Quin se habr comido a mi amigo picaflor?- as sigui su camino triste y
cansado de tanto buscar. Cuando ya el sol se ocultaba lleg al pueblo de los
QullanaPinkush y en un rbol viejo vio a su amigo que estaba triste muy triste y llorando, y
le dijo Porque lloras? El picaflor le contesto -me he roto mi pie- y la culebra alegre
porque haba encontrado a su amigo le dijo-ya no ests triste ni llores yo te curar, aqu
traigo comida y medicina de la Selva, Costa y Sierra. Desde esa vez vivieron juntos y
felices en su pueblo querido.

ATUQWAN QUCHA PATU (QUECHWACHAW WILLAKUY)


Wambrakuna imanullataq kikayanki, mamikuna

kanan

yurirkamu

huk kuintuta

willariyanaqpaq kay shumaq kuintupa hutinmi atuqwan quchapatu nin, munayankiku


wiyakurita, wiyakuriyi.
Huk

atuqshi

wachikunaq, atska

llullu

atuqkunata, pachankuna

iwakunaq atuqqa kustalnin katarkur pichisankakunata,


wawankunapaq

apanampaq, tsinu

iwarikarnash

waqaptinnash

palumakunata ashinampaq

tsarinaq a nirpis

pishqukunata,

tsaririrnash kustalpa katarishqa iwarikanaq, iwarikarnash tuparkushqa huk patuwan,


patutanash nishqa kay qipillata umpakurishqiki,
umpakurinqanchunash patuqa,

umpakurir hiqarirqunaq huk laduta,

kaykustalchaw imaraq nirninna,

ma qawikushaq

nirnin kustaltaqa paskarir qawikanaq, qawikaptin pichisankakunaqa, palumakunaqa


par, par, par

limpu iwakuyashqa,

mantsakashqa,

mamalli kananqa kutikamunqanachi, imanutaq kananqa kallashaq

yurirkamunqanachi nishpa
kashakunata

qarqurishqa atuqpa unpakininta tsinash patuqa

mantsakashqa kikarnash yarparishqa, mihurqa kii Kuri

winarkapushaq,

nirninna

kustalninman

winarkushqa

patuqa

Kuri

kashakunata, qipinqa tikashqa, tsimannash takakurishqa, qipillata apakushaq nishpa,


niptinnash

makyarishqa

kushishqanash

katarishqa

iqikuriqaptinnash
tukshiyamitsu

qipintaqa,
iwarikashqa

tushishqa,
waqtallata

atuqqa

tsinash

nirninna

katarkur

wawankunaman,
atuqqa

nishpa

hiqarishqa
atuqpa

nishqa amari

kushishqa,
waqtantaqa

shillikikunawan

iqikurikashqa, iqikurikar

chariptinnash

wawankunaqa mallaqiwan qapariyashqa qayariyashqa, tsinash wawankunaman charir


kustalta churarirna,

nishqa wawankunata

kananmi ari yachakuyanki pishqukunata

tsarita, tallirinqa hura huklla achkuyamunki kananmi yachakuyanki y mana tsariq


kaqqa manam mikunqatsu nishpa nirqunaq
tsinash

atuqkunaqa

Camilo Enrique Maldonado Romero

qawarakuyashqa

kustal

nuqapis yanapayashqiqi nishqa,


tallikunanllatana

tsarikuyanampaq,
42

Quechua II

Universidad San Pedro

talliriptinna huklla iwikur wawallankunaqa


kikin

chakuas

atuqpis

tsinash

tsay

pintikakurkushqa Kuri kashaman, aasta

ura, yarparishqa kananmi si kutikushaq

tsi

patumanqa kananmi ari musiamanqa, kunki kita ruramarqun, kikintam kanan apamu
nir kutikunaq y patunash mantsakashqa, kanaqa kutikamunqachi nishpana iwakunaq
huk quchaman iwakurnash takikanaq qucha chupinchaw,
atuqqa

rikarishqa

rabiashqa, atuqqa

patutaqa
chikurnin

qucha

chupinchaw

qallikushqa

yakuta

tsimannash yurirkushqa

kikaqta,
upur,

tsinash

kananqa

kulirashqa,

upillapam

kay

yakutapis tsakiratsi, tsakiratsirnam kananqa patuta tsari, nishpa qallarkushqa yakuta


upur, yakuta

manaraq usharshi tsay atuqqa pachan pashtariptin wanurin, patuqa

kidarinaq.
Titikuna, wambrakuna, kay willaki (kuintu) imatataq yachatsimantsik, tsi patuqa manam
invidiosa

kininwantsu

qarqurikurqan

tsay

kustalnimpita

palumakunata,

pichisankakunata sinuqa kuriusa kininwan ma tsiqa susidikurqan disgraciakikurqan.


Ama nunamayikita manaraq all musiarishpa imatapis yarpankitsu, pinsankitsu mana
all paqta kikikipa kuntrikilla imatapis rurikunkiman kay willaki (kuintu) yachatsimantsik
titikuna, mamikuna tsita manaraq alliqa musiashpa nuna mayintsikpaq ama imatapis
llutanta parlashuntsu,

paqtam kikillantsikpa kuntrantsiklla kay atuqnupis imatapis

rurikushwan.
Adaptado por Camilo Enrique Maldonado Romero.

- Complete la traduccin del cuento quichwa atuqwan qucha patu (willakuy)


TRADUCCIN DEL ZORRO Y EL PATO DE LA LAGUNA
Nios, nias como estn, seoras hoy me presento para contarles un cuento muy bonito,
cuyo nombre es el zorro(a) y el pato, quieren escuchar, escuchen.
Una zorra haba parido barios zorritos bebe, y cuando tenan ya hambre la zorra se fue
ponindose al hombro su costal a buscar jilgueros, palomas para llevar en sus cras ya en
el trayecto haba agarrado variedad de pjaros y los lleno a su costal, yndose con su
costal a la espalda se encuentra con un pato y le dice te encargo este mi bulto,
encargndole se fue a otro lado, cuando le encargo el pato se pregunt qu habr en
este costal?, haber voy mirar dijo y desatndolo mir, los jilgueros, las palomas y dems
aves salieron volando as les voto sin pensar el encargo de la zorra, entonces el pato se
asust,

ahora

si

ya

volver,

ahora

como

estar

ya

aparecer.....
Camilo Enrique Maldonado Romero

43

Quechua II

Universidad San Pedro

...

ATUQWAN YUKIS
Unay watakunash huk yukis tamya rurinchaw, pukutay rurinchaw qutsukuykaanaq;
tsaychawshi huk atuq hatun hachalla kallkiman chaykur kushishqa wiyachakunaq. Yukisqa
huk hatun kullash hananchaw kaykaanaq; tsay hachapa chakiman tunkuykur, atuqqa
yukista kaynaw qayarin:
- Tiyu yukis, tiyu yukis! Allaapa shumaq shukakunki, nuqatapis yachaykatsimay tiyu,
nuqapis shukakur purikunaapaq.
Yukisqa shunqullanchawqa nikaanaq: atataw, aw!, kayqa imaypis mallaqlla kaykan.
Imanirraq kushikuntsu atuq kayninwan?, kananmi nuqa yachaykatsishaq.
- Waraypaq apamunki watuta, huk anta kashata (hatun awha), huk ichik shuqushta.
Waraanin alliqlla atuqqa shuqushninwan, watunwan chaarin. Tsay kullashllachaw yukisqa
rataraykaanaq. Patsaman ratarirnin atuqpa shiminta hirayta qallaykun, pullanman
shuqushta churaykurnin llaapan shiminta hiraykun.
Tsaypita stuqqa paqaspa, hunaqpa chiinakunata wichyar purn, nikachaykachar, all tukur,
piraq paynaw kanman karqan. Tsaynaw kaptinna yukisqa pianaq, shunqullanchawqa
aqaykaatsinaq: kaynaw allaapanam nikachan, yachantsu wichyakuyta, musiantsu imay
shukana kaqta. Kayta all yarparkur, huk kallkichaw ratukuykur shuyaykun. Atuqqa shukar,
tsiqllatapis millur, makitapis wikapar chaarin kallkiman nikaptin yukisqa, Hu! Nir paariykun
puntaman. Mantsakar qayarinqanchaw hirashqa shimin rachikurirqan sikinyaq. Tsaypitam,
Camilo Enrique Maldonado Romero

44

Quechua II

Universidad San Pedro

atuqqa allapa shimisapa.


Imata kaychaw yachakuntsik?
Mana atuqnaw mallaq kayta
Tomado de Kechwata Yachakuy de Francisco Carranza, p.54

- kay shimikunapa, hina yapakaq ichik shimikunapa niraqninkunata (sus


significados) ashishun.
QUECHUA

ESPAOL

QUECHUA

Sh, shi

Imanirraq?

tamya

apay

ruri

watu

pukutay

Anta kasha

qutsuy

shuqush

tsaychawshi

ratay

kallki

hiray

chay

qallay

kushishqa

pullan

wiyachacuy

churay

kullash

tsaypita

kaykay

pti

tunkuy

aqatsiy

naw

nikachay

qayay

piraq

shukay

wichyay

pis

piakuy

yachatsiy

shuyay

puriy

ratakuykur

shunqullanchaw

musyay

atataw aw!

tsiqlla

imapis

milluy

mallaq

wikapay

imanir?

niy

paariy

mantsakay

Camilo Enrique Maldonado Romero

ESPAOL

45

Quechua II

Universidad San Pedro

punta

qayariy

rachiy

sapa

siki

oqiti

- Kananqa tapukushkayki kaayinqaykita yaskinakuykipaq:


Riqinkiku kullash hachata? imanawtaq? imapaqtaq all?

imapaqtaq atuq yukista, nuqatapis yachaykatsimay, nirqan?

Imata yukis shunqullanchaw nikaanaq?

Imaypaqtaq yukis, apamunki watuta nirqan?


..
..
Imakunatataq atuq waraanin aparqan?
..
..
Imakunawantaq atuq hirarqan?
..
..
Pikunata wichyar atuq puriq?
..
..
Imanawtaq tsaypita atuq purirqan?
.
.
Imanirtaq yukis piarqa?
.
.

Camilo Enrique Maldonado Romero

46

Quechua II

Universidad San Pedro

Imanawtaq atuq kallkiman chaarin?


.
.
Tsaypita imanawtaq atuq?
.
.
Imatataq kay willakuychaw yachakuntsik?
.
.
Allitaku yukis rurarqan? Imanir?
.
.
Llapan quichwa willakuykunachaw imanawtaq atuq usan?
..
..
WILLAKUY
Kay willakuyta qichwaman tikratsiy.
(wallata: ave la familia de los nsaridos de plumaje blanco excepto en el dorso que es
negro. Vive en las orillas de las lagunas. En nuestra zona wachwa)
EL ZORRO Y LA WALLATA
La wallata se encontr con la zorra y esta le pregunt:
- Cmo es que tus hijos tienen los pies rojos? Por qu todos tienen los pies rojos?
- A mis hijos yo los paso por el horno, por eso sus pies tienen ese color rojo tan bonito,
explic la wallata.
La zorra le dijo:
- entonces aydame a construir un horno de terrones, para pasarlos a mis hijos y tengan
los pies rojos como los tuyos.
Construyeron el horno de terrones y lo calentaron con harto fuego. Cuando vio que los
terrones enrojecan, la zorra empuj a sus pequeos dentro del horno. Enseguida, lo
derribaron y esperaron un poco. Despus de un rato, la zorra pregunt:
Camilo Enrique Maldonado Romero

47

Quechua II

Universidad San Pedro

- ya estn rojo sus piececitos?


- Todava contest la wallata.
- ya est?
- Todava contestaba.
Cuando por fin levantaron los terrones, la zorra encontr a sus hijos asados y
carbonizados.
- Te voy a comer! Por qu me has hecho hacer esto a mis hijos? Grit la zorra. Quiso
agarrar y comer a la wallata por lo que les haba pasado a sus hijos. Pero la Wallata se fue
volando hacia a una laguna. La zorra se puso a tomar el agua de la laguna, pero el agua
empez a chorrearle por el culo. Se lo tapo con una coronta. Pero la coronta termino
disparndose al mismo tiempo que su barriga estallaba. Entonces ella muri. Es todo.
(Tomado de karu ankunapi. 40 cuentos en quechua y castellano de la comunidad de Usi (Quispicanqui-Cuzco) de Cesar Iter. Pp.225227.)

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Camilo Enrique Maldonado Romero

48

Quechua II

Universidad San Pedro

....
.
.
.
.
.
d) texto lirico. La poesa lrica se entiende como la expresin de los pensamientos,
imaginaciones y sentimientos del poeta a cerca de los diferentes temas. Es un gnero
subjetivo y personal.
Ejemplo:
Mankalla (mi olla)
Q U E C H U A
MANKALLAA
Liqitapiq mankallaa
qamchaumi hampikunata ruraa,
hampikunata paqtaa
shumaq mikuykunata.
Qura, kima qurakuna
Qammi yanapamanki!

E S P A O L
MI OLLA
Ollita de barro
en ti hago los remedios,
los remedios preparo
y la buena comida.
Mi yerba, tres yerbitas
T me ayudas!

Kallanallaa
harapita ancashqa
tsaynawmi mikuu,
tsaynawmi kawaa,
llaqtallaachaw.

Mi tiestito
de maz tostado
As como,
as vivo,
en mi pueblo.
Shillwa shullka A.

Camilo Enrique Maldonado Romero

Cervantes Julca G.

49

Quechua II

Universidad San Pedro

SHIMPINAKI (QUTSUY) CAREARSE, RECONSTRUCCION DE LOS HECHOS


(CANCIN)
LA HUARACINITA Y EL CHOLO WILAYO
Q U E C H U A
E S P A O L
SHIMPINAKI (QUTSUY)
LA HUARACINITA Y EL CHOLO WILAYO
INUCINTITA SUIKAMARQIKI
LLULLU WAMBRATA PIRDITSIMARQIKI
DISPUIS KANANQA WAQATSILLAMANKI
MAMIKITAWAMPIS CHIKITSILLAMANKI
IMAPAQRAQ QAMTA KUYALLARQAQ
IMAPAQRAQ QAMTA WILLULLARQAQ
WAQURUNUPIS SUQUKULLANATA
HALLQA UQSHANU TSAKIKULLANAPAQ
KIKI MUNARCHI QAMSUKUNKI
INDIU LAMPIU WAKU NIRAQ
LAMPIULLATAPIS KIKIKIM KUYAMANKI
TANTU WAQIWAN YACHAKULLARQUNAM
KAY SUFRIMIINTU VALURTA QUMANNAM
KANANMI SI INGAALLASQIKI
TARUSHTANUMI PURITSILLASHQIKI
AMA WARMI TSITA PARLAMITSU
KUSTILLEKITA PAKIR USHAMUMAN
NAWIKITAPIS QUYUTSILLAMUMAN
KIRIKITAPIS SHIKUARALLAMUMAN

CAREARSE, RECONSTRUCCION DE LOS HECHOS


LA HUARACINITA Y EL CHOLO WILAYO
Me robaste, inocente, nia virgen, casta, pura, etc
Mi tierna niez me malograste
Despus ahora me haces llorar
Con tu mam tambin me haces odiar
Para que a ti te habr querido
Para que a ti te habr amado
Como el cactus con canas
Como el pajonal de la puna para secarme.
Porque t quieres estas que te secas
Indio lampio como el huaco
Siquiera as lampio tu misma me quieres.
De tanto llorar ya he aprendido
Este mi sufrimiento ya me da valor
Ahora si te voy a engaar
Como al venado te hare andar.
No mujer eso no hables
Tus costillas no baya acabar rompiendo
Tus ojos tambin no te baya hinchar
Tus dientes tambin los voy a desgranar

CHAKI LUTSKAY
ALLAPANAM AWANTALLAQ
CHULU WILAYU WAKU NIRAQ
KANANMI ARI WILLIKULLA
TAYTATA, TURITA, MAMATAPIS
WIQRU SUEGRU TRANKILU KATSUN
PERGASH KUADU YAMI KATSUN
QESHTA PEQA SUEGRATAQA
MILLWATANOMI HICHIRISHAQ

FUGA
Ya demasiado te aguanto
Cholo flojo parecido al huaco
Ahora si le aviso
A mi pap, a mi hermano y a mi mam.
Mi suegro cojo que est tranquilo
Mi flaco cuado que est bien
De cabello no peinado su cabeza de mi suegra
Como a la lana lo voy a escarmenar.

Escrito en idioma quechua y traducido al espaol. Camilo Enrique Maldonado Romero

Camilo Enrique Maldonado Romero

50

Quechua II

Universidad San Pedro

HUQTA URYANA (TRABAJO NUMERO SEIS)


1. Kay harawita alliq nawintsarir kastillanuman tikratsishun, niykur
tapukuykunata yaskishun.
Q U E C H U A
ANQASH CHIPAPIQ WINCHUS
Anqash winchus qurilla
rikrayuq maytataq aywakunki?
maytapis aywakuptiq manam
allitsu kanki mana nuqawan.

E S P A O L
PICAFLOR AZUL Y BRILLANTE

Tsaki ichik mayuman chaptiki


upyanaykipaq
mana yakuta taririy
tsaychaw waqanki.

Hatun aqu pampaman


mana hachayuqman chaptiki
niykur mana arwata
taririr, tsaychaw waqanki,
niykur yarpaaramankiran.

Tomado de el quechua en la Escuela de Flix Julca, p. 45

TINKUNA CHINA (PASACALLE HUARACINO)


Q U E C H U A

E S P A O L

TINKUNA CHINA
(PASACALLE HUARACINO)

ENCONTREMONOS CHICA
(PASACALLE HUARACINO)

LLANU TSIQLLA, QUSHRA PIQA,


YANA NAWI, PUKA SHIMI
HAY QUI BUINA MUSA
MANA MATI PAQAQUQ
ALLI MIKI MUNAKUQ
HAY QUI URGULLUSA
SULIDA PLAZACHU, KAPULI KUCHUCHU
TINKUNA CHINA,AAAAA
HATUN KALLIPA, KICHKI KALLIPA
IWAKULLASHUN
PLAZA DE ARMASCHU AUTUMUVILWAN
IWAKULLASHUN
KALIKANTUTA, QALLANPUNTATA
TUMARILLASHUN

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

LLANU TSIQLLA, QUSHRA PIQA,


YANA NAWI, PUKA SHIMI
HAY QUI BUINA MUSA
MANA MATI PAQAQUQ
ALLI MIKI MUNAKUQ
HAY QUI URGULLUSA

.
.
.
.
.
.
.

Camilo Enrique Maldonado Romero

51

Quechua II

Universidad San Pedro

DISPUIS LIMACHAW KUSA PASIARIR


KUTIRAMUSHUN
RATAS KARRUCHU HUARAZ MARKAMAN
WAQAR, WAQARNIN

.
.
.
.
Escrito en idioma quechua. Camilo Enrique Maldonado Romero

Ima rikuq (laaya) niytaq kay qillqashqa shimikuna kayan?


..
..
Imapaqtaq all?
..
..
Kay qillqashqa niychaw ashiy, akray niykur qillqay pitsqa huti tikratsiqkunata,
pitsqa rimanakunata:
HUTIKUNA

HUTI TIKRATSIQKUNA

RIMANAKUNA

Watsu shimikunaman hina yapakaq ichik shimikunaman rakiy kay rimaykunata,


dispuis kastillanuman tikratsi.
Q U E C H U A
Rikrayuq

ICHIK SHIMIKUNA
Rikra - yuq

E S P A O L
Con brazo

Nuqawan
Mayuman
upyanaykipaq
waqanki
triqlla
iwakullashun
Kutiramushun
Hachayuqman
Yarparamankiran
Upyanaykipaq
Pergash
Camilo Enrique Maldonado Romero

52

Quechua II

Universidad San Pedro

Waqatsillamanki
Aylluy u kusichay

2. Traduce al espaol luego memoriza y declama solo los poemas quechua:


Q U E C H U A
LLAKISHQA SHUNQU

E S P A O L
TRISTE CORAZN

Kuyakinipa waytan
Waqan wambrano
Shumaqta rikarniki
Mana imapis nisqikita.

La flor de mi cario
llora como un nio,
al mirarte tan linda
y no decirte nada.

Tsayyaq hupayni llakishqa


Qillqan pasaypa rimaqkunata
Asikur kawininta
Harawikunapa llakinanta.

Mientras el alma apenado


evoca su dbil verso;
sonriendo a la vida,
las rimas sus desdichas.

Tsay shunqiki makun


Allapa llakishqa kawanqata
Pasaypa aqushachawno rasumpa
Qillqan Kushikininta, llakikininta.

Cuando el corazn siente


la honda nostalgia de vivir,
en la voluble playa de la verdad
evoca versos alegres y tristes,

Adecuado del poemario Temor y Duda: Camilo Enrique Maldonado Romero p. 4 .

SHUMAQ NAWI CHINA


Shumaq nawi chiina
Shunqullaami kuyashunki
Muspallaachaw rikaariptiqmi
Kay kuyaquq shunqullaami
Wakman, hayman
Pumpum, pumpum tushurillan.
Adecuado de Kechwata Yachakuy de Francisco Carranza, p.42

Camilo Enrique Maldonado Romero

53

Quechua II

Universidad San Pedro

3. kay ishkan
yaskishun.

harawita

tukuynawpa

nawintsaarishun

niykur

tapukuykunata

PATSAMAMA
Patsamama, llapanpa maman
qammi nawita quyaamanki
harapitawan kinwantsikpita
patsata winatsinki

Hirkakuna qarwayan
triigukunaqa tsakiriyanna
aylluynintsikta ayllushunna
llapan nunakuna mikuyaanampaq

Hirkakuna shimikunata quyan


shunquntsikkuna kushiyan
pishqukunana qutsur qallaykuyan
all aylluynintsikkunaraykur
humpikunata ramar.

Triiguntsik hutipiq qarwashqa


kuyaywan ayllushun
wayrantsik qullurinnam
intintsik ullurkunnam
tsukllantsikkunaman ayllushun
triiguntsikta apaykur.
Traducido por Cervantes Julca

Imapaqtaq kay harawi rimaykan?


.
.
Imanawpataq kay harawi kanqanta musiantsik?
.
.
Camilo Enrique Maldonado Romero

54

Quechua II

Universidad San Pedro

Haykataq yaraymankuna?
.
.
Imanawraq kastillanuman tikratsishwan pitsqakaq wachuta?
.
.
Ima ninantaq qarwa, qutsu, humpi, qulluy, wayra?
.
.
Mayqantaq shimipa watsinkuna?
.
.
Mayqantaq rimanapa watsinkuna?
.
.
Imata yachakurquntsik?
.
.

PUKA PUNCHU
Puka puka punchullay
warmi awashqa,
shumaq kanki,
alayta shukukuyta
mantsatsinki,
puka puka punchullay

Puka puka punchullay


allaapa shumaq,
runtuta tamyata
qam mantsatsinki
puka puka punchullay.
Oscar Chvez

Camilo Enrique Maldonado Romero

55

Quechua II

Universidad San Pedro

Imapaqtaq kay harawi rimaykan?


.
.
Pitaq qillqashqa?
.
.
Pipaqtaq qillqashqa?

Imanawpataq kay harawi kanqanta musiantsik?


..
..
Aykataq yaraymankuna?
..
..
Pitaq harawichaw parlan? Ullquku, warmiku huklaya kawaqku?
..
..
Pitataq rimaykan?
.
.
Ima ninantaq punchu, shukukuy, away, runtu, alalay?
.
.
Mayqantaq shimipa watsunkuna?
.
.
Mayqantaq rimanapa watsunkuna?
.
.
Imanawtaq rimaqpa shunqun kaykan?
.
.

Camilo Enrique Maldonado Romero

56

Quechua II

Universidad San Pedro

Imata yachakurquntsik?

Imatataq harawita kaayinapaq yanapamarquntsik?

4. kuyanqayki waytata siqi, niykur tsaypaq harawin qillqay.

..
..
.
....
.
.
.
.
.
Camilo Enrique Maldonado Romero

57

Quechua II

Universidad San Pedro

.
.
.
.
.
.
.
.

5. kastillanuman kay harawita tikratsiy.


Q U E C H U A

E S P A O L

Inkapa tsurin Atusparya


waqtsakunapa taytan
mama patsapa wawan
Tupaq Amarupa wawqin.

.
.
.
.

Pilta aqtsaykim churaraykan


Waras kuchu llaqtachaw
llapan wawqikunata
maqanakuyta yachatsishpa.

.
.
.
.

Uchku Pillupa tullumpis


chuqi uchkukunachawshi
tsaychaw llapan uryaqkunata
quyalla ricatsishpa.

.
.
.
.

Amawta Atusparya
quri qiruchaw uryaranki
awqapa yawarninta
nawikita kichariy
Anqashnintsikpaq
Pirunintsikpaq.

.
.
.
.
.
.
Adaptado por cervantes Julca de Gramtica Quechua de Zenobio Len, p.70

6. Purwakaykur, ayllukarku harawikunata qillqana raprantsikchaw qillqashun.


e. textos recreativos populares. Los textos recreativos populares constituyen las
adivinanzas, las canciones, los chistes, los refranes, etc.
Camilo Enrique Maldonado Romero

58

Quechua II

Universidad San Pedro

Chistes. Son dichos, ocurrencias agudas y graciosas, generalmente breves y que


contienen un juego verbal o de conceptos capaces de provocar la risa a quienes los
leen o, sobre todo, los escuchan.
Ejemplo:
Huk ullqu wambrash mamaaninta nin: - mama, mama ishpanami. Tsaynash mamanqa
yaskirin - wambra, ishpanaptikiqa ishpakunata apashqayki.
- mama, awilaa apamaatsun, manam munaatsu qam apamanaykita.
- Imanirtaq qamqa awilayki apashunaykita munakunki?
- Awilaapa makinkunaqa allaapa shumaqmi tsuktsiykun pishquuta hurqar qallaykuptinqa,
tsaymi awilaa apamaananta munaa.

ATSKI UPIQ NUNA


Huk hirka nunash karu hatun markaman unayta papan rantikuq aywanaq. Hatun
markaman chaarirna merkaduchaw papanta qatunaq. Hunaqpin qatuykaptinnash,
papanqa ushakaanaqtsu. Ampiriptinna, markadu taapaq nuna, yarqunaykim, ninaq;
kaychaw manam pipis pununtsu, nishpa. Nuqam papaykita taapashaq, huk utilman punuq
aywakuy, nishpa.
Utilman yaykunaq, tsaychaw nuna pushanaq ichik pununaman; qishpi atskita tsariykatsir
aywakunaq. Paypa markanchawqa chiwchillawan ampipa hawka atskikuyaq. Elektriku
atskita riqiyaqtsu. Tsayshi nuna kaykaanaq katrichaw yarpakachar, tsaypitanash pununay
chaariptinqa atskitaqa munanaqnatsu; tsayshi payqa markanchaw chiwchitanaw
upinampaq shaarirkur puukanaq. Puukaykunaq kutipaykuryan, atskiqa upinaqtsu.
- Manatsun upinki karahu?, ninaq
Tsaynash payqa piashqana llanqinta tsarirkur tsampiikunaq. Tsayshi qishpi atskiqa
puuq! Pashtaykur upirinaq. Nuqataqa ama ashipaamankitsu, nuqaqa allaapa aksaymi
kaa, nishpa punurinaq. (
Tomado de modulo quechua II de villafan y menacho, pp.31)

TAPUKUYKUNA:
Imapaqtaq asikuy rimaykan?

Ichkllatapis kaayikantsikmi Imata?

Camilo Enrique Maldonado Romero

59

Quechua II

Universidad San Pedro

Llapan hutikunata akrashun.

Llapan rurana shimikunata akrashun.

Ima ninantaq: qatu, qishpi atski,

Mayqantaq hutikuna, huti tikratsiqkuna, rimanakuna, rimana tikratsiqkuna?


Llapanta akraykur qillqashun:
HUTIKUNA

HUTI
TIKRATSIQKUNA

RIMANAKUNA

RIMANA
TIKRATSIQKUNA

Imaypaqtaq rimana niykan? Unay patspaqku, kanan patsapaqku, shamuq


patsapaqku?
.
.
Allitsuraq kay asikuyta qillqayashqa? Piraq qillqashqa? Alliku mayintsikkunapaq
asikuntsik? kaynawtsuraq markantsikchaw kawakuntsik, kikitsik pura asipaanakur?
Hatun markantsikchaw, ichik markantsikchaw tsaynawllatsuraq kawantsik? Imanir?
Camilo Enrique Maldonado Romero

60

Quechua II

Universidad San Pedro

..
..
..
..
..
..
..
..

QANCHIS URYANA (TRABAJO NMERO SIETE)


1. Qichwaman tikratsiy kay kushi yarpaykunata:
HUACHAPA QUIKANMI
(La escritura de este titulo se ha consignado tal como aparece en el texto. La forma
correcta es Wachapakuykanmi).

Era ella una profesora que trabajaba en una escuelita, en una estacia de Parn, con
fsico impresionante: alta, robusta y para colmo maosa. Y era l un colectivero,
propietario de un viejo Jeep, con el que llevaba y recogia a los profesores los lunes y
viernes a las estancias vecinas. l era de estatura minscula. Ambos eran una
representacin de carne y hueso de Manyute y Robustiana personajes de una tira
cmica.
En una de esas oportunidades, y con pleno conocimiento de sus debilidades mutuas,
la profesora tomo una carrera sola, y antes de llegar a la estancia le manifest al
conductor que no tena dinero, y podra cobrarse como le plazca. La insinuacin no
poda ser ms directa y clara. Parando el carro se introdujeron a un pequeo bosque
al pie de la carretera, para la cobranza respectiva, pero dio la bendita casualidad que
un nio contempl la escena. Asustado corri para avisar al Teniente Gobernador que
viva cerca al lugar dicindole en quechua:
- Taytay!, Taytay!, warmi yachatsikuqnintsik wachapakuykanmi!...
Ante el anuncio preocupado e intrigado sali la autoridad comunal para ayudar a la
maestra en el parto, pero al llegar al lugar de los hechos se percat que era el
diminuto chofer que pugnaba por cobrar sus honorarios perdido en la robustez de su
cliente (romulo pajuelo:1994:26)

Camilo Enrique Maldonado Romero

61

Quechua II

Universidad San Pedro

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

2. Ayllushun tukuy musyay kushikuykunata niykur qillqashun

Camilo Enrique Maldonado Romero

62

Quechua II

Universidad San Pedro

.
..
..

...

3. kastillanuman tikratsiy kay kushi yarpay rimaykunata:


TAYTA PANCHUPA RUNTUN
Huk hunaqshi, huk shipash mamaaywan tayta Panchupa rantikunan tumputa, runtu rantiq,
charir patsanash maan:
-Tayta Panchu, runtuyki kapushunkiku? Nishpa.
- Aa mama! Imanirtaq manaqa kanqatsu, kapumanmi. Aykata munaykanki mama? Nin,
tayata Panchuqa, qaqllanpis asiyllap.
- Tsullallatam, tayta PaNCHU.
- Nuqaqa , ishkaytachi munaykan nitaq ! Manam mama, tsullallataqa rantukuytsu nin
Panchuqa.

Camilo Enrique Maldonado Romero

63

Quechua II

Universidad San Pedro

- Aa tayta Panchu ! Ama tsaynawqa nimaytsu, mana pinqakuqtsun kanki? Nuqaqa


maaykaq wallpapa ruruntam! Manam qampa tsay asyaq runtuykitatsu; qacha shimi awkis.
Manam kananpitaqa imaykitapis rantishqaykitsu.
- Yusulpaa, mama mana rantillaamaptikiqa, hina ishkaynintin runtullaata qurishqayki!
- Ari , siki qaqlla awikis ! Kay nimashqaykitaqa , manam hinallatsu kanqa.
Willaykushaqmi warmiykiman , Willaykushaqmi quwaamanpis , all nuna kay,
yachatsishunaykipaq !
- Kay nata qumanaykipaq witus kutikun shipash mamaqa.
Tayata Panchunash, pinqakuywan; ruqutuno utsunaw hina pasaypa puka qaqlla qipaarin.
Mana ni huk shimillatapis rimarishpa.
..
.
.
.

...

Camilo Enrique Maldonado Romero

64

Quechua II

Universidad San Pedro

Adivinanzas. Son enigmas que se proponen como pasatiempo.


Ejemplo:
Q U E C H U A

E S P A O L

Imallaqa imash?

Qu ser, que ser?

Puntachaw yaykuptin, qipachaw

Cuando entra va adelante, cuando

yarquptin.

sale va atras
Punku

La puerta

PUWAQ URYANA (TARABAJO NMERO OCHO)


1. Qichwachaw yaski kay amutsinakuykunata:
Q U E C H U A

E S P A O L

Imallaqa imash?

Qu ser, que sera?

Aywan, aywan manana kutimuq.

yaku

Imallaqa imash?

Qu ser, que sera?

Yakuman yaykun, uququntsu;

Ninaman yaykun, rupakuntsu.

..

Imallaqa imash?

Qu ser, que sera?

Waytan waytan paarin

..

Imallaqa imash?

Qu ser, que sera?

Llapanpiqpis allaapa hatunmi,

ampipawan hunaqpam shaykan,

Tsaynaw kaykar chaki nanaytaqa

makuntsu,

.
..

...

Imallaqa imash?

Qu ser, que sera?

Atskaq yanakuna yuraq qatachaw

punuyan.

..

Imallaqa imash?
Camilo Enrique Maldonado Romero

.
Qu ser, que sera?
65

Quechua II

Universidad San Pedro

Altuchaw huk chaqanaa, pampachaw

huytu rumi.

.
kuntur

Imallaqa imash?

Qu ser, que sera?

Qatakunawan qipipakushqa ras

qishpiramun.

.
La oveja

Imallaqa imash?

Qu ser, que sera?

Wakni pampachaw kinua matsishqa

kaykan.

.
Las estrellas

...

Imallaqa imash?

Qu ser, que sera?

Allpallata kichayqa may kamapis

aywashaqmi.

.
El agua

Imallaqa imash?

Qu ser, que sera?

Ima kurutaq pachaykita piatsimun

El hambre

Imallaqa imash?

Qu ser, que sera?

Naanillaata kicharillay may kamapis

aywakushaqmi.

.
El agua

..

2. Yapashun quichuachaw chunka hamutsinakuykunata, tsimpanchawna llapanta,


kastillanuman tikratsishun.
Q U E C H U A

...
.
..
.
.
.

Camilo Enrique Maldonado Romero

E S P A O L

.
.
.
.
66

Quechua II
..

.
.
.
.
.
.

.
..

...
...
..
.

.
Camilo Enrique Maldonado Romero

Universidad San Pedro

.
.
.
.

..
.
.
.
.
..
.
.
.

.
.

....

...
.
.
.

67

Quechua II

Universidad San Pedro

3. ayllushun, ashishun tukuy musyay hamutsinakuykunata niykur qillqashun.


Las canciones. Son pequeas composiciones liricas en verso para cantar que,
acompaadas de msica, expresan sentimientos amorosos, festivos, satricos, etc.
Ejemplo:
Wayiki qipanchaw
Waytata mururqa.
Wayikipa qipanchaw
Shapashta tukirqaa.
Tsaypa rapranllanchaw
Hutiita churarqa,
Piwan aywakurpis
Yarparinaykipaq.

ISQUN URYANA (TRABAJO NMERO NUEVE)


1. kay shimikunawan qutsuykunata kamashun niykur qillqashun: hirka waytawan,
purushwan, ramrashwan.
HIRKA WAYTA

...

Chaki lutskay

Camilo Enrique Maldonado Romero

68

Quechua II

Universidad San Pedro

PURUSH
.
.
.
.

...

Chaki lutskay
..
..
..
..

RAMRASH
.
.
.
.

.
.
.
.

Chaki lutskay

Camilo Enrique Maldonado Romero

69

Quechua II

Universidad San Pedro

2. Waynu qutsunkunata ashiyay, niykur yanasantsikwan yanaqintsikwan llapantsik


qutsushun.
1- .

..

..
..
..
..
.
..
..
..
..

2-
..
..
..
..

..
..
..
..
.
..
..
Camilo Enrique Maldonado Romero

70

Quechua II

Universidad San Pedro

..
..

QUTSUKUNA
Ichikllapa mahaakikullarqaa,
lluqananaw witsaana uraywan
ichikllapa hiqakuykullarqaa
mana kuyakuq chawlupa wayinman.

All alliran wamralla kakurqaa


all aaliran quwaanaq kakurqaa
pullan rialnaw chaniyuq kanaapaq
pullan rialnaw ashina kanaapaq.

All alliran wamralla kakurqaa


all aaliran quwaanaq kakurqaa
kutus kawalluwan nikachaarinaapaq
kasha kasha pampachaw waqsharinaapaq.

All alliran wamralla kakurqaa


all aaliran quwaanaq kakurqaa
pullan rialnaw chaniyuq kanaapaq
pullan rialnaw ashina kanaapaq.

AA ATUQ ATUQ!
Aa atuq atuq hirka atuq
qamtawan nuqata nuna chikimantsik
qamta chikishunki uushanta apaptiki
nuqata chikiman wawanta suwaptii.

Camilo Enrique Maldonado Romero

71

Quechua II

Universidad San Pedro

Aa atuq atuq hirka atuq


qamtawan nuqata nuna chikimantsik
qamshi kutitsinki uushantin millwantin
nuqash kutitsishaq wawanta willkantin.
Chaki lutskay
Pwiditsu pwiditsu
hapallaa punuyta pwiditsu
tumarillaa tikrarillaa
manakaqllamanmi tumarillaa.
RIMAYKUNA
RIMANAKUNA (VERBOS)
QUECHUA
akray
apay
asiy
away
ayqiy
chay
churay
hamay
hampiy
haruy
haytay
ishuy
ismay
kachay
kaway
kichay
kumay
kutiy
kuyuy
laptsiy
laqway
Lluqay
maay
mantsay
maqay
mikuy
mitsiy
munay
muskiy
Nanay
niy
uuy

ESPAOL
escoger
llevar
reir
tejer
correr
llegar
poner
descansar
curar
pisar
patear
aporcar
defecar
enviar
vivir
abrir
empujar
volver
mover
aplastar
lamer
subir
prestar
asustar
pegar
comer
pastar
querer
oler
dolor
decir
mamar

Camilo Enrique Maldonado Romero

QUECHUA
qunqay
qutuy
quy
rakiy
rantiy
rikay
rimay
riyay
ruquy
ruray
sinyay
sutay
suway
shamuy
shikay
shipray
shiqiy
shukay
shuutay
shuyay
takay
tapuy
tikray
tsaqtsuy
tsaray
tsuktsuy
tsulluy
ulikuy
uqray
upuy
utiy
wachay

ESPAOL
olvidar
amontonar
dar
Separar, dividir
comprar
ver
hablar
despertar
cortar
hacer
Sonarse la nariz
jalar
robar
venir
Raer, raspar, lijar
pelar
golpear
silbar
descansar
esperar
Tocar, golpear
Preguntar
Voltear
Rociar
agarrar
Temblar
Derretir
Mentir
Perder
Beber, tomar
Cansarse,fatigarse
Parir
72

Quechua II
pakay
pakiy
pallay
pantay
piltay
Pituy
pitsay
pukuy
pukllay
punuy
puriy
purway
qallay
qapiy
qillqay
quchiy

Universidad San Pedro

esconder
romper
recoger
equivocar
trenzar
envolver
barrer
madurar
jugar
dormir
Caminar, andar
juntar
Comenzar,empezar
ordear
escribir
quitar

wanuy
waqay
waquy
watay
waylluy
wichqay
willay
winay
wiyay
yachay
yupay
yarquy
yarpay
yaykuy
yupay
yuriy

morir
llorar
abrazar
amarrar
amar
cerrar
avisar
llenar
Or, escuchar
saber
aadir
salir
recordar
entrar
contar
nacer

MUSHUQ SHIMIKUNA (NEOLOGISMO)


QUECHUA
chikukuna
nawintsay
kamay
yarayma
willakuy
ruraq
hutipa rantin
rimana
ruraykuna
tsuyantsay
siqiy
tapupakuy
yarpachakuy
huntatsiy
chiku
qatiqkuna
kutipay
aysay
rakiy
atiylla o antinalla
iiy
atska
maha
maakuykuna
patma
usahaqnin (ushaynin)

ESPAOL

QUECHUA

Signos de puntuacin

qillqay
leer
ichktsay
crear
yupi
estrofa
wachu
noticia
watsi
sujeto
huti
pronombre
huti tikratsiq
verbo
rimana tikratsiq
actividades
ruranakuna
explicar, resolver, solucionartupuy
dibujar/graficar
llallinakuy
consutar
tapukuykuna
reflexionar meditar

chaninchay

completar
punto
sucesiones
repetir
pesar
separar
Fcil, sencillo
creer
plural
par
prstamo
capitulo
fin

tikratsiy
niraq
kutitsiy
qotukashqa
chimpuy
rikatsiy
ichkllapa
shimikuna
stulla
mirashqa
panqa
qallana
kushikunapaq niy

Camilo Enrique Maldonado Romero

ESPAOL
escribir
resumir
huella, silueta
verso
raiz
nombre, sustantivo

adjetivo
advervio
ejercicios
medir
competir, concursar

cuestionario
valor, valorizar
traducir
parecido
respuesta
los del monton
marcar
sealar, indicar
casi
palabras
singular
producto
libro
introduccin
texto recreativo
73

Quechua II

Universidad San Pedro

Shumaqlla niy (harawi)

rikaanapaq niy

texto potico
texto descriptivo

willakuy niy

texto narrativo

KILLA TIKRAY (FASES DE LA LUNA)


N
1
2
3
4

Q U E C H U
Llullu killa o mushuq killa
Wiaq killa
Pampa Killa o Puquy killa
Ushaq killa

E S P A
Luna nueva
Cuarto creciente
Luna llena
Cuarto menguante

E S P
primavera
verano
invierno
otoo

E S
Norte
Sur
Este
Oeste

MITAKUNA (ESTACIONES)
N
1
2
3
4

Q U E
Waytaq mita
Rupaq mita
Qaha mita
Puquy mita

SUYUKUNA (PUNTOS CARDINALES)


N
1
2
3
4

Q U E
Chinchaysuyu
Qullasuyu
Antisuyu
Kuntisuyu
.

DAS DE LA SEMANA
(Tomado del curso de quechua. 40 lecciones, de Mario Mejia, p.32)
Q U E C H U A

E S P A O L

killachay

lunes

antichay

martes

quyllurchay

miercoles

illapachay

jueves

chaskachay

viernes

kuychichay

sbado

intichay

domingo

Camilo Enrique Maldonado Romero

74

Quechua II

Universidad San Pedro

MESES DEL AO
Tomado de (Carranza 2003:99). Asimismo se denomina qapaq killa o qulla puquy killa, hatun
puquy killa, pawaqar waray killa, ayriway killa, aylluy (aymuray) killa, inti raymi killa, anta sitwa
killa, muruy (tapruy) killa o una raymi / sitwa killa, kantaray killa, ayamarka killa, y tamya
qallariy killa para enero,
Q U E C H U A
- Pumpay killa
- Qapaq killa o qulla pukuy killa
- Katu killa
- Hatun puquy killa
- Tamya killa
- pawaqar waray killa
- Allay killa
- Ayriway killa
- Anqas killa
- Aylluy (aymuray) killa,
- Inti killa
- Inti rayni killa
- Pallay killa
- Anta sitwa killa
- Wayra killa
- Qapaq sitwa killa
- Nina killa
- Muruy (tarpuy) killa o uma raimi / sitwa killa
- Tamya qallanan killa o puspa killa
- Kantaray killa
- Aya killa
- Aya marka killa
- Wankukuy killa
- Muruy (tarpuy) killa o uma raymi/sitwa killa

Camilo Enrique Maldonado Romero

E S P A O L
enero
febrero
marzo
abril
mayo
juni
julio
agosto
setiembre
octubre
noviembre
diembre

75

Quechua II

Universidad San Pedro

BIBLIOGRAFIA
- Bravo, Domingo.1980. Quiere Usted Aprender Quichua? (mtodo practico
para la
enseanza y aprendizaje del idioma). La Banda, Santiago de estero: Instituto Amigos del
Libro Argentino.
- Carranza, Francisco. 1975. Kechwata Yachakuy. Trujillo: UNT. 1993 Resultados
lingsticos del contacto quechua y espaol. Lima: CONCYTEC.
2003. Diccionario quechua ancashino castellano. Frankfurt am Main Madrid: Vervuert
Iberoamericana.
- Cassany, Daniel et a/. 1999 Ensear Lengua. Barcelona. Editorial GRAO.
- Chvez, Amancio. 1995. Normalizacion del Quechua. Huaraz: FDCCPP UNASAM.
(mimeo).
s/f. Lingstica Quechua. Lima: UNMSM. (mimeo).
2003. La Toponimia en la zona Andina de Ancash. Lima: HOZLO.S.R.L.
- Chvez, Oscar. 2001. El quechua al alcance de los profesores bilinges. Urubamba
Cuzco: Instituto Superior la Salle.
- Chirinos, Andres. 2001. Atlas Lingstico del Per. Cusco Lima: Ministerio de Educacin
Centro Bartolome de las casas.
- Cerron Palomino, Rodolfo. 1991. Prestamos, elaboracin lxica y defensa idiomtica.
En Raymi 14. La Paz, Bolivia: Centro Cultural JAYMA. Pp. 1-29.
2003. Lingstica Quechua. Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolome de
Las Casas.
- Godenzi, Juan.1992 El Quechua en debate. Cusco: Centro de Estudios Regionales
Andinos Bartolom de Las Casas.
- Gomez, Donato. 1999. Aprenda el Idioma Quechua en 30 dias. La Paz Bolivia:
Abolema.
- Gonzales Holguin, Diego. 1989. Vocabulario de la Lengua General de todo el Per
llamada Lengua Qquichua o del del Inca. Lima: UNMSM.
- Itier, Cesar. 2004. Karu ankunapi.40 Cuentos en Quechua y Castellano de la
Comunidad de Usi (Quispicanqui-Cuzco) Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos
Bartolom de las Casas.
- Julca, Cervantes. 2001 Hamutsinakuy. Imallash, Imallash Huaraz
2005 Influencia de los prstamos lxico del castellano en el proceso de sustitucin
lingstica del quechua en el caserio de Dos De mayo de Timac, La Merced, Aija. Tesis de
licenciatura. Huaraz UNASAM.
- Julca, Felix. 2000 Literatura Popular Ancashina. Cochabamba: UMSS Proeib Andes.
2001. Algunos rasgos del contacto quechua y castellano en Huaraz. En Asterisco N8-9.
Huars: Fragor.pp.124 134.
2002 Anqashpa qichwan. En Lengua y Sociedad N4. Instituto de Inverstigaciones de
Lingstica Aplicada (CILA) UNMSM. Pp. 4 18.
2003a. la situacin actual del Quechua y las posibilidades de su mantenimiento. En
asterisco N15 Huaraz: Fragor, pp. 35 44.
2003b. Quechua en la escuela. Lima: GTZ KFW MED.
2004a. Qichawata qillqanapaq. Waras: UNASAM
Camilo Enrique Maldonado Romero

76

Quechua II

Universidad San Pedro

2004b. Mdulo de Interculturalidad I. Huars: UNASAM Diaconia.


- Julca, Felix, Luyks, Aurolyn y Garcia, Fernando. 2005. Estrategias de Comunicacin
interdialectal en Quechua. Austin: AILLa, Universidad de Texas.
- Julca Felix y Julca, Cervantes. 2002 Qichwa hutikuna. Huaraz.
- Kleymeyer, Carlos (compilador).1996. Imashi! Imashi! Adivinanzas poeticas de los
campesinos del mundo Andino Ecuador, Per y Bolivia. Quito: Abya Yala.
- Lara Jess. 1969. La literatura de los quechuas. La Paz, Bolivia: Juventud.
- Len, Zenobio 1988. Gramtica Quechua a travs de la escritura. Chimbote: Cincos.
- Mejia Huaman, Mario. 2004. Curso de Quechua. 40 Lecciones. Lima: Universidad
Ricardo Palma Textos Universitarios.
- Menacho, Leonel y Hammer, Janet. 1998. Guia de lengua Quechua para docentes.
Lima: El manantial.
- Ministerio de Educacin. 1998 (1905). Vocabulario poliglota incaico. Lima: MED.
- Paredes, Victor. 2004. Mdulo quechua. Huars: UNASAM-UPG.,
- Parker, Gary. 1976. Gramtica del Quechua de Ancash Huailas. Lima: Ministerio de
Educacion Instituto de Estudios Peruano.
- Parker, Gary y Chvez, Amancio. 1976. Diccionario quechua Ancash Huailas. Lima:
Ministerio de Educacion Instituto de Estudios Peruanos.
- Perez, Mauro. 1986. Kechwa. Lima: San Marcos.
- Plaza, Pedro. 1995. Qhichwata Qillqanapaq. La Paz Bolivia: Biblioteca del maestro.
- Quiroz, Alfredo 2000. Gramtica quechua. La Paz, Bolivia: Ministerio de Educacion y
UNICEF.
- Rosales, Efrain. 1991. Canto del Cucul Encendido. Antologia de la poesa Popular
Ancashina. Trujillo: Libertad E.I.R.L.
- Snchez, Arsenio. 2004. Taller de lectura y redaccin 2. Mexico: International Thomson.
- Solis, Gustavo. 1996. Los orgenes de la cantidad voclica en quechua. Lima: CILA
UNMSM.
- Soto, Clodoaldo. 1993. Quechua, manual de enseanza. Lima: IEP.
- Torero, Alfredo 2002 Idiomas de los Andes. Lingstica e historia. Lima Horizonte.
- Villafn, Macedonio y Menacho, Leonel. 2005. rea de Quechua II. Huaraz: UNASAM
UPG.
- Yauri, Marcos. 1990. Leyendas Ancashinas. Plantas alimenticias y Literatura oral andina.
Lima: CONCYTEC.
- Zuiga, Madeleine. 1993. Educacin Bilinge. Materiales de Apoyo a la formacin
docente en educacin intercultural bilinge. La Paz Bolivia: UNICEF.

Camilo Enrique Maldonado Romero

77

Quechua II

Universidad San Pedro

HOJA DE RESPETO

Camilo Enrique Maldonado Romero

78

Quechua II

Camilo Enrique Maldonado Romero

Universidad San Pedro

79

Вам также может понравиться