BOMVOL

BRAIN

WETENSCHAP

NATUUR

TECHNOLOGIE

TRANSPORT

HISTORIE

RUIMTE

VRAAGJE...

SNACKS

KUNNEN
DIEREN HUILEN?

!
H
K
G
S
HI
RI
Astronaut
ert
Bommenexp
an
Brandweerm
Stuntman
Berggids

k
j
i
l
r
a
a
v
e
g
t
Z word
r
e
g
i
l
i
e
v
k
r
we

VLEUGELPRACHT

EN ALLES OVER:

HOE
D
VERBRAEN
JE V T?

Spionagevliegtuigen
De Galapagoseilanden
Fossielen zoeken
Reddingrobots
Weesplaneten
NR6 | 16 WWW.KNOWHOWNU.NL PRIJS 4,25
10616

AP

718972 200206

Know How
schoolagenda

!
W
U
NIE

Wist je dat aardappelchips per ongeluk

werden uitgevonden? De gloednieuwe
schoolagenda van Know How staat bomvol
toffe brainsnacks. Plus: extra veel ruimte
om je huiswerk en krabbels in te noteren.

14,

99

OP=OP

Met de nieuwe schoolagenda

van Know How verveel je je nooit

N in de winkel of
bestel m via knowhownu.nl/agenda

WELKOM nr. 6

WIST JE DAT?
Van alle dieren die
op de Galapagoseilanden leven, komt
ongeveer 80 procent
nergens anders ter wereld
voor. Bijzonder is dat deze
beesten nooit hebben
geleerd dat mensen een
gevaar kunnen vormen.
Daardoor slaan ze niet
op de vlucht bij een
ontmoeting. Samen
met de rijke natuur zorgt dat ervoor dat de archipel
bij veel mensen bovenaan hun bucket list van te
bezoeken vakantieplekken staat.

Alles weten over de Galapagoseilanden?

Je leest het vanaf pagina 20.

redactie@knowhownu.nl
Facebook.com/knowhownu
Instagram.com/knowhowmagazine
Twitter.com/knowhownu
www.knowhownu.nl

In dit
nummer
kijken we achter de schermen
bij de gevaarlijkste beroepen ter
wereld, spioneren we vanuit de
lucht, gaan we op zoek naar fos
sielen, onderzoeken we de weten
schap van zingen, brouwen we ons
eigen bier, laten we ons redden
door robots en reizen we mee met
de grootste raketten.
Veel leesplezier!
Miranda Schoonderwoerd-Corral
Adjunct-hoofdredacteur

VRAAGJE AAN DE REDACTIE: WELKE BESTEMMING STAAT OP

JOUW BUCKET LIST?
Lysette: Kroati: bouwwerken uit de vroege middeleeuwen, kristalheldere
turquoise zee en schitterende eilandjes.
Roel: Japan, voor de cultuurshock,
de prachtige bergen en natuurlijk enorme hoeveelheden sushi.
Ralph: NoordFinland. Een bijna buitenaardse bestemming.
Monique: Costa Rica staat
bovenaan, maar met mijn bucket list kan met gemak deze hele Know How vullen.
Talitha: Canada, lekker toeren met een camper door de prachtige natuur.

BOMVOL

BRAIN

WETENSCHAP

NATUUR

TECHNOLOGIE

TRANSPORT

HISTORIE

RUIMTE

VRAAGJE...

SNACKS

WETENSCHAP
De wetenschap achter alles om ons heen.

KUNNEN
DIEREN HUILEN?

HIGH RISK !
Astronaut
ert
Bommenexp
an
Brandweerm
Stuntman

aarlijk
Z wordt gev
werk veiliger

Berggids

VLEUGELPRACHT

EN ALLES OVER:

HOE
VERBRAND
JE VET?

Spionagevliegtuigen
De Galapagoseilanden
Fossielen zoeken
Reddingsrobots
Weesplaneten
NR6 | 16 WWW.KNOWHOWNU.NL PRIJS 4,25
10616

AP

718972 200206

FOTOS COVER: ISTOCK, THINKSTOCK

NATUUR
Alles over mens, dier en aarde.

TECHNOLOGIE
De wondere wereld van gadgets en
techniek.

TRANSPORT
Alles wat ons maar vervoert, te land,
ter zee of in de lucht.

HISTORIE
Zo ging het er in het verleden aan toe.

RUIMTE
Van ons zonnestelsel tot de hele kosmos.

WWW.KNOWHOWNU.NL

COLOFON
Hoofdredactie: Tonie Broekhuijsen,
Miranda Schoonderwoerd-Corral
Eindredactie: Ralph Fischer, Marije
van der Haar-Peters, Monique van
Klaveren, Andr Kesseler, Pauline
Nieuwhof, Bernice Nikijuluw, Brenda
Scholten
Redacteur: Nick Kivits
Beeldredacteur: Lesley Kooman
Redactie-assistent: Lysette Dammers
Aan dit nummer werkten mee:
Marysa van den Berg, Margriet
Bokeloh, Stephan van Duin, Roel
van der Heijden, Naomi Jansen,
Jean-Paul Keulen, Rik Peters, Vroni
Stumpel, Loek Weijts
Artdirection: Jan Willem Bijl

Vormgeving: Bianca van den Berg,

Colorscan BV, Den Haag,
www.colorscan.nl
Marketing: Chantal Smit (manager),
Elise de Jong (stagiair),
TalithaMarges (marketeer)
talitha.marges@newskoolmedia.nl
Sales: Patrick van Hooy
(accountmanager)
Adverteren? Voor informatie:
sales@newskoolmedia.nl of
bel 020 - 210 54 63
Vertaling: WTS Vertalingen
Productie: Paul Eijkel, Ismail Kaptal
Drukkerij: Corelio Printing

KLANTENSERVICE
Vragen over abonnementen?
Zie pagina 91.
Redactieadres: Redactie Know How,
Postbus 22693, 1100 DD Amsterdam,
(020) 210 53 50,
redactie@knowhownu.nl.

Vrienden van Know How

Know How | 3

nr. 6

18

Natuur

52 Vetverbranding

Verrassingsaanval

53 Honger! Maar waarom?

20 De Galapagoseilanden
Barstensvol unieke beesten en
planten.

25 Waarom doet een

brandnetel zon pijn?

25 Vlindervleugels
26 Het wonderlijke

leven van de oester

Transport

54 Supermarktkunde
57 De geschiedenis van het
gat in de ozonlaag

58 Try this: brouw bier

Ruimte
64 Sojoez-splashdown
66 Nieuwsgierige
ruimtereiziger

28 Tussen wal en schip

De bevindingen
van Curiosity.

30 Spionnen in de lucht

71 
Dolende

Van SR-71 Blackbird tot Lockheed

U-2S.

weesplaneten

72 XXL draagraketten
72 Waarom is ons

zonnestelsel plat?

Technologie
Historie

74 Binnen gluren bij

Amazon

38 Beestenboel in de

76 To the rescue!

40 Hoe vind je een fossiel?

83 Masterclass lassen

ziekenboeg

Hoe robots levens redden.

Voor de volhouders zijn er nog heel

wat dinos te vinden.

20

Galapagoseilanden

COVER
STORY

44 Nintendos Virtual
Reality uit 1995

Wetenschap
48 Hersenscan van een
computer

50 Zingen, hoe doe je dat?

10 DE

GEVAARLIJKSTE
BEROEPEN TER
WERELD
Van explosieven-expert
tot zeevisser.

4 | Know How

WWW.KNOWHOWNU.NL

76

EN VERDER

Reddingrobots

6 Nieuws

Over het koopje van

Tesla, de ontdekking van
het grootste zwarte gat ooit, een cabrio van
hout, wandelende vissen, robots uit een 3Dprinter, de familie van het Tully-monster en
het ontstaan van feencirkels..

9 Even bellen met

Historicus Willem Melching.

46 Poster

Niet voor in de prullenbak: een poster

over de wonderlijke wereld van afval.

62 De 10

Kun je geiten en schapen kruisen? Ja! Net

als de rest van de dieren in ons lijstje met
hybride dieren.

Hoe werkt een busstoplicht?

Kunnen dieren huilen? Hoe
worden spiegels gemaakt?
Mogen astronauten in het ISS
stemmen? Hoeveel geld is er
op aarde? En nog veel meer antwoorden op
slimme vragen...

88 Inbox

Puzzel mee en win een boek of een jaarabonnement!

90 Volgende maand
91 Service & informatie
R U IM

T RA

TE
WE

NSC

HAP

N AT

UUR

NOL

NSP

O RT

OL

TO R

O G IE
W ET EN

VOL
BOM

IE

TE CH NO

SC HA P

AIN
BSR
KS
NAC

V
N
AIKS
BSRNAC

M
BO

H
T EC

TE

...
GJE
AA
VR
H IS

Fotos: Loek Weijts, NASA; JPL; Caltech, Thinkstock

84 Vraag t aan Know How

LO GI E

TRAN SP

OR T

NATU UR
ET N
BOMVOL
T H GE WETENSCHAP
LP TE N
HE JE TE ?
S N
SNACKS
AL PLA AAT
PR

BRAIN

RU IM TE

OR IE

HI ST
GJE...
VRAA
NATUUR

TECHNOLOGIE

TRANSPORT

HISTORIE

RUIMTE

VRAAGJE...
T HET
HELP TEGEN
JE
ALS NTEN
PLA AT?
PRA

KUNNEN
DIEREN HUILEN?

N
E
T TEN
S
O
C E EE E S
BB
D:

EL

H
M-

NA
ET ey
VIe Hu
d

CK
A
IAGCKH RISK !
B H
B
E
E
MCOM
t:

en

ELD:

? experimmetnen
ER DNAa-ntenoetge
:
LD olimfamm
ER
ME
PO
EL

-H
NAM
VIEHTuey
de

IN

NR

4|

mam

16

AP

E NT
O

Fossielen
WWW.KNOWHOWNU.NL

ijk

arl
? geva
Z wo
Rrdt
DEve
iliger
OLrk
Pwe

Astronaut N NO SGID ZE BA D DUIKRM G

E DJE LO ER E
4, 25
ert BLAA CHT ESKLI S D SYSTEE PRIJS 6
1
Bommenexp
ent:
LU
.N L
4
ALVLENCHIP DIEK
0
erimet
W NU 2 -exp
EN GAA PERIO
W HODNA
Brandweerman
ten menen
NO
OR HET
W.K
olifanmoetg

WW
Stuntman

HT
E
C
ids
S
IN D
T Bergg
K
A
CH
RVLEUGELPRACHT
ON
BR ZE
AKS
ST
R
T
DEN ON IES
ES
ZE
VA MOT
E
N PEN Z
E
E
T
P LO
ET S
7 V TOYED
LO
CH LE

40

EP

O
SN VER
TER E LE

E KNET D SAZI
G V S NDEN E ANA EFLEX AIA

DE

T
E
KJ
E E
DE DSK? JHO
NT ANATRDEENRA
S
O
ND
D
NO RB
VA AR ?
E EEVE
VENT?
HO HUOITUITLEENJE
B B
LE V E

E
7 VETTYS
TO
TECHTLEED
ON

71

89

76
01
MEER:OEP
20
ER
VEEL ERSN
DE LEV
NOGGIDS KNETT
ENAD
EN ASAZI
JES
BAND

72

BLA HTLOZE
DE AN EFLEX
R
LUC LEESKLIE DE DUIKR GAIA
EN ALVANCHIPS SYSTEEM
4,25
ORGA T PERIODIEK
PRIJ S
NU. NL
16
HE

RON
DE BONZE
VAN OTIES
EM

NR 4

NOW

HOW

4
20

EN ALLES OVER:

W.K
| 16 WW

AP

Spionagevliegtuigen
De Galapagoseilanden
Fossielen
zoeken
176
200
972
7 1 8 Reddingsrobots
Weesplaneten
NR6 | 16 WWW.KNOWHOWNU.NL PRIJS 4,25
10616

AP

718972 200206

3x Know How
voor maar 10!
|5
Know How
Kijk snel op pagina
27!

NIEUWS

TEKST: STEPHAN VAN DUIN

E
T
R
S
N

GAT

MO

Het medicijn voor een hongerig brein nr. 6

HH

Alsof je een wolkenkrabber ontdekt op het platteland. Zo omschreven astronomen

de vondst van een van de grootste zwarte gaten ooit in het relatief rustige sterrenstelsel NGC 1600. Een gevaarte van deze omvang bevindt zich doorgaans in vollere
delen van het heelal, maar daar heeft deze gigant geen boodschap aan. Het monsterlijke gat heeft evenveel massa als 17 miljard zonnen en dat is nt geen record.

6 | Know How

WWW.KNOWHOWNU.NL

KORT

Wind in de rug De Verenigde Staten krijgen ein-de-lijk hun eerste windmolenpark op

zee. Het zijn vijf schamele turbines bij de staat
Rhode Island, maar de kop is eraf.

Lepeltje meel Een Indiase ondernemer

heeft een eetbare lepel gemaakt van sorgomeel. Het composteren van dit bijzondere
bestekstuk duurt een week.

Stem uit het verleden Bonobos,

onze naaste verwanten, kunnen het stemgeluid
van soortgenoten onthouden en herkennen
zelfs al hebben ze elkaar jaren niet gezien.

Schouder aan schouder

In Namibi en Australi
noemt men ze feencirkels: kale ronde plekken
van 2 tot 20 meter doorsnee, temidden van de
begroeiing. De oorsprong
van deze cirkels was lange tijd een mysterie, tot
een team wetenschappers het natuurverschijnsel nog eens goed
onder de loep nam. Wat

bleek? De cirkels ontstaan

door waterschaarste. In
extreem droge gebieden
halen planten alles uit
de kast om optimaal
gebruik te maken van
elke druppel water. Door
dicht bij elkaar te groeien rondom kale plekken,
profiteren ze het meest
van het weinige beschikbare water.

Het lijden Erfstuk op wielen

dat je vreest

Een auto die generaties lang in de familie blijft, klinkt best leuk. Dat dacht Toyota ook.
De autofabrikant demonstreerde onlangs de Setsuna, een houten cabrio. Setsuna betekent moment en verwijst naar memorabele autoritten tijdens gezinsvakanties. De
nostalgische auto is van hout, omdat dit materiaal voortdurend verandert. Dat sluit volgens Toyota heel goed aan bij het gevoel dat een gezinsauto oproept elke kras heeft
zijn eigen verhaal. Voor het geval je geheugen je nogal eens in
de steek laat, is er een speciale teller die honderd jaar lang de kilometerstanden vastlegt. Of dit rijdende erfstuk
daadwerkelijk in productie gaat, is nog maar
de vraag het kan best
nog wel een generatie of
wat duren.

Soms levert de gedachte aan mogelijke pijn

meer stress op dan de pijn zelf. Dat merkten
deelnemers die voor een opmerkelijk onderzoek een prikkelend computerspelletje speelden. De regels waren bij aanvang van het spel
simpel: de proefpersonen moesten een steen
oppakken waar een nepslang
onder zat. Steeds als het
dier tevoorschijn
kwam en aanviel, kregen ze
een stroomstootje. Maar
naarmate het
spel vorderde, kwamen
er meer stenen bij.
Daarbij
wisten de
deelnemers
niet meer zeker of ze een
schokje zouden
krijgen - en die
onzekerheid vonden ze uiteindelijk
vervelender dan het
schokje.
iStock

Vis aan de

In de pikdonkere, waterige grotten van Thailand leeft een blind

visje dat tegen watervallen op kan wandelen. Het 10 centimeter
lange diertje is niet de eerste vis die tegen de stroom in gaat,
maar wl de eerste die dat doet met een salamanderachtige
beweging. Anders gezegd: hij loopt. Bij elke stap zet het dier
zijn diagonaal tegenover elkaar gelegen vinnen op de grond
om zich af te zetten. Hij beweegt zijn rechtervoorvin tegelijk
met zijn linkerachtervin en daarna zijn linkervoorvin tegelijk
met zijn rechterachtervin. Daarbij kromt zijn lijfje tussen
het stappen heel sterk, net als bij salamanders.Ameri-
kaanse onderzoekers ontdekten dat het beestje een bekken heeft dat speciaal op deze beweging is aangepast. Het
skelet rond zijn heupen lijkt op dat van viervoeters; heel
bijzonder voor een vis. Wie weet kan deze blinde kluizenaar
ons nog iets leren over de evolutie van zee- naar landdieren.

Know How | 7

NIEUWS

Het medicijn voor een hongerig brein nr. 6

Een van de meest wonderlijke fossielen van de vorige eeuw heeft

eindelijk familie gekregen. Het Tullymonster, een bizar schepsel
met ogen op steeltjes en scherpe tanden aan het eind van een lange
slurf, werd al in de jaren vijftig gevonden door amateurfossielenzoeker Francis Tully.
In de jaren daarna zijn er in de Amerikaanse staat Illinois duizenden Tullymonsters opgegraven, maar niemand wist in welk vakje
ze pasten: was een Tullymonster een weekdier, een gewervelde of
iets totaal anders?
Toen een groep archeologen van de universiteit van Yale onlangs
kieuwen en een simpele ruggengraat ontdekten, pasten alle
puzzelstukjes ineens in elkaar: Tully is een
gewervelde. Het 30 centimeter lange
gedrochtje mag dan al zon 300 miljoen
jaar zijn uitgestorven, vandaag
de dag heeft het de sterrenstatus bereikt als het
fossiel van Illinois.
Het staat zelfs levensgroot afgebeeld op
verhuiswagens.

Sean McMahon / Yale University

Een vakje voor Tully

Zware
jongens
Uitprinten
en wegwezen

keer zwaarder zijn dan de zon. Samen

produceren ze 30 miljoen keer zo veel
licht als onze ster. De vondst van de
bende zware jongens is verrassender
dan de vindplaats: het negental is
gespot in de Grote Magelhaense Wolk,
een regio in de Tarantulanevel waar
veel nieuwe sterren worden gevormd.

8 | Know How

NASA

MIT/CSAIL

Knappe koppen van het Massachusetts Institute of Technology (MIT) hebben een bewegende robot ontwikkeld
die in n keer kan worden geprint. Je hoeft er alleen
maar een batterij in te stoppen en een motor aan toe te
voegen en voil. Hoe dat kan? De geprinte vloeistof droogt
met behulp van uv-licht. Maar
als je bepaalde delen niet
belicht, raakt het hydraulische systeem gevuld met
printvloeistof en kan het
systeem bewegen. Volgens de techneuten
kan deze primeur
een belangrijke stap
zijn in de richting
van het efficinter
bouwen van robots,
die nu nog voornamelijk met de hand
in elkaar worden
gezet.

Ruimtetelescoop Hubble heeft de

zwaarste ster die we kennen op de
gevoelige plaat gezet. Daarop is te
zien dat de R136a1, die wel 236 keer
zo zwaar is als de zon, in goed gezelschap verkeert. In het gefotografeerde stukje hemel staan maar liefst
negen sterren die minstens honderd

WWW.KNOWHOWNU.NL

Stevig briesje Rondom zwarte gaten

Nieuwe GT voor Le Mans Ford heeft

kunnen windsnelheden van 200 miljoen kilometer per uur voorkomen. Dat is 20 procent
van de lichtsnelheid!

in het geheim een nieuwe versie van de legendarische GT ontwikkeld. De supercar zal 18 juni
debuteren tijdens de 24 uur van Le Mans.

Apa/Afp/Tesla Motors/Str

KORT

De paden op Er is bewijs gevonden

dat de Vikingen verder Noord-Amerika in
zijn getrokken dan gedacht. De potige mannen
kwamen tot het zuidwesten van Newfoundland.

Lang verwacht en nu toch gekomen: de

low-budgetvariant van het inmiddels
befaamde model S van automerk Tesla.
Model 3 rijdt eveneens elektrisch en
zn uiterlijk is minstens zo bijzonder,
maar kost slechts 35.000 dollar zon
31.000 euro: minder dan de helft dan
zijn grote broer. Nog steeds geen koopje, maar Tesla rijden wordt nu wel
betaalbaarder. Model 3 doet qua skills
ook helemaal niet zo veel onder voor

Bob Bronshoff

broertje

We kunnen
Duitsland volgen

Even bellen met...

Willem
Melching

Duitsland heeft zich

ontpopt tot leider van
Europa, mede dankzij
de manier waarop het
land omgaat met de economische- en de vluchtelingencrisis. Maar die
rol heeft het land tegen
wil en dank, legt historicus Willem Melching
uit in zijn boek Waarom
Duitsland?
TEKST: NICK KIVITS

Waarom 'leider van Europa tegen wil en dank'?

het origineel: zijn actieradius is circa

350 kilometer, hij accelereert binnen
zes seconden naar de honderd en
beschikt over dezelfde automatische
piloot als de S.
Klinkt goed, toch? Dat dachten de ruim
250.000 mensen die de auto in de eerste
week bestelden ook nog nooit werden
er z snel zo veel exemplaren van een
nieuw automodel op de orderlijst
gezet.

De binnenlandse politiek van Duitsland is sterk. In

andere grote landen als Frankrijk en Itali rommelt het,
mede door de opkomst van het populisme. En in Engeland willen veel mensen de EU uit. Als je het land bent
waar de binnenlandse politieke situatie het meest stabiel
is, dan valt dat leiderschap automatisch in je schoot.

Wat vinden de andere landen daar eigenlijk van?

Veel landen zitten niet op een leiderschapsrol te wachten. Eigenlijk weet niemand wat ie met de verschillende
crises in Europa aan moet. Duitsland zegt als enige: We
gaan het zo doen. Andere landen zijn blij dat ze niets
zelf hoeven te bedenken en dat ze een ander land kunnen volgen.

Ook Hitler wilde een verenigd Europa met Duitsland aan de leiding. Moeten we wel zo blij zijn met
dat Duitse leiderschap?
Duitsland heeft de grootste misdaden van de twintigste
eeuw op zijn geweten. Daarom hebben de Duitsers het
gevoel dat ze rekenschap moeten afleggen. Ze blijven
daardoor bescheiden. En die bescheidenheid levert
Duitsland moreel gezag op. We kunnen hen volgen, omdat zij weten dat ze zich netjes moeten blijven gedragen.

Heeft de Duitse geschiedenis het land uiteindelijk

beter gemaakt?
Niet per se beter, maar wel interessant. Duitsland is de
afgelopen honderd jaar wel zeven keer van politiek systeem veranderd. Eerst was het een keizerrijk, later een
republiek en na Hitler is het land bezet, verdeeld en herenigd. Door die dramatische wendingen zijn Duitsers
zich er heel goed van bewust dat de democratie en welvaart die ze nu hebben kwetsbaar is.

Voor de

ermee

Hoe zijn spinnen spinnen geworden? Dankzij moderne technieken hebben

wetenschappers daar zicht op gekregen. Met behulp van CT-scans en sterke
rntgenstraling maakten ze een 3D-model van een 305 miljoen jaar oud fossiel van een spinachtige. Het meest interessante deel van het diertje zijn
achterlijf zat namelijk nog in steen gevangen. En wat ontdekten de onderzoekers? De ouwe taaie kon nog geen draad spinnen! Omdat het organisme
verder sprekend op een spin lijkt, concluderen de biologen dat het beestje
zijn draadspinnende vermogen pas later ontwikkelde.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Gaat Duitsland Europa uit de verschillende crises

helpen?

De EU zit nu in een tamelijk kritieke situatie. Duitsland

is de aangewezen partij om ons daar uit te helpen. Je
hebt in zon situatie landen nodig die de leiding nemen.
Duitsland doet dat. Maar of het gaat lukken, dat kan
niemand voorspellen.

Know How geeft 3 exemplaren van Waarom

Duitsland? (Prometheus, 19,95) weg.
Winnen? Mail je naam en adres vr 7 juli
naar redactie@knowhownu.nl met in de
onderwerpregel Duitsland.

TI E N TE
S
K
J
I
L
R
A
A
D
L
GEBEV
E
R
E
W
R
E
T
N
E
P
E
RO
KEN
A
M
R
E
G
I
L
I
E
GIE ZE V
O
L
O
N
H
C
E
T
AP EN
H
C
S
N
E
T
E
W
+ HOE

10 | Know How

WWW.KNOWHOWNU.NL

E D
ST EL
JK R
LI E
AR R W
VA TE
GE E N
EN EP
TI RO
BE

01 De explosievenexpert
Bommenpak
O

Waarom een EOD-technicus een bommenpak van 25 kilo draagt.

Een bomexpert
werkt met blote
handen om zijn
taak zo nauw
keurig mogelijk
te kunnen
verrichten.

De uitrusting die je lichaam

beschermt tegen rondvliegende
scherven en drukgolven.

Helm
Kogelwerende lagen ara
midevezels gevoerd met
schokabsorberend schuim
voorkomen hoofdletsel.

Ventilatie en
communicatie

De accus kunnen de luchtcir

culatieapparatuur, het anti
condenssysteem en de
communicatiemiddelen vijf
uur lang van stroom voorzien.

Koeling
Kraag
Beschermt de nek volle
dig en voorkomt dat het
hoofd door een drukgolf
achterover klapt.

Platen
Harde pantserplaten
beschermen keel,
romp en liezen, houden
rondvliegende scher
ven tegen en bescher
men het lichaam tegen
de drukgolf van een
explosie.

Om oververhitting te
voorkomen, kan er ijs
water door de buisjes
worden gepompt die in de
binnenste stoflaag zijn
verwerkt.

Bedieningsmodule
Hiermee kan de
drager onder meer
het ventilatie- en
het communi-
catiesysteem
bedienen.

Jack
Is gemaakt van
kevlar met een
vuurbestendige
bovenlaag. Ook
de wervelkolom
is beschermd,
voor het geval
de expert omver
wordt geblazen
en hard op zijn
rug belandt.

De EOD maakt
elk jaar zon
2500 WO IIbommen
onschadelijk

Broek
In geval van nood zijn
de bretels gemakke
lijk los te maken en
kun je de pijpen in
n keer losritsen.

8-10 JAAGR

EODers wagen
hun leven om
burgerslachtoffers
te voorkomen.

WWW.KNOWHOWNU.NL

TR A ININ
N
V EREIST OM EE
TE
S
EOD -TECHNICU
WORDEN

Alamy; Getty; Thinkstock

m explosieven onschadelijk te maken,

heb je moed, zelfbeheersing en een
vaste hand nodig. Het is de ultieme
stalen-zenuwenbaan. De experts van de
Nederlandse Explosieven Opruimingsdienst
(EOD) maken 2500 keer per jaar bommen uit
de Tweede Wereldoorlog onschadelijk en neutraliseren daarnaast nog de nodige dodelijke
pakketjes als autobommen en gemproviseerde explosieven (IEDs).
Technologie heeft er inmiddels voor gezorgd
dat hun werk een stuk veiliger is dan vroeger.
Zo worden er vaak kleine, met cameras uit
geruste robots vooruitgestuurd, zodat de
experts een verdacht pakketje van een veilige
afstand kunnen bestuderen. Hoewel sommige robots de bommen ook zelf onschadelijk
kunnen maken, kunnen ze de nauwkeurigheid en het inzicht van een menselijke expert
niet vervangen.
EOD-technici worden bij hun werk beschermd
door een Electronic Counter Measure, een
apparaat dat met een stoorzender voorkomt
dat vijanden radiografisch bestuurde IEDs
laten ontploffen. Bovendien dragen ze een
bommenpak van kevlar dat is gevoerd met
maar liefst 35 kilo aan explosiebestendig
schuim en keramische pantserplaten.

Know How | 11

44.000

02 De brandweerman
Hoe een slim exoskelet hem superkracht geeft.

Het inademen van rook, brandwonden,

instortende gebouwen, vallend puin
De dappere mannen en vrouwen die er
hun werk van hebben gemaakt om vuurzeen te bedwingen en mensen te redden,
krijgen bijna dagelijks met allerlei gevaren
te maken.
Gelukkig is de veiligheid van brandweerlieden tegenwoordig flink verbeterd. We
weten bijvoorbeeld veel meer over hoe
vuur zich verspreidt. Draagbare adem
apparatuur, nachtbrillen en brandwerende
kleding maken het werk veiliger dan ooit.
Bovendien komt er steeds betere gps- en
meetapparatuur, zodat de commandant tijdens een calamiteit precies kan zien waar
zijn mensen zich bevinden en of ze in problemen zijn.
En er zijn binnenkort nog meer technische
toepassingen voorhanden. Zo bedacht ontwerpstudent Ken Chen een exoskelet voor
brandweerlieden. Het wordt over de standaarduitrusting gedragen en het geeft de
ledematen van de brandweerman een
bovenmenselijke kracht. Dat kan bijvoorbeeld handig zijn als ze met 40 kilo aan
blusmateriaal via de trap naar de bovenste
verdieping van een brandend flatgebouw
moeten rennen. Of met een bewusteloos
slachtoffer in de armen weer naar beneden.
Bovendien kunnen ze dankzij het exoskelet veel sneller en langer werken zonder
uitgeput te raken.

Accupakket

Stroom- en sensorunit

De lithium-polymeerbatterij
gaat twee uur mee en de
verschillende cellen leveren
lekker veel stroom.

De elektrisch aangedreven
gewrichten bootsen de bewe
gingen van de brandweerman
na en versterken die.

Brandweerexosuit

Flessenlucht
Het slimme exoskelet
heeft zelfs een
gentegreerde
zuurstoftank.

Het pak dat brandweer

lieden helpt om te rennen,
te klimmen en te tillen.

Schokbrekers
Hydraulische cilinders
vangen de schokken en
het gewicht op, zodat de
drager wordt ontzien.

Instrumenthouder
Speciale apparaten als
een bluspistool of een
hydraulische schaar
kunnen zo op het externe
skelet worden bevestigd.

Joystick
De brandweerman kan
instrumenten als het blus
pistool heel eenvoudig star
ten en bedienen.

Trekring voor de
snelsluiting
Ontkoppelt in geval van nood
alle gewrichten, zodat het
hele exoskelet uit elkaar valt.

Frame
De boordcomputer en zak
lantaarns zijn in het frame
ondergebracht.

Hergebruik
Een deel van de bewegings
energie wordt weer omgezet in
elektriciteit. Met dat extra ver
mogen wordt het enkelgewricht
aangedreven, zodat de drager
zelf nog iets minder kracht
hoeft te zetten en zijn uithou
dingsvermogen wordt ver
hoogd.

Het exoskelet helpt de brand

weerlieden bij dragen van
allerlei apparatuur.

12 | Know How

HET AANTAL
BRANDWEERLIEDEN
IN NEDERLAND
EN BELGI

Natuurlijke
beweging
Het pak is zo ontworpen dat
de voet netjes van hiel naar
teen wordt afgewikkeld, zodat
de brandweerman zo natuur
lijk mogelijk kan lopen.

Met het exoskelet kunnen

brandweerlieden het vuur
beter en veiliger te lijf gaan.

WWW.KNOWHOWNU.NL

E D
ST EL
JK R
LI E
AR R W
VA TE
GE E N
EN EP
TI RO
BE

SpaceX
pad-abort

Remparachute

Vier tot zes seconden na

de ontkoppeling gaan er
twee kleine parachutes
open om het ruimteschip
te stabiliseren.

Hoe worden astronauten

in noodsituaties in veiligheid gebracht?

Koerswijziging
Na een verticale vlucht
van maar een halve
seconde kantelen de
acht motoren het schip
richting de oceaan.

Afstoten
Als de brandstof op is en de
Dragon zijn hoogste punt
heeft bereikt, wordt de romp
afgestoten.

Hoofdparachute
Drie parachutes gaan
open om het schip af te
remmen voor het in
zee plonst.

Natte landing

Ontsnapping
Als er iets misgaat tussen de lance
ring en het verlaten van de damp
kring, kan de bemanning met het
Launch Abort-systeem van SpaceX
in veiligheid worden gebracht.

03

Romp
De onbemande romp
heeft geen functie meer
en stort zonder parachu
tes in de oceaan.

De astronaut

Jiazhen (KEN) Chen; NASA; SpaceX

De lancering is het meest riskante

onderdeel van een ruimtereis.
Als het over bloedlinke beroepen gaat, denk
je waarschijnlijk niet meteen aan astronauten. Daar zijn er ook niet zoveel van. En toch
is sterfte onder astronauten met een kleine
vijf procent astronomisch hoog. Dat maakt
het beroep van ruimtevaarder zon 12.500
keer gevaarlijker dan de gemiddelde baan in
Nederland.
In sciencefictionfilms hebben we al heel wat
ruimtevaarders tijdens een buitenaardse
missie zien sterven. In het echt zijn er maar
drie mensen daadwerkelijk in de ruimte overleden. De overige twintig doden vielen tijdens
de lancering of bij de terugkeer in de atmosfeer. Als je bijvoorbeeld ook de dodelijke
ongevallen tijdens de astronautentraining
WWW.KNOWHOWNU.NL

14

De Crew Dragon
plonst op een veilige
2 kilometer afstand
van het lanceerplat
form in zee.

ASTRONAUTEN STIERVEN
TIJDENS ONGELUKKEN
MET EEN SPACESHUTTLE

De grootste angst van de

anadese astronaut Chris
C
Hadfield is om tijdens een
ruimtewandeling los te raken.

meetelt en de omstanders die tijdens mislukte lanceringen om het leven kwamen, kom je
overigens ver boven de 150 uit.
De meest recente ruimtevaartdode is
Michael Alsbury, testpiloot van de SpaceShipTwo van Virgin Galactic. Het toestel, dat
wordt ontwikkeld zodat vermogende toeristen straks een ruimtereisje kunnen maken,
stortte op 31 oktober 2014 neer in de Amerikaanse Mojavewoestijn. Het bevestigt maar
weer eens dat ruimtevaart een gevaarlijke
bezigheid is.

Astronaut zijn is 12.500 keer zo gevaarlijk

als de gemiddelde baan in Nederland
Know How | 13

Harvester

05

Deze zware machines maken

bomen vellen sneller en veiliger.

Kraan

De zeevisser

Een laag zwaartepunt en

brede banden maken de
machine lekker stabiel.

Vergrendeling
Cabine
Grote ramen geven de
machinist uitstekend zicht
op zijn werkterrein.

Het draaibare voor- en achter

frame kan in elke positie hydrau
lisch worden vergrendeld, zodat
de machine tijdens het kappen
stabieler staat.

Rooikop
De machinist
bedient de zo
genoemde pro
cessorkop van
de harvester
met een joystick.

Wieldruk
De acht wielen verdelen de druk, zodat de
machine met gemak ruw terrein, heuvels en
besneeuwde hellingen kan bedwingen.

04 De houthakker

30X

MEER KA NS
OM TIJDENS HET W ER
K
TE STERVEN DA N EE
N
GEMIDDELDE BURGER

Zware machines, vallende bomen, gladde ondergrond:

een houtkapper moet voortdurend op zijn hoede zijn.
Werken in de bomenkap is van oudsher ontzettend gevaarlijk, vooral in landen waar nog
uitgestrekte wildernis is, zoals in Scandinavi, Oost-Europa en de Verenigde Staten. Het
is zwaar werk dat vaak wordt gedaan in afgelegen gebieden met verraderlijk terrein. Daar
hebben de arbeiders continu te maken met
omvallende bomen, steile hellingen, een glibberige bodem, zware machines en onvoorspelbaar weer. Van elke honderdduizend
houthakkers kwamen er in 2014 maar liefst
110 tijdens het werk om het leven en nog eens
duizenden raakten ernstig gewond.
Maar het oude handwerk is langzaam
maar zeker aan het verdwijnen.
In sommige Scandinavische landen wordt bijna
al het kapwerk bijvoorbeeld al door
zware machines
gedaan. De bosbouwer zit daarbij
op veilige afstand
in een versterkte
Houthakken is fysiek en
cabine. Verder
mentaal erg zwaar werk.

14 | Know How

helpen apps met satellietbeelden, gps en

actuele informatie over het weer om de
situatie goed in te schatten en de juiste
beslissingen te nemen.

Je moet stevig op je benen

staan om elke dag de grillen
van de zee te trotseren.
Hoe romantisch een leven op zee ook
lijkt, de commercile visserij is niet iets
voor bangeriken. In de Verenigde Staten
stond visser in 2012 nog bovenaan het
lijstje van gevaarlijkste beroepen en het
staat nu op nummer twee. In de serie
Deadliest catch op Discovery Channel is
goed te zien hoe gevaarlijk het werk is
van bijvoorbeeld krabbenvissers in de
wateren rond Alaska.
Nederlandse vissers krijgen soms te
maken met een wel heel bijzonder
gevaar. Tijdens en vlak na de oorlog werden er in de Noordzee op grote schaal
vliegtuigbommen en overgebleven munitie gedumpt. En die belanden regelmatig
in de netten. In 2004 kwamen drie mannen om doordat zon opgeviste bom aan
boord ontplofte.

Krabbenvissers
krijgen te maken met
bevroren dekken en
monstergolven

Processorkop
Het systeem dat
houthakken automatiseert.

Messen
Snijden de zijtak
ken van de om
gehakte stam
terwijl die door
de kop wordt
getrokken.

Rollers
De rollers grij
pen de boom
en duwen hem
tussen de mes
sen door.

Kettingzaag
Zaagt de bomen om en kort ze
af tot een bepaalde lengte.

80%

VA N DE
ERS
MEN V ISS K ING
O
K
E
G
M
O
DR IN
OOR V ER
STIER F D DER KOELING
OF ON

Door enorme
olven en het
g
soms barre weer
bestaat de kans
dat een visser
overboord slaat.

WWW.KNOWHOWNU.NL

E D
ST EL
JK R
LI E
AR R W
VA TE
GE E N
EN EP
TI RO
BE

80 0 0

A KBOU W2V01 4
IN
R EGEN
RK ERS KNGEVA L WA A
I ET
N
O
K
J
N
I
E
L
E
TIJDE R K EN
E
Z
R
O
DO
N WE
KONDE

Slimme helm

Intellitrack

Een speciale sensor meet

allerlei bewegingen en bere
kent op basis daarvan de
exacte positie van de helm.

Deze geavanceerde bouwhelm projecteert virtuele

veiligheidsinformatie in
het blikveld.

Multicamera
Vier HD-cameras ondersteu
nen 360 video-opnamen, 3Dmapping en de herkenning van
tekst en getallen.

4D augmented
realitydisplay
Het display is opklapbaar,
doorzichtig en ook bij fel of
juist slecht licht goed leesbaar.

Hoge-resolutie
dieptesensor

In de bouw zijn alertheid en concen

tratie belangrijke eigenschappen.

Cameragegevens worden
verwerkt door een kleine
computer in de helm.

06 De bouwvakker
Nieuwe techniek beschermt hem tegen fatale ongelukken.
Ken je de beroemde foto uit de jaren dertig
waarop werklui in New York op een stalen balk
250 meter boven de grond rustig hun lunch zitten op te eten? Het laat mooi een groot gevaar
in de bouw zien: hoogte. Bouwvakkers doen
zwaar werk in weer en wind, maar ook in hitte en moeten alert zijn op de fatale vier: een

07

val, geraakt worden door een zwaar voorwerp,

elektrocutie en bekneld raken tussen zware
objecten. Als het om het aantal dodelijke ongevallen gaat, scoort de bouw in Nederland dan
ook hoog.
Maar ook daar staat de tijd niet stil. Apps helpen bij taken als het veilig neerzetten van

20 - 4 0

PER JA
MENSE
AR
GEWON R A K EN ER NS N
TIJDEN D OF STERV TIG
EN
S FILMO
PNA ME
S

De stuntman

Ponsse; Getty; Dreamstime; Daqri; Rex

Tijdens de gevaarlijkste stunts

draagt hij een veiligheidsharnas.
Gevaarlijke dingen doen staat bovenaan in de functieomschrijving van stuntmannen. Ze springen door een
vlammenzee, storten zich van een flatgebouw of rammen een auto met volle snelheid tegen een muur.
Stunts zijn nog steeds levensgevaarlijk; misschien nog
wel meer dan vroeger, omdat het publiek almaar spec
taculairdere acties wil zien. Aan de andere kant maakt
digitale beeldbewerking het steeds eenvoudiger om een
stunt er superspannend uit te laten zien. Als een explosie niet indrukwekkend genoeg is, maak je hem met de
computer gewoon een beetje groter. Bovendien kunnen
veiligheidsharnassen en -kabels later heel eenvoudig
digitaal worden gewist, zodat de stuntmannen tijdens
de opnamen goed beschermd hun werk kunnen doen.
WWW.KNOWHOWNU.NL

ladders. Slimme jassen waarschuwen als bijvoorbeeld een heftruck en een bouwvakker
elkaar te dicht naderen. Speciale sensors
waarschuwen voor kabels die onder stroom
staan. En veiligheidsmanagers houden de
met gps-sensors uitgeruste werknemers in
realtime in de gaten.

De stuntman van Daniel Craig

speelt een vechtscne voor de
James Bond-film Spectre.

Know How | 15

TECHNOLOGIE
ER DA NN
K
A
V
X
2E,M4IDDELD MELDDEEVS

08

De mijnwerker

RK ERS IN
MIJN WE ICH ZIEK
Z

Gas- en weerstandsmeters
waarschuwen op tijd voor
gevaar.
Nog steeds wordt 40 procent van de wereldwijd geproduceerde elektriciteit opgewekt
door steenkool te verbranden. Het delven van
de bijna 9 miljard ton kolen die we jaarlijks
verbruiken, kan dodelijk zijn.
Een deel wordt namelijk gewonnen in zogenoemde gesloten mijnen. Kompels werken
dan soms honderden meters onder de grond,
waar het heet, nauw, donker, vies en gevaarlijk is. De gevaren in deze onderwereld zijn
brand, explosies, verstikking door giftige gassen, verdrinking in ondergrondse overstromingen, instorting, gezondheidsproblemen
door inademing van kolenstof en ongelukken
met de zware machines.
In het verleden hadden mijnwerkers kanaries
bij zich die hen waarschuwden voor giftige,
maar geurloze gassen als koolmonoxide en
methaan. Als de vogeltjes van hun stokje
kukelden, wisten de mijnwerkers dat ze
snel naar de uitgang moesten zien te komen.
De vogels zijn vervangen door elektronische
gasmeters en andere waarschuwingssystemen. Bovendien speuren weerstandsmeters
door het gesteente heen naar gevaarlijke
ondergrondse waterlagen en zijn er tech
nieken ontwikkeld om methaan af te voeren.
Ondanks deze vooruitgang komen er, vooral
in ontwikkelingslanden, jaarlijks nog duizenden mijnwerkers om.

Ventilatienetwerk
Frisse lucht wordt de mijn
gangen in gepompt zodat
de kompels niet stikken.

Doorsnede van
een kolenmijn
Wat maakt een gesloten mijn zon
gevaarlijke werkplek?

Zware machines
Enorme machines zetten hun
geharde tanden gretig in het
kolenfront en winnen duizen
den tonnen per uur.

Kolenstof
Lagen
Kool komt
voor in lagen
(ook wel kool
aders of -bed
den genoemd)
in sedimentair
gesteente.

Over
stroming
Ondergrondse
waterlagen
kunnen vernie
tigende over
stromingen
veroorzaken
als ze worden
aangeboord.

Gasafgifte
Methaan en andere gevaar
lijke gassen kunnen vrijko
men uit steenkool en het
omringende gesteente.

Is schadelijk voor
de gezondheid en
kan explosies en
brand veroorzaken
als het in contact
komt met
methaan.

Tunnelnetwerk
Ontwikkelt zich naar
mate de exploitatie
vordert en het kolen
front steeds verder
van de ingang van de
mijnschacht komt te
liggen.

Instortingsgevaar
Sedimentair gesteente is
zacht en niet goed ondersteunde
lagen kunnen instorten, waar
door mijnwerkers verpletterd of
ingesloten worden.

Met behulp van virtual reality

leren mijnwerkers hoe ze in
noodsituaties moeten reageren.

Een onder
snijmachine
kan wel 5000
ton kool per
uur uit de
laag breken.

16 | Know How

WWW.KNOWHOWNU.NL

Bergsporten
behoren tot de
gevaarlijkste
hobbys op aarde.

E D
ST EL
JK R
LI E
AR R W
VA TE
GE E N
EN EP
TI RO
BE

De apparatuur van onderwa

terlassers moet uiteraard
goed gesoleerd zijn.

10
De onderwaterlasser
Een camera houdt continu in de
gaten of het goed gaat.
Onderwaterlassers kunnen allerlei constructies onder
water repareren of in elkaar zetten. Denk aan brugpijlers, offshore booreilanden of pijpleidingen. Mooi werk,
maar het brengt wel een dodelijke cocktail van gevaren
met zich mee, waaronder elektrische schokken, verdrinking, onderkoeling, explosies en caissonziekte.
Er zijn twee lasmethoden. Bij nat lassen werkt de lasser
gewoon in het water en zorgen beschermende, met rubber beklede droogpakken en gesoleerde elektroden
ervoor dat hij niet gelektrocuteerd wordt. Bij het alternatief, droog lassen, wordt er een waterdichte ruimte
rond de werkplek aangebracht. Die wordt volgepompt
met lucht, zodat het net lijkt alsof de lasser op het land
werkt. Maar ook aan die methode zijn risicos verbonden. Als de concentraties zuurstof en waterstof bijvoorbeeld te hoog worden, kan dat tot een explosie leiden.
Toch is de kans op gewone duikongelukken,
zoals verdrinking of stikstofnarcose, het grootst.
Daarom is het goed dat de onderwaterlassers vanaf
het oppervlak continu met cameras in de gaten worden
gehouden.

15%

PERCENTAGE ER NS
TIGE
ONGELUKK EN BIJ
ONDERWATER LA SSERS IN
2012

WWW.KNOWHOWNU.NL

Hoe nieuwe technologien de kansen vergroten

om een lawine te overleven.
Mensen huren een berggids niet voor
niets in. Scherpe rotsen, steile hellingen, weer dat snel omslaat en een laag
zuurstofgehalte maken berggebieden
soms levensgevaarlijk. Voeg daar nog
winterse omstandigheden aan toe en
de kans op ongelukken wordt een heel
stuk groter. Zelfs de meest ervaren
berggidsen kunnen bijvoorbeeld verrast worden door lawines. Deze glijdende sneeuwmassas zijn niet te stoppen,

AvaLung
Het pakket dat de
overlevingstijd bij
lawines vergroot
van 15 naar 60
minuten.

maar technologie vergroot de kans om

ze te overleven. Het Avalanche Airbag
System zorgt er met snel opblaasbare
drijvers voor dat je hoger in de voort
razende sneeuwmassa blijft en dus niet
te diep terechtkomt. En met een AvaLung kun je, als je bedolven raakt,
langer blijven ademen. Een zender
verstuurt daarbij een noodsignaal dat
reddingswerkers kunnen oppikken.

1E5R0JADAORDLIJENKSVDAOLLOERN
L AWINES

Mondstuk
Voordat je door
de lawine worden
bedolven, doe je
dit vlug in je mond.

Ademend gaas

Kleppen
Gaan open en dicht
om verse lucht
binnen te laten en
uitgeademde lucht
af te voeren.

Er wordt verse lucht

binnengevoerd uit de
holte om je lichaam.

Uitlaatopening
Uitgeademde kool
dioxide wordt naar
achteren geleid, weg
van het gezicht.

Know How | 17

WIKI; Corbis; SPL; Getty; Thinkstock

09

De berggids

NATUUR

WIST JE DAT? In de klassieke oudheid

dacht men dat het luipaard een kruising
was tussen een leeuw en een panter

Deze maand

20

Jlio Reis/CC BY-SA 3.0

De beroemde
Galapagos
eilanden: paradijselijk

25

Zo prikken
brandnetels

25

Vlindervleugels
nader bekeken

26

Het leven van

een oester

MEER
NATUUR?

Ga naar
www.knowhownu.nl
of scan de QR-code
18 | Know How

WWW.KNOWHOWNU.NL

3 TOP
FEITEN

Op het menu Luipaarden zijn niet kieskeurig: naast bavianen eten ze graag antilopen,
herten, zwijnen, geiten, jakhalzen en zo nu en
dan een struisvogel.

Klein katje Hoewel hij een stuk groter is

dan de huiskat, is het luipaard met zijn lengte
van 1 tot 2 meter de kleinste van alle g
rote
katten.

Overlever Luipaarden kunnen zich goed

aanpassen; ze kunnen prima uit de voeten
op savannes, maar ook in (regen)wouden en
moerassen.

Verrassing!
Wat zou jij doen als je je omdraaide en er ineens een luipaard voor je
snufferd stond? Waarschijnlijk hetzelfde als deze baviaan. Aaaaah!
Het verrassingseffect is de belangrijkste jachttactiek van het luipaard.
Zodra hij een prooi in het vizier heeft, sluipt hij zo dicht mogelijk tegen
de grond stukje bij beetje dichterbij. Pas wanneer hij vlakbij is, springt
hij op, grijpt zijn lunch met zijn kaken en breekt diens nek. Hoe zielig
ook, deze baviaan maakt dus geen schijn van kans. Net als de meeste
andere dieren die op het menu van het luipaard staan. Is de buit binnen,
dan trekt hij zich terug in een boom zodat hij ongestoord kan eten.
TEKST: NICK KIVITS, FOTO: GETTY IMAGES

WWW.KNOWHOWNU.NL

Know How | 19

NATUUR

De

Galapagoseilanden

Op deze eilandengroep, midden in de Grote Oceaan, leven

dieren en planten die nergens anders ter wereld zijn te vinden.

n de Grote Oceaan, op bijna 1000 kilo

meter van de kust van Ecuador, ligt een
archipel van grote en kleine rotsachtige
eilanden met een uniek ecosysteem. Hier
meerde Charles Darwin in 1835 aan met zijn
schip de Beagle en legde hij de basis voor
zijn wereldberoemde evolutietheorie.
De Galapagoseilanden werden in 1535 ont
dekt door de bisschop van Panama. Hij was
eigenlijk op weg naar Peru, maar door de
zeestromingen raakte zijn schip uit koers.
In de eeuwen die volgden vertoefden hier
vooral piraten, walvisvaarders en zeelieden.
Tegenwoordig wonen er in totaal zon 25.000
mensen.
De archipel is door vulkanische activiteit
ontstaan, net als bijvoorbeeld Hawa. Er
komen zelfs nog steeds nieuwe eilanden
bij, omdat er geregeld vulkanen uitbarsten.
Dat gaat als volgt: uit een tektonische hot

spot dringen enorme pluimen gesmolten

steen uit de aardkern naar het oppervlak,
waarna ze laag voor laag sputterend stollen
in de zee. Na verloop van tijd komt het nieu
we gesteente boven het wateroppervlak uit
en ontstaat een nieuw eiland. De laatste keer
dat dat gebeurde, was op 11 april 2009. Toen
braakte de vulkaan La Cumbre op Isla Fer
nandina touwlavastromen en enorme hoe
veelheden vulkanisch as uit.
Feestmaaltijd
Onder water loopt de vulkanische keten nog
honderden kilometers door. Rond de rotsen
die niet boven de zee uitsteken, huizen tallo
ze vissen en andere zeedieren. Dat komt ook
omdat de archipel precies op het punt ligt
waar drie grote oceaanstromingen samen
komen: de warme Panamastroom, de diepe
Cromwellstroom en de koude Humboldt

Op de kaart

Bogota

Ecuador
Galapagoseilanden

stroom. Door het botsen van diepe zee

stromingen komen er voedingsstoffen
bovendrijven. Deze rijke voedingsbodem
is de basis van de hele voedselketen op de
eilanden. Van heinde en verre komen dieren
een hapje mee-eten van de feestmaaltijd die
de stromingen opdienen.
Niet alleen in de oceaan, maar ook op het
land komen heel zeldzame planten- en dier
soorten voor, die je soms nergens anders op
de wereld aantreft. Reuzenschildpadden,
zeeleguanen, galapagosaalscholvers of -pin
guns je vindt ze er in overvloed. Overigens
is de galapagospingun de enige pingun
soort die op het noordelijk halfrond voor
komt. En nog opmerkelijker: elk eiland kent
verschillende ondersoorten. Bijna nergens
ter wereld is het aantal unieke diersoorten
(endemische soorten) zo hoog. Vandaar dat
de eilanden geliefd zijn bij wetenschappers.

Caracas

Georgeto

Venezuela
Guyana

Suri

Colombia

Quito
Ecuador

Heel bijzonder op Galapagos: omdat de

meeste dieren niets te vrezen hadden
van mensen, zijn ze niet schuw.

20 | Know How

Lima
Peru

La Paz

WWW.KNOWHOWNU.NL

Galapagos is een oud Spaans woord voor zadel, wat verwijst naar de schilden van reuzenschildpadden

Lucht of zee
De unieke veelzijdigheid op en rond de Gala
pagoseilanden is te danken aan een combi
natie van de ligging (de eilanden liggen
precies op de evenaar, wat betekent dat het
er erg warm is) en de koele Humboldt- en
Cromwellstroom die erlangs komen. Hier
door heeft de archipel zowel een tropisch als
een gematigd klimaat, waarin veel verschil
lende dieren goed gedijen. Evengoed is de
verdeling tussen de soorten onevenwichtig.
Zo leven er veel reptielen (zoals de zee- en
landleguaan), maar geen amfibien. Er zijn
vogels in overvloed (zoals de blauwvoetgent
en de galapagosalbatros), maar heel weinig
zoogdieren (op een paar uitzonderingen na,

zoals de galapagoszeeleeuw). Het wemelt er

van de grassen en varens, maar er groeien
opvallend weinig bloeiende of zaadvormen
de planten.
Dit is een afspiegeling van hoe het leven op
de Galapagoseilanden ooit is begonnen. Die
ren en planten kwamen er per toeval terecht
en dat gebeurde op twee manieren: door de
lucht of over zee. Grassen en varens hebben
heel lichte zaden die door de wind worden
verspreid. De wind zorgde er ook voor dat er
zeevogels op de eilanden terechtkwamen,
die op hun beurt lifters (micro-organismen)
meebrachten op hun veren. Biologen ver
moeden dat de overige dieren er ooit op een
gemproviseerd vlot zijn aangemeerd zoals

ratten op drijvend wrakhout. Op die manier

kwamen er ook taaie, zoutbestendige zaden
van kustplanten mee.
Werelderfgoed
Vanwege de unieke flora en fauna werden de
Galapagoseilanden in 1959 officieel benoemd
tot nationaal park (van Ecuador) en kregen ze
in 1978 het predicaat UNESCO Werelderfgoed.
In 1986 werd het gebied uitgeroepen tot
zeereservaat, vanwege de zeer zeldzame
diersoorten in de omliggende wateren, die
ook geregeld een bezoekje aan de eilanden
brengen. In 1990 kwam daar de status van
walvisreservaat bij.

Galapagos en
Charles Darwin

Leefgebieden
Hoe is het weer op de verschillende
eilanden, en welke dieren en planten vinden er hun plek?

Droog seizoen
Van juli tot december voeren de zuidelijke
passaatwinden de koude Humboldtstroom
naar Galapagos. Het zeewater is koeler en
in de hooglanden is het mistig. Het regent
weinig op de eilanden.

Zuidenwind
Passaatwinden
van zuid naar noord
bepalen samen met
oceaanstromingen
het klimaat.

Pampazone

Miconiazone

De hoogste delen van de

eilanden zijn het vochtigst. Dit grasland (een
ander woord voor pampa) staat vol met varens
en mossen.

Dit extreem vochtige

gebied ligt tussen de
Scalesia- en pampazone op Santa Cruz
en San Cristobal.

Warm seizoen
Van januari tot juni is het
klimaat tropischer. Het
regent elke dag, er is
meer bewolking en de
zee is warmer.

Scalesia-zones
In de laagste delen valt
al wat minder regen en
zijn veel Scalesia-bossen
te vinden, die uniek zijn
in hun soort.

Bruine zone

De Galapagoseilanden en Charles
Darwin (1809-1882) zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Deze
Engelse natuurwetenschapper
stuitte op de archipel in 1835, toen
hij voor de tweede keer op reis was
met het schip de Beagle. Hij verkende vele eilanden en de enorme
biodiversiteit fascineerde hem
mateloos. Terug in Engeland verdiepte hij zich in hoe de soorten op
elk eiland zich hadden ontwikkeld.
Hij sloeg niet alleen zijn eigen dagboekaantekeningen en schetsen
erop na, maar ook die van zijn
medereizigers. Twee jaar na zijn
reis begonnen zijn theorien over
evolutie en natuurlijke selectie
vorm te krijgen. Zijn beroemde
boek Over het ontstaan van soorten werd in 1859 gepubliceerd.

Tussen de miconiastruiken en de Scalesia-bossen sterft het

gebladerte in het
droge seizoen af en
wordt het bruin.

Overgangszone
In het gebied tussen de
droge en vochtige zone
neemt de biodiversiteit
toe. Er zijn veel korstmossen, struiken, bomen
en reuzenschildpadden.

Volgens Darwin evolueerden galapagos

vinken uit dezelfde voorouder en pasten
ze zich aan hun leefomgeving aan.

Zandige oeverzone

Droge zone

Littorale zone

Lagunes

Op plekken waar het water

weinig beweegt, wordt
zand en slib afgezet. Hierin
is het goed toeven voor
oesters, roggen en zeekomkommers.

Dit diverse gebied beslaat

een groot deel van de
eilanden. Er zijn veel cactussen, insecten, land
leguanen, zeevogels en
knaagdieren te vinden.

Op de grens tussen land en

oceaan leven duizenden
soorten dieren in zee. Ook
zeeleguanen en heel veel
zeevogels vinden er een
thuis.

In het brakke water

scharrelen flamingos
en allerlei andere dieren hun maaltje bij
elkaar.

Koraalriffen
Alleen bij het eilandje
Darwin zijn een paar echte
riffen, maar steenkoralen
voelen zich overal in de heldere wateren thuis.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Hydrothermale bronnen
In de Galapagosrift op de zeebodem spuwen bronnen oververhit
water uit met voedsel voor organismen die het moeten hebben
van chemosynthese.

Know How | 21

NATUUR

De dieren van Galapagos

Velduil

Welke zeer zeldzame soorten zijn er op

deze eilandengroep te vinden?
Ht dier dat symbool staat voor deze eilan
den is de galapagosreuzenschildpad, een uit
de kluiten gewassen reptiel van tot 1,5 meter
lang dat wel honderd jaar kan worden.
Ondanks dat hun aantal is afgenomen door
jachtactiviteiten van walvisvaarders, pira
ten en zeelieden zijn er zon veertien reu
zenschildpadden van dit geslacht bekend
en heeft elk eiland zijn eigen soort. Een van
de beroemdste Galapagosbewoners was
Lonesome George, de laatste schildpad van
het eiland Pinta. Hij overleed in 2012 en
daarmee stierf zijn soort uit.
Een andere unieke exoot is de zeeleguaan.
Dit reptiel ziet er angstaanjagend uit, maar
dat is maar schijn: hij eet namelijk alleen
planten. Het is de enige leguanensoort die
zijn lange, vlakke staart gebruikt om in zee
te zwemmen op zoek naar zijn dagelijkse
portie algen en zeewier.
Om al deze soorten te beschermen, zijn de
eilanden aangewezen als nationaal park en
natuurreservaat. Ongeveer 80 procent van
de landvogels en 97 procent van de reptie
len en landzoogdieren komen nergens
anders voor. Ook in de wateren rondom
de eilanden leven veel zeldzame dieren:
er zwemmen alleen al vijftig vissensoorten
en tal van zeeschildpadden rond. Vandaar
dat dit gebied wordt beschermd als zee
reservaat; er is zelfs een walvisreservaat
om deze zoogdieren te beschermen.

Amerikaanse
fregatvogel
Deze zeevogel maakt vrijwel
geen geluid en kan ontzagwekkende hoogten bereiken.
Het mannetje blaast bij het
baltsen zijn rode borst op.

Kleine galapagosspotlijster
Reuzenschildpad
De bekendste Galapagos
bewoner heeft zon trage
stofwisseling dat hij wel
een jaar zonder eten kan.

Sally Lightfoot-krab
Blauwvoetgent
Zijn Engelse naam booby
komt van het Spaans bobo,
dat dwaas betekent. Op
land kan hij inderdaad nogal onhandig zijn, maar in
het water is hij snel en elegant.

Nieuwe soort ontdekt

David Attenborough slaagde er

als eerste in om de roze legu
aan van Galapagos te filmen.

22 | Know How

Galapagosbuizerd

Tot op de dag van vandaag valt er op Galapagos nog

veel te ontdekken. Zo werden in 2009 koraalsoorten gevonden die wetenschappers nog niet kenden of als uitgestorven te boek stonden. In 2012
kwam men een nieuwe soort diepzee-kathaai op
het spoor. Heel bijzonder is de ontdekking van
een derde soort landleguaan. Het miljoenen jaar
oude dier werd in 1986 voor het eerst gezien,
maar pas in 2000 bestudeerd. Deze enorme
roze variant komt alleen voor op de hellingen
van de noordelijke vulkaan Wolf op Isabela.

Zeeleguaan
Dit koudbloedige
zeereptiel kruipt
graag uit het water
om in de zon op te
warmen.

WWW.KNOWHOWNU.NL

De zeeleguaan niest het teveel aan zout dat-ie binnenkrijgt uit, daarom zitten er witte vlekken op zn kop

Bruine pelikaan

Galapagoszeebeer
Landleguaan

Galapagosreiger

Op de eilanden komen drie

soorten landleguaan voor.
Ze eten cactussen en vetplanten om vocht binnen te
krijgen.

Deze kleine robben brengen

van augustus tot november
aan de westkant van de
archipel hun jongen groot.

Galapagosaalscholver
Een vogel die op een wonderlijke
manier is gevolueerd: hij verleerde het vliegen toen hij meer
onder water ging zwemmen.

Groene zeeschildpad
De enige zeeschildpad die elk
jaar op de eilanden terugkeert om eieren te leggen, die
in april en mei uitkomen.

Walvishaai

Galapagospingun
Vermoedelijk voerde de
Humboldtstroom, die koud
water van Antarctica naar
het noorden brengt, deze
pingun naar Galapagos.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Bedreiging en bescherming
Het kwetsbare ecosysteem van Galapagos is in het verleden
al vele malen bedreigd. Bijvoorbeeld door indringers (vooral
geiten en rode mieren) die de oorspronkelijke dieren verjoegen, illegale visserij en ander menselijk handelen. De stichtingen die toezicht houden op de eilanden, zoals het Nationaal
Park Galapagos en de Charles Darwin-stichting, hebben zich
daarom ten doel gesteld om het ecosysteem te beheren en
voorlichting te geven. Ook de bewoners van Galapagos worden betrokken bij de bescherming van hun eilanden.

Freevectormaps.com; Corbis; Thinkstock, Sol90

De grootste vis ter wereld

komt naar Galapagos om
te profiteren van de plank
tongroei tussen juni en
november.

Het aantal
galapagos
albatrossen
wordt nauw
keurig bij
gehouden.

Know How | 23

TWEAKERS
.NET WAT
VERDER
GEKEKEN DAN
HET GLIMMENDE
DESIGN

Nederlandse studenten werken aan een auto die rijdt op mierenzuur in plaats van benzine

De geniepige prik
van de brandnetel
Wat veroorzaakt dat branderige gevoel
en die jeukende bultjes?

en je lekker aan de wandel in

de natuur, strijk je per ongeluk
langs brandnetels. Vervelend,
want dat branderige gevoel kan uren
aanhouden.
Als je een brandnetel aanraakt, komt
je huid in contact met de vele haartjes
op de bladeren en stengels. Die haartjes werken als naalden: ze prikken
door je huid heen en injecteren een
cocktail van chemische stoffen. Daarvan zijn er maar een paar gedentificeerd, waaronder mierenzuur. Zoals
de naam al doet vermoeden, zit deze

Trichomen
Brandnetels zijn bedekt met
holle haartjes, trichomen
genaamd. Die zijn gemaakt
van silica, net als glas.

Messcherp
Als je een haar aanraakt, breekt het
puntje af en ontstaat er een mes
scherp randje dat in je huid prikt.

Pijnlijke injectie
Door de druk in de netel
haar schiet er giftige
vloeistof je huid in.

Gemene cocktail

Thinkstock; Corbis; WIKI

Aan de basis van de haar zit

een zakje met giftige vloei
stof, een cocktail van pijn
lijke stoffen.

WWW.KNOWHOWNU.NL

De doorzichtige
schubben op de vleu
gel van een morphovlinder weerkaatsen
blauw licht.

stof ook in het gif van mieren. Het kan

een stekend gevoel geven, maar de
concentratie is zo laag dat dit waarschijnlijk niet de pijn veroorzaakt.
Men denkt dat twee neurotransmitters in het gif, serotonine en
acetylcholine, de boosdoeners
zijn. Die sturen signalen naar je
hersenen die als pijn worden
waargenomen. Vervolgens
veroorzaakt histamine de ontsteking van de huid. Dit is voor
brandnetels d verdedigingsstrategie
om niet te worden opgegeten.

Een stiekeme steek

Wat gebeurt er als je een
brandnetel aanraakt?

Op deze ingekleur
de foto door een
elektronenmicro
scoop zie je de
schubben van een
vlindervleugel.

Vlindervleugels
onder de microscoop
Hoe hun fijne structuur een
prachtig kleurenspel oplevert.

n de regenwouden van Zuid-Amerika kun je de

blauwe morphovlinder zien schitteren in het zonlicht. Als hij met zijn vleugels slaat, veranderen ze
van turquoise naar felblauw. Veel vlinders en motten
profiteren van dit handige effect, dat ontstaat door
hun ingenieuze vleugelstructuur.
Vlindervleugels zijn bedekt met meerdere lagen
minuscule schubben, die op twee verschillende
manieren voor kleurrijke patronen zorgen. Sommige
schubben hebben een kleurstof die maar n golflengte van licht weerkaatst en een onveranderlijke
kleur geeft. Maar er zijn vlinders die ook doorzich
tige schubben hebben en die geven een iriserend
effect. Als het licht op de bovenste schubben valt,
worden sommige golflengten meteen weerkaatst,
terwijl andere erdoorheen gaan en door de volgende
lagen worden weerkaatst. Staan de twee golflengtes
op n lijn terwijl ze naar je ogen worden weerkaatst,
dan zijn de kleuren veel intenser.
Als de vlinder zijn vleugels beweegt, valt het licht
onder veel verschillende hoeken op de schubben.
Dan worden allerlei golflengtes weerkaatst voor een
schitterend kleurenspel.

Know How | 25

NATUUR

Het leven van een oester

Deze schelpdieren kunnen van mannetje in een vrouwtje veranderen.

esters leven tussen twee harde,

scharnierende schelpen en zijn ver
want aan slakken. Ze komen in grote
bedden (kolonin) in de wereldzeen voor,
maar worden ook gekweekt. De diertjes voe
den zich met plankton en aangezien ze elke
dag liters water door hun kieuwen filteren,
leveren ze een grote bijdrage aan het schoon
maken van de oceaan. Door goed op omge
vingssignalen te letten, kiezen ze het juiste
moment uit om zich voort te planten meest

Van ei tot schelp

De levensfases van een Europese oester.

3 Larven

Zodra ze worden losgelaten, heten de larven

veligerlarve of oesterbroed. Ze voeden zich
twee tot drie weken met
plankton.

1 Zaadcellen

Mannelijke oesters scheiden zaadcellen af in maart en

april. De vrouwtjes
nemen ze op uit het
water om de eitjes
mee te bevruchten.

al in de lente. Als de temperatuur optimaal

is (afhankelijk van waar ze zich bevinden),
geven de mannelijke oesters hun zaadcellen
af, die de vrouwtjes samen met het water
opnemen. Zodra de eitjes zijn bevrucht, wor
den ze losgelaten in het water en begint hun
reis. De larven die eruit komen, zwemmen
vrij rond en zoeken na een tijdje een harde
ondergrond om zich op vast te zetten en te
groeien. Hier blijven ze de rest van hun leven;
ze kunnen wel twintig jaar oud worden. Heel

verrassend is dat oesters zich als mannetje,

maar ook als vrouwtje voortplanten. Ze
beginnen hun volwassen leven als mannetje,
maar nadat ze n keer zaad hebben geprodu
ceerd, ontwikkelen ze zich tot vrouwtje. Via
hun eitjes planten ze zich opnieuw voort.
Deze cyclus voltrekt zich soms twee keer in
n seizoen. Zoals bekend worden de beest
jes gezien als delicatesse en denken veel
mensen dat ze een positieve invloed op het
menselijk libido hebben.

4 Broedval

Na een tijdje zakken de larven

naar de bodem (broedval). Zodra ze
op een harde ondergrond belanden,
zetten ze zich vast.

5 Metamorfose

De oesters in wording ondergaan een snelle

verandering en passen
zich aan hun nieuwe, minder mobiele manier van
leven aan.

6 Jonge oesters

De jongelingen zuigen water naar binnen

via hun kieuwen en filteren hier het plankton uit.
Zo groeien ze snel.

Na vier jaar zijn deze

zogenoemde protandrische hermafrodieten uitgegroeid tot volwassen
mannetjes. Ze geven
zaadcellen af, waarna
ze vrouwtjes worden
en eieren leggen.

2 Bevruchting

De eitjes blijven tot tien

dagen bij het vrouwtje. De
larven ontwikkelen een kleine schelp, een spijsverteringsstelsel en organen om
mee te zwemmen en eten.

26 | Know How

De meeste oesters zijn rond de

10 centimeter lang, maar ze kunnen
wel meer dan 30 centimeter worden.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Thinkstock

7 Volwassen

BOMV

Als abonnee heb je

ook g ra t is t o e g a n g
tot de digitale versie
van Know How

O
BOMV

BOMVOL

BRAIN
SNA
CKS

AIN
BR
NACKS

WE TE NS CH AP

TE C H N O LO

N ATU U R

P
E TE N S C H A

RT
TR A N S P O

G IE

H ISTO R IE

BRAIONL
SNAC
K

WETENSC

NATU UR

TE CH NO LO GIE

TR AN SP OR T

R U IM TE

T RA N S P O

RU IM TE

RT

H ISTO R IE

VRAAG UIMTE
JE...

HEBBEN
VISSEN EEN
GEHEUGEN?

HET
HELPT EGEN
T
ALS JENTEN
PLA bestaat
Ons oppervlak
T?
AAwater
voor 70%
PRuit

K
DIEREUNNEN
N HUIL
EN?

H
I
H RISK
WERELDGVOL
!

RASSEN
OP EEN RlJ

Astronaut
Bommenex
pert
Brandwee
rman
Stuntman

VLEUG
ELPRA

Berggids

CHT

C
A
B
ME

BE
N ZE
E
P
O
L

IN
CHT
S
K
STRA

8000 liter is er nodig

voor een spijkerbroek

?
ent:
H
LDER
O
xperimet
-e
O
NAE
HO
D
Em
P
VE
n
R
te
V
E
n
E
fa
D RB
oli ST genen

GROEN
VLIEGEN!

EN ALL

RAN AAT DIE

JE VET?DSTER?

EN ALLES OV

ER:
MERCURIUS
ME
DE BOEING STR DICIJNMANNEN
MAGNA CARTA ATOCRUISER DE

WET VAN ARCHIM TATTOOS DE

EDES MUMM
EER: EP ECHOGRAF
IES
IE RACESIMU
EEL M
V
NO
G
RS
LATORS
O
TE
N
ET
EN ESGIDS KN DE LEVER NR5 | 16 WWW.KN
OWH OWN U.NL
BLAADJ OZE BANDEN ASAZI AP
NANOROBOTS
PRIJS 4,25
LUCHTL LIER DE AN FLEX
00516
RE
REDDENEN ALVLEESKPS
DE DUIK GAIA
HI
STEEM
SY
LEVENSORGAATNC
EK
DI
RIO
5
HE PE
IJS 4,2
NU .N L PR
oet

mamm

NR 4 | 16

W W W. KN

OW HO W

6
2041

718972 2
00176

AP

EK J E
D
T
N
HOE OTENA ARDS?
BU I LE V EN

Z wordt g
werk veilig evaarlijk
er

Van traan tot oceaan

N
E
T
S
E
2000 keer per jaar
spoelen we de wc door

CO

G IE

WATER
K

HELD:
TNAM-

de H

HISTO RIE

T E C H N O LO

JE...
VRAAG
Hoe kan het dat
ijs blijft drijven?

VIE uey

N AT U U R

VRAAGJE...

12

HAP

7 VETTE
OYS
TECH TLEED
ONT

N
DE BROZE
VAN OTNIES
EMO

7189

01
72 20

76
23-03-16

10:23

Spio ES OVER
na
:
De G gevliegtuige
n
ala
Foss pagoseiland
ie
en
Redd len zoeken
in
Wee gsrobots
splane
ten

3x
voor

NR 6 | 16

AP

W W W.K

NO W HO

W NU .N

L PR IJS
4,2 5
106
16

10,8

7189

72 2
002

06

Neem nu een
proefabonnement
op Know How
KNOW

dd 1

mmoet.in

HOW-Ma

redactie@knowhownu.nl
Facebook.com/knowhownu

Instagram.com/knowhowmagazine
Twitter.com/knowhownu

Ga naar knowhownu.nl/proefabonnement
of bel 085 - 888 56 05

(stopt automatisch)

TRANSPORT

WIST JE DAT? Een gemiddelde shift van een

Rotterdamse roeier duurt twaalf uur, van
half 6 s morgens tot half 6 s avonds

Deze maand
DOSSIER

30

Spionnen in de
lucht
K

ijkje
in de SR-72

O

nderzeebootjager

Poseidon P-8
Stealth onderzeers
Hoe vindt een spionagevliegtuig communicatiesignalen?
De Lockheed U-2
werkt nog prima

Tussen wal
en schip
Ook al varen de mannen die de containerschepen in de Rotterdamse haven
helpen afmeren vandaag de dag in motorboten, ze worden nog steeds roeiers
genoemd. De vlets waarmee deze zeerotten door de haven snellen, vallen in
het niet bij de oceaanstomers die ze aanlijnen aan de kade, met lengtes van
meer dan 300, soms bijna 400 meter. Een roeier legt gemiddeld zon twaalf

MEER
TRANSPORT?

schepen per dienst vast en dat is flink doorwerken. De schepen hebben voor
n achter tot wel tien vuistdikke lijnen om te voorkomen dat ze op drift raken.
Het werk gaat altijd door, dag en nacht, weer of geen weer. Rotterdamse roeiers, dat zijn dus echte Ketelbinkies.

Ga naar
www.knowhownu.nl
of scan de QR-code
28 | Know How

TEKST: ROEL VAN DER HEIJDEN, FOTO: GOFFE STRUIKSMA/P&I

WWW.KNOWHOWNU.NL

3 TOP
FEITEN

Baas boven baas De Rotterdamse

haven is de grootste van Europa en verwerkt
ruim twee keer zoveel goederen als de tweede
op de lijst: de Antwerpse haven.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Nog groter Na de aanleg van de Tweede

Maasvlakte is de Rotterdamse haven 20 procent (2000 hectare) groter. De containercapaciteit is hiermee verdubbeld.

Zeereus In maart 2015 meerde het grootste containerschip ter wereld af in Rotterdam:
de 400 meter lange MSC Oscar nam bijna
20.000 containers aan boord.

Know How | 29

TRANSPORT

EH
PG
TO

M
EI

VLIEGENDE
SPIONNEN
NIEMAND ONTKOMT AAN
HUN SPIEDENDE OOG.

30 | Know How

WWW.KNOWHOWNU.NL

In 1974 vloog een SR-71 Blackbird van Londen naar New York in krap twee uur en dat record staat nog

vliegtuig van de Russen) en de lucht

afweerraketten. Toch weten de Sovjets
in 1960 een U-2 neer te schieten. Niettemin spioneren de U-2s daarna vrolijk
verder; alleen niet meer boven de
Sovjet-Unie.
Kennis is macht en door de informatie
die ze vergaren, zijn spionagetoestellen
de meeste gevreesde vliegtuigen geworden. Dat ze ongewapend zijn, doet daar
niets aan af.
Iconische status
De Lockheed SR-71 Blackbird was operationeel tussen 1964 en 1990 en verwierf een
iconische status. Ondanks een lengte van
32 meter vloog deze zwarte reus drie keer
sneller dan het geluid, meer dan 3700 kilometer per uur. Zijn typische gebogen

vorm met een

scherpe rand
langs de romp,
maakte hem vrijwel onzichtbaar
voor radar. De
Blackbird maakte
opnamen vanaf
een hoogte van
driemaal de
Mount Everest.
Veel technologien voor
Een paar zijn er
de SR-71 worden nog
gecrasht, maar
steeds toegepast.
nooit eerder is er
een spionagevliegtuig neergeschoten
of in vijandelijke handen gevallen.
Nu de moeder van alle spionagevliegtuigen op stal staat, ontwikkelt Lockheed
Martin een nog snellere, onbemande,

In de SR-72

Serieuze haast
Voor serieuze snelheden is er de scram
jetstand (supersonic ramjet) om te ver
snellen van Mach 5 naar Mach 6. Met
zon 7500 kilometer per uur op de teller
flitsen de landen voorbij.

Twee verschillende types straalmotor werken samen om het

nieuwe s
pionagevliegtuig naar hypersone snelheden te stuwen.

Turbojet
Combined Cycle
Een turbojetmotor wordt gecom
bineerd met een ramjetmotor.

Een volwaardige straalmotor

zorgt voor de initile stuwkracht
en helpt de SR-72 vanaf de start
naar Mach 3.

Ramjet
De meer raketachtige ramjetmotor
werkt pas bij hogere snelheden. Hij
brengt het vliegtuig van Mach 3
naar Mach 5.

Stuwkracht
Gemeenschappelijke inlaat
Beide motoren gebruiken dezelfde lucht
inlaat en zo blijft de luchtweerstand zo
laag mogelijk.

Als we iets van

de geschiedenis
hebben geleerd
dan is het wel dat
spionagetoestellen
erg gevaarlijke
vliegtuigen zijn
WWW.KNOWHOWNU.NL

Luchtinlaat
Lucht wordt de inlaat inge
schept en samengeperst.

Verbranding
Lucht en brandstof worden
samen de verbrandingskamer
ingespoten en dan ontstoken.

Door de uitlaatpijp komt een

krachtige straal uitzettende
hete lucht die enorm veel
stuwkracht oplevert.

Lockheed Martin/Skunkworks; WIKI; Getty / Illustration by Adrian Mann

e Amerikanen schrikken zich in

1954 wezenloos als een gigantische nucleaire Sovjet-bommenwerper, de Mjasisjtsjev M-4 (waarvan tot
dan toe nog nooit iemand heeft gehoord),
boven het Rode Plein een demonstratie
geeft. De spanning tussen de Amerikanen
en de Russen loopt hierdoor nog meer op.
De Verenigde Staten weten niets van deze
ontwikkelingen, omdat spioneren bijna
onmogelijk is: verkenningsvliegtuigen
komen het Sovjet-luchtruim niet ongezien binnen. En dus wordt de Lockheed
U-2 ontwikkeld. In tegenstelling tot wat
de CIA denkt, kunnen de Russische
radarsystemen het toestel wel degelijk
zien. Maar op 21 kilometer hoogte blijft
het in ieder geval buiten bereik van de
MiG-17 (op dat moment het beste jacht-

De SR-72 zal snelheden

bereiken van Mach 6,
tweemaal zo snel als
zijn voorganger.

Know How | 31

TRANSPORT

opvolger: de SR-72 (Son of the Blackbird).

Het vliegtuig kan maar liefst 7500 kilometer
per uur halen. De wrijving zorgt ervoor dat
de romp gloeiend heet wordt. Dus waarschijnlijk zal de SR-72 van extreem hittebestendig
composietmateriaal worden gemaakt. Het
materiaal moet in elk geval bestand zijn
tegen temperaturen boven de 1000 graden
Celsius.
Als je met deze snelheid wilt fotograferen,
moet ook je camera een technisch hoogstandje zijn. Met welke snufjes de SR-72 uitgerust
wordt, is niet bekend; sommige items zijn
misschien nog niet eens uitgevonden. Wat we
wel weten: dit spionagevliegtuig zal in tegenstelling tot zijn voorgangers geen tandeloze
tijger zijn. Het blijft niet bij observeren. Dit
nieuwe onbemande vliegtuig krijgt de mogelijkheid om vanaf zon 24 kilometer hoogte
doelen onder vuur te nemen.
Bol en gedrongen
Aerodynamica is bij spionagevliegtuigen
enorm belangrijk. De Son of Blackbird
moet perfect uitgebalanceerd zijn om niet
uit elkaar te spatten bij al die extreme
hoogte- en snelheidsverschillen.
In tegenstelling tot de SR-72 lijkt de Global
Hawk (een onbemand toestel gebouwd door
Northrop Grumman) totaal niet op wat je zou
verwachten van een topklasse spionagevliegtuig. Hij heeft een bol profiel en een gedrongen achterkant. Maar vergis je niet, deze
verkenningsdrone vliegt moeiteloos de hele
wereld over om realtime data aan te leveren
bij de Amerikaanse luchtmacht.
Onbemande vliegtuigen bieden veel voordelen. Een cockpit is niet nodig en dat bespaart
vooral bij een machine die op grote hoogte

Boeing
Poseidon P-8

Deze onderzeebootjager speurt naar

ongenode gasten onder het wateroppervlak.
De Poseidon P-8 is gebaseerd op de body
van de commercile Boeing 737-800 die je
ook bij KLM of Ryanair aantreft, maar
met betaalbare vliegreizen heeft hij verder niets te maken. Met techniek die precies op zijn taken is afgestemd,
speurt de P-8 snel en laag
vliegend boven zee naar
onderzeeboten die een
gevaar kunnen zijn
voor vliegdekschepen.
Zes extra brandstoftanks
in de romp vergroten zijn
actieradius. Sommige varianten van de Poseidon P-8
gebruiken radar, een magnetische afwijkingsdetector
(MAD) en elektronische informatiesensors om tele-

communicatie af te luisteren. Met

infrarood-imaging worden schepen
gevolgd. Het vliegtuig kan sonarboeien
in het water droppen die als extra zoekplatform dienen.
Maar dat is nog lang niet alles. De versterkte romp biedt ruimte aan een arsenaal aan
raketten, mijnen en torpedos. Zo kan de
Poseidon een vijandelijke onderzeeboten
direct te lijf gaan.

Wapenruim
In de buik van het toestel
passen onder meer
Mk54-torpedos en
mijnen.

Bijtanken
Via deze vulopening kan het
vliegtuig in de lucht bijtan
ken, waardoor het langere
missies kan uitvoeren.

De SR-71 had twee mensen

aan boord, maar zijn
opvolger is waarschijnlijk
onbemand.

Motoren
Twee krachtige, zuinige CFM56-7B
turbofanmotoren zijn goed voor
snelheden tot 900 km/u.

Werkstations
Vanaf deze plekken worden de
radarsystemen bediend.

Multi-mode radar
Radar speurt naar oppervlakte
schepen en andere vliegtuigen
en produceert hoge-resolutie
beelden in elk weertype.

32 | Know How

WWW.KNOWHOWNU.NL

EH
PG
TO

In 2014 zochten P-8-toestellen mee naar de verdwenen vlucht Malaysia Airlines 370

M
EI

Wapenwedloop: opsporingsvliegtuigen
worden telkens verbeterd maar dat geldt
ook voor de ontwijkingstechnieken van de
onderzeeboot.

Satellietantennes
Boven op de staartvin
zit een hele serie communi
catie-antennes.

Magnetische afwijkingsdetector (MAD)

Stealth-onderzeeboten:
kat en muis

Je zou zeggen dat een onderzeeboot zich moeilijk kan

verstoppen in een vlakke oceaan, maar ook hier helpt
de techniek. Terwijl vliegtuigen met behulp van mag
netische detectie naar magnetische handtekeningen
zoeken, passen onderzeers demagnetiseringstech
nieken toe om die detectie juist te vermijden. Hierbij
creren elektromagneten een tweede magnetisch
veld dat lijkt op het aardmagnetisch veld. De hand
tekening wordt zo weer onzichtbaar. Een andere
stealth-methode is het afbuigen van sonargolven.
Coatings veranderen de geluidsgolven die de onder
zeer raken, zodat ze niet terugkaatsen. Er wordt
nu een stof ontwikkeld waardoor geluidsgolven niet
meer worden weerkaatst. En een materiaal dat lijkt
op heel kleine noppenfolie dat geluid absorbeert.
Geluid is uitermate belangrijk bij het opsporen van
onderzeeboten, dus moet zon schip zo stil mogelijk
zijn. Daarom worden alle machines op dempers
gezet die geluid en trillingen absorberen.

Sonarboeien vangen geluiden

in het water op en sturen de
gegevens naar het vliegtuig.

Lanceerbuizen sonarboeien
De P-8 kan per vlucht zon honderd
sonarboeien lanceren die helpen om
onderzeeboten te detecteren.

Arsenaal
Onder de vleugels is er plaats
voor een heel wapenarsenaal: van
torpedos en dieptemijnen tot antischipraketten.

De Poseidon
heeft
raketten,
mijnen en
torpedos
aan boord

Detectie
De MAD volgt het
magnetisch veld
van de aarde.

Verstoring
Eenmaal gelanceerd gaan
torpedos zelfstandig naar hun
doelwit voordat ze ontploffen.

Grote metalen objecten als

onderzeeboten verstoren het
magnetisch veld.

Locatie
WWW.KNOWHOWNU.NL

De MAD registreert de ver

storingen en bepaalt zo de
locatie van de onderzeeboot.

Know How | 33

WIKI; Alamy / Illustrations by Adrian Mann

Bij deze Poseidon is de detector om

onderzeeboten op te sporen beves
tigd aan een aanhangsel. Zo wordt
ruis van andere apparatuur
vermeden.

TRANSPORT

Vliegende spion in actie

Zo luisteren spionagevliegtuigen vanuit
de lucht mobiele communicatie af.

1. Ontvanger aan

FBI-spionagevliegtuigen zijn vaak uitgerust met digitale ontvangers

(ook dirtboxes genoemd, afgeleid van Digital Receiver Technology
oftewel DRT). Ze imiteren telecommunicatietorens en pikken onge
merkt de registratiegegevens op van gebruikers van mobiele telefoons.

2. Scannen
en isoleren

De ontvanger scant duizenden

telefoons voor hij het doelwit vindt.
Zodra de verdachte is gevonden,
negeert hij de andere telefoons en
begint hij informatie te verzamelen.

opereert geld, tijd en ruimte. Een ander voordeel is dat hij langere missies aankan dan
een bemand vliegtuig. Veel drones kunnen
ook worden voorgeprogrammeerd.
Een spionagedrone die veel ophef veroorzaakte, is de RQ-180 van Northrop Grumman.
Er is weinig meer bekend over dit nieuwe
stealth-vliegtuig dan dat hij bestemd is om
vanuit veilig luchtruim vijandige landen te

34 | Know How

bespioneren. De drone is vermoedelijk ontworpen met de cranked kite-vleugelconfiguratie, die eruitziet als een combinatie tussen
een grote vleugel en een vlieger. Net als bij
andere stealth-vliegtuigen zorgen de glooiende
vormen ervoor dat de radarsignalen niet worden teruggekaatst naar de bron. Daardoor
blijft het toestel onzichtbaar voor vijandelijke
radarsystemen.

Afgezien van de vorm van het vliegtuig,

kunnen ook radar-absorberende materialen
ervoor zorgen dat hij minder zichtbaar is. Als
de radargolven het vliegtuig bereiken, worden ze door speciale coatings verstrooid of
geabsorbeerd. Zo kan de radar het vliegtuig
praktisch niet spotten.
Maar een spionagevliegtuig kan nog zulke
mooie stealth-eigenschappen hebben, het
WWW.KNOWHOWNU.NL

Het vliegtuig gaat naar de plek waar het bewuste telefoonsignaal het
duidelijkst is. Zo kan het vaststellen waar de gebruiker zich bevindt
en informatie verzamelen die zijn identiteit verraadt.

4. Inzoomen

Dankzij het telefoonsignaal van zijn

mobiel is een verdachte tot op 3 meter
nauwkeurig te lokaliseren. De FBI-agent
kan zelfs vaststellen in welke kamer van
een gebouw de persoon zich bevindt.

Spioneren
met een Cessna
Cessna is bekend vanwege de
bouw van lichte sportvliegtuigjes,
het soort waarmee hobbypiloten
graag een middagje vliegen. Maar
in 2015 bleek dat de FBI een paar
van deze onopvallende vliegtuigjes
had uitgerust met geavanceerde
surveillanceapparatuur.
Deze Cessna 182 Skylane onder
ging een ingrijpende make-over.
Infraroodcameras, nachtzicht
technologie en afluisterapparatuur
voor mobiele communicatie zijn
maar een paar snufjes. Ze helpen
de FBI niet alleen om onderzoek te
doen naar personen, maar ook om
de acties op de grond te onder
steunen.
Ook de Amerikaanse luchtmacht
maakt gebruik van deze vliegtui
gen. Ze pasten bijvoorbeeld een
182 Skylane aan voor gebruik in
militaire trainingen. Door dezelfde
camerasystemen en sensors te
gebruiken, kan het vliegtuigje een
onbemande MQ-9 Predator imite
ren.

De nmotorige Cessna 182 Skylane is

een prima keuze voor onopvallend
snuffelwerk.

Spionagevliegtuigen
kunnen een enorme
hoogte bereiken.

heeft allemaal weinig zin als het geen effectieve apparatuur aan boord heeft. Een hele
reeks slimme gadgets maakt het plaatje af.
Ook een gewoon militair vliegtuig kan worden omgebouwd tot digitaal waarnemingscentrum. Ze gebruiken radar en sonar om
objecten te lokaliseren.
Verkenningsvliegtuigen beschikken vaak
over HR-beeldapparatuur met sterke zoomWWW.KNOWHOWNU.NL

Know How | 35

WIKI

3. Naar de juiste plek

M
EI

De Global Hawk-observatie
drone is gebruikt boven Irak
en Afghanistan.

De digitale
ontvanger scant
duizenden telefoons
om zijn doel
te vinden

EH
PG
TO

U-2-piloot Gary Powers werd door de Russen neergehaald en gevangen genomen

TRANSPORT

functies en digitale videostreaming- en

opnamefunctionaliteit. Thermische beelden infraroodsensors zijn er vrijwel altijd,
plus een reeks communicatie-onderscheppers om de rest van de wereld af te luisteren.
De verzamelde informatie komt direct aan
bij analisten aan boord of op de grond.
Bij toekomstige spionagevluchten gaat
alles draaien om snelle inzetbaarheid,
het vermogen, de hoogte en de nieuwste
IT-systemen.
Satellieten hebben een deel van de taken
overgenomen maar dat betekent niet dat
spionagevliegtuigen naar de schroothoop
kunnen. Sterker nog, alles wijst erop dat er
nog steeds aan snellere en slimmere toestellen wordt gewerkt.
Een goed voorbeeld is de TR-X, ook een uitvinding uit Lockheeds beroemde Skunk
Works in Californi. Het project staat nog in
de kinderschoenen, maar volgens Lockheed
zal dit vliegtuig boordevol met de nieuwste
spionagetechnologie zitten. Geschat wordt
dat dit supervliegtuig rond het jaar 2030
operationeel kan worden ingezet. Maar hoe
goed je dan ook kijkt, je zult het waarschijnlijk nooit zien vliegen

De Lockheed U-2 is
een van de beste verkennings- en spionagevliegtuigen ooit.

Spanwijdte
Met een spanwijdte van 31,4
meter levert de U-2 vleugel
bijzonder veel opwaartse
kracht, waardoor grote
hoogtes haalbaar zijn.

Te hoge cabinedruk

Landingsgestel

De wielen zitten allemaal

achter elkaar. Als het
vliegtuig bijna stilstaat,
schuurt n vleugelpunt
net als bij een zweefvlieg
tuig over de grond.

De cabinedruk was vergelijkbaar

met de luchtdruk op 8840 meter.
Om caissonziekte te voorkomen,
werd hij verlaagd naar het equiva
lent van 4570 meter hoogte.

De cockpit van de Lockheed U-2 zit

letterlijk bomvol techniek om de
piloot te assisteren.

Lading
Zelfs op grote hoogte
neemt het vliegtuig
probleemloos zon
2300 kilo aan appa
ratuur mee.

36 | Know How

WWW.KNOWHOWNU.NL

U-2-piloten dragen ruimtepakken als ze op grote

hoogte vliegen.

Het vliegtuig dat door het

IJzeren Gordijn gluurde, doet
het nog prima

Het traject van ontwerp tot testvlucht van

de U-2 (koosnaam: Dragon Lady) duurde
precies negen maanden. Door de slanke
romp en de grote spanwijdte vliegt hij
4800 kilometer ver op een hoogte van
21 kilometer.
De tweede generatie, de U-2S, stamt uit
de jaren tachtig en blijft waarschijnlijk
operationeel tot na 2050. De U-2S heeft
sensors die dag en nacht en onder alle
weersomstandigheden gegevens verzamelen. Deze informatie gaat realtime

M
EI

Lockheed U-2

EH
PG
TO

U-2-piloten kunnen via een buisje in hun helm gepureerde maaltijden eten

via supersnelle digitale links naar analisten op de grond. Tegenwoordig heeft ook
de NASA U-2s: verschillende sensors voeren atmosferische tests uit.
U-2s patrouilleerden boven Irak en
Afghanistan, waar ze de communicatie
van rebellen onderschepten. Ze namen
met beeldsensors de kleinste verstoringen op de grond waar en waarschuwden
troepen voor de aanwezigheid van explosieven en mijnen.

Sensors en beeldscherm
De gegevens van elektro-optische/
infraroodsensors verschijnen op een
beeldscherm in de cockpit.

Een hele klim

De U-2 kan in twintig
minuten naar een
hoogte stijgen van
zon 15.000 meter;
20.000 meter duurt
circa een uur.

WIKI; Alamy / Illustration by Alex Pang

De U-2S
is in de
jaren tachtig
gebouwd en blijft
vermoedelijk
vliegen tot
na 2050

Veiligheidsauto
Landen is lastig vanwege de
enorme vleugel. Een tweede
piloot assisteert daarom van
uit een auto op de baan.

De NASA verzamelt
atmosferische gegevens met de U-2.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Know How | 37

HISTORIE

WIST JE DAT? Animal-assisted therapy

ontstond in de achttiende eeuw in Engeland,
voor de behandeling van geesteszieken

Deze maand

40

Speuren naar
fossielen

44

 oe werkte
H
de eerste
VR-bril van Nintendo?

MEER
HISTORIE?

Ga naar
www.knowhownu.nl
of scan de QR-code
38 | Know How

WWW.KNOWHOWNU.NL

3 TOP
FEITEN

Trendsetters Uit Amerikaans onderzoek

blijkt dat 21 procent van de therapeuten al in
1973 dieren gebruikte bij behandelingen. Het
huidige percentage is niet bekend.

Dollen met dolfijnen Een van de

bekendste vormen van animal-assisted therapy
is de inzet van dolfijnen bij kinderen die lijden
aan ontwikkelingsstoornissen zoals autisme.

Werkt het? Hoewel animal-assisted

therapy vaak positief wordt ervaren, blijkt

uit onderzoek dat deze therapie op de langere
termijn geen effect heeft.

Kwak-zalvers
Een medische behandeling ondergaan kan best spannend en stressvol zijn. En dus is
alles wat een beetje ontspanning kan bieden van harte welkom. Vandaar het badje met
jonge eendjes in deze ziekenhuiskamer. Op de foto uit 1956 zie je een van de eerste voorbeelden van animal-assisted activities (AAA). Bij deze vorm van therapie worden dieren
ingezet om zieken op te vrolijken of af te leiden, zodat patinten even vergeten dat ze
ziek zijn. In het verlengde daarvan ligt AAT (animal-assisted therapy). Daarbij worden
beesten zoals honden, katten, knaagdieren, konijnen, paarden, ezels en eendjes
ingezet om revalidatiepatinten te motiveren bij de oefeningen of om door te dringen
bij een psychiatrische patint.
TEKST: NICK KIVITS

WWW.KNOWHOWNU.NL

Know How | 39

HISTORIE

FOSSIEL
GEZOCHT
Opgravingen leren ons steeds meer over de dieren die hier miljoenen jaren geleden
rondliepen. Maar: je hebt er wel een portie geluk n een lange adem voor nodig.

egin negentiende eeuw raakte het zoe

ken naar fossielen steeds meer in
zwang, toen wetenschappers begon
nen in te zien dat ze uit deze overblijfselen
belangrijke informatie konden halen op het
gebied van biologie en geologie. Diep onder de
grond lagen nog veel resten van dinosaurus
sen, die miljoenen jaren geleden de aarde

40 | Know How

bevolkten. Sindsdien ontraadselen paleonto

logen stukje bij beetje de geheimen van deze
imposante dieren.
Al duizenden jaren lang worden overal ter
wereld fossielen gevonden van prehistorische
dieren. De oudste vondsten van dinosaurus
sen komen waarschijnlijk uit China, waar
men ze heel vroeger drakenbotten noemden.

Pas ten tijde van de verlichting (late achttien

de en vroege negentiende eeuw) ontrafelden
briljante wetenschappers hoe oud deze ske
letten werkelijk waren. Algauw openden
steeds meer natuurwetenschappers en ande
re genteresseerden de jacht op fossielen en
werden er over de hele wereld spectaculaire
ontdekkingen gedaan.
WWW.KNOWHOWNU.NL

Uit een onderzoek uit 2006 blijkt dat nog maar 28 procent van het totale aantal dinofamilies is gevonden

Het lab in
Het werk van paleontologen houdt niet op bij
het opgraven van oude botten: ze bestuderen
de fossielen om steeds meer te weten te ko
men over het leven op aarde. Het echte werk
begint dus eigenlijk pas op het moment dat de
fossielen zijn uitgegraven. Om te beginnen
worden in het laboratorium zorgvuldig de
resten steen en aarde verwijderd. Vervolgens
wordt met behulp van elektronenmicrosco
pen, CT-scanners en rntgenapparatuur zo
veel mogelijk informatie over het dier verza
meld.
Door de lengte, vorm en ligging van elk fos
sielbot te bestuderen, kunnen paleontologen
niet alleen bepalen hoe de dinosaurus eruit
zag en hoe hij zich voortbewoog, maar ook
wat hij at. Een belangrijke ontdekking was de
aanwezigheid van streepjes op fossiele arm
beenderen: een aanwijzing dat veel dinos
veren hadden die lijken op die van moderne
vogels.
Bij elke nieuwe ontdekking toetsen paleonto
logen de vondsten aan oudere theorien. Zo
komen ze stukje bij beetje meer te weten over
de dierenwereld ten tijde van het mesozo
cum. Mede door het eerdere pionierswerk van
wetenschappers en amateurs, valt met de
vondst van elk nieuw fossiel een stukje op zn
plaats van de enorme puzzel die de prehisto
rie is.
WWW.KNOWHOWNU.NL

HOE ONTSTAAN FOSSIELEN?

Van prehistorisch dier tot opgraving: zo bleef
het fossiel al die eeuwen bewaard.

De meeste overblijfselen van

dode dinosaurussen zijn door
verrotting en erosie vergaan
zonder een spoor achter te laten.
Maar wanneer de omstandighe
den precies goed zijn als de ele
menten er geen vat meer op
hebben en het karkas niet ten
prooi is gevallen aan aaseters
kan het proces beginnen waarbij
een dinolijk langzaam transfor
meert tot fossiel.

In de loop der tijd raakt de

dinosaurus volledig bedekt
onder een laag zand, aarde
en sediment. De nog aanwezige
resten zachte weefsels (zoals huid
en organen) vergaan volledig, tot
alleen het skelet overblijft. In dit
stadium zijn de resten nog maar
gedeeltelijk gefossiliseerd.

Door stijgende zeeniveaus

en de afzetting van materi
aal komt het skelet dieper
te liggen. Vanwege de enorme
druk wordt de aarde rond het
skelet steeds harder. Ten slotte
vergaan ook de botten volledig;
er blijft dan een soort natuurlij
ke mal achter, een uitsparing in
de bodem.

In de holte worden mine

ralen afgezet die de plaats
innemen van het bot. Als
het zeeniveau daalt en er materi
aal wordt weggespoeld, komt het
fossiel dichter onder het opper
vlak te liggen. Het kan uiteindelijk
vlak onder de toplaag of helemaal
vrij aan de oppervlakte worden
gevonden.

Know How | 41

Thinkstock; Jerry LoFaro/Stocktrek Images/Corbis

Hoewel paleontologen tegenwoordig grond

radar tot hun beschikking hebben om onder
grondse resten op te sporen, speelt de factor
geluk ook in onze tijd een grote rol. Al weten
we inmiddels een stuk meer over geologie
dan in de negentiende eeuw en kunnen we
beter voorspellen op welke locaties (hotspots)
de kans op succes het grootst is.
Zodra een dinosaurus is getraceerd, kan het
opgraven beginnen. In sommige gevallen is
dat niet zo ingewikkeld: een kwestie van
zand of slib zeven waar kleine tanden in ver
stopt zitten, of grote stukken steen kapot
slaan met een hamer en bijtel. Maar bij
vondsten in heuvels, steengroeven, berghel
lingen en ravijnen waarbij steenlagen door
erosie van miljoenen jaren worden bloot
gelegd moeten er zware graafmachines en
boren aan te pas komen, plus een team aan
wetenschappers, studenten en vrijwilligers,
uitgerust met borstels en troffels. Omdat de
fossielen miljoenen jaren oud en vaak heel
kwetsbaar zijn, kan het soms eindeloos
duren voordat een compleet dinosaurus
skelet veilig uit de grond is gehaald.

HISTORIE

HET OPGRAVEN
VAN EEN DINO

Gesteentelagen identificeren
Het sedimentaire gesteente waarin vaak
fossielen zijn te vinden, ligt diep onder de
grond. Daarom zijn kloven en ravijnen
goede graafplekken.

Hoe komen paleontologen deze

prehistorische reuzen op het spoor?
Bulldozers, hamers, beitels, boren en
zelfs dynamiet: paleontologen trekken
alles uit de kast om mysteries uit het
verleden te ontrafelen. Het hele proces
neemt vaak jaren in beslag. Belangrij
ke fases zijn onder meer het opgraven
van een dinosaurusskelet, het weg
halen van tonnen grond met graaf
machines en ander zwaar materieel
en het heel precies verwijderen van
steen en aarde met fijne borstels.

Bovenste bodemlaag
verwijderen
Als eerste worden dikke lagen
grond en gesteente verwijderd
met schoppen, graafmachines
en bulldozers.

Het grootste dinofossiel

Dreadnoughtus schrani was een
sauropode dinosaurus die in de
periode van het late krijt in het
huidige Argentini leefde en
alleen planten at. Deze titano
saurus was zon 26 meter lang
en zijn gewicht wordt geschat op
60 ton. Daarmee is hij, voor zover
nu bekend, het grootste dier ooit.
De resten werden gevonden
door een team dat in het Argen
tijnse Patagoni aan het werk
was. De meer dan 77 miljoen jaar
oude botten bleken van twee

42 | Know How

Dreadnoughtus-titanosaurussen
te zijn. Waarschijnlijk kwam het
duo om toen het werd overval
len door een enorme overstro
ming, wat ook verklaart waarom
de skeletten zo compleet zijn.
Doordat ze in goede staat waren,
konden wetenschappers met 3Dtechnologie elk afzonderlijk bot
scannen voor nader onderzoek.
Deze 3D-weergave heeft veel
informatie opgeleverd over hoe
de Dreadnoughtus eruitzag en
bewoog.

Pneumatische
werktuigen
Met luchtbeitels of zogeheten
micro jacks worden de hard
ste stukken steen verwijderd
die aan het fossiel vastzitten.

Bikhamers

Locatie fotograferen

Op plekken waar al eerder fossielen

zijn gevonden, worden soms nieuwe
ontdekkingen gedaan door simpelweg
steen af te bikken en te analyseren.

Op grond van fotos van de locatie

kunnen paleontologen een indruk
krijgen van hoe het landschap eruit
zag toen het dier nog leefde.

WWW.KNOWHOWNU.NL

De Engelse natuurkenner Richard Owen bedacht de naam dinosaurus in 1842

Op naar het lab

Zodra ze nauwkeurig
zijn geregistreerd, wor
den de fossielen weg
gebracht voor nadere
analyse.

Omgeving
bestuderen
Het graafteam legt de
ligging en vindplaats van
het fossiel tot in detail
vast, om zo veel moge
lijk te weten te komen
over hoe het dier leefde
en stierf.

Gereedschapskist van de paleontoloog

Wat heb je nodig om fossielen op te graven?
Beitels

Hamers

Zeef

Hiermee kun je grotere

stenen kapotslaan of
een rotswand afbikken.
Ze zijn er in verschillen
de maten.

Met mokers en bikhamers

kun je hard gesteente voor
zichtig weghakken.
Je gebruikt ze ook om met
beitels te kunnen werken.

Een draadzeef is handig

om tanden en andere res
ten van kleine fossielen te
scheiden van zand en slik.

De botten
beschermen

Kaart en kompas
Onmisbaar als je buiten
aan het werk bent. Niet
alleen voor de orintatie,
maar ook om betrouw
bare aantekeningen te
maken om later te bestu
deren.

Borstels
Met kleine, zachte bor
stels kun je kwetsbare
resten voorzichtig los
maken. Grotere, harde
borstels zijn geschikt
voor het weghalen van
dikke lagen grond.

OP DE

Dagboek en
naslagmateriaal
Alles wat je vindt, moet
nauwkeurig worden vast
gelegd. Dat betekent dat je
de vindplaats heel precies
noteert en opzoekt wat dit
voor ontdekking zou kunnen
zijn.

KAART
Fossielen-hotspots
in de wereld

Het fossiel isoleren

Als de meeste grond is verwij
derd, wordt het fossiel voorzich
tig afgestoft om het te isoleren
van de grond eromheen.

WWW.KNOWHOWNU.NL

1
Como Bluff, Wyoming,
Verenigde Staten
2Joggins Fossil Cliffs,
Nova Scotia, Canada
3Jurassic Coast, Devon
en Dorset, Groot-Brit
tanni
4
Fossielenvindplaats
van Chengjiang, China
5Dinosaur Cove, Victo
ria, Australi
6
Auca Mahuevo, Patago
ni, Argentini

3
4

1
2

Know How | 43

Getty; Rodolfo Nogueira/Stocktrek Images/Corbis; DK Images

Om het fossiel tijdens

het vervoer te bescher
men, wordt elk bot in
tissues verpakt en
omwikkeld met gips
windsels.

HISTORIE

Oldskool gamen in 3D
Waarom was de headset die Nintendo twintig jaar
geleden bedacht, zo vernieuwend?

en draagbare videogameconsole die

echte 3D-beelden kon weergeven, dat
was in 1995 iets heel bijzonders. Nintendo ontwikkelde deze duikbrilachtige
constructie waarmee elk oog een verschillend beeld zag. Daar zat een trucje achter:
aan elke kant van de headset zat een verti
cale rij leds. Via een lens projecteerden die
een strook van het gamescherm op een roterende spiegel. Het beeld werd gereflecteerd
naar het rechter- of linkeroog afhankelijk
van de positie van de spiegel, die vijftig keer
per seconde naar voren of achteren bewoog.
Die beweging ging zo razendsnel dat gamers
voor hun gevoel naar een 3D-wereld keken.
Dat we onze ogen zo voor de gek kunnen
houden, heeft te maken met een visueel verschijnsel dat parallax heet: de schijnbare
verandering van de positie van een object
ten opzichte van de achtergrond. Omdat
onze ogen een stukje van elkaar af staan,
zien we de wereld vanuit twee verschillende
hoeken. Het linker- en het rechteroog sturen
tegelijkertijd signalen naar de hersenen, die
dus twee licht afwijkende versies ontvangen
van hetzelfde beeld. De hersenen maken er
vervolgens n 3D-beeld van, zodat we diepte kunnen zien en de afstand tussen objecten kunnen inschatten. Nintendo maakte
handig gebruik van dit principe voor een
simpel systeem dat relatief weinig kostte.
Hoewel de Virtual Boy geen succesnummer
was en ook veel beperkingen kende, was de
techniek erachter voor die tijd bijzonder
vooruitstrevend. De headsets Oculus Rift
en Sonys Project Morpheus, onlangs om
gedoopt tot Sony Play Station VR, werken
nog steeds volgens hetzelfde principe.

Controller
Met de twee D-pads kon je
handig manoeuvreren in de
virtuele 3D-wereld, of je nou
links- of rechtshandig was.

Voeding
De Virtual Boy werd van
stroom voorzien door zes
AA-batterijen achter in de
controller.

Scherm
Op het scherm waren
alleen zwart en drie
tinten rood te zien,
met een resolutie van
384x224 pixels.

Nintendo verleidde ons met

de eerste draagbare
videogameconsole die echte
3D-beelden kon weergeven

Het Game Boy-brein

De beroemde ontwerper Gunpei Yokoi begon
binnen Nintendo als onderhoudsman. Hij brak
door toen directeur Hiroshi Yamauchi een
stuk speelgoed zag dat Yokoi had gemaakt:
een uitschuifarm waarmee je objecten kon
pakken.
Yamauchi liet Yokoi het gadget tot een verkoopbaar product ontwikkelen, net op tijd
voor de kerst. Het werd een succes. In 1989
ontwikkelde Yokoi de Game Boy, een van de

44 | Know How

Games
Er werden maar 22
games uitgebracht
voor de Virtual Boy,
waaronder 3D Tetris
en Marios Tennis.

best verkochte spelcomputers aller tijden.

Met de Virtual Boy wilde hij opnieuw de
concurrentie voor zijn, maar dit plan draaide
uit op de enige commercile flop in zijn carrire. Volgens insiders komt dat omdat het
in een te vroeg stadium op de markt werd
gebracht.
Yokoi overleed in 1997 aan de gevolgen van
een auto-ongeluk, maar zijn naam zal altijd
verbonden blijven aan Nintendo.
WWW.KNOWHOWNU.NL

Toen Nintendo in maart 1996 stopte met de Virtual Boy, stond de verkoop op slechts 770.000 exemplaren

Oogmasker

Flexibel

Met dit zachte masker

van neopreen kon je je
tijdens het gamen helemaal afsluiten van de
buitenwereld.

Spelers konden de afstand

tussen het linker- en rechterscherm aanpassen aan
de afstand tussen hun ogen.

De cijfers

Virtual Boy
Gewicht: 760 gram
Prijs bij uitgifte: $ 179,95
(nu 250)
Populairste game:
Marios Tennis
Processor: NEC V810
Geluid: 16-bits stereo
Voeding: zes AA-batterijen

Marios Tennis was het populairste

spel voor de Virtual Boy.

Moederbord
Laadde de informatie van
de game, stuurde de ledschermen aan en leverde
de audiogegevens aan de
luidsprekers.

De Game Boy,
Yokois grootste
Nintendo-succes,
werd al snel heel
populair.

Gamers moesten de
Virtual Boy op tafel
zetten. Nintendo
overwoog eerst nog
een schoudertuigje
aan te bieden,
zodat je staand zou
kunnen spelen.

Audio

WWW.KNOWHOWNU.NL

iFixit

Aan elke kant zat een

luidspreker voor 16-bits
stereogeluid.

Know How | 45

46 | Know How

Onderzoek bewijst het: Amsterdam is

de drugshoofdstad van Europa. In het
afvalwater van onze hoofdstad werd
meer cannabis en MDMA (van xtc)
gevonden dan in het water van
andere steden.

Amsterdamn!

Een Nederlander
produceert jaarlijks
489 kilo huishoudelijk
afval, terwijl een Belg
jaarlijks 491,5 kilo
huishoudelijk afval
kwijt moet. Neder
landers aan de top!

Nederland
nummer 1

Aardappelschillen mogen
niet bij het gft-afval. Hun
schimmels zijn slecht
voor de compost die van
het gft wordt gemaakt.
Zegt jouw oma dat? Dan
vertelt ze een fabeltje,
want er is niets van waar.

Hot potato

Nederlanders scheiden
51 procent van hun afval,
terwijl Belgen 57 procent
van hun rommel sorteren.
Belgen aan de top!

Belgi nummer 1

Er drijft zo veel plastic in de

oceanen, dat het soms com
plete eilanden vormt. Die zooi
heet plasticsoep, maar dat is
dus minder lekker dan het
klinkt. En lekker klinken doet
het toch al niet.

Waterzooi

Drinkglazen mag je niet

in de glasbak gooien.
Ze zijn namelijk gemaakt
van gehard glas, dat
een ander smeltpunt
heeft dan gewoon ver
pakkingsglas.

Bakverbod

Afval op straat vergaat traag: een peuk

heeft twee jaar nodig, kauwgom twintig,
een flesje een eeuwigheid. Wie zon ding
op straat laat slingeren, flest de boel dus
permanent.

Straatpraat

We gooien ongeveer 14
procent van ons eten weg.
Dat is 50 kilo voedsel per
persoon per jaar. Grootste
boosdoener: rijst. Maar
liefst 30 procent van de
korrels verdwijnt in de
vuilnisbak.

Hap slik? Weg!

Als het ach

terwerk van
een paard, het
deel van kruis
tot staart, niet
mooi rond is,
maar vlak of
plat, noemen
paardenhan
delaars dat
wel afval. En
dat voor zon
edel dier.

Edel afval

Illegale afvalstort in natuurgebieden is een

groeiend probleem. Naar schatting kost
het 1,5 miljoen euro per jaar om alle troep
op te ruimen. Straks zien we door de rom
mel het bos niet meer.

Bosbende

TEKST: RIK PETERS, ILLUSTRATIE: LOEK WEIJTS

OPVALLEND

WWW.KNOWHOWNU.NL

WWW.KNOWHOWNU.NL

Vuilnisman is echt niet een beroep dat je zomaar

kunt uitoefenen. Sterker nog: vanaf september
2016 is er een erkende MBO-opleiding tot all
round medewerker afvalbeheer.

Troepberoep

Het recyclen van kleding levert een

enorme CO2-besparing op. 1 kilo her
gebruikt textiel bespaart 3,4 kilogram
van het nare broeikasgas, net zoveel
als vrijkomt bij een autorit van 18 kilo
meter.

Klerezooi

Door elke brievenbus in Neder

land (zonder nee-nee-sticker)
vallen jaarlijks ongeveer 1720
reclamefolders en zon 32 kilo
aan huis-aan-huisbladen. Das
best veel oud papier.

Papier hier!

Gemiddeld
spoelt iedere
Nederlander
jaarlijks 3,5 kilo
afval door het ri
ool. Dat komt
neer op 9,6 mil
joen volle vuilnis
zakken per jaar.
Flush!

Verspoeling

Afval scheiden scheelt grondstoffen, ener

gie, milieuvervuiling en dus geld. Volgens
schattingen levert elke kilo troep die niet
naar de verbrandingsoven gaat de maat
schappij 5 cent op. Ka-ching!

Kassa!

Het is onderzocht: vrouwen zijn beter

in afval scheiden dan mannen. En in
de provincie gaat dat beter dan de
Randstad. Maar eigenlijk wisten
we dat zonder onderzoek ook al wel.

Vrouwen zijn beter

Volgens sommige schattingen hebben

we altijd zon 0,14 gram niet afgeveegd
menselijk afval aan onze billen kleven.
Afval? Ok Poep. We bedoelen dus
gewoon poep. Ok? Poep! POEP!

Veeg teken

E-waste is
de verzamel
naam voor
afgedankte
elektronica en
spaarlampen.
Ruim 80 pro
cent daarvan
is te recyclen.
En wij maar
denken dat
e-cycling
een vorm van
wielrennen is!

Ga toch
fietsen

Drie miljard! Zoveel plastic zakjes

gebruikten we per jaar, om ze na
het winkelen meteen weg te gooi
en. Maar het aantal daalt: sinds
januari zijn ze niet meer gratis.
We blijven Hollanders, h.

Zakgeld

Volgens sommigen ver

gaat radioactief afval
nooit. Das onjuist:
stoffen verliezen hun
radioactiviteit wel
degelijk (dat heet
verval). Maar eerlijk is
eerlijk: dat duurt soms
wel honderdduizend
jaar.

Radio-non-actief

AFVAL
Veel mensen dumpen kapotte elektronica gewoon bij het restafval. En dat terwijl
er waardevolle grondstoffen in zitten, die kunnen worden hergebruikt. Naar
schatting gooien Nederlanders op die manier jaarlijks zon 27 miljoen euro aan goud
weg! Daarom nu: een scht aan informatie over troep.

Know How | 47

WETENSCHAP

WIST JE DAT? Computers kunnen taken

leren met een kunstmatig neuraal netwerk,
gebaseerd op de werking van echte hersenen

Deze maand

50

Wetenschap
achter zingen

52

Hoe verbrandt
je lijf vet?

53

Honger: zo
werkt het

54
57

Supermarktpsychologie

De groei van
het ozongat

Denkkracht
Het lijkt een beetje op een beeld uit een MRI-scanner, het medische apparaat

58

Try This: bier

brouwen

waarmee de binnenkant van het lichaam in kaart kan worden gebracht. Alleen
is dit geen weergave van een menselijke patint, maar van het leerproces van
een computer. Wetenschappers lieten hem via kunstmatige intelligentie de
beste tactiek voor onder andere het spel Pacman uitvogelen. Elk groep puntjes

MEER
WETENSCHAP?

in deze afbeelding staat voor een bepaalde spelsituatie, waaraan een specifieke kleur is toegekend: de mate waarin de computer het spelletje aan het winnen is. Leerprocessen van kunstmatige intelligentie maken de laatste jaren
grote sprongen. Zo leren computers begrijpend lezen, objecten herkennen of

Ga naar
www.knowhownu.nl
of scan de QR-code
48 | Know How

spelletjes spelen. Hoe dat precies werkt, is niet altijd duidelijk. Dat proberen
wetenschappers met dit soort onderzoek te doorgronden.
TEKST: ROEL VAN DER HEIJDEN, FOTO: TOM ZAHAVY, NIR BEN ZRIHEM, SHIE MANNOR

WWW.KNOWHOWNU.NL

3 TOP
FEITEN

Verslagen Dit jaar werd er voor het eerste

een wereldklassespeler in het spel Go verslagen door een supercomputer. Een mijlpaal voor
kunstmatige intelligentie.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Betweter In 2011 won supercomputer

Watson de populaire Amerikaanse spelshow
Jeopardy! Hij moest daarvoor lastig gestelde
vragen begrijpen en beantwoorden.

Schaakmat Schaakkampioen Garri

Kasparov moest het al in 1997 al afleggen
tegen kunstmatige intelligentie, toen supercomputer Deep Blue hem versloeg.

Know How | 49

WETENSCHAP

Zingen, hoe werkt dat?

Iedereen heeft een muziek
instrumentje in zijn hals.

eebrullen met een liedje van Beyon

c of croonen met Frank Sinatra:
zingen is iets dat we allemaal
kunnen. Misschien hebben we niet
allemaal genoeg talent om er een
hit mee te scoren, maar iedereen
is in staat een bepaalde toon te
produceren. Dat heb je te dan
ken aan een slim orgaantje in
je hals.
Het strottenhoofd (ook wel de
larynx genoemd) is ons eigen
complexe muziekinstrument.
Hierin zitten de stemplooien,
beter bekend als de stemban
den, die trillen om geluid
voort te brengen. Maar het
type geluid dat je produceert,
hangt van allerlei factoren af.
De hoeveelheid lucht die je uit
je longen duwt, bepaalt het volu
me. Hoe harder je uitademt, hoe
krachtiger de klank. De toonhoogte
wordt bepaald door hoe snel je stem
banden trillen. Een langzame trilling
geeft een lage noot en een snelle trilling
een hoge noot. Het werkt eigenlijk net als
gitaarsnaren: de snelheid van de trilling
wordt benvloed door de fysieke kenmerken
van de snaren. Hoe dikker en langer ze zijn,
hoe langzamer ze trillen als je ze aanslaat en
dus hoe lager de noot. Zo werkt dat ook met
stembanden. En omdat mannen dikkere en
langere stembanden hebben dan vrouwen,
hebben ze een diepere stem.
Je kunt de grootte van je stembanden niet
manipuleren, maar wel hoe strak ze staan.
Dit bepaalt de toonhoogte. Spieren in je
strottenhoofd spannen je stembanden aan.
Hoe strakker ze staan, hoe sneller ze tril
len en dus hoe hoger de noot. Laten ze de
stembanden wat trager trillen, dan ont
staat een lagere noot. Hoe je deze spie
ren aanstuurt en dus de toonhoogte
regelt, is een van de dingen die je
moet leren als je je zangstem wilt
verbeteren.

50 | Know How

Het vernuft van de stem

De mechanismen waarmee je geluiden voortbrengt.

Geluidsgolven
De trillende stembanden veran
deren de luchtstroom die van
uit de longen via de mond naar
buiten stroomt en door de oren
als geluid wordt waargenomen.

Woorden vormen
De trillingen worden tot
woorden (of teksten)
gevormd door bewe
gingen van de tong,
wangen en lippen.

Luchtstroom
Als er lucht de longen uit
wordt geduwd, stroomt
die door de luchtpijp naar
het strottenhoofd waarin
de stembanden zitten.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Bij het zingen komen er in je hersenen genot opwekkende endorfinen en stressverminderende oxytocine vrij

Waarom kunnen sommige

mensen van nature goed zingen?
Hoeveel je ook oefent of hoe goed je
zanglerares ook is, dat is geen garantie
dat je het Eurovisiesongfestival kunt
winnen. Sommige mensen worden nu
eenmaal geboren met een geweldige
zangstem. De vorm en grootte van hun
stembanden speelt een rol, maar ook de
afmetingen van hun mond-, keel- en
neusholtes. Dit zijn de klankkasten van
je lichaam: ze helpen de toon en inten
siteit van de stem te versterken. Daar

Spreken en zingen
Als je spreekt of zingt, zorgen de spieren in je
strottenhoofd dat je stembanden dichtgaan.

Soms is een goede

zangstem gewoon
genetisch bepaald.

door ontstaat bijvoorbeeld de typische

nasale toon van sommige countryartiesten of de aangeblazen stem van
Marilyn Monroe. Je kunt de natuurlijke
toon van je stem niet regelen, maar je
kunt wel je stijl aanpassen door gebruik
te maken van bepaalde resonantiehol
tes in je lichaam. Als je bijvoorbeeld een
ijle klank wilt produceren, probeer dan
de trillingen naar het achterste gedeelte
van je mond te sturen.

Ook als je niet geboren

bent met een prachtige
stem, kun je aardig
leren zingen.

Stembanden
Als een luchtstoot de stembanden open
duwt, neemt de druk erachter af en gaan
ze weer dicht.

Ademen
Bij het ademhalen gaan de stembanden
open, zodat de lucht erin en eruit kan.

Beter zingen: een

kwestie van oefenen

WWW.KNOWHOWNU.NL

Science Photo Library

Luchtdruk
Als de luchtdruk achter de stembanden
stijgt, gaan ze weer open. Dit proces herhaalt
zich meerdere keren per seconde de
stembanden trillen.

Iedereen kan met de juiste training en genoeg

oefening beter leren zingen. Dat sommige men
sen vals zingen, komt doordat ze de noten niet
goed na kunnen zingen. Het probleem zit hem in
het regelen van de spanning in de stembanden.
Het brein kan dan niet de juiste verbindingen
maken. Door veel te oefenen, leren de hersenen
de juiste instructies aan het strottenhoofd door
te geven. Daarnaast kan een inefficinte adem
haling een zuivere zangstem in de weg zitten.
Met ademhalingsoefeningen waarbij je het mid
denrif beweegt (en niet je borst of schouders),
kun je voorkomen dat de stembanden zich span
nen als je inademt en de lucht te snel naar bui
ten stroomt als je uitademt. Zo krijg je meer
controle over je stem.

Know How | 51

WETENSCHAP

Wat gebeurt er als je afvalt?

Als je op dieet bent, wordt vet omgezet in nuttige energie.

f je nu mollig bent of dun, tussen

de huid en het spierweefsel zitten
miljarden vetcellen. Je gewicht wordt
niet bepaald door het aantal vetcellen, maar
door de grootte ervan. Het volume van de vetcellen hangt af van hoeveel vet erin wordt
opgeslagen.
Hoe wordt deze vetvoorraad afgebroken als je
aan het afvallen bent? Kort gezegd is afvallen
een biochemisch proces waarbij moleculen uit
vetcellen worden omgezet in nuttige energie.

Het hele proces begint zodra je meer aan

lichaamsbeweging doet en minder calorien
binnenkrijgt. Calorien zijn een maat voor
de hoeveelheid energie die in voeding zit. Als
je minder calorien eet dan je verbrandt,
reageert je lichaam op dit energietekort door
vet-mobiliserende hormonen aan te maken.
Die zorgen ervoor dat belangrijke enzymen
de vetreserves gaan afbreken, zodat er meer
energie vrijkomt.
Het belangrijkste enzym hierbij is lipase.

Lipase stimuleert vetcellen tot het vrijgeven

van triglyceriden (de vorm van vet in de vetcel). Elk triglyceride-molecuul wordt dan
afgebroken tot glycerol en drie vetzuren. De
glycerol wordt door de lever verder afgebroken om energie te leveren. De vrije vetzuren
worden via het bloed rechtstreeks naar de
spieren gebracht. Het enzym lipoprotene
lipase zorgt ervoor dat de spiercellen de
vetzuren opnemen, zodat ze verbrand
kunnen worden voor extra energie.

Vetcelkunde

Slappe boel

Waar wordt vet in je lichaam opgeslagen?

Huid is erg elastisch. Dus als je

bent afgevallen, voegt hij zich
gewoonlijk naar je afgeslankte
vormen. Dit hebben we te danken aan een eiwit dat collageen
heet. Collageen zorgt ervoor
dat de huid kan rekken en is
dus erg belangrijk als je groeit.
Collageenvezels worden na verloop van tijd zwakker en daarom krijgen mensen rimpels als
ze ouder worden. Vooral als je
snel aankomt of groeit, kan de
aanmaak van collageen soms
te langzaam zijn. De huid wordt
dan te veel uitgerekt en er ontstaan rekstrepen: striae. Ook
als je erg snel afvalt, krijgt je
huid niet de tijd zich aan te passen. Overtollige huid kan alleen
met een operatie worden verwijderd. Door geleidelijk af te
vallen met een goed dieet en
lichaamsbeweging, zal er niet
zo snel losse huid ontstaan.
Crashditen zijn dan ook geen
goed idee.

Rondingen
De geslachtshormonen
oestrogeen en testosteron
regelen waar vet in een
vrouwen- of mannenlichaam
wordt geconcentreerd.

Kussen
Vetweefsel ligt tussen
de huid en spieren. Het
werkt als stootkussen en
isolatie voor het lichaam.

Vette naam
Vetcellen heten ook wel
adipocyten of lipocyten.
Ze kunnen uitzetten en
krimpen, afhankelijk
van hoeveel vet erin
zit opgeslagen.

Vetweefsel
Deze sponsachtige weefsellaag bestaat uit vetcellen die dicht op elkaar
gepakt zitten.

Celkern

Vetreservoir
Het teveel aan vet vult het
reservoir van de vetcel. Daar
wordt het opgeslagen totdat
het wordt verbrand.

52 | Know How

Vet afbreken
Een enzym, dat lipase heet,
zorgt dat de vetcel het vet
(oftewel triglyceride) uit de
cel vrijgeeft als glycerol en
drie vetzuren.

Collageen houdt de huid rekbaar en

zorgt dat hij na het afvallen weer
strak wordt.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Thinkstock; Dreamstime

Net als de meeste

cellen heeft elke
vetcel zijn eigen
kern, die in feite het
controlecentrum is.

Honger maakt chagrijnig, omdat je bij een lage bloedsuikerspiegel minder controle hebt over je emoties
Het stresshormoon cortisol kan de eetlust
verhogen en ervoor zorgen dat je te veel eet.

Daar krijg je
honger van
Je rammelende maag is onderdeel van een nuttig proces in je lichaam.

e kent het vast wel: een gerommel in je

maag dat tegen het eind van de ochtend
begint, wanneer het al een tijdje geleden is dat je hebt ontbeten en de lunch bijna
in zicht komt. Dat is honger een gevoel dat
in gang wordt gezet door het hormoon ghre
line. Zodra je lichaam je laatste maaltijd heeft
verteerd en verbruikt, dalen je bloedsuikeren insulinespiegel. Als reactie hierop wordt
in je darmen ghreline aangemaakt. Dit gaat
naar de hersenen, waardoor die gewaarschuwd worden dat je lichaam eten nodig

heeft. Je brein zorgt voor het vrijkomen van

een tweede hormoon, neuropeptide Y, dat de
eetlust opwekt.
Als je door de hongersignalen iets bent gaan
eten, gaat je maag aan het werk met de vertering. Zenuwen stellen vast dat de maag is uitgerekt, waardoor je hersenen weten dat je vol
zit. Er zijn nog drie hormonen die door je
spijsverteringsstelsel aan je hersenen worden
doorgegeven: cholecystokinine (CCK), GLP-1
en PYY. CCK bevordert de vertering door ervoor te zorgen dat de maag zich niet te snel in

Hongerhormonen

de dunne darm leegt. Het stimuleert ook

de aanmaak van moleculen die het voedsel
helpen af te breken. GLP-1 zorgt ervoor dat je
alvleesklier meer insuline afgeeft, en vermindert ook de eetlust. Het hormoon PYY wordt
na het eten door de dunne darm aan je bloed
afgegeven. Het bindt aan receptoren in je
hersenen, waardoor je een vol gevoel krijgt.
Zodra al het eten is verteerd, dalen de bloedsuiker- en insulinespiegel weer, wordt er vervolgens ghreline aangemaakt en begint de
hongercyclus opnieuw.

Honger slaat toe

Of je nu een beetje trek hebt of compleet uitgehongerd bent, het wordt Hersenen
allemaal geregeld door hormonen.

Je darmen maken
ghreline aan om je
brein te laten weten
dat je honger hebt.

Na de maaltijd
Als je hebt gegeten,
verteert je lichaam
het eten en wordt er
energie uit gehaald.

Vol gevoel
Zodra je vol zit, geven
vetcellen een hormoon
af (leptine), dat je eetlust afremt.

Maag
Ghreline

Leptine
Vetcellen

Energieopslag
Insuline zorgt ervoor
dat glucose vanuit
je bloed in je cellen
terechtkomt, waar
het wordt verbrand
om energie te leveren.

Lever

Darmen
Rol van de lever
De lever houdt je bloedglucose en insuline binnen gezonde waarden
en zorgt dat die niet te
veel schommelen.

Incretine

Als je brein het

overneemt...
Wanneer je lichaam je vertelt
dat je honger hebt, is dat een
natuurlijke reactie je systeem
vertelt je dat je voedsel nodig
hebt. Maar als je brein zich ermee
gaat bemoeien, wordt het een
ander verhaal. Een hamburger
of een donut heeft niet veel voedingswaarde dit gaat dus niet
om nodig hebben, maar om
willen. Toen je namelijk voor
de allereerste keer een donut at,
activeerde de zoete, vettige heerlijkheid het mesolimbisch systeem
in je hersenen (het genotscentrum). Er kwamen toen stofjes
vrij (opioden) die zich aan receptoren in je hersenen bonden.
Daarbij kwam het genotshormoon dopamine vrij overigens
hetzelfde hormoon dat door je
lichaam wordt aangemaakt als
je verliefd bent! Je brein herinnert
zich deze reactie en moedigt je
aan om weer een donut te eten
om dat lekkere gevoel te krijgen.

Alvleesklier

Controle
door insuline
Dit hormoon zorgt
ervoor dat de cellen
in je lichaam sneller
glucose opnemen.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Bloedchemie
Insuline

Hormonen zorgen
ervoor dat je alvleesklier meer insuline aan
je bloed gaat afgeven.

Het beloningscircuit in je hersenen

maakt dat je zin hebt in zoetigheid.

Know How | 53

Dreamstime; Thinkstock

Spier

WETENSCHAP

SUPERMARKT
PSYCHOLOGIE
Hoe je wordt gemanipuleerd door de trucs van de supermarkt.

AFGEPRIJSD

AANBIEDING

1
SWEET

SHOP

Dagelijkse
artikelen achterin

Dagelijkse benodigdheden
zoals brood en melk staan meestal
achterin, zodat we de hele winkel
door moeten lopen. Vaak worden
we onderweg verleid ook nog
andere artikelen te kopen. Door
de geuren van de broodafdeling
loopt het water je in de mond en
krijg je honger. Ook dit verhoogt
de kans dat je meer koopt dan je
van plan was.

54 | Know How

Bewaking in de
winkel

De cameras die je overal

in de supermarkt ziet, zijn er niet
alleen om diefstal te voorkomen.
Ze registreren ook het koopge
drag van klanten: maakt iemand
direct een keuze of twijfelt de
klant tussen meerdere opties?
Zo weten winkels op welke plek
ken de klanten openstaan voor
nieuwe producten en waar ze
juist merkvast zijn.

Impulszone

Impulszones zijn stra

tegisch geplaatste rek
ken voor de kassas. Hierin
vind je steevast chocolade
repen en ander snoep. Je
komt dan makkelijk in de ver
leiding om jezelf te belonen.
Het werkt natuurlijk ook als
een magneet op kinderen en
aan een zeurend kind in de
supermarkt geven sommige
ouders snel toe.

Kop van het

schap

We kijken automatisch
naar de schappen aan de uit
einden van de gangpaden in de
supermarkt. Hier staan meestal
speciale aanbiedingen. Sommige
winkels plaatsen hier tegen
woordig ook artikelen die niet
zijn afgeprijsd, want omdat
klanten gewend zijn dat op deze
plek de koopjes staan, doen ze
die eerder in hun mandje.

Grotere
winkelwagens

Winkelwagens zijn
gemiddeld steeds groter
geworden. Dit is niet alleen
om het de klant makkelijker te
maken, maar ook vanwege het
psychologische effect. Als het
wagentje ruimer is, lijkt het
alsof er minder in zit, zodat je
blijft kopen. Is je kar vol, dan
stop je eerder met winkelen.

WWW.KNOWHOWNU.NL

De gemiddelde klant krijgt al een goed gevoel als een product slechts 5 cent is afgeprijsd

10

AANBIEDING

7
9

GROENTE EN FRUIT

Supermarkten weten dat

producten die op oogniveau
staan of net daaronder, beter
worden verkocht

Groente, fruit en bloe

men vind je niet voor
niets vooraan in de winkel. De
aanblik van verse producten bij
binnenkomst zorgt er onwille
keurig voor dat je denkt dat alle
voedingsmiddelen in de winkel
zo vers en aantrekkelijk zijn. In
sommige supermarkten worden
groente en fruit zelfs besproeid
met water om de indruk te wek
ken dat ze vers geplukt zijn.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Gratis proeven

Mensen zijn gewoonte

dieren: we kopen bijna
elke keer hetzelfde. Daarom
mag je in de supermarkt vaak
gratis proeven: zo wordt je aan
dacht gevestigd op nieuwe
producten waar je anders niet
naar om zou kijken en blijf je
langer in de winkel. De meeste
consumenten beschouwen zon
hapje, hoe klein ook, als een
cadeautje.

Langzame muziek

In veel supermarkten klinkt

muziek, maar dat is niet
alleen bedoeld om je te vermaken.
Vaak is de muziek langzaam, omdat
uit onderzoek is gebleken dat het
winkelpubliek daardoor rustiger
wordt, langer in de winkel blijft en
(hopelijk) meer uitgeeft. Klassieke
muziek stimuleert de klanten om
duurdere producten te kopen;
juweliers maken daar handig
gebruik van.

Aparte in- en
uitgang

De meeste supermark
ten zijn zo ontworpen dat je de
hele winkel door moet lopen
om bij de kassa te komen, ook
als je alleen een broodje wilt
kopen. Ook is de ingang vaak
zo geplaatst dat je tegen de
klok in moet shoppen, omdat
uit onderzoek is gebleken dat
klanten dan zijn geneigd om
meer te besteden.

10

Oogniveau is
koopniveau

De positie van de
roducten in een schap is enorm
p
belangrijk. Het is bekend dat pro
ducten die op oogniveau staan of
net daaronder, beter worden ver
kocht. Daarom vind je daar vooral
de duurdere merkartikelen. Tegen
woordig maken winkels ook gebruik
van het oogniveau van kinderen
door daar zoete en kleurige lekker
nijen neer te leggen.

Know How | 55

image by Acute e Graphics

Verse producten

Lees 4 weken Trouw

En krijg het boek Geachte heer M.
van Herman Koch cadeau

4 weken
voor

4
+

Gratis
boek

Dwarsligger Herman Koch

De zomer komt eraan, een goede gelegenheid om
heerlijk lang te lezen. Lees nu 4 weken Trouw voor 4 en
krijg de dwarsligger Geachte heer M. van Herman Koch
cadeau. Bezorging stopt automatisch na 4 weken.

Ga naar Trouw.nl/boek

Aan het eind van de winters 1995-1996 en 1996-1997 was de ozonlaag boven Nederland uitzonderlijk dun

Hoe ontstond het gat

in de ozonlaag?
Cfks in spuitbussen en koelkasten bleken niet zo onschuldig te zijn als vroeger werd gedacht.

en van de ernstigste milieuproblemen

waar we momenteel mee kampen, is
het gat in de ozonlaag. Vooral boven
Antarctica is de situatie zorgwekkend. Het
werd ontdekt in de jaren zeventig en werd tot
2006 groter en groter. Het gat is in feite een
plek in de ozonlaag waar ozon in veel lagere
concentraties voorkomt dan elders en de
ozondichtheid 220 Dobson of minder is. Deze
bovengrens werd gekozen omdat er vr 1979
geen waarden lager dan 220 Dobson waren
gemeten. Ozonschade ontstaat door chloor-

fluorkoolwaterstoffen (cfks), die lange tijd in

koelkasten en spuitbussen zaten. Cfks kunnen jaren in de dampkring blijven zitten en
zelfs de stratosfeer bereiken, waar ze veel
schade aanrichten. Tijdens de winter aan de
Zuidpool daalt de temperatuur van de stratosfeer tot onder -78 graden Celsius en ontstaan
ijswolken die chloorhoudende stoffen omsluiten. In september (het begin van de Antarctische lente) komt dit chloor vrij onder invloed
van uv-straling van de zon. Dan begint een
reactie waarbij chlooratomen de ozonmolecu-

len afbreken. Omdat een chlooratoom na dit

proces weer onveranderd vrijkomt, is n zon
atoom in staat om duizenden ozonmoleculen
af te breken net als bij een katalysator.
In 1987 kwam er een internationaal verdrag
om de productie van cfks gefaseerd te verbieden. Zonder het Protocol van Montreal was
het gat in de ozonlaag boven Antarctica nu
waarschijnlijk 40 procent groter geweest en
zou er zelfs een tweede zijn gekomen. Gelukkig groeit het nu niet meer en is de ozonlaag
naar verwachting in 2070 volledig hersteld.

Ozonschade door de jaren heen

Jaarlijkse metingen verschaffen ons belangrijke informatie over de conditie van de ozonlaag.

Eerste
waarneming

In actie
In 1987 werd door de
Verenigde Naties het
Protocol van Montreal
aangenomen. Cfks
werden gefaseerd
verboden.

1979

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

Missing link
1991

1992

1993

1994

1995

1996

Aanhoudende
afbraak
Eind jaren negentig en
begin deze eeuw bleef
het gat groeien door de
hardnekkige cfks die
nog in de stratosfeer
hingen.

Dieptepunt
In 2006 bereikte
het gat de grootste
omvang die is vast
gelegd. Sindsdien is
het tamelijk stabiel
gebleven.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Ozonafbraak
Toen men het gat in
1980 onder de loep nam,
bleek het gat onmisken
baar groter te zijn
geworden.

In 1995 waren er geen

satellieten in omloop
die de benodigde
gegevens konden
verzamelen.

Klein maar
niet fijn
1997

1998

1999

2000

2001

2002

In 2002 was het gat half

zo groot als in 2000. Dit
kwam door abnormale
warmte in de strato
sfeer, niet door het
herstel van de ozonlaag.

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Herstelt het zich?

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Naar verwachting zal

het gat in de ozonlaag
uiteindelijk gaan krim
pen. De gehaltes aan
chloor en broom blijven
dalen en dus zijn weten
schappers optimistisch.

Know How | 57

NASA

Het gat in de ozonlaag

werd in 1979 voor het
eerst door een satelliet
gemeten. Sindsdien wordt
jaarlijks in de herfst de
schade opgenomen, als
de maximale afbraak
zichtbaar is.

TRY THIS
@HOME

Benodigdheden: * starters brouwpakket met liefst geschroot

mout, 3 soorten hop, gist, gistingsvat, waterslot, handleiding
* grote pan * graanzak * vloeistofthermometer * filteremmer *
ontsmettingsalcohol * hydrometer * suiker * emmer *
bierflesjes, kroonkurken en kroonkurkapparaat

Brouw je eigen bier

Met een basiskit en wat extra materiaal kun je thuis een lekker biertje brouwen.

18
BOVEN DENU

OMDAT BIER
EENMA AL ALCOHOL
BEVAT, IS DIT EEN
WERKJE VOOR
VOLWASSENEN

Maak de basis (wort)

Maak het wort af

Doe de geplette (geschrote)

moutkorrels in een graanzak
en leg die in een pan met de aangegeven hoeveelheid water van
70 graden Celsius. Zorg ervoor
dat het water de in het recept
genoemde temperatuur heeft
en houdt. Daardoor wordt het
zetmeel in suikers omgezet en
ontstaat een moutextract. Na
een halfuur haal je de graanzak
eruit, vul je de pan aan met water
en breng je dit aan de kook.

Doe de bittere hop in het

okende water. Daardoor krijgt
k
de zoetheid in het bier de juiste
tegenhanger. Wacht 45 minuten
voordat je er aromatische hop
bij doet. Als het een uur heeft
gekookt, doe je de laatste soort
hop erbij. Het wort moet tot ongeveer 20 graden Celsius worden afgekoeld door de pan in een ijsbad
te zetten. Steriliseer het plastic
g istingsvat.

Doe de gist erbij

Zeef het wort in een gistingsvat en zet er een hydrometer in.

Noteer het beginsoortelijk gewicht
(de hoeveelheid opgeloste suiker
in het wort voordat het gisten
begint). Doe er een zakje gist bij.
Roer en zet het luchtdichte deksel
met waterslot erop. Laat het mengsel vijf tot zeven dagen gisten bij
21 tot 27 graden Celsius. In die tijd
breekt de gist de suikers af tot
alcohol en koolzuur, dat het bier
laat bruisen.

Check de dichtheid

Om te kijken of het gistingsproces klaar is, lees je de waarde

op de hydrometer af. Je meet hier
het eindsoortegelijk gewicht. Het
verschil tussen deze waarde en
die uit stap 3 geeft aan hoeveel
suikers er vergist zijn. Die hoeveelheid moet dalen. Een waarde
van ongeveer 1,010 geeft aan dat
het gistingsproces klaar is.

Bottel je bier

Hevel je bier over in een schone

emmer of pan en voeg suiker toe
voordat je gaat bottelen. Vermeng
de suiker eerst met water zodat hij
goed wordt opgenomen. Doe kroonkurken op je flessen en bewaar je
gebottelde bier een paar weken
op een droge plek. je kunt ook
goed schoongemaakte beugel
flessen gebruiken.
Proef en geniet!

Disclaimer: Know How is een licentie van Imaging

Publishing. Beide partijen en medewerkers ervan
kunnen op geen enkele wijze aansprakelijk worden
gesteld voor ongewenste gevolgen (in welke vorm
dan ook) die het gevolg zijn van het uitvoeren van
deze oefeningen. Wees altijd voorzichtig bij de
omgang met mogelijk gevaarlijke apparaten en
volg de instructies zoals hier omschreven op.

58 | Know How

In het kort
Tijdens het gisten zet de
gist de suikers om in koolstofdioxide en alcohol. Dit
gebeurt totdat het alcoholgehalte dodelijk wordt voor
de gist. Het alcoholpercentage kun je uitrekenen door
het eindsoortelijk gewicht
af te trekken van het beginsoortelijk gewicht en te vermenigvuldigen met 0,135.

VOLG
EN
KEER DE
M

aak e
en
r
raceawketagen!

WWW.KNOWHOWNU.NL

Met dank aan brouwbroeders.nl

Nieuw!
Nieuwsgierig
tijdschrift over
wetenschap
en tech

NU IN DE WINKEL of bestel hem via thinkmagazine.nl/knowhow

(Advertentie)

Aan de slag met energie in de

Familiewerkplaats
Hoe werkt warmte-energie, kun je een ballon laten racen en waarom werkt
een schakeling juist wl of niet? Ferit en Feliciano gaan op zoek naar
het antwoord in NEMO Science Museum. Op speciaal verzoek van NEMO
testen ze de zomerworkshops van de Familiewerkplaats.

Het testteam
Teamlid 1

Over NEMO

Naam: Feliciano
Leeftijd: 10 jaar
Hobbys: voetbal
De ballonnenauto en het
uittesten vond ik erg leuk!

Teamlid 2

Fotos: DigiDaan

Naam: Ferit
Leeftijd: 10 jaar
Hobbys: zwemmen,
voetballen en karten
Het tofste aan NEMO
vind ik de ballenfabriek!

In NEMO Science
Museum ontdek je
hoe wetenschap
en technologie
alledaagse dingen
bijzonder maken.
Onderzoek vijf
verdiepingen vol
experimenten,
demonstraties en
workshops. Neem
ook eens een kijkje
op het dak: je kunt
de kracht van wind,
water en de zon
ontdekken, een ijsje
eten en het uitzicht
over Amsterdam
bewonderen.

Test 1
Enthousiast gaan
Ferit en Feliciano
aan de slag met de
eerste workshop:
ze maken een
wagentje dat wordt
aangedreven door
een ballon.
Hierbij maken ze
zo slim mogelijk
gebruik van de
kracht van lucht.

Aan de slag!

De wagentjes zijn klaar, testen

maar! Ferit en Feliciano blazen
de ballonnen op en laten de
autos los op de grond. Welk
wagentje zal het verste komen?
Yes, roept Feliciano! Zijn
wagentje gaat recht en snel,
dat van Ferit gaat helemaal
scheef. Hij controleert zijn
wagentje, zet de wielen goed
en probeert het nog een paar
keer. Het gaat steeds beter!
Superleuk om dit te doen!
te komen?

Welk ballonwagentje zal het vers

Het ijsklontje op het aluminium plaatje smelt veel sneller! Een

ijsklontje heeft warmte-energie uit de omgeving nodig om te
smelten. De warmte-energie stroomt veel makkelijker door
aluminium dan door hout. Daardoor stroomt er sneller warmteenergie naar het ijsklontje toe en smelt het sneller.

Test 2
Tijd voor wat proefjes over
temperatuur en de geleiding
van warmte. Op de tafel
ligt een plaatje van hout
en een van aluminium. Op
beide plaatjes leggen ze
een ijsklontje. Smelten de
ijsklontjes beide even hard?

Dan een test met twee potjes:

n potje is gevuld met water,
het andere potje met lucht.
Welke is warmer? Met een
infrarood thermometer meet
Feliciano beide potjes: het potje
met het water is iets warmer
dan het potje met lucht.

Ferit denkt dat het ijsklontje

op het hout sneller zal
smelten. Feliciano denkt
dat het ijsklontje op het
aluminium eerder smelt.
Eens uitproberen

Ze houden beide potjes dertig

seconden vast met hun handen.
Welk potje zou nu warmer zijn?
Wat een verschil, roepen ze uit!
Het potje met lucht is veel meer
opgewarmd dan ze dachten.
Feliciano gebruikt een infrarood
te meten.
thermometer om de temperatuur

Smelten maar!!

Test 3
Lukt het Ferit en Feliciano
om een schakeling te
maken? Ferit weet precies
wat hij moet doen om het
lampje te laten branden.

Hoe komt dat eigenlijk?

Het water warmt bijna
niet op door je handen.
De warmte-energie
uit je handen stroomt
wel heel goed door het
water, maar het water
heeft veel meer energie
nodig dan lucht om op
te warmen.

Hij pakt een aantal

stroomdraden, batterijen
en maakt hiervan een
stroomkring. Het lampje
brandt! Fanatiek gaat
Ferit aan de slag met een
cijferdisplay: Echt tof dit!.

Ferit en Feliciano meten de tem

peratuur
van hun handen op.

Ferit maakt een schakeling.

Na alle proefjes en
workshops nemen ze nog
een kijkje op het dak van
NEMO: daar is een nieuwe
tentoonstelling te bewonderen die helemaal in het
teken staat van energie.

Ga zelf op onderzoek uit in

NEMO Science Museum

2e kaartje gratis (t.w.v. 15,-)

Voorwaarden Know How-actie:

Al snel vinden ze het toch

weer tijd om het museum
in te gaan: op naar de
volgende proefjes in het
laboratorium!

Tijd om lekker van het uitzicht

te genieten!

Op vertoon van deze uitgeknipte bon is

maximaal 1 bezoeker gratis in combinatie
met een volbetalende bezoeker
De actie is geldig van 9 juli t/m 4 september 2016
Niet inwisselbaar voor contant geld
Niet geldig in combinatie met andere acties,
kortingen en/of kortingskaarten, zoals de
Museumkaart

DE 10

Wat krijg je als je een geit en een

schaap kruist? Of een leeuw en een
tijger? Soms is het zo gek nog niet
dat wetenschappers de natuur een
handje helpen.
TEKST: NICK KIVITS

De Russische bioloog Ilya

Ivanovich Ivanov probeerde vorige eeuw de
genen van mensen en apen te kruisen

Scheitbeest
Als een geit en een schaap met elkaar van bil gaan,
is de kans groot dat hun nageslacht dood wordt
geboren. Het probleem zit m in hun chromosomen:
geiten hebben er 60 en schapen 54. Dat matcht dus
eigenlijk niet goed, maar toch vond er in Nederland
twee keer een succesvolle kruising plaats. In 2005
fokte het Wellantcollege in Rotterdam vier gaapjes,
een kruising van mamaschaap en papageit. Vier jaar
later zag een scheitje in het Gelderse Joppe het
levenslicht, de trotse ouders waren mamageit en
papaschaap.

Designkat
Honden hebben baasjes,
katten hebben bedienden.
Deze gedomesticeerde
jagers wanen zich de
koning in huis. Op n
uitzondering na: de in
1986 gefokte Savannah.
Deze combinatie van een
huiskat en een serval (een
op de Afrikaanse savanne
levende katachtige met
grote oren) is sociaal,
vriendelijk en trouw als
een, ehm, hond. Inmiddels zijn vooral groot
verdieners gek op deze
luxebeestjes, die al snel
een slordige 15.000 euro
kosten. Mi-wauw!

62 | Know How

Berenboel
Lastpak
Kamelen zijn een kei in het vervoeren van
mensen en middelen, maar weigeren soms
dienst als ze met hun verkeerde bult uit bed
zijn gestapt. Lamas zijn doorgaans een stuk
gemoedelijker. Eind jaren negentig probeerden Britse wetenschappers in Dubai de goede
eigenschappen van de dieren te kruisen tot
een nieuw soort woestijnmuildier. Het goede
nieuws is dat ze dat is gelukt. Het slechte
nieuws is dat de eerste camas net zon rot
humeur hadden als menige kameel.

Wat krijg je als een ijsbeer zich voortplant met een

grizzlybeer? Juist, een ijsgrizzly. Anders dan de
meeste beesten in dit lijstje komt dit dier ook in
het wild voor. Qua omvang zit hij
netjes tussen zijn ouders in,
maar zijn gedrag lijkt het meest
op dat van de ijsbeer. Wetenschappers verwachten dat
deze nieuweling steeds vaker
zal opduiken. Zeker nu de ijsbeer door de klimaatverandering
in toenemende mat zijn leef
gebied moet delen met dat
van de grizzly.
WWW.KNOWHOWNU.NL

3 TOP
FEITEN

Twee hybrides Een kruising tussen twee

dieren kan n, maar ook twee verschillende
hybride beesten opleveren afhankelijk van
het geslacht van de ouders.

Op je muil Kruis je een ezelhengst met een

paardenmerrie, dan krijg je een muildier. Combineer je een ezelin met een paardenhengst,
dan krijg je een muilezel.

Foutje, bedankt Hybride dieren zijn

eigenlijk een foutje van de natuur: daarom zijn
veel gekruiste nakomelingen zelf niet in staat
om voor nageslacht te zorgen.

Met open mond

Waarheid als een koe

Soms gebeurt er iets raars bij een

kruising. Een berucht voorbeeld is
de bloedrode papegaai-cichlide, een
mengvorm van een citroencichlide en
een vuurkopcichlide. Deze tropische
vis moet het stellen met aardig wat
vervormingen aan zijn lijfje, waar
onder een verticale mond die niet
helemaal dicht kan. Hierdoor is
het diertje genoodzaakt zijn eten
te malen met zijn keelspieren en
loopt hij het risico ondervoed te
raken. Zielig!

Koeien liggen nogal eens in de lappenmand. Maar kruis je een

gewone herkauwer met een wisent (de Europese bison), dan
krijg je een rund dat veel minder last heeft van kwaaltjes.
Bovendien is deze jongen niet zo hongerig, dus heeft hij minder weiland nodig om te grazen. Na de Eerste Wereldoorlog
experimenteerden ze in Polen volop met deze ubros. Totdat
de angst de kop opstak dat het mannetje zelf wisenten zou gaan
bezwangeren en dat die soort daarmee zou uitsterven.

Horrorbij
Meer honing in landen met een warm klimaat. Met die wens in het achterhoofd knutselden Braziliaanse wetenschappers in de jaren vijftig een
nieuw bijenras in elkaar. Ze mengden het DNA van de Afrikaanse bij met
een aantal Europese varianten en creerden de eerste geafrikaniseerde
honingbijen. Die brengen inderdaad meer honing in het laatje, maar zijn
ook vele malen agressiever dan hun collegas. En dat leverde de steekbeesten
waarvan een handvol ontsnapte uit het lab de bijnaam killer bees op.

Tanden tellen

Paarden zijn sneller dan ezels en

hebben meer doorzettingsvermogen, maar ezels schijnen slimmer
te zijn, leven langer en rennen niet
weg als ze in paniek raken. In het
muildier zijn alle goede eigenschappen van beide beesten op n hoop
geveegd. Omdat paarden en ezels
van nature niet zo veel interesse
hebben in elkaar, komt de kruising
meestal tot stand in een fokkerij.
WWW.KNOWHOWNU.NL

Jumbo-hybride
Afrikaanse en Aziatische olifanten behoren
niet alleen tot een andere diersoort, maar zelfs
tot een ander taxonomisch geslacht. Dat betekent dat ze zich normaal gesproken niet samen
kunnen voortplanten. Toch gebeurde dat in
1978 in het Britse Chester. In een dierentuin
aldaar leefden beide typen olifanten samen,
wat in n geval leidde tot een hybride baby.
Motty had de lange oren en poten van zijn
Afrikaanse vader en de slurf en hoeveelheid
tenen van zijn Aziatische moeder.

Know How | 63

Fotos: HH, Robert M. Griffith, Jeffrey W. Lotz/CC BY-SA 3.0

Geen paniek!

Breng je een bezoekje aan Sea Life Park

Hawaii, vergeet dan niet even langs te gaan
bij Kawili Kai, een van de zeldzame wolfijnen op aarde. Dit dier is het resultaat van
een gezellig samenzijn tussen een dolfijn
(m) en een zwarte
zwaardwalvis (v).
De hybride is een
uit de kluiten
gewassen zwarte
dolfijn met 66
tanden: precies
tussen de dolfijn
(88 tanden) en de
zwarte zwaardvis
(44 tanden) in.

RUIMTE

WIST JE DAT? De reis van het ruimtestation

ISS, op ongeveer 400 km hoogte, naar de
aarde duurt iets meer dan drie uur

Deze maand

66

Ontdekkingen
van Marsrover
Curiosity

71

Planeten zonder moederster

72

Raketten van
toen, nu en

straks

72

Waarom is ons
zonnestelsel
eigenlijk plat?

Niet voor
watjes
Hangend aan een enorme parachute dwarrelt de Sojoez-capsule naar de
aarde. Aan boord drie astronauten die terugkomen van een lang verblijf in
het internationale ruimtestation ISS. Vooral voor de Amerikaan Scott Kelly
en de Rus Michail Kornijenko was het een lange zit; ze waren maar liefst
een jaar in de ruimte, terwijl een normaal verblijf meestal maar een half
jaar duurt. De lange missie was volgens de Amerikaanse en Russische ruimtevaartorganisaties nodig om de langetermijneffecten van gewichtsloosheid

MEER
RUIMTE?

op het menselijk lichaam te onderzoeken. Onder dit wattige wolkendek

wacht de weidse steppe van Kazachstan. En een team op de grond dat zo
snel mogelijk naar de landingsplek racet om de astronauten een handje te
helpen bij het uitstappen.

Ga naar
www.knowhownu.nl
of scan de QR-code
64 | Know How

TEKST: ROEL VAN DER HEIJDEN, FOTO: NASA

WWW.KNOWHOWNU.NL

3 TOP
FEITEN

Noodrem Tijdens de terugreis is het

Malaise Terug op aarde zijn astronauten

afremmen van de capsule (28.000 km/u)

het belangrijkst. Dit gebeurt voornamelijk
met remraketten en parachutes.

vaak duizelig en misselijk en hun conditie

is zwak. Dat komt doordat ze ineens weer
zwaartekracht ondervinden.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Boem Ondanks de parachute en de rem

raketten zei de Nederlandse astronaut Andr
Kuipers dat een Sojoez-touchdown voelde als
een klein auto-ongeluk.

Know How | 65

RUIMTE

CURIOSITYS
BELANGRIJKSTE
ONTDEKKINGEN

5
11

Deze geavanceerde Marsverkenner

ontdekte dat er ooit leven mogelijk
was op de rode planeet.

7
9

ars is nu droog, koud en levenloos. Er stroomt geen

water over het oppervlak en de lucht is ijl en giftig.
Maar ooit was Mars vochtig, misschien warm en
mogelijk hebben er zelfs microben geleefd.
In 2004 landden er twee robotwagentjes van de NASA op
Mars: Spirit en Opportunity. Ze vonden duidelijk bewijs dat
er ooit, misschien slechts een paar miljoen jaar geleden,
water stroomde op Mars. Wetenschappers wilden weten of
er door de aanwezigheid van water destijds ook leven mogelijk was. Daarom stuurden ze nog een rover, de grootste die
ooit de ruimte in ging. Curiosity is ongeveer zo groot als een
personenauto. Hij wordt bestuurd door technici op aarde;
hun commandos doen er maximaal twintig minuten over
om Mars te bereiken. Het computerbrein van Curiosity
gebruikt software (AEGIS) om zelf interessante objecten
te identificeren en gevaar te ontwijken, zoals steile hellingen, grote rotsen of geulen. Curiosity heeft een zeer flexibel
onderstel, zodat hij altijd zijn zes wielen op de grond kan
houden. Hij heeft zeventien ogen: een systeem van cameras dat een driedimensionale kaart van het terrein binnen
3 meter afstand kan maken. Daardoor kan Curiosity de
afstanden tot obstakels inschatten.
Deze technologische hoogstandjes helpen Curiosity zijn
missie te volbrengen: het vinden van de chemische bouwstenen van leven, het onderzoeken van de mineralogie van
het Marsoppervlak en het meten van straling en andere
atmosferische omstandigheden.

6 augustus 2012

10

4
6

12

Landing op Mars

10-13 augustus 2012

19 augustus 2012

22 augustus 2012

In de zeven minuten van angst,

zoals de bloedstollende landing
wordt genoemd, daalde Curio
sity af in de dampkring en
werd met een parachute,
remraketten en een
luchtkraan op het
oppervlak gezet.

Nieuwe software, gepload

tijdens de vlucht naar Mars,
wordt genstalleerd zodat
Curiosity tijdens het rijden
beter gevaar kan spotten.

Curiosity gebruikt voor het eerst

de laser van zijn instrument
Chemistry & Camera
(ChemCam) om de
samenstelling te
analyseren van
Coronation, een
basaltgesteente.

Curiosity begint met het

verkennen van zijn lan
dingsplaats Bradbury
Landing.

66 | Know How

Hersentransplantatie

Laserkracht

Op weg

WWW.KNOWHOWNU.NL

Men schat dat op Mars circa zeven keer zo veel water is geweest als nu: 20 miljoen kubieke kilometer

ChemCam

ChemCam is meer dan een laser.

Hij schiet met laser op een doel (zoals
een steen), verhit en verdampt m.
Daarna analyseert hij deze nevel en
stelt vast welke elementen erin zitten.

Navcams

REMS

Twee cameras maken stereo

beelden van het landschap om goed
te kunnen navigeren.

Het Rover Environmental Moni

toring Station (REMS) is een weersta
tion dat de temperatuur, luchtdruk en
windsnelheid meet.

SAM

De instrumentenreeks Sample
Analysis at Mars (SAM) zoekt naar de
chemische bouwstenen van leven in
steen- en stofmonsters.

Mastcam

CheMin

De Mastcam neemt kleuren

videos en -fotos van het terrein en
maakt er panoramabeelden van.
Het instrument Chemistry and
Mineralogy (CheMin) analyseert aller
lei mineralen.

UHF-antenne

De ultrahogefrequentie-antenne
stuurt alle gegevens en beelden terug
naar de aarde.

8
9

Is er leven op Mars?
Of er ooit leven op Mars is geweest? Dat is
de grote vraag. Men denkt dat de rode pla
neet nu levenloos is, maar vroeger heerste
er misschien een klimaat waarin microben
zouden kunnen hebben geleefd. De aanwij
zingen hiervoor komen uit het testen van de
mineralen en elementen in het stof en de
oude gesteenten die ontstonden toen Mars
mogelijk leefbaar was. Curiosity heeft onder
andere zwavel, stikstof, waterstof, zuurstof,
fosfor en koolstof in Marsgesteente gevon
den. Enkele hiervan, zoals zwavel en water
stof, zijn voedsel voor microben. Zuurstof
is mogelijk een bijproduct en koolstof, stik
stof en fosfor zijn belangrijke bouwstenen
voor cellen en DNA. Curiosity heeft deze
gevonden door het analyseren van sedi
mentgesteente in Yellowknife Bay, waar
vermoedelijk ooit vloeibaar water was.

Antenne met hoge

versterking

De rover ontvangt dagelijks comman

dos vanaf aarde via de versterkte
antenne.

MARDI

De Mars Descent Imager

(MARDI) nam fotos van het oppervlak
om Curiosity veilig te laten landen.

RTG

De thermo-elektrische radioisotopengenerator (RTG) geeft Curio

sity de nodige stroom met plutonium
als brandstof.

12

Gebruikte
instrumenten:

RAD

De Radiation Assessment
Detector (RAD) meet en identificeert
alle intense straling.

27 september 2012

Oude stroombedding
Curiosity vindt aanwijzingen
voor een oude rivierbed
ding vol grind, waar
miljarden jaren
geleden water
stroomde.

WWW.KNOWHOWNU.NL

SAM

CheMin

De rovers Spirit en Opportunity

ontdekten dat er ruim 3,5 miljard
jaar geleden rivieren op Mars
stroomden. Er was toen een dik
kere dampkring, wat betekent
dat Mars ooit warmer was en een
hogere luchtdruk had. Curiosity
ontdekte dat zijn landingsplaats
vroeger een zoetwatermeer was.
Dat terwijl water een belangrijke
voorwaarde is voor microbieel
leven.
Veel van dat water is vervlogen,
maar er is nog steeds genoeg
van op Mars. Het meeste zit in
de poolijskappen of net onder
het stoffige oppervlak als perma
frost, helemaal van de polen tot
halverwege richting evenaar.
Maar Curiosity heeft vorig jaar
ook aanwijzingen gevonden dat
er nog steeds vloeibaar water
onder het oppervlak kan zitten.
Wetenschappers denken dat
het water vloeibaar blijft dankzij
opgeloste perchloraatzouten die
tot -70 graden Celsius als anti
vries werken.

Wetenschappers
denken dat er vroeger heel veel water
op Mars was.

Het instrument Dynamic Albedo

of Neutrons (DAN) zoekt naar water.

11

Gebruikte
instrumenten:

Er is water onder het oppervlak

DAN

10

Het zicht vanuit

Yellowknife Bay.

REMS

DAN

30 oktober 2012

9 februari 2013

Uit analyse blijkt dat

de bodem op Mars vol
vulkanische mineralen
zit en op de basalt
bodems van Hawa
lijkt.

Curiosity boorde voor het

eerst in vast gesteente op
Mars en nam een
monster voor
onderzoek.

Mineralen

Boren

12 maart 2013

Voorwaarden voor
leven
In de steenmonsters vonden
wetenschappers elementen
zoals zuurstof, fosfor en kool
stof, die in een ver verleden de
basis voor microbenleven op
Mars konden vormen.

6 juni 2013
Lange rit

Na zijn verkenning scha

kelt Curiosity over op
lange-afstandsmodus
en begint zijn tocht naar
zijn primaire bestem
ming: Mount Sharp.

Know How | 67

RUIMTE

Mars is een gevaarlijke wereld voor mensen.

Toekomstige astronauten zullen zich moeten
beschermen tegen straling uit de ruimte. Mars
heeft niet zoals de aarde een dikke dampkring
of een magneetveld voor het afbuigen van de
straling vanaf de zon of de verre kosmos. Het
gevaarlijkst is de reis ernaartoe. In de ruimte is
de stralingsdosis namelijk 1,8 millisievert, ter
wijl de dagelijkse stralingsdosis op het opper
vlak van Mars 0,67 millisievert is. Dit bleek uit
gegevens van de Radiation Assessment Detec
tor (RAD) van Curiosity tijdens de eerste drie
honderd dagen van de missie. De blootstelling
op Mars is dus minder heftig dan in de ruimte.

Stralingsniveaus
Dosisequivalent (in millisievert)

Straling kan gevaarlijk zijn

voor mensen

1000

100

10

De dampkring van de
aarde beschermt ons
tegen de meeste stra
ling uit de ruimte,
maar er komt wel wat
kosmische straling
door de barrire.
Jaarlijkse
kosmische
straling
(zeeniveau).

De straling op de aar
de en Mars komt niet
alleen uit de ruimte.
Gesteenten hebben
radioactieve isotopen
die vervallen en daar
bij straling afgeven.

Jaarlijkse
gemiddelde straling
VS

CT-scan
van buik

Astronauten in een baan

om de aarde krijgen meer
ruimtestraling te verduren
omdat ze buiten het groot
ste deel van de aardse
dampkring zijn.

6 augustus 2013

5 december 2013

Curiosity is nu een jaar

op Mars. Hij heeft bijna
24 gigabyte aan data en
36.700 fotos naar de
aarde gestuurd en in
totaal 1,6 kilometer
gereden.

Curiosity vuurt zijn laser

voor de honderdduizendste keer af.

Een jaar op Mars

68 | Know How

100.000 schoten

Stralingsdosis na
zes maanden reizen
naar Mars

0.1

SAM

Gebruikte instrument:

De rood-met-blauwe planeet?
Zo zag Mars er miljarden
jaren geleden misschien uit.

IJs
Aan de polen liggen
ijskappen van kool
stofdioxide-ijs (ofte
wel droogijs) en
waterijs.

Hooglanden

Grind en afgeronde kiezels in sedimentgesteente zijn

aanwijzingen voor stromend water.

RAD

Stralingsdosis na
zes maanden in het
ISS

Jaarlijkse
grenswaarde
voor iemand die
in de VS
met straling werkt

Mars was ooit warm en nat

Mars had in het begin een veel dikkere dampkring dan nu. Daardoor was er genoeg luchtdruk en warmte voor vloeibaar water. Maar in
de loop van miljarden jaren is een deel van de
dampkring van Mars verloren gegaan. De
zwaartekracht was niet sterk genoeg om dit
vast te houden. Daardoor kon de zonnewind
de bovenste laag van de atmosfeer wegblazen.
Curiosity kon bepalen hoe snel de dampkring
van Mars verloren is gegaan door xenon-gas
in de laag te meten. Xenon bestaat als verschillende isotopen (versies met verschillende aantallen neutronen) en de verhouding tussen
deze isotopen veranderde doordat sommige
eerder uit de dampkring verdwenen. Op dezelfde manier is berekend dat Mars 87 procent
van zijn water kwijtraakte door de verhouding
tussen normaal water (met zuurstof- en waterstofatomen) en zwaar water (met zuurstof- en
deuteriumatomen) te vergelijken. Normaal
water is lichter en ontsnapt dus gemakkelijker.

Gebruikt
instrument:

Inslagbekken

Ten zuiden van de oeroceaan

liggen de hooglanden van
Mars. Rivieren zouden water
uit de hooglanden naar de
noordelijke oceaan kunnen
hebben gevoerd.

9 december 2013
Stralings
waarschuwing

Uit Curiositys stralings

metingen kunnen weten
schappers afleiden dat
toekomstige astronauten
op het oppervlak van Mars
ruim de helft minder stra
ling straling zullen opvan
gen dan in de ruimte.

Oceaan
De contouren van een
oeroude kustlijn wijzen
mogelijk op een oceaan
die het noordelijk half
rond grotendeels
bedekte.

Het Hellas-bekken is een

enorme inslagstructuur
op het zuidelijk halfrond.
Men denkt dat dit een
gigantisch meer was.

24 juni 2014

11 september 2014

Curiosity staat al
een heel Marsjaar
(687 aardse dagen)
op het oppervlak
van de rode pla
neet.

Na vijftien maanden
rijden komt Curiosity
eindelijk op de hellin
gen van Mount
Sharp.

Een Marsjaar

Mount Sharp

WWW.KNOWHOWNU.NL

Curiosity stuurde Reach for the stars van will.i.am naar de aarde, het eerste lied van een andere planeet

Organische koolstof in Mars-gesteente

Methaan

Wind

O
H

Kosmisch stof

c
to
Fo

Uv

Koolstofdioxide

he
m

Methanol

ie

H
H

H
Organische stoffen aan
het oppervlak

Formaldehyde

Onder het oppervlak

Hoe verdwijnt methaan?

Methaan
opgeslagen
in clathraat

Methaan heeft een korte levensduur

in de dampkring. Zonlicht kan het
laten oxideren tot het koolstofdioxide
dat in de dampkring van Mars is te
vinden.

H
Gebruikte instrument:
H
SAM

Methaan
Een methaan
molecuul bestaat
uit n koolstof
atoom en vier
waterstofatomen.

Microben

Werking
van de wind
Men denkt dat
methaan door
de wind over
de rode planeet
wordt verspreid.

Olivijn
(gesteente)

Methaan

H
H

Water

Er zijn organische verbindingen

(materialen die koolstof bevatten en
heel nuttig zijn voor leven) ontdekt in
gesteenten op Mars. De rover boorde
in een gesteente met de bijnaam
Cumberland en analyseerde wat
van het poeder dat door het boren
vrijkwam. Helaas kon Curiosity niet
precies bepalen welke organische
moleculen in het poeder zaten omdat
de chemische structuur van de mole
culen veranderde toen ze door het
SAM-instrument werden verhit.
Er is wel n organisch molecuul
dat door Curiosity is aangetroffen:
methaan. Twee keer (eind 2013 en
begin 2014) detecteerde de rover een
verhoogde concentratie aan methaan
in de dampkring. Methaan heeft in de
dampkring maar een korte levensduur
en moest dus redelijk dichtbij vrijge
komen zijn. Levende wezens kunnen
methaan aanmaken, maar het kan ook
uit geologische processen ontstaan.
We weten nog niet zeker waar het
methaan vandaan komt. Een geologi
sche oorsprong is het meest waar
schijnlijk, maar het is vooralsnog niet
uit te sluiten dat het methaan door
microben wordt gemaakt. Als dat zo
is, dan zou dit een verbluffende ont
dekking zijn.

Ondergronds

Geologie

Ultraviolet

Biologisch proces

Methaan kan gevangen zijn

in ijsroosters, clathraten
geheten. Als de clathraten
in de zomer smelten, lekt
het methaan naar buiten via
barsten en openingen.

Methaan kan ook ontstaan

door geologische werking.
Vloeibaar water onder het
oppervlak kan met het
mineraal olivijn reageren
tot methaan.

Onder invloed van uv-licht van

de zon kan methaan ontstaan
door reacties met organisch
materiaal aan het oppervlak
of in kosmisch stof dat door
de dampkring valt.

Het methaan op Mars

kan ook door biologische
processen ontstaan,
wanneer het door
minuscule microben
wordt gemaakt.

Wat is het volgende plan?

8 december 2014
Hoe water een
berg vormgaf

Curiosity vindt sediment

lagen in Mount Sharp.
Dit bewijst dat de berg
geleidelijk is opge
bouwd in een diep
meer dat de Galekrater vulde.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Rotsachtige buttes en sedimentlagen in de uitlopers

van Mount Sharp.

16 december 2014

24 maart 2015

5 augustus 2015

Curiosity meet een tien

keer hogere piek in de
methaanconcentratie in
de omringende lucht. Is de
oorsprong hiervan geolo
gisch of biologisch?

Na het verhitten van

een sedimentmon
ster uit Mount Sharp
meet Curiosity biolo
gisch nuttige stikstof
in de vorm van stik
stofmonoxide.

Curiosity viert zijn driejarig

verblijf op de rode planeet.

Methaan

Stikstof

Drie jaar op Mars

Know How | 69

NASA; JPL; Caltech

In september 2014, net iets meer dan twee jaar na zijn

landing, kwam Curiosity bij de uitlopers van Mount
Sharp aan, een berg van 5,5 kilometer hoog die in de
enorme Gale-krater ligt. Curiositys missie is om nu
rond de lagere delen van de berg te rijden en af en toe
monsters te nemen van sedimentgesteente om meer
te weten te komen over de geologische en chemische
geschiedenis van het gebied. De berg is uit sedimenten
ontstaan waarbij de oudste lagen, van misschien ruim
4 miljard jaar, zich aan de onderkant bevinden. Curio
sity probeert nu te bepalen wanneer de omgeving rond
de berg veranderde van een zoetwatermeer naar zuur
dere omstandigheden, om daarna helemaal op te dro
gen.

Als
lez er
van

ADVERTENTIE

mis je
niks!

emaal voor jezelf.

el
h
,
nt
a
kr
en
er
pi
Een chte pa
ijpelijk n leuk is.
gr
be
,
nt
a
ss
re
te
in
t
Vol nieuws da
de
n- en sportnieuws en
re
ie
d
te
ts
a
la
et
h
Met
leukste moppen.
jij het snapt.
Zo geschreven dat
zen nog leuker!
Kidsweek maakt le

ACTIE

13 weken voor 15,- + de nieuwste

dvd van Dummie de Mummie cadeau.

GA SNEL NAAR:

KIDSWEEK.NL/KNOWHOW

Er is mogelijk een maan rond een solitaire planeet ontdekt dit zou de eerst ontdekte exomaan zijn

Moederziel alleen
door de ruimte
Ze hebben geen moederster en
zwerven eenzaam door de interstellaire ruimte. Waar komen
weesplaneten vandaan?

WWW.KNOWHOWNU.NL

Dikke dampkring
Als een weesplaneet een dikke
dampkring heeft, kan die de
warmte vasthouden en voorkomen dat de wereld bevriest, zelfs
in de verre, donkere ruimte.

Hypersnelheid
De zwaartekracht
van het zwarte gat
kan de planeet met
een gigantische snelheid wegslingeren,
tot een paar procent
van de lichtsnelheid.

Eenzaam maar niet alleen

Men denkt dat er biljoenen weesplaneten in de Melkweg zijn en dat
er nog veel meer helemaal uit de
Melkweg geslingerd zijn.

Warmte uit de kern

Als de kern van een weesplaneet
vloeibaar blijft en radioactieve elementen in het gesteente genoeg
warmte genereren, is de temperatuur
hoog genoeg voor vloeibaar water.

Losgeslagen
werelden
Zwart gat
Als een ster met een planeet
te dicht bij het superzware
zwarte gat in de Melkweg
komt, wordt de planeet van
zijn ster weggeslingerd.

Sommige solitaire planeten

hebben grote haast en schieten
met 30 miljoen kilometer per
uur uit de Melkweg.

Bruine dwergen: opgeschoten

planeten of mislukte sterren?
Bruine dwergen zijn gasreuzen die te klein zijn om
een ster te worden. De temperatuur en druk in hun
kern is niet groot genoeg om waterstof tot helium te
fuseren. De kleinste bruine dwergen zijn zon dertien
keer zo zwaar als Jupiter. Alles wat kleiner is, zou een
planeet moeten zijn, maar de grens is vaag. Sommige weesplaneten zijn als een ster of bruine dwerg uit
een samentrekkende gaswolk ontstaan. Sterrenkundigen noemen dit subbruine dwergen. De dichtst
bijzijnde, WISE 0855-0714, ligt op zon 7,5 lichtjaar
afstand. Zijn massa is drie tot tien keer die van Jupiter. Er zijn veel planeten met dezelfde massa ontdekt
die rond sterren draaien. WISE 0855-0714 is een
koud object, met temperaturen tussen -13 en -48C.

Illustratie van
WISE 0855-0714,
op 7,2 lichtjaar afstand
van de aarde de dichtst
bijzijnde subbruine
dwerg.

Know How | 71

Penn State University/NASA/JPL-Caltech; NASA/JPL-Caltech

r zijn ongeveer 200 miljard sterren in

ons sterrenstelsel, maar er zijn naar
schatting honderdduizend keer meer
weesplaneten dan sterren. Hoe zit het met
deze solitaire planeten?
Je zou verwachten dat ze koud en levenloos
zijn, maar dat hoeft niet zo te zijn. Sommige
planeten hebben geen zon nodig om warm te
blijven. Als de dampkring dik genoeg is en er
warmte vrijkomt uit het verval van
radioactieve elementen in de
grond of uit vulkanen, dan zouden ze warm genoeg kunnen
blijven voor vloeibaar water
en microbenleven. De kans
is groot dat ze nog altijd
de dikke dampkring van
waterstof en helium hebben waarmee ze werden
geboren, omdat er geen
ster in de buurt is die
met zijn zonnewind de
dampkring heeft weggeblazen.
Hoe zijn deze planeten losgeslagen? Er zijn minstens
drie mogelijkheden. De eerste is
dat ze eenzaam zijn geboren. Sommige van de grootste gasreuzen lijken erg
op bruine dwergen, mislukte sterren die
ontstonden uit een instortende gaswolk.
Een andere mogelijkheid is dat een ster te
dicht bij het zwarte gat in het centrum van de
Melkweg kwam en dat een van zijn planeten
de ruimte in werd weggeslingerd met een
snelheid van 48 miljoen kilometer per uur.
Tot slot kan een planeet uit zijn zonnestelsel
worden gestoten door de zwaartekracht van
een grotere planeet die in zijn baan komt.
Sommige sterrenkundigen denken dat ons
zonnestelsel ooit vijf reuzenplaneten had,
maar dat er n werd uitgestoten door de
andere vier.

Onder de wolken
Zelfs zonder een ster kan er
leven op weesplaneten zijn,
zolang de dampkring en
radioactief verval de wereld
warm genoeg houden.

RUIMTE

De grootste
draagraketten
op een rij
Hoe verhoudt het Space Launch System van
de NASA zich tot de grootste draagraketten
die er gemaakt zijn (en worden)?

72

METER

LENGTE (M)
120
111

110,6

METER

METER

100

80
70

METER

58,2

60

METER

56,1

METER

53

METER

40
29,9
METER

20

SPACESHUTTLE
Dienstjaren: 1981-2011
Laadvermogen naar
lage baan: 27,5 ton
Vracht: satellieten,
sondes en astronauten
Bestemmingen:
het internationale
ruimtestation en
de Hubble-ruimte-
telescoop

ARIANE 5 ES
Dienstjaren: 2008-nu
Laadvermogen naar
lage baan: 21 ton
Vracht: Rosetta,
Automated Transfer
Vehicle
Bestemmingen:
geostationaire
transferbaan en
de langdurige
omloopbaan

ATLAS V 551
Dienstjaren: 2006-nu
Laadvermogen naar
lage baan: 18,8 ton
Vracht: Juno, New
Horizons
Bestemmingen: lage
baan om de aarde en
de geostationaire
transferbaan

DELTA IV HEAVY
Dienstjaren: 2004-nu
Laadvermogen naar
lage baan: 28,8 ton
Vracht: Orion MultiPurpose Crew Vehicle,
Orion-satellieten
Bestemmingen: lage
baan om de aarde en de
geosynchrone transferbaan

FALCON 9 V1.1
Dienstjaren: 2015-nu
Laadvermogen naar
lage baan: 13,2 ton
Vracht: communicatiesatellieten
Bestemmingen:
lage baan om de
aarde

VEGA
Dienstjaren: 2012-nu
Laadvermogen naar
lage baan: 1,5 ton
Vracht: kleinere
satellieten
Bestemmingen:
lage baan om de aarde
en de zonsynchrone
baan, polaire baan

SPACE LAUNCH
SYSTEM (SLS)
BLOCK 2
Dienstjaren: na 2018
Laadvermogen
naar lage baan:
130 ton
Vracht: vier
astronauten
Bestemmingen:
voorbij lage baan
om de aarde,
asteroden, Mars

SATURN V
Dienstjaren: 1967-1973
Laadvermogen naar
lage baan: 140 ton
Vracht: de Apollomissies naar de maan,
Skylab-ruimtestation
Bestemmingen: voorbij
de lage baan om de aarde

Waarom is het zonnestelsel plat?

m erachter te komen waarom ons

zonnestelsel plat is, moeten we
weten hoe het ontstond. Ons zonne
stelsel werd zon 4,6 miljard jaar geleden
geboren uit een enorme wolk van gas en stof.
In deze kolkende wolk zat alle materie die de
zon, planeten en andere objecten zouden vor
men.
Het is wellicht moeilijk voor te stellen dat iets
wat lichtjaren in doorsnede meet ooit plat
zou worden, maar er is een verklaring voor.
Als deeltjes in een wolk willekeurig met elkaar
botsen, is het onmogelijk om hun afzonderlijke
baan te voorspellen. Maar als je alle deeltjes bij
elkaar bekijkt, hebben ze een totaal impuls

72 | Know How

moment (een netto hoeveelheid draaiing). Dit

betekent dat de wolk als geheel in n rich
ting rond zijn zwaartepunt draait.
Bij het botsen schoten de deeltjes in wille
keurige richtingen, waarbij ze individueel
energie verloren, maar de botsingen in het
verticale vlak hieven elkaar op. Daardoor
ging er in de massa als geheel gn energie
verloren. Dit is gebaseerd op de wet van be
houd van impulsmoment: de totale hoeveel
heid draaiing in een gesoleerd systeem,
zoals het zonnestelsel, zal altijd constant
blijven. Zodoende vlakte de wolk na verloop
van tijd af en kwam de bijna tweedimen
sionale schijf van nu tot stand.

Niet alleen het zonnestelsel is plat ook de Melkweg,

de ringen van Saturnus, exoplaneetstelsels en andere
sterrenstelsels liggen in een plat vlak.

WWW.KNOWHOWNU.NL

NASA

Zo werd een wolk vol materie een vlak planetenstelsel.

HET ENIGE OFFICILE

TOUR DE FRANCE PAKKET 2016
Ht ag d
r
e
d
Va deau!
ca
DE OFFICILE
TOUR DE FRANCE GIDS IS
OOK LOS VERKRIJGBAAR

COMPLEET
& ONMISBAAR
ALLES OVER
DE TOUR
2016

PAGINA'S
DIK

NU IN DE WINKEL

OF BESTEL ZONDER VERZENDKOSTEN*

TOURDEFRANCE.NL/ACTIE
* alleen geldig voor adressen in Nederland en Belgi.

196

TECHNOLOGIE

WIST JE DAT? Als Amazons Prime Air

werkelijkheid wordt, bezorgt een drone je
internetbestelling binnen een halfuur

Deze maand

76

Hoe kunnen
robots levens
redden?

83

Het verschil
tussen booglassen en ultrasoon
lassen

MEER
TECHNOLOGIE?

Ga naar
www.knowhownu.nl
of scan de QR-code
74 | Know How

WWW.KNOWHOWNU.NL

3 TOP
FEITEN

Big business In 2015 deden Nederlanders volgens marktonderzoekers 142 miljoen

online aankopen ter waarde van ruim 16 miljard
euro. Kassa!

Gigantisch Amazon is s werelds grootste

online winkel. In 2015 bediende het bedrijf zon
300 miljoen klanten, goed voor een omzet van
circa 95 miljard euro.

Voorloper Amazon was ook een van de

eerste online winkels: het bedrijf werd opgericht in 1994. Wel duurde het een paar jaar
voordat er winst werd gemaakt.

Klik & pick

Het lijkt wel een bijenkorf, dit magazijn van internetgigant Amazon. Het op
tijd bedienen van honderden miljoenen klanten die bij tijd en wijle met een
muisklik een bestelling plaatsen, is dan ook een logistieke uitdaging. De
producten worden uit het magazijn gehaald door pickers, die via een
handscanner naar het juiste item worden geleid. Producten zijn overigens
niet gerangschikt in categorien, omdat het te veel tijd zou kosten om tussen gelijksoortige producten het goede te lokaliseren. Magazijnwerknemers krijgen binnenkort waarschijnlijk hulp (of concurrentie) van robots.
En ook de bezorging wordt futuristisch: er worden verschillende drones getest die in de toekomst bestellingen moeten gaan bezorgen. Handig, of krijgen we straks een lucht vol zoemende pakketjes?
TEKST: ROEL VAN DER HEIJDEN, FOTO: REX FEATURES

WWW.KNOWHOWNU.NL

Know How | 75

TECHNOLOGIE

G
N
I
D
D
E
R OTS

B
O
R

R
E
G
E
O-L S
B
O
R
N
EE N STR AK .
K A REDDEN
S
LEVEN

76 | Know How

WWW.KNOWHOWNU.NL

Zoek- en reddingrobots zijn gebruikt na 9/11, de orkaan Katrina en bij de olieramp met de Deepwater Horizon

Zelfredzaam
Voordat robothelpers echt het werk van mensen over kunnen nemen, moeten er nog heel
wat technische problemen worden opgelost.
Bijvoorbeeld op het gebied van de stroomvoorziening. Om voldoende tijd te hebben om
zijn taken uit te voeren, moet een robot flinke
batterijen aan boord hebben. Daardoor wordt
hij zwaarder, wat ervoor zorgt dat hij meer
stroom verbruikt, zodat hij nog zwaardere
accus nodig heeft: een vicieuze cirkel dus.
Zoek- en reddingrobots moeten diep in gevaarlijk terrein kunnen doordringen en daar
volledig zelfredzaam kunnen zijn, want het
contact met de mensen die hen bedienen kan
zomaar wegvallen. Tijdens allerlei roboticacompetities mogen de deelnemende robots dan
ook niet aangesloten worden op een externe
voeding of op communicatienetwerken. Soms
wordt zelfs het gebruik van draadloze communicatie verboden, zodat ze allerlei problemen helemaal alleen moeten oplossen.
Leren afleren
Het blijkt heel lastig om robots voor allerlei
onvoorziene omstandigheden te programmeren en dus moeten de machines zichzelf ook
allerlei dingen aanleren. Daar moet een goede
balans in worden gevonden. Als je het zelfleren
namelijk te veel beperkt, kan een trap of een
deurklink al een enorm struikelblok worden.
Laat je het systeem alles zelf uitzoeken, dan
loop je de kans dat hij een slachtoffer als een
stuk puin beschouwt en hem wegslingert.
Leren om bepaalde dingen af te leren, zou
dus weleens even belangrijk kunnen zijn
als het leren zelf.
Een ander belangrijk onderdeel in de
ontw ikkeling van reddingrobots zijn de
sensors. Die zijn er in alle soorten en maten.
Bewegingssensors werken samen met verWWW.KNOWHOWNU.NL

snellingsmeters of gyroscopen en geven

de robot informatie over de stand van zijn
lichaam. Onmisbare gegevens als hij over
brokstukken moet klimmen. De robot krijgt
ook informatie van sensors die gewichtsverplaatsingen meten, zodat kleine elektromo
toren (of actuators) corrigerende bewegingen
kunnen uitvoeren om hem rechtop te houden.
En robots die beelden naar de thuisbasis sturen, krijgen cameras (vaak twee, om diepte te
kunnen waarnemen), zodat de operators kunnen zien wat er in de directe omgeving gebeurt.
Er worden overigens ook specialistische
sensors en robots ontwikkeld voor een heel
specifiek soort ramp. De Gemini-Scout van
Sandia National Laboratories is bijvoorbeeld
bedoeld om bij mijnongelukken als eerste op
onderzoek uit te gaan. Hij kan over rotsen of
puin rijden, maar ook door water en modder.
De robot heeft temperatuur- en gassensors
om de omgeving in de te gaten houden. Met
een warmtebeeldcamera kan hij slachtoffers
opsporen en via een communicatiesysteem
kunnen de operators op veilige afstand met
die persoon praten. De apparatuur van de
Scout is ondergebracht in een gasdichte carrosserie, zodat de robot eventuele explosieve
stoffen in zijn buurt niet met vonken van zijn
elektronica kan ontsteken.
Heel leger
Na een grote ramp zijn de slachtoffers vaak
moeilijk te bereiken. Rijdende voertuigen
lopen al snel vast op allerlei obstakels. Mensachtige machines lijken dus een logische
keuze, maar de bewegingen die wij mensen
maken als we over puin of wrakken klauteren,
zijn heel complex. Die in een robot programmeren, blijkt nog een hele uitdaging.

Zoek- en redding
robots moeten
geheel zelfstandig,
diep in gevaarlijk
terrein kunnen
doordringen
Zelfs rechtop staan is voor de processors
en motoren van een robot al vrij lastig. Voor
de stabiliteit zijn viervoeters als BigDog en
Cheetah van Boston Dynamics dus beter.
Het is misschien niet verstandig om alle
energie te steken in n type robot. Elke ramp
is weer anders en de kans bestaat dat die ene
multifunctionele robot niet uit de voeten kan
met de omstandigheden waar de ontwikkelaars even geen rekening mee hadden gehouden. De beste oplossing is misschien een leger

Know How | 77

Nick Kaloterakis

tel je voor: er heeft net een enorme

aardbeving of andere natuurramp
plaatsgevonden, zoals die in Fuku
shima of Hati. Een gewond slachtoffer ligt
onder het puin en hoort ergens boven hem
het gezoem van elektromotoren en hydrau
lische systemen. Even later dringt er een
straaltje zonlicht door in de duisternis en
dan verschijnt er een hoofd. Niet van een
mens, maar van een robot
Ramprobots waren voor het eerst te zien op
het World Trade Center-terrein na de aanslagen van 11 september 2001. Ze brachten er
weinig van terecht en liepen voortdurend
vast of gingen stuk. Maar de test gaf de ontwikkelaars de kans om onder levensechte
omstandigheden te experimenteren en zo
de basis te leggen voor de volgende generatie
reddingrobots.

TECHNOLOGIE
Zagen, beuken, boren
Operators kunnen via een HD-videosysteem
meekijken, terwijl de robot met zijn zware
hulpstukken door muren zaagt, beukt of boort.

Leermomentjes
Bij onverwachte problemen zoekt de
zelflerende software naar vergelijkbare,
eerder uitgevoerde taken en probeert zo
een oplossing te vinden.

Handig

Probleem
Sensors voor straling of giftige stoffen moeten aan dat
gevaar worden blootgesteld
n ertegen worden
beschermd.

Een menselijke hand is superhandig en bijna niet te evenaren. Het is dus niet eenvoudig
om een robothand te ontwikkelen die bijvoorbeeld aan
Slim tillen
een wiel kan draaien.
De robot moet leren
om een slachtoffer
anders op te tillen
dan een omgevallen
hoogspanningsmast.

Risico
mijden
Als de robot een
gevaar signaleert,
moet hij dat omzeilen.
Dat kan met behulp van
de slimme software in
zijn boordcomputer
of met bediening op
afstand.

van heel uiteenlopende reddingrobots die

als team samenwerken. Een groep robots
heeft veel voordelen. Als er in de buurt van
de rampplek bijvoorbeeld veel dik beton of
metaal is, kan dat de verbinding storen. In
zon geval kunnen andere robots in de buurt
als een soort tussenstation dienen, zodat
videobeelden of commandos toch kunnen
worden doorgegeven. Dankzij die zwermtechnologie wordt het ook mogelijk om taken
tussen verschillende robots beter te verdelen.
De zwerm werkt als n brein, waarbij de
robot zijn eigen taken uitvoert, maar ook op
de hoogte is van wat de andere doen. Als er
iets met een collega gebeurt, kan hij diens
werk gewoon overnemen. Overigens kan
de zwerm uit verschillende soorten robots
bestaan; elk met hun eigen specialisme.
Zo kunnen grote, snelle robots kleinere,
gespecialiseerde typen als een snakebot
naar een rampgebied brengen. Deze slang-

78 | Know How

achtige robots zijn gebouwd om tussen de

gaten in het puin naar bedolven personen te
zoeken. De snakebot werd ontworpen door de
Japanse roboticaprofessor Satoshi Tadokoro.
Het apparaat is bijna 8 meter lang en beweegt
zich voort met nylonborstels die door kleine
motoren worden aangedreven. Hij kruipt met
slechts 5 centimeter per seconde, maar kan
hellingen van 20 graden nemen, scherpe
bochten maken en met een camera in zijn
kop naar voren kijken.
Welke vorm de zoek- en reddingrobots ook
krijgen, ze gaan ons in de toekomst enorm
helpen. Mogelijk als teamlid voor menselijke
hulpverleners, maar misschien ook als autonome reddingswerkers die hun werk doen
terwijl hun operator veilig in de controleruimte zit.

Deuren openen
De robot moet het mechaniek
herkennen (grendel, deurknop),
maar ook de fijne motoriek hebben om dat te bedienen.

WWW.KNOWHOWNU.NL

Robotica-ingenieurs doen aan biomimicry; ze nemen bij het ontwerpen van de robots de natuur als voorbeeld

In kaart brengen
Met zijn stereoscopisch zicht
brengt de robot zijn omgeving in
beeld. Hij weet waar hij geweest
is en kan zo altijd de weg naar
buiten terugvinden.

De kernramp van Fukushima

In maart 2011 leidde een tsunami tot een storing in
de kernreactor van Fukushima. De generators vielen uit waardoor het koelsysteem er de brui aan gaf
en de temperatuur in de reactors te hoop opliep.
Toen ze scheurden, stroomde radioactief materiaal
naar buiten en raakte een groot gebied radioactief
besmet.
Twee op rupsbanden rijdende robots van het Amerikaanse iRobot, Warriors geheten, werden eropaf
gestuurd. Ze zogen het radioactieve stof op in een
tank aan hun arm en konden brokstukken tot 90
kilo verplaatsen. De Packbot, eveneens van iRobot,
demonteerde ooit bommen in Irak en Afghanistan.
In Fukushima reed hij op zijn innovatieve flipperwielen rond in het rampgebied en mat daar de
stralings- en zuurstofniveaus en de temperaturen.
Twee andere Packbots reden door de verwoeste
gebouwen, maakten video-opnamen en verplaatsten kleine stukken (tot 15 kilo) puin.
Een derde robot die werd ingezet was Quince,
ontwikkeld door het Japanse Chiba Institute of
Technology en de Tohoku-universiteit. Quince
heeft beweegbare rijen wielen en kan daarmee op
ongelijk terrein goed uit de voeten. Hij rijdt er zelfs
trappen mee op en af. De waterbestendige robot,
die in Fukushima monsters verzamelde en stralings-
niveaus mat, is tot op een afstand van 2 kilometer
te besturen.

Quince kan met

zijn unieke wiel
bevestigingen over
ruw terrein rollen
en klimmen.
Door Quince
gemaakte videoopnamen van de
binnenkant van
de radioactieve
Fukushimacentrale.

ROBOTS
OP DE PROEF
STELLEN
Welke obstakels moeten
robots in een rampgebied
overwinnen?

Zwaar puin verplaatsen

Traplopen
Elektromotoren en evenwichtssensors houden de
robot rechtop als hij bijvoorbeeld over puin klimt.

WWW.KNOWHOWNU.NL

WIKI; Tohoku University; DARPA

Er moet veel hijskracht in een beperkte

behuizing worden ondergebracht en
hydraulische systemen vreten energie.

Over ongelijke bodem lopen

Motoren zetten de gewrichten in
beweging en sensors meten continu
de positie van het robotlichaam om
de bewegingen voortdurend bij te
kunnen stellen.

Robots grijpen
objecten en
gebruiken tools
om gevaren te
bestrijden.

Know How | 79

80 | Know How

ATLAS is 1,88 meter hoog,

weegt 156,5 kilo en heeft
voldoende kracht om zijn
taken uit te voeren.

Levensgroot

De schouders zitten laag

aan het lichaam, zodat
ATLAS en daarmee ook
zijn operators goed zicht
hebben op de handen.

Handzicht

Door een 3,7 kW/u lithiumionbatterij kan de operator

schakelen tussen gemiddeld
gebruik voor normale activiteit en energiestoten voor
extra kracht.

Energiebesparing

Drie computers verwerken de visuele data en de

taakplanning; een draadloze router maakt verbinding met de thuisbasis.

IT aan boord

Een lasersysteem meet

afstanden en twee cameras nemen diepte waar,
net zoals onze ogen.

3D-zicht

ATLAS werd ont

wikkeld door het
roboticabedrijf
Boston Dynamics
in opdracht van het
Amerikaanse
ministerie van
Defensie.

De technologie achter
de ATLAS-rampenbestrijdingsrobot van DARPA.

ANATOMIE
VAN EEN
ROBOT

TECHNOLOGIE

WWW.KNOWHOWNU.NL

WWW.KNOWHOWNU.NL

In de toekomst gaan
mensen en robots meer
dan ooit samenwerken

Als een robot omkukelt, werken

sterke gewrichtactuators en
evenwichtssensors samen om
hem weer overeind te krijgen.

Rechtop blijven

Dankzij drie soorten handen kan ATLAS allerlei

spullen grijpen en er iets
mee doen.

Handige
instrumenten

DE GEBREKEN VAN
ROBOTREDDERS

De polsen kunnen helemaal ronddraaien. Om

bijvoorbeeld een deurknop te bedienen, hoeft
hij dus alleen zijn pols te
draaien en niet zijn hele
arm. Dat zou namelijk
meer energie kosten.

Flexibele polsen

Meerdere onderarmactuators
(een soort kleine motoren)
vergroten de kracht en behendigheid en verbeteren de
krachtfeedback.

Op sommige punten zijn robots ons de

baas. Ze zijn bijvoorbeeld veel beter bestand
tegen gevaarlijke stoffen, kunnen een stuk scherper zien en zijn makkelijker te repareren. Maar ze
zijn aan de andere kant ook erg gespecialiseerd en het
kost veel tijd en geld om ze nieuwe dingen te leren. Wij
kunnen ons gemakkelijk aanpassen, waardoor we erg
multifunctioneel zijn. Verder hebben mensen aan een paar
maaltijden genoeg om de hele dag te kunnen werken. Het
energieverbruik van robots is een stuk minder efficint en
hun uithoudingsvermogen is daardoor lager.
Bovendien hebben we een veel beter inzicht in
situaties en context. Het ligt dan ook voor de
hand dat mens en robot in de toekomst
nauw gaan samenwerken om zo elkaars
sterke punten te benutten.

Actuators in de heupen,
knien en rug geven de
robot meer kracht om te
bewegen en te tillen.

Gemotoriseerde
gewrichten

DARPA

Sterke armen

De DARPA Robotics Challenge en de RoboCup Rescue Robot League proberen de beste reddingrobots te maken

Know How | 81

L
A
I
C
E
P
S
R
E
K
A
M

GAST
HOOFDREDACTEUR

MAKER
ROLF HUT

MACGYVERWETENSCHAPPER

Technologie slim gebruiken om de wetenschap verder te helpenof gewoon om lol te trappen. Dat is wat Rolf Hut doet. Reden voor de
KIJK-redactie om hem te vragen als gasthoofdredacteur voor dit
nummer, dat doe-het-zelfwetenschap en technologie als thema heeft!

Haal hem n in de winkel of ga naar

kijkmagazine.nl/makerspecial

Het oudste voorbeeld van laswerk is gevonden op een gouden kistje uit de bronstijd

Booglassen versus
ultrasoon lassen
Wat is het verschil tussen deze twee technieken?

Booglassen
van dichtbij
Zo worden twee metalen met
extreem hoge temperaturen
aan elkaar gelast.

Omdat lassen een gevaarlijk

proces is, dragen lassers
beschermende kleding.

Elektrodedraad
Deze draad smelt en voorkomt zo dat het gesmolten metaal oxiden vormt
die de las verzwakken.

Lasvoorbereiding
De twee delen moeten vrij
zijn van roest, olie, water
en verf om een sterke las
te kunnen maken.

Vulmetaal
Helpt de las te vormen
doordat het bij verhitting
in deeltjes uiteenvalt en
zich met de twee metalen
vermengt.

Beschermgas
Een gaswolk beschermt
de las tegen lucht, oxiden en nitriden, die de
verbinding minder
sterk maken.

Klem

Als de elektrodedraad van het

metaal wordt weggetrokken,
ontstaat er een intens hete
boog die de metalen aan
elkaar smelt.

e techniek van het lassen is de laatste

decennia enorm verbeterd en er zijn
nu veel verschillende methoden. En
niet alleen voor de metalen waarvoor het
proces oorspronkelijk was bedoeld.
Met booglassen worden twee metalen door
middel van een elektrische boog samenge
smolten. Eerst wordt het te lassen materiaal
met een aardklem aan het lasapparaat ver
bonden. Dan wordt een elektrodedraad
op het metaal gezet. Als de draad van het
metaal wordt afgehaald, ontstaat er een
elektrische boog; in feite een continue plasma
stroom. Deze boog produceert extreem hoge
temperaturen van meer dan 6500C, die de

WWW.KNOWHOWNU.NL

Las
De resulterende
lasnaad vormt een
sterke verbinding
tussen de metaaldelen.

twee stukken metaal en het vulmetaal

aan het eind van de elektrode smelten.
Het vulmetaal helpt om de materialen
te laten samensmelten.
Ultrasoon lassen is een heel andere tech
niek. Hoogfrequent geluid laat twee op elkaar
geklemde materialen zo snel tegen elkaar
aan trillen dat ze heet worden. De techniek
werkt alleen bij dunne metalen (zoals folies)
en bij plastics. De sonotrode produceert niet
genoeg energie om het materiaal echt te laten
smelten. Maar door de druk en de tempera
tuur kunnen atomen aan het oppervlak wel
een verbinding aangaan. Overigens smelten
kunststoffen bij ultrasoon lassen wel.

De aardklem is verbonden
met de minpool van het lasapparaat en wordt op het
metaal gezet.

Ultrasoon lassen
van plastic
Geluidsdruk
Een instrument, dat een sono
trode heet, drukt op de objecten
die moeten worden gelast om
het effect van de trillingen te
vergroten.
Trillingen
De sonotrode trilt zon 40.000
keer per seconde en genereert
hitte. Het plastic smelt en mengt,
en vormt zo een verbinding.
De las
Zodra het plastic is afgekoeld,
wordt de sonotrode voorzichtig
verwijderd en is de las klaar.
Dit proces is schoon, snel en
veilig.

Know How | 83

Thinkstock

Boogvorming

WEET HET
ANTWOORD

PRODUCTIE: MARYSA VAN DEN BERG

Hoe worden
spiegels gemaakt?
- Know How-lezer Milan Vande Gechte -

123RF

n Raar maar waar: een spiegel is niets anders dan een glasplaat met metaal in dit geval
zilver erachter geplakt. Metaal kaatst namelijk licht terug. Eerst wordt de glasplaat schoon
geschuurd, daarna gewassen met water en ammoniak, en nagespoeld. Vervolgens wordt een
mengsel van onder andere zilver in water en soda op de glasplaat aangebracht. Door een che
mische reactie hechten de zilverdeeltjes zich aan het glas. Een verflaag op de achterkant van
de spiegel beschermt het laagje zilver. Na een laatste wassing kan het spiegeltje aan de wand.

Waarom
jeuken

als het weer

omslaat?

ANP/AFP

littekens
- Know How-lezer
Nick Feller n Kriebelt een oud litteken ineens? Dat
kan allerlei oorzaken hebben, bijvoor
beeld dat er regen op komst is. Er zijn
studies gedaan naar het vermeende
weersvoorspellende vermogen van lit
tekens en er lijkt inderdaad verband te
bestaan tussen de jeuk en opstomende
donderwolken. Een verklaring is moge
lijk het verschil in dichtheid tussen het
littekenweefsel en de rest van de huid.
Als er veel vocht in de lucht zit, zet de
huid rondom het litteken sterker uit
dan het litteken zelf. Het kan dus nooit
kwaad om een paraplu in je tas te stop
pen als zon jeukend plekje opspeelt.

84 | Know How

WWW.KNOWHOWNU.NL

OOK EEN LEUKE VRAAG? Stel hem op www.knowhownu.nl!

Mogen

geld is er

nu op aarde?
- Know How-lezer
Donovan Mooijen n Dat hangt ervanaf hoe je het begrip
geld definieert. Munten, briefjes en
bankcheques in circulatie noemen economen M0 de waarde hiervan is op dit
moment op ongeveer 5,2 biljoen dollar.
Maar er staat veel meer geld op betaalrekeningen, dit noemen we samen met
het geld in circulatie M1 goed voor
zon 25 biljoen dollar. Dan staat er ook
nog veel geld op direct toegankelijke
spaarrekeningen. Samen met M1 wordt
dit M2 genoemd en de geschatte waarde daarvan is 60 biljoen dollar. Ten
slotte zit er nog aanzienlijk bedrag in
vastgezette spaarrekeningen, fondsen
en andere virtuele portemonnees. De
totale hoeveelheid geld op aarde, M3,
is daarmee grofweg 75 biljoen dollar.

in het ISS stemmen?

- Know How-lezer Andreas Vercauteren -

n Eind dit jaar staan de presidentsverkiezingen

in de Verenigde Staten op het programma. Ook
Amerikaanse astronauten die op dat moment
in de ruimte zijn, kunnen meestemmen. Dat
gebeurde al eens in 2012. Maar hoe gaat dat
in zn werk? Nou, eigenlijk heel simpel: via een

satelliet wordt een e-mail met de stem van de

astronaut verzonden naar het Lyndon B. John
son Space Center (JSC). De dienstdoende griffier
telt de stem vervolgens op bij die van alle ande
re Amerikanen. Uiteraard gebeurt dit uiterst
discreet en via een beveiligde verbinding.

NASA

Hoeveel

astronauten

Hoe ontstaat een

groene flits?

- Know How-lezer Paul Janssen

n Toen ik nog op de grote vaart
zat, heb ik verschillende keren bij
zonsondergang een groene flits
gezien. Ik probeerde er altijd op
gespitst te zijn meestal zonder
resultaat. Hoe ontstaat zon flits
eigenlijk? Zijn er ideale omstandigheden om m te spotten? vraagt
Paul Janssen zich af. Dit verschijnsel, dat je heel soms kunt waarnemen tijdens het ondergaan of

WWW.KNOWHOWNU.NL

opkomen van de zon, ontstaat door

het afbuigen van verschillende
kleuren licht door de lucht. Groen
licht buigt meer af dan geel en
bereikt ons dus op een ander
moment. De flits, maar een fractie
van een seconde, is alleen te zien
als er een heel klein snippertje van
de zon boven de horizon uitsteekt.
Je moet wel echt op de uitkijk staan
en zelfs dat is geen garantie voor

succes. De groene lichtstralen

moeten namelijk maar net op je
netvlies vallen. Bij onstabiel weer
verspreiden stralen met een korte
golflengte (groen, blauw en violet)
zich makkelijker, wat de kans op
het zien van de flits vergroot. Andere vereisten: een schone, heldere
atmosfeer en vrij uitzicht. Als je
tegen bebouwing aankijkt, heeft
turen naar de lucht dus geen zin.

Know How | 85

WEET HET
ANTWOORD

bussen

Waarom hebben
geen gewone verkeerslichten?
- Know How-lezer Johny Wuijts -

NL
n Het verkeer van lijnbussen en
trams wordt in ons land geregeld
met negenogen. Zon verkeers
licht bestaat uit negen lichtjes:
zes witte, twee rode en n gele.
Een negenoog kan in totaal zes
lichtpatronen weergeven. Ieder
patroon betekent iets anders,
bijvoorbeeld voor welke richting
een aanwijzing geldt. Dat is wel

Hoe weet je hoe

een ster is?

zwaar

- Know How-lezer Jonah van Kessel -

zo handig op knooppunten van

bus- of tramlijnen. Volgens een
woordvoerder van de Haagse
vervoermaatschappij HTM is
het bovendien handig dat er
duidelijk verschil is tussen ver
keerslichten voor automobilisten
en voor bus- en tramchauffeurs.
Zo ontstaat er in drukke ver
keerssituaties geen verwarring.

n Je kunt een ster moeilijk even op de weegschaal leggen,

mailt Jonah van Kessel aan Know How. Hoe weten we dan
toch hoeveel ie weegt? Astronomen meten de massa door de
helderheid van de ster te bestuderen. Voorwaarde is wel dat
de ster planeten heeft of onderdeel van een dubbelster is.
Wanneer een planeet of een buurster langs de ster beweegt,
verandert de helderheid. Door de hoeveelheid sterrenlicht
in de loop van de dagen, weken of maanden te meten n de
omloopbaan van de planeet of buurster te bepalen, kun je een
(grove) schatting maken van de massa. Vorig jaar maakten
sterrenkundigen bekend dat het nu ook mogelijk is om een
pulsar een snel ronddraaiende neutronenster die meestal
geen planeten heeft te wegen. Deze ster zendt met de regelmaat van de klok pulsen elektromagnetische straling uit,
zoals een vuurtoren lichtsignalen afgeeft. Met behulp van
formules die zijn gebaseerd op nucleaire fysica, geven die
stralingspulsen een indicatie van de massa. Deze gegevens
zijn overigens goud waard voor planetenjagers: ze hopen
daarmee planeten te vinden waarop leven mogelijk is.

Wat gebeurt er als je

niest met je neus dicht?

iStock

- Know How-lezer Julian Vonk -

86 | Know How

n Hatsjoe! Een niesbui is

een natuurlijke reactie van je
lichaam op de prikkeling van
het neusslijmvlies. De schade
lijke of irriterende stoffen wor
den zonder pardon je neus (en
meteen je longen) uit gebon

jourd. Maar soms komt niezen

even niet uit, bijvoorbeeld in
een stil klaslokaal of tijdens
een voorstelling. Je bent dan
geneigd om je neus dicht te
knijpen. Niet doen! Er bouwt
zich flink wat druk op en er

kunnen bloedvaatjes knappen

met een bloedneus als gevolg.
Beter is de nies het zwijgen op
te leggen door je neus te snui
ten.En heb je geen zakdoek
bij de hand? Dan maar liever
gewoon niezen.

WWW.KNOWHOWNU.NL

OOK EEN LEUKE VRAAG? Stel hem op www.knowhownu.nl!

Waar komt

teflon vandaan?
n Een eitje bakken zonder daarna de koekenpan te hoeven
schrobben: dat hebben we allemaal te danken aan teflon, of
polytetrafluorethyleen (PTFE) zoals het officieel heet. Maar
waar komt teflon eigenlijk vandaan? Deze chemische verbinding werd al in 1938 bij toeval ontdekt door Roy Plunkett,
chemicus bij de Amerikaanse gigant DuPont. Tijdens een
onderzoek naar een chloorfluorkoolwaterstof die als koelmiddel in koelkasten kon dienen, produceerde hij 50 kilo
tetrafluorethyleengas en sloeg het op in cilinders. Toen hij
het wilde gebruiken, gaven de drukmeters aan dat het gas
op was, terwijl het gewicht van de cilinders het tegendeel
bewees. Plunkett zaagde er eentje open en vond op de
bodem en tegen de wanden een opmerkelijke witte laag:
teflon dus. Het idee om er pannen mee af te werken, kwam
in 1954 van de Fransman Marc Grgoire, daartoe aangezet
door zijn vrouw. Hij bedacht de merknaam Tefal, een combinatie van tef (teflon) en al (aluminium).

Kunnen dieren

huilen?

iStock

- Know How-lezer Sander Keus -

WWW.KNOWHOWNU.NL

n Eigenlijk verschillen mens en dier niet zo gek veel

van elkaar. Wetenschappers hebben lang gedacht dat
alleen wij in staat zijn om onszelf in de spiegel te her
kennen of gereedschap te maken, maar door de jaren
heen bleken een paar diersoorten deze kunst ook te
verstaan. Er is n uitzondering: er is nog nooit een
dier gevonden dat zn tranen laat vloeien om uiting te
geven aan zijn emoties. Zelfs de primaten die het
dichtst bij ons staan, zoals chimpansees en bonobos,
huilen niet van verdriet of plezier. Ze hebben wel een
traanbuis en zijn ook in staat om tranen te produceren,
maar dat doen ze alleen om hun ogen schoon te hou
den. Tranen bevatten namelijk allerlei antibacterile
stoffen die infecties voorkomen net zoals bij mensen,
trouwens. Dat dieren niet in staat zijn om te huilen,
betekent niet dat ze geen emoties kennen. Van onder
meer olifanten, ganzen, wolven en zeehonden weten
we dat ze bijvoorbeeld treuren om een verloren nako
meling of familielid. Ze grienen er alleen niet bij.

Know How | 87

INBOX
redactie@knowhownu.nl

WOORDZOEKER

twitter.com/knowhownu
www.knowhownu.nl
facebook.com/knowhownu
instagram.com/knowhowmagazine

WINNEN?
Heb je een vraag, een tip, een
opmerking of wil je simpelweg
even laten weten hoe blij je bent
met Know How? Stuur ons een
berichtje via mail of onze diverse uitingen op social media.

DEZE MAAND
Deze maand geven we drie
keer 300 alledaagse mysteries (Nieuw Amsterdam,
15,00) weg. In dit boek
krijg je antwoord op talloze vragen waar je eigenlijk nooit bij stil hebt
gestaan. Kan een mug
dronken worden? Hoeveel verdient de paus? En wie
bedacht het apenstaartje? In dit
boek krijg je de antwoorden.

GEWONNEN!
ZOEK DE TREKSPRINKHAAN
Een boer ziet liever
geen treksprinkhaan
op zijn gewassen.
Hopelijk was jij blijer
toen je het exemplaar in
Know How 4 spotte. Wie het
beestje wist te vinden, maakte
namelijk kans op een gratis
jaarabonnement op Know How.
De treksprinkhaan zat op pagina 43, achter op het machinegeweer van de Huey-helikopter.
Uit alle goede inzendingen hebben we die van Mike Bodde uit
Delft gekozen als winnaar. Veel
plezier met je abonnement!

NIEUW!
SCH OOL AGE
17
NDA 2016-20

OL
SCHO
A
N
E
G
A 16-20D17
20

dat
Wist je
veel
f even
een gira ls heeft
nekwerve mens?
als een

School saai? Niet met

de gloednieuwe
schoolagenda van
Know How. Daarin
vind je iedere week
de leukste weetjes,
een heel jaar lang!

88 | Know How

AFVAL, BOOGLASSEN, BRANDWEER, CURIOSITY, EXPLOSIEVEN, FOSSIELEN, GALAPAGOS, HAVEN,

HYBRIDE, JEUK, LUIPAARDEN, MRI, MUILDIER, NIEZEN, NINTENDO, OESTER, OZONLAAG, REDDINGSROBOT, RUIMTEREIS, SOJOEZ, SPINNEN, SPIONAGE, SUPERMARKT, TEFLON, VERKEERSLICHT, VLINDERVLEUGEL

Zoek de woorden hierboven in de woordzoeker. De overgebleven letters vormen een vraag. Gevonden?
Mail je oplossing o.v.v. Woordzoeker Know How 6 naar redactie@knowhownu.nl en maak kans op een
leuke prijs. De uitslag wordt bekendgemaakt in Know How 8.

Reacties van
lezers
Het artikel Tot leven
gewekt over het terugbrengen van uitgestorven
dieren (Know How 4) is echt
superduidelijk en interessant!
Heleen Wildemans
Als dank voor je compliment sturen we een

exemplaar van het boek 300

alledaagse mysteries toe.
Jullie app werkt al sinds
een aantal weken niet
meer, zowel op Android als
iOS. Wordt hieraan gewerkt?
Martijn Stoel
Helaas zijn we gestopt
met de app, maar we
hebben wl een gloednieuwe site: ww.knowhownu.nl!

Op pagina 62 in Know
How 5 staat dat voor
moderne kogelwerende vesten kevlar wordt gebruikt,
maar dat is niet helemaal
waar. De lichtste kogelwerende vesten zijn gemaakt van
Dyneema, een zeer lichte en
supersterke kunststof vezel
die in Nederland door DSM is
uitgevonden.
Ben Drogt

WWW.KNOWHOWNU.NL

De website van Know How is vernieuwd!

Kijk snel op www.knowhownu.nl

De oplossing van de woordzoeker

in Know How 4 was: We gaan op
zoek naar buitenaards leven.
Peter Smolders uit Bergeijk is de
gelukkige winnaar en ontvangt
een exemplaar van 300 alledaagse
mysteries. Veel leesplezier!

BREIN BOOSTER
Met Know How
weet je hoe het
werkt. En dat
testen we! Hier
de goede antwoorden van de
quiz in Know
How 4:

1. De buidelwolf is korter uitgestorven dan

de heidehoen en de trekduif. (A)
2. De eerste parkeermeter werd geplaatst
in het jaar 1935. (B)
3. Het blad op de foto in Know How 4 is
van een wilg. (A)
4. De grootste cruiseschepen ter wereld
5.

zijn net zo lang als vijf Boeing-747s

achter elkaar. (B)
De lever kan zichzelf repareren. (B)

Uit alle goede inzendingen, trokken we

deze keer die van Mala Granpat uit
Leidschendam als winnaar.
Zij wint daarmee een jaarabonnement op Know How!
Gefeliciteerd!

WINNEN OP
FACEBOOK
Ga naar facebook.
com/knowhownu,
beantwoord de
lezersvraag en
maak kans op
een leuke prijs.
Maak deze maand kans op 300 alledaagse
mysteries! De winnaar van vorige maand is
Jolien van Hout uit Lanaken (Belgi). Zij
wint een exemplaar van het boek 333 tips
die je leven (misschien) kunnen redden.
WWW.KNOWHOWNU.NL

BREIN
R
E
T
S
O
O
B
ZOEK DE ZWEEFVLIEG

Er zijn maar weinig insecten die hun naam z veel eer aandoen als de
zweefvlieg. Want waar veel andere vliegende insecten alleen maar vooruit
kunnen bewegen, kan hij ook perfect stil in de lucht hangen. Ook is hij
hartstikke slim. Dankzij zijn geel-met-zwarte-kleurpatroon lijkt hij nogal
op een wesp of een bij. Roofdieren zullen hem daarom niet snel aanvallen.
In Nederland komen er maar liefst 363 verschillende soorten zweefvliegen
voor. En van die beestjes is verstopt in deze Know How. Heb jij hem gevonden? Stuur dan vr 7 juli een mailtje onder vermelding van zweefvlieg
naar redactie@knowhownu.nl. Dan maak je kans op een jaarabonnement
op Know How. De winnaar wordt in editie 8 bekendgemaakt!

TEST JE KENNIS!
Mail je antwoorden en je naam en adres voor 7 juli naar redactie@knowhownu.nl o.v.v. Test je kennis Know How 6/2016 en maak kans op een
jaarabonnement Know How.

Het gat in de ozonlaag bevindt zich boven...

A Azi.
B Australi.
C Antarctica.
Hoeveel procent van de astronauten overlijdt tijdens het werk?
A 3 procent.
B 4 procent.
C 5 procent.
Welke Mars-rover zie je hier?
A Spirit.
B Curiosity.
C Opportunity.
Welke van deze uitspraken is waar?
A Paarden zijn slimmer dan ezels.
B Het Space Launch System is de grootste raket die ooit naar de
ruimte vloog.
C Winkelwagens in supermarkten worden steeds groter.
Welke van deze drie stukken straatafval
doet er langst over om te vergaan?
A Kauwgom.
B Sinaasappelschil.
C Sigarettenpeuk.

Heb je meegedaan met

de Brein Booster van
Know How 5? In de
volgende editie staan
de prijswinnaars!
Know How | 89

Fotos: NASA, Shutterstock

WOORDZOEKWINNAAR

VOLGENDE
MAAND

VANAF 7 JULI
IN DE WINKEL!

GESTRAND!

En ook:

SPOEDCURSUS OVERLEVEN
IN DE WILDERNIS
WAAR
SCHUIL
JE?

WAAR
BEN
JE?!

Aan boord van een

enorm vliegdekschip

Actieve
sterrenstelsels

Tennis
(au!)

HOE
BLIJF JE
WARM?

WAAR
IS
GEVAAR?

En nog veel meer!

Ruimtepakken Vulkaankrater Dallol Radiotelescoop FAST
Hommels Luchtcirculatie in vliegtuigen Vickers-Maximgeweer Mountainbikes Microscopische beelden Slimme
koptelefoons Scherpstellen Aardappelbatterij Schubben
Onderwerpen onder voorbehoud

SERVICE & INFORMATIE

Mexicaanse
bandiet
of held?

Hoe werkt een

Airboard?

Nieuwe abonnementen Mail klantenservice@

weg 53, 1114 AE Amsterdam. De verwerking is

knowhownu.nl, bel 085 - 888 56 05 (ma t/m

in overeenstemming met de Wet bescher-

vr 9.00-17.00 uur) of kijk op www.knowhow-

ming persoonsgegevens aangemeld bij het

nu.nl/abonnement. Belgische lezers kunnen

College Bescherming Persoonsgegevens te

bellen naar: (0032)-(0)78 - 48 09 11.

Den Haag onder m1586121. Deze gegevens

Opzeggen Beindigen van het abonnement kan

worden gebruikt ter uitvoering van de over-

uiterlijk 1 maand voor verschijning van het eer-

eenkomsten met abonnees en andere klanten

ste nummer van de nieuwe abonnementster-

en om informatie te verstrekken over relevan-

mijn bij New Skool Media B.V. Na de abonne-

te producten en diensten van New Skool

mentstermijn geldt een opzegtermijn van

Media B.V. De gegevens kunnen ook worden

1 maand, 085 - 888 56 05 (ma t/m vr 9.00 -

gebruikt door zorgvuldig geselecteerde orga-

17.00 uur). Belgische lezers kunnen bellen naar:

nisaties om abonnees en klanten te informe-

(0032)-(0)78 - 48 09 11.

ren over relevante aanbiedingen betreffende

Klantenservice Voor vragen over bezorging,

producten en diensten. Als u op deze informa-

betalingen, wijzigingen, welkomstgeschenken

tie geen prijs stelt, dan kunt u dit schriftelijk

en artikelen. Mail naar klantenservice@

doorgeven aan New Skool Media B.V., Spakler-

knowhownu.nl of bel 085 - 888 56 05.

weg 53, 1114 AE Amsterdam onder vermelding

Belgische abonnees kunnen bellen naar:

van privacy of per e-mail: privacy@newskool-

(0032)-(0)78 - 48 09 11.

media.nl.

Adreswijzigingen dienen uiterlijk drie weken

Know How kunnen worden besteld via

COPYRIGHT NOTICE &

AUTEURSRECHTVOOR
BEHOUD

www.knowhownu.nl/los-nummer.

Know How is een uitgave van New Skool

Leveringsvoorwaarden Levering van tijdschrif-

Media B.V. 2016 - New Skool Media B.V./

ten en verkoop van premies en handelsartike-

Imagine Publishing Limited. Onder voorbe-

len geschiedt volgens de leveringsvoorwaar-

houd van alle rechten. Niets uit deze uitgave

den van New Skool Media B.V. Kijk voor deze

mag geheel of gedeeltelijk worden verveel-

voorwaarden op www.newskoolmedia.nl/

voudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd

voorwaarden. U kunt deze voorwaarden ook

gegevensbestand of openbaar worden

schriftelijk opvragen bij New Skool Media B.V.

gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder

Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam. Voor

schriftelijke toestemming van de uitgever.

bezorgadressen buiten Nederland en Belgi,

Alle rechten m.b.t. het gelicentieerde

mail naar klantenservice@knowhownu.nl.

materiaal behoren toe aan Imagine Publishing

voor de verhuizing bij ons bekend te zijn.

Nabestellen Reeds verschenen edities van

Foto's:Airboard, NASA, Thinkstock

Draadloos opladen

Kelpwouden

HT
S
I
W
O
H
W
O
KN
EEN
R
O
O
V
N
J
I
C
I
MED
N!
I
E
R
B
G
I
R
E
G
HON
op
Trakteer jezelf ntje!
e
een abonnem ement.
Kijk op: abonn l of bel
knowhownu.n 5
08 5 - 8 8 8 5 6 0

ABONNEMENTS
VOORWAARDEN

Limited (UK). Het materiaal mag niet worden

gebruikt, als geheel noch in delen, zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van

AbonnementsprijzenDe winkelverkoopprijs

Imagine Publishing Limited, www.imagine-

van een jaarabonnement (12 nummers) Know

publishing.co.uk

How is 48,-. Onderstaande abonnements-

Disclaimer De uitgever sluit iedere aansprake-

prijzen gelden voor Nederland en Belgi:

Accept- Automatische

giro incasso
Kwartaal 3x 15,25
12,65
Halfjaar 6x
27,25
24,65
Jaar 12x
50,60
48,-

lijkheid voor schade als gevolg van druk- en

Door prijswijzigingen kan het bedrag op de

ming van de uitgever is het niet geoorloofd

factuur afwijken. Voor abonnementen buiten

Know How op te nemen in of ter beschikking

Nederland en Belgi mail naar klantenser-

te stellen aan een leesportefeuille.

vice@knowhownu.nl. Een los nummer kost

Distributie losse verkoop Aldipress BV, De

4,25.

Meern, 030 - 666 06 11.

zetfouten uit. Know How is een geregistreerd

merk van New Skool Media B.V./Imagine
Publishing Limited.
Leesportefeuille Zonder schriftelijke toestem-

Betalingsvoorwaarden Een abonnement

geldt voor de opgegeven periode en wordt
nadien - behoudens opzegging - automatisch
omgezet in een abonnement voor onbepaalde
tijd. Het abonnementsgeld dient vooruit te
worden voldaan. Een andere betaaltermijn of
-wijze is mogelijk, neem hiervoor contact op
met onze Klantenservice (zie bovenaan). Bij
niet tijdige betaling worden er herinneringskosten in rekening gebracht. Prijswijzigingen
voorbehouden.
Privacy New Skool Media B.V., de uitgever van
Know How, legt van zijn abonnees en klanten
in het kader van zijn dienstverlening gegevens
vast. De verantwoordelijke voor de gegevensverwerking is New Skool Media B.V., Spakler-

Know How | 91

Het leukste
vakantieboek voor
het hele gezin
132 paginas vol interessante
weetjes, verrassende feiten
en geniale antwoorden
Alles over technologie, natuur,
historie, wetenschap, transport
en ruimte

S
T
H
C
E
L
S

5,

95

Wat zit er in een

pinautomaat?

Vanaf 21 juni in de winkel of bestel 'm op

www.knowhownu.nl/vakantieboek2016