Mahmoud Mohamed Taha

ISLAM'IN
IKINCI MESAJI
ISLAM'IN
IKINCI MESAJI
Mahnoud
Mohamed Taha
SLAM'IN KNC MESAJI

MAHMOUD MORAMED TAHA
Orijinal smi:
Arrisala Atthaniya min Al-Islam
Kitabn
evirisinde ve dipnotlarda Syracuse University Press tarafndan

The Second Message of Islam'dan yararlanlmtr. Kuran- Kerim'den yaplan alntlar iin Elmall Muhammed
Harndi Yazr ve Diyanetin hazrlad mealierden yararlanlmtr.
yaymlanan eserin ingilizce basm
Kalkedon
Yaynclk:
SO
Cumhuriyet Mah. Yeni
ile
Yolu Cad. No 21/2-A
Tadelen-stanbul
Telefon: 0216 429 68 00

rtibat
Tel: 0212 249 88 49 Faks: 0212 244 09 02
Adonis
Kitapl:
Yayma
Hazrlayan:
Kapak
Tasarm:
Hakan Tanttran
Sinan
Acolu
Dzelti ve Dizin: Koray
Bu kitap Can
Davutpaa
Doan Urbarl
Bozatl
Matbaas'nda baslmtr.
Cad. pek l Merkezi, Kat 3 No 17 TopkapstanbuL
Tel: O 212 613 10 77

Trke Birinci
Kalkedon
ve Bora
Basm
Yaynlar,
Mart 2008
Copyright Kalkedon
Yaynlar
ISBN 978-9944-115-3 7-7
2008
iiNDEKILER
MAHMOUD MORAMEDTAHA KMDR
MSLMAN GANDH
19
SLAMi BR ZGRLEME TEOLOJiSiNE DORU
29
SAMRAMiN
GR
35
UYGARLIK VE MADDi LERLEME
37
BiREYN
43
VE TOPLUMUN FELSEFEDEKi YER
BiREYN VE TOPLUMUN SLAM'DAKi YER
51
SLAM
109
BRNC
MESAJ
123
SLAM'IN KNC MESAJI
149
SONU
171
MAHMOUD MORAMED T AHA

KMDR
Hayat
Taha, 909 ylmda Orta Sudan'da Nil'in dousunda kk bir

kasaba olan Rufaa'da dodu. Annesi Fatima bin Mahmoud
95'te lnce babas Muhammad Taha ocuklaryla birlikte
iftilik yapacaklar komu ky Al-Higailieg'e tand. Muhammad Taha 920'de lnce drt ocua Rufaa'daki halalar bakt.
Taha'nn halas ocuklarn renimlerinin devam etmesini sa
lad. Bylece Taha dnemin olduka zorlu olan eitim sistemini
tamamlamay baard. 936'da bugn Hartum niversitesi'ne
dnm olan Gordon Memorial College'n mhendislik fakltesinden mezun oldu. Sudan demiryollarnda bir sre altktan
sonra istifa etti ve 94 ' de zel sektrde almaya balad.
1930'larn sonlarndan itibaren bamszlk mcadelesine aktif
olarak katlan Mahmoud eitimli Mslmanlarn bu mcadele
iinde yeterince yer almadndan ikayetiydi.
Taha ve onun ulusal mcadele hakkndaki fikirlerini benimseyenler 945 Ekim aynda Cumhuriyeti Parti'yi kurdular. rg-
iSLAMlN iKINCI MESAJI
tn yaynlan modernist slami yaklam iinde gl bir liberal

hareketin izlerini tayordu. Partinin smrgeci ynetimlere do
rudan ve ak biimde kar kmas sonucu Taha l946'da tutukland ve cezaevine kondu. Smrgeci hkmete kar politik etkinlikten kannay reddettii iin bir yl hapis cezasna arptnl
d. Ne var ki, Cumhuriyeti Parti tarafndan giderek artan biimde ortaya konan protestolarn sonucunda ngiliz Genel Valisi tarafndan affedildi ve 50 gnn ardndan serbest brakld.
Taha'nn serbestlii ok uzun srmedi. Ayn yl iinde Rufaa
Kasabas'nda ngilizlere kar yaplan bir eyleme nclk etmekten dolay tutukland, yargland ve iki yl hapis cezasna arpt
rld. Sonralan cezaevinde geirdii o dnem iin unlar syleyecekti: "Cezaevine kapatldmda oraya Tan n tarafndan getirildiimi fark ettim ve onunla halvete baladm". ki yl cezaevinde
yl da memleketi Rufaa'da gnll bir dini inzivaya (halvet) ekildi. Taha bu srete Kuran'n anlamn yeniden belirlemesini
salayan slami ibadet biimlerine bavurdu. Bu ibadet yntemleri Muhammed yoluna dua etmek ve oru tutmakt. Her ne kadar Taha da dier Mslmanlar gibi Kuran'n tm semavi ak
lamalann sonuncusu olduu biimindeki inanc tayorsa da
inanl bireylerin kelamla ilgili aydnlanm bir algya sahip olabileceklerini ve Tanr tarafndan dorudan Muhammed'e aktanlm szleri anlayabileceklerini dnyordu. Bu dneeye
paralel olarak Kuran'n ikinci suresinin 282. ayetini ne kar
yordu. Bu ayette Tanr'nn ondan korkan ve ona inananlara
retecei yazlyd. te yandan bildikleriyle uyumlu yaayan insanlara Tanr tarafndan bilmediklerinin de retilecei biimindeki hadisten de alnt yapyordu.
Yeni Felsefenin Yayl
Ekim l95l'de inziva dneminin sonuna geldiinde, Taha yeni bir slam anlayyla dolmutu. Bu anlay l952'de yaymla
nan Benim Yolum adl kitabnda zetledi. Bundan sonra Cumhu-
MAHMOUD MOHAMED TAHA
riyeti Parti politik bir partiden Taha'nn islam anlayn yaymaya kendini adam bir rgte dnt. Daha laik bir politik rol
stlenmek isteyen parti yeleriyse partiden ayrlarak baka partilere yneldiler. Parti iinde kalanlar iin ise rgt Taha'nn rehberliinde ruhani bir harekete dnmt.
Hartum'daki Su ve Elektrik idaresi'ndeki ksa dnemli grevinin ardndan, Taha l950'lerin balarnda zel sektrde alma
ya balad.
l955'te, Sudan bamszln kazanmadan hemen nce, Taha,
Sudan anayasas zerine grlerini aklad bir kitap yazd.
Bakanlk sistemiyle ynetilen, federal, demokratik, sosyalist bir
Sudan neriyordu. eriattan alnm yasalarn uygulanmasna
iddetle karyd. Ona gre eriata bavurmak gayrimslimlerin
ve Arap olmayan Sudanllarn gvensizliine yol aacakt.
l955'te Sudan'n gneyinde silahl bir direni boy gsterdi.
Ocak l956'da kazanlan bamszln ardndan Sudan Ulusal
Meclisi'ne sunulmak zere bir anayasa hazrlamalar iin bir komite kuruldu. Bu koroitede Taha, Cumhuriyeti Parti'yi temsil
etti. Birka ay sonra otoritelerin mdahalelerini gereke gstererek komiteden ayrld. Bu komite geleneki dinci partilerin istedii gibi eriattan faydalamlarak hazrlanm bir tasla meclise
sundu. Bu taslan parlamento tarafndan kabul edilmesinden
hemen nce Kasm l958'de kanl bir darbe gerekleti. Cumhuriyeti Parti'nin de iinde olduu btn partiler datld. Taha
yeni rejimin ba olan General Abboud'a bir mektup yazarak
Cumhuriyetilerin demokratik, sosyalist ve federal bir hkmet
kurulmas ynndeki nerilerini kabul etmesini istedi. Bu mektuba ek olarak anayasayla ilgili yazd kitab da gnderdi. Taha'nn nerileri kabul grmedi. Cuntann ilk iki ylnda Taha
halka ak konferanslar dzenlemeye devam etti. Ne var ki, ilerici fikirlerinin dinci muhafazakarlar rahatsz etmesi nedeniyle
cumhuriyeti harekete mensup renci.Taha'nn slam anlaynn propagandasn yaptklar gerekesiyle rodurman slam
10 iSLAMlN IKiNCI MESAji
Enstits'nden uzaklatrld. Bunun
ardndan Taha'nn
kamuya
ak konumalar yapmas yasakland. Bylece Taha etkinliklerine yakn arkadalar ve hareketin yeleriyle buluabildii zel
mlkiyetlerde devam etmek zorunda kald. Yanl olduunu dnd iddialar dzeltmek amacyla medyaya ulamak istediinde engellerle karlat.
Sudan'n ok partili parlamenter sisteme dnnn ardndan
Taha toplumsal, politik ve dinsel reform nerilerini ak oturumlar, gazete makaleleri ve kitaplar araclyla yaymak amacyla Cumhuriyeti Parti'yi yeniden canlandrd. 1966 ve 1967
yllarnda en nemli kitaplanndan n yaymlad: Muhammed'in Yolu, Duadaki Mesaj, slam'n kinci Mesaj. Arap devletleriyle srail Devleti arasnda 1967' deki Alt Gn Savalannn ardndan barl bir ibirlii yaplmasn neren ilk kiiydi. Bu sorunu tamam 196 7 ylnda yaymlanan Ortadou Sorunu ve ArapIann Sorunlan adl kitaplarnda ele ald. Msrl Gamal Abdel
Nasser'in Arap milliyetiliine, slam'n Suudi Arabistan'daki ilkel uygulamalarna, baka Arap lkelerindeki Mslman Kardeler hareketine iddetle karyd.
Mslman Kardeler hareketiyle mezhepi partiler parlamentodaki komnistleri saf d etmek ve partilerini datmak amacyla elele vererek 1965'te anayasann 5/2 nolu maddesinde deiiklie gittiler. Marksist komnizme kar olmasna ramen,
Taha Sudan Komnist Partisi'nin kapatlmasna kar kt ve bu
giriimi Sudan demokrasisine ynelmi bir hareket olarak grd.
Kasm 1968'de Taha Ridda suuyla, yani dinden dnmekle
suland. Bu suun cezas lmd. Dnce ve ifade zgrl
hakkn ileri srerek mahkemeye kmay reddetti. Ne var ki,
"Hartum eriat 'islami Yasalar' Yksek Mahkemesi" onun yokluunda topland ve Taha'y ridda ile sulayan ve partisinin ve hareketinin feshedilmesini talep eden iki "islam niversitesi" hocasnn iddialarn sorgulad. Yeni hkmet Cumhuriyeti Parti'nin
de iinde olduu tm siyasi partilerin faaliyetlerini yasaklad.
MAHMOUD MOHAMED TAHA ll
Mays Rejimi Srecinde Cumhuriyetiler: 1969-1983

Yeni askeri rejimin Komnist Parti ve Arap milliyetileri tarafndan en bandan beri desteklendii akt. Rejim Msr'n ve
SSCB'nin ban ektii sosyalist bloun da desteini almt. Buna ramen, yeni hkmet baa geldikten sonra Cumhuriyeti
Parti zerindeki basklar hafifledi. Parti Ekim l964'teki Sudan
Halk Devrimi'nin hedeflerine ulamas iin gerekli ncelikleri s
ralad. Taha tarafndan aklanan admlardan ilki gneydeki sava durdurmak ve ekimeyi barl bir zmle sontandrma
nn yollarn aramakt. Bu rejimi Sudan halkn slam yasalarn
dan korumann bir arac olarak grd. l973'te Gaafar Nimeiry
tarafndan halka ak konumalar yapmas yasaklanana kadar
bulduu her frsatta grlerini aklamay srdrd. Taha Nimeiry rejimine kar saldrgan olmayan bir tutum izledi. Ancak
rejimin yannda yer almaktan da uzak durdu. Bunun yerine hareket yeni ideolojisini yayma abalarn srdrd ve younlatr
d. Balangta rejim bu abalara hogrl yaklayordu.
Kadnlarn zgrlemesi
Hayatnn
geri kalannn byk ksmnda Taha kendini, sonradan "Cumhuriyeti Kardeler" olarak tannacak rgtn etkinliklerine rehberlik etmeye adad. rgte yllar iinde artan say
larda kadn ye de katlyordu. rgtn erkek ve kadn yeleri
gvenlik glerine mensup kimi yetkililerinin hasklarna karn
islam'n kinci Mesajn yaymay srdryorlard. Taha iin dndklerini uygulamaya geirmek byk nem tadndan
slam baknn temel alarn hayata geirebilen bir topluluk
oluturmak belirleyiciydi. Sudan toplumu iinde kk bir topluluk olan Cumhuriyetiler Sudan devlet oluumu iinde inanlarnn tam karln aktarmay baaramadlar ancak kendi zel
yaamlarn ve topluluklarn bu inanlar dorultusunda ekil
lendirmeye zen gsterdiler. Topluluk, .zellikle kadnlarla erkekler arasndaki eitlik ilkelerini yaymak konusunda baarl
12 IsLAMlN IKiNci MESAJI
yeler grubun tm etkinliklerine yaygn biimde

niversite kampslerinde, parklarda, sokaklarda yaptklan eylemlerin ban ektiler. 1983 ylnda rgtn nderlik
kadrosu tutuklandnda bu kiilerin drd kadnd.
oldu.
Kadn
katldlar.
Nimeiry ile Anlamazln Artmas

Taha'nn halka ak konumalar yapmasnn yasakland
1973 ylnn ardndan taraftarlar Nimeiry rejimiyle sorunlar yaamaya baladlar. Dzenledikleri etkinlikler her ne kadar yasalar dahilinde olsa da fikirleri muhafazakar ve kktenci dinsel ve
politik evrelerden tepki toplamaya balad.
Bu evreler, Cumhuriyetilerin etkinliini kstlamak ya da yasaklamak iin ynetimsel mekanizmalar harekete geirmekte
zorlanmadlar. O dnemde byk oranda devlete ait olan medya aralarna eriimleri engellenen Cumhuriyetiler kendi yayn
larn yapmak ve halka ulamak iin farkl yollar kefetmek zorunda kaldlar. Szgelimi, anlatmak zorunda olduklar eyleri
dinlemeye hevesli kiilere ulamak iin sokak kelerine ve
parklara yerletiler. Polis Cumhuriyetilerin bu bulumalar
"halkn huzurunu bozmak" amacyla dzenlediklerini ne srerek bu geliigzel mitingleri engellemeye alt. Cumhuriyetilerin temel anayasal haklarnn inenmesi anlamna gelen bu
engellemelere kar srdrdkleri protestolar clz kald. Tm
bu engellemelere karn Cumhuriyetiler 1970'ler boyunca ve
1980'lerin balarnda Nimeiry rejimini desteklemeye devam ettiler. Rejim ulusal birlik politikalarn uygulamaya ve kadnlarn
ve gayrimslimlerin eriat tarafndan ezilmelerini engellemeye
devam ettii srece desteklenecekti. Cumhuriyetiler Nimeiry
rejiminin mezhepi ve kktenci bir sivil diktatrln tek alternatifi olduuna inanyorlard. Austos l 983'te bakanlk kararnameleriyle Mslman kuzeyle gayrimslim gney arasndaki
ulusal birliin bozulmas ve lkenin tmden baskc politikalara
teslim edilmesi uruna eriat'n ilan edilmesiyle birlikte Cumhu-
MAHMOUD MO HAM ED
TAHA 13
riyetiler muhalif tavrlarn ilan ettiler. Baka bir deyile hareket

muhalif tavrn grubun nderliinin tutukland 983 ylnda
kendine saklayp rejimin yaps ve yaklamlar deiince aa
vurdu. Taha daha nce de 977'de Suudi Arabistan'daki Yalabi
rejimini eletiren bir kitap yaymlamaktan dolay bir ay tutuklu
kalmt. 973'ten bu yana da halka ak etkinlikleriyle ilgili bir
yasaklamaya tabi idi. Grup eski Nimeiry rejimine muhalefet etmeksizin bu yasaklarnalara on yldan daha uzun sre katland.
1983 ortalarnda gerekleen tutuklamann sebebi Cumhuriyetiler tarafndan datlan bir brord. Brorde sonradan
cumhuriyetin ilk bakan yardmcs olan devletin emniyet teki
latnn bakannn Islamc kktencilerin dinci dmanlk tohumlar ekmesine ve Cumhuriyetiler ile gayrimslimlere kar
iddet yaklamlar benimsemesine gz yummas eletiriliyordu.
Sonraki gelimelerin nda balangtaki tutuklama dalgas
olmasa da nderlerin tutuklanmaya devam etmesi baka planlarn da olduunun gstergesi saylabilir. Onlarn tutuklanmasn
dan birka hafta sonra Bakan Nimeiry, eriat Hukuku'na gei
ilann yapmtr. Cumhuriyetiler zgr olsalard bu giriime
kar kacaklard, nk modem bir uygulamaya geiten nce
eriat hukukunda bir takm reformlar yaplmas zorunluydu. Bu
yeni yaklam Austos 983'te balayan bir dizi kararnameyle
somutlatka cumhuriyetiler hala ieride olan nderleriyle birlikte bir muhalefet hareketine girimilerdir. Bakan Nimeiry'nin
lslamlatrma politikasna kar yaptklar etkin muhalefete ra
men ya da belki de bu muhalefet nedeniyle Cumhuriyetiler
sulanmakszn tutuklu kaldklar yaklak on dokuz ayn ardn
dan 9 Aralk 984'te serbest braklmlardr. Sonralar, atlan
bu admn Cumhuriyetileri aleni fiiliere yneiterek yeni yasalara gre soruturmalara tabi klma amac tayan kastl bir tuzak
olduu ortaya kacaktr. 9 Aralk 984'teki kitlesel serbest b
rakma ilemi Taha'nn drt hafta sonra idam edilmesiyle sonulanacak olay dizgesinin balangc saylabilir. Bu tehlikelerin
14
IsLAMlN IKiNci MESAJI
hepsinin farknda olduu halde, Taha vakit kaybetmeden Ba

kan Nimeiry'nin islamlatrma politikasna kar kampanyalara
n ayak olmutur. Braklmalarndan bir hafta sonra 25 Aralk
1984'te "Ya Bu Ya Tufan" balkl bir bror yaymlanmtr. Burada yeni yasalarn ilgas ve lslamlatrma srecinin ve ilkelerinin tartlabilecei demokratik sivil zgrlklerin tannmas talep edilmektedir.
Cumhuriyetilerin kitlesel biimde serbest braklnalar nedeniyle polis brore gsterecei ilk tepki konusunda kararsz kalmtr. Ayrca brorun lml dili ve ierii mevcut yasalar erevesinde ciddi bir su unsuru tamamaktadr. Polis kimi blgelerde bror datrken yakalad Cumhuriyetileri tutuklam ve onlar ceza yasasnn ciddi bir sonuca yol amayacak olan
127 nolu maddesi gerei huzuru bozmakla sulamtr.
Tam bu srada adalet bakan ie karm ve Hartum, Orudurman ve Kuzey Hartum'daki savclarn isyana kkrtma, anayasay ihlal etme, hkmete yasad yollarla muhalefet etme, halkn
huzurunu bozma gibi sulardan soruturma amalarn sala
mtr. Bylece daha nce tutuklanm olan on Cumhuriyetinin
tutukluluk hallerinin srmesi salanmtr. 2 Ocak 1985'te Orudurman'da tutuklanm olan drt Cumhuriyeti, 1984 Mahkemeler Kanunu uyarnca kurulmu bulunan zel mahkemelerden
birine kartlmtr.
Taha, Cumhuriyeti kadnlarn ve erkeklerin eliinde barl
bir yryle mahkeme nne gitmitir. ngrlen cezalarn
bakann zel iznini gerektirmesi dolaysyla duruma ertelenmitir. 5 Ocak Cumartesi gn Taha Omdurman'daki evinden
alnm ve ayn sulardan dolay tutuklanmtr. 7 Ocak Pazartesi sabah Taha ve drt Cumhuriyeti, bakandan alnan zel iznin akabinde mahkeme nne kartlmlardr. Cumhuriyetiler tekrar barl bir yry dzenlemek istemiler ancak bu
giriimleri polis tarafndan engellenmitir. Taha'nn talimatlary
la Cumhuriyetiler oturma eylemine gemilerdir. Ne var ki, asl
15
yaplmak
istenenin onlar mahkeme salonundan uzak tutmak

kk gruplar halinde ilerlemeye devam etmilerdir. Bu noktada bakandan alnan onayn 458(3) nolu yasay kapsad da unutulmamaldr. Bu yasaya gre mahkemeye
eriattan kaynaklanan Hadd cezas verme yetkisi tannmaktadr.
Ancak yarglanmakta olan be kiinin mahkemenin kurulmasn
salayan yasalara, durumalarda grev alan yarglara olan itirazlan sebebiyle ~ahkemelere katlnama karar almalar nedeniyle bu yasann ierii tartlamamtr.
Durumalar boykot edeceini aklayan Taha, bunun sebeplerini ayrntlaryla ortaya koynutur.
olduu anlalnca
Yarglama ve idam
Duruma
iki saatten daha ksa srmtr. 7 Ocak Pazartesi

gn soruturmann tek tan olan polis yetkilisi savc ve yarg
tarafndan sorgulanmtr. Onun tankl yaklak bir saat srmtr. Tank Cumhuriyetiler tarafndan 25 Aralk 1984'te ciagtlan bror mahkemeye gstermitir. Sulananlarn mahkemeyi boykot etmesi sebebiyle yarg durumay karar aklamak
zere bir sonraki gne ertelemitir.
8 Ocak Sal gn yarg, byk oranda phelilerin sorutur
may yrten polis yetkilisi hakkndaki grlerine dayandrd
g kararn okumutur. Yargca gre pheliler slam'n tuhaf ve
Ortodoks olmayan bir yorumunu yapmaktadrlar. Bunun do
ruluu ispatlanabilir deildir. Kendi slam anlayna gre Kuran
kendi srlarn dindar ve alkan kiilere gsterebilir. Karara gre sulananlarn bu srlar ve bak alarn kamuoyuyla payla
malar tamamyla yanltr nk bu giriim dinsel atmaya
(fitne) yol aabilir.
Taha'nn dncesi hakkndaki bu grlerin aklanmasnn
ardndan Taha, yargcn slam'daki dneklik sulamasndan etkilendiini iddia eder. Bunun zerine ya~g hzla be tutuklunun halk kkrtmaktan, anayasay ihlal etmekten, hkmete
16
isLAMlN IKiNci MESAJI
yollarla saldrmaktan, kamu huzurunu bozmaktan, yargte ye olmaktan sulu bulunduunu aklar. Kararn
gerekesi hibir zaman tam adyla belirtilmese de dinden dnme
suuyla ilikilendirilir.
Daha sonra yarg sulananlarn fikirlerinden vazgeerek yeniden yarglanma haklarnn ak olmas kaydyla be kiiyi de ceza yasasnn 96 nolu maddesi gerei idama mahkum eder. Bu
durum bir oklarn yargcn aslnda dinden dnme suuna ynelik cezalar verdii konusunda ikna eder nk eriata gre bir
dinsizin tvbe etmesi onun affedilmesini salayabilir. Halbuki
sulular iin ngrlen 96 nolu maddede byle bir affetme sz
konusu deildir.
Bu mahkemenin aksine yarglamay gzden geiren temyiz
mahkemesi dinden dnme suunu aka belirlemitir. Temyiz
mahkemesi be tutuklu iin de verilen idam cezalarn hakl bulmutur. Taha'nn dneklik suunda srar etmesi nedeniyle temyiz mahkemesi ona tvbe ederek cezadan kurtulma hakk tan
mamtr. Mahkemeye gre Taha'nn idam vakit kaybetmeden
gerekletirilmelidir. Kalan drt kiiye kendi durumlarn deer
lendirmeleri iin bir ay sre tannmtr. Piman olduunu ak
layan affedilecektir.
Temyiz mahkemesinin karar 15 Ocak Sal gn aklanm,
bakann onay ise 17 Ocak Perembe gn ilan edilmitir. Taha'nn idam 18 Ocak Cuma gn gerekletirilecektir. Bakan
Nimeiry ulusa sesieniinde eriat hukukundaki dinden dnme
suundan bahsetmi ve be kii iin verilen idam kararlarn
onayladn bildirmitir. Bakan, dier drt kiinin pimanlkla
rn aklamalar iin yalnzca gnlerinin olduunu aksi takdirde 20 Ocak Pazar gn onlarn da infazlarnn gerekleece
ini ilan etmitir. Bakan Nimeiry 17 Ocak 1985 gn radyo ve
televizyonlardan cezalar onayladn bildirirken bakentteki
tm gvenlik gleri teyakkuza gemitir. Bir yandan polis ve
emniyet mensuplar Cumh.uriyetileri sebepsiz yere gzaltnda
yasa
sad
17
tutarken bir yandan da silahl kuvvetler ertesi sabah infazn gerekleecei Kuzey Hartum'daki cezaevi evresinde gvenlik nlemleri almaktadr. Cuma gn afak vaktinde, cezaevi evresindeki gvenlik nlemleri had safhaya karlm, sabah onda yaplacak olan idam izlemeye gelen birka yz insann kimlikleri
zenle incelenmitir. Taha, kzl elikten idam sehpasnn basarnaklanna getirildiinde yzn kaplayan rt birka dakikal
na karlmtr. infaz iin rt yeniden taklana dek kalabal
yznde bir glmsemeyle szd grlmektedir. infazn
ardndan cesedi bir sedyeye yatnlp zeri bir bananiyeyle rtlmtr. Sonrasnda ise bir helikopterle bilinmeyen bir yere gtrlmtr. Daha sonralan bedeninin Omdurman'n batsnda
ki lde yayvan bir ukura gmld sylenmitir.
Taha'nn idamnn ardndan infaz zorla seyretmeye zorlanan
dier drt Cumhuriyeti pimanlklarn dile getirmiler ve 9
Ocak Cumartesi gn serbest kalmlardr. Pimanlk aklama
lan kameraya kaydedilerek ulusal televizyoncia yaymlanm,
bylece rejime ynelebilecek bir Cumhuriyeti ayaklanmann
nne geilmek istenmitir.
rgtlerini datnay ve Taha'nn fikirlerini takip etmekten
kannay kabul eden Omdurman'da gzaltnda bulunan yaklak drt yz Cumhuriyeti hafta iinde serbest kalmtr. lkenin dier kasabalannda tutuklu bulunan dierleri de benzer szlemeler imzalayarak serbest braklmlardr.
Taha'nn idamnn 76 gn sonrasnda Bakan Niineiry 6 Ocak
l985'te gerekletirilen bir askeri darbeyle koltuundan ayrl
mtr.
Nimeiry'nin ayrlmasnn ve Ekim 985'te yeni bir gei anayasasnn kabulnn ardndan Taha'nn ablas Esma ve Ocak
l985'te onunla birlikte tutuklanan Cumhuriyetilerden biri tarafndan hukuk davas almtr. Bu davada davaclarn Sudan
Yksek Mahkemesi'nden talepleri sulam.alann geri ekilmesi ve
o davada vanlan tm sonulann ilga edilmesidir. Gei hk-
18 IsLAMlN IKINci MESAJI
metinin basavcs Ocak 1985'teki davann tamamen yasad olduunu ve kendisinin bugnk hkmetin bir savcs olarak bu
davay savunamayacan Yksek Mahkeme'ye bildirmitir.
Yksek Mahkeme yine de taleplerin yantlanaca aynntl bir
rapor hazrlanmasn istemitir. Tm delillerin ve iki taraftan da
alnan savunmalarm nda Yksek Mahkeme davann grlme eklinin ve Taha'nn idamnn hkmsz ve geersiz olduunu ilan etmitir. 18 Kasm 1986'da grlen uzun bir duru
mada Yksek Mahkeme 1983 slam yasalann dahi ihlal eden saysz hatayla dolu durumann tamamn ele almtr.
MSLMAN GANDH
ABD'ye yneltilen terrist saldnlarn

beinci yldnm deildir. O gn ayn zamanda Mohandas
Gandhi'nin ll Eyll 906'da Gney Afrika'da bar eylemliligini balatmasnn 100. yldnmdr.
The Telegraph, baka bir terrist saldrnn yldnmnde u
nu sormaktadr: "lslam'n Gandhi'si nerede?" Aslnda Gandhi'nin bir slami benzeri vardr ve hak ettii ne sahip deildir.
Ad Mahmoud Muhammed Taha'dr.
Eyll 2006
yalnzca
Mahmoud M. Taha
Mahmoud Muhammed Taha, Orta Sudan'n Mavi Nil blgesindeki bir kyde domutur. Ailesi kuaklar boyunca temel
Sufi mezhebinden Kadirilere bal kalmtr.
Srad kiisel nitelikleri daha ocukluk yalarnda belirmeye
balamtr. Okul arkadalarndan biri -yetikin Taha'nn fikirlerine sonradan hi de yaknlk duymayan biri- u anekclotu aktar-
20 ISLAMlN IKINCI MESAJI
maktadr:
Yedi ya da sekiz
yalanndayken
okullanndaki sert miTaha'ya, "Senin ne olduunu ok iyi biliyorum. Seni kapa ak bir kitap gibi okuyabiliyorum." demitir.
Kk ocuun karl ise yle olmutur: "Efendim, okuduu
nuz kitabn tek bir satnm dahi anlamadmz yle ak ki."
1930'larda Hartum'da mhendislik okurken, Taha ngiliz smrgeciliine kar bamszlk mcadelesine katlmtr.
1945'te Cumhuriyeti Parti'yi kurmu ve ona nderlik etmitir
(bu partinin ABD'deki adayla hibir benzerlii yoktur). Bu; Sudan'n laik bir cumhuriyet olarak tam bamszln savunan zgrlk bir harekettir. Ertesi yl kzn snnet ettiren bir kad
nn tutuklanmasna kar karak zgrlk mcadelesinin ilk
politik malkumu olmutur. Kadnlara basknn bir arac olan bu
salksz pratie kar olmasna ramen bunun smrgeci otoriteler tarafndan yapld gibi cezai yollarla deil eitimle halledilmesi gerektiini. savunmaktadr. Bu bak as Taha'nm dnce biiminin karakteristiidir.
1946'da, Taha igale kar halk direniine nderlik etmekten
tutuklanr. ki yllk cezasn ekerken bir Sufi'nin ruhsal uyan
n yaar: "Hapishaneye girdiimde" diyecektir daha sonra,
"sanki Tann'yla bulumaya gelmitim." lnzivayla, meditasyonla,
orula ve duayla geirdii yln ardndan yeni bir slam anla-
zal ngilizce retmenleri
yna ular.
Farkl
Gzlerle Okunan Kuran

Taha, bu reformcu bak asnn yalnzca aklc bir analizin
meyvesi deil ayn zamanda prensipte Peygamberin yolunu izleyen herkesin uygulayabilecei kkl bir ruhsal deneyim sresince edinilen tannsal bir ie bakn gstergesi olduunu vurgulayacaktr. Bu bak asn.Benim Yolum (Qul Hadhihi Sabieli, 1952)
isimli kitabnn ardndan Islam'n Ikinci Mesaj (Anisala Atthaniya
min Al-Islam, 1966) adl kitabnda ortaya koymutur. Bu kitabn
ele ald temel sorun amz iin byk nem tamaktadr.
MAHMOUD MOHAMED TAHA 21
slam'n kitab
Kuran tm dnyadaki Mslmanlara gre basonuna dek hataszdr. Bunun yannda elikileri ulema
tarafndan bin yldan daha uzun sre boyunca tartlm blnm bir doktrindir. Bir ok modem yarumcu gibiTahada Peygamberin Mekke'deki dnemiyle (610-622) Medine'ye Hicret
ettikten sonraki dnemi (622-632) arasnda belirgin bir farkllk
olduunu belirtir.
tk talimatlar ve aklamalar genellikle oulcu, hogrl ve
pasifisttir. rnein, aadaki ayetlerin Mekke dneminden kalndan
d dnlmektedir:
yleyse sana emredileni aka ortaya koy ve mriklere de aldr

ma. (15:94)
Rabbinin yoluna bilgelikle ve gzel bir aydnlatma ile ar. Onlar
iin zlme ve aniann tuzaklanndan da endielenme. (16:125)
Seni onlara avukatlk yapasn diye gndermedik. ( l 7:54)
Ktle
iyilikle
karlk
ver. (23:96)
Ben sadece apak bir uyancym. (67:2)

Onlann szlerine kar sabrl ol ve onlardan gzellikle aynl.
(73: lO)
Dahas,
maktr.
birbirlerine sabr ve sevgiyi tleyen inananlardan ol(90: 17)
De ki, "Ey kafirler. Sizin taptklannza ben tapmam. Siz de benim

taptma tapclar deilsiniz. Ben asla sizin taptklannza tapacak
deilim. Siz de benim taptma tapacak dei1siniz. Sizin dininiz size,
benim dinim banadr. (109)
Bu Mekke emirlerine gre kendini savunma amacyla dahi id

det kullanmak aka yasaklanmtr. lk dnem Hristiyanl ile
benzerlikler ok gldr. Ne var ki, sa'nn aksine, Muhammed,
kendisinin otorite sahipleri tarafndan ldrlmesine izin vermek yerine kendi anayasasna sahip bir devlet kurup ynettii
komu bir yerleime destekileriyle birlikte g etmeyi tercih etmitir. Mslmanlar onun liderliinde daha nceki dmanlar
n yenecekleri bir savaa girierek galip gelmiler ve fetih yoluyla
sonradan byk bir imparatorlua dnecek bir devlet kurmu
lardr. Muhammed'in bir nevi Konstantin olduu sylenebilir.
Sre iinde kitap daha da sertlemitir. Medine emirlerine
gre, szlere -en azndan savunma amacyla- kl elik etmelidir. Din deitirmek, lm cezasn gerektiren bir sua dnr.
slami devlet iinde Mslman olmayanlar arasndan yalnzca
Yahudilere ve Hristiyanlara vicdan zgrl tannr. Medine
ayetlerinden bazlar unlardr:
Inananlar Allah yolunda savarlar. Kafirler ise

patann yolunda savarlar. (4:76)
azgnlann
ve des-
1nananlar, Yahudileri ve Hristiyanlan dost edinmeyin. Onlar birbirlerinin dostudur. Sizden kim onlarla dost olursa onlardan saylr.
Allah zalim toplumu doru yola iletmez. (5:54)
Kutsal aylar knca, (hala bana yanamyor/arsa) o putperestleri yakaladnz yerde ldrn. Onlan yakalayn, onlan kuatn ve
her hareketlerini izleyin. Tvbe edip namaz klar ve zekat verirlerse
yollann serbest brakn ... (9:5)
Kendilerine kitap verilenler arasndan, Allah'a ve ahiret gnne
inanmayan, Allah 'n ve elisinin yasaklad n yasaklamayan ve gerek dine uymayan kimseler/e boyunlann eip elleriyle vergi verinceye kadar savan. (9:29)
MAHMOUO MOHAMEO TAHA 23
Yahudiler: "Uzeyr Allah'n oludur," dediler. Hristiyanlar da,

"Mesih Allah'n oludur," dediler. Bu, azlanndan kan szleridir.
nceden inkar etmi alaniann szlerini taklit ediyorlar. Allah onlan
mahkum eder. Nasl da evriliyorlar? (9:30)
Ey peygamber, hafirler ve ikiyZllerle mcadele et ve onlara kar gal ve sert ol. Varacaklan yer cehennemdir. Ne kta bir dn
yeridir oras! (9:73)
Allah inananiann canlann ve mallann cennet karlnda satn
almtr. Allah yolunda savarlar, ldrarler ve ldralarler.
(9:111)
Ey inananlar, sizi ~uatp saldran kafirlerle savan. Sizde sertlik

bulsunlar. Bilin hi Allah erdemliler/e beraberdir. (9: 123)
Araplardan geri halanlara de hi, "Siz ok gl bir toplulua kar
Onlar teslim olana kadar onlarla savaacaksznzz."
anlacakszmz.
(48:16)
Devlet ynetimi, yasama ve sava uygulamalan ile ilgili Kuran
ayetlerinin ou Medine dneminde belirdii iin bunlar -Peygamberin aktanlm szleriyle (hadis) birlikte- slami yasa (eri
at) olarak kabul edilmitir. Bununla birlikte kimi tartmalar srmektedir. rnein kimi Mekke dnemi emirlerinin u ayetlere
gre geersiz sayldn ne sren ilga (nesih) doktrini sz konusudur:
Biz bir ayeti siler, unutturur veya ertdersek ondan daha iyisini veya onun bir benzerini getiririz. Allah'n her eye gc yeter olduu
nu bilmedin mi? (2:106)
Biz bir delilin yerine bir
baka
delili
getirdiimiz
zaman ki Allah
24 isLAMN IKINCI MESAJI
neyi indirdiini iyi bilir "Sen, ancak bir iftiracsn!" derler. Gerekten
oklan bilmiyor. (16: O)
El Kaide'nin ait olduu cihat yanls Selefi mezhebi bu ilga
doktrinini ulara ekmektedir. Yaygn biimde kabul gren
2:256 nolu ayetin -Dinde zorlama yoktur- yukarda verdiimiz
9:5 nolu ayet tarafndan geersizletiini ne srmektedir.
Taha bu konuda taban tabana zt bir gre sahiptir. Ona gre Kuran'n evrensel ilkeleri ile belli tarihsel koullarda inanhIara yol gstermek iin koyulan ikincil kurallar birbirlerinden
ayrt edilmelidir. lkeler Mekke'deki balang evresinde belirlenmiken dierleri islam'n Medine'deki varolu sava srecinde ortaya kmtr. Taha'ya gre bu kurallar Mekke'de verilen
mesajn geici olarak askya alnmasndan ibarettir ve yalnzca
Arabistan'n 7. yzyldaki olgunlamam halinden kaynaklanmaktadr. 20. yzylla birlikte uygarln ilerleyii sayesinde zgrlk ve eitlik yeniden canlandrlmaldr. eriat -Ortaa dnemi Medine eriatndan farkl olarak- an sorunlarn zmeye yeterlidir.
Bu kendine zg reformcu bak as Taha'nn retisinin temelidir. O; ulemann duraan, otoriter yaklamn eletirmi,
dogmaya kar kiisel geliimi ve dsal ritele kar isel Tann
sevgisini yceltmitir. Tm dier Sufiler gibi bireyi Tanrnn
kendini yanstt bir evren olarak grmtr. zellikle modern
dnemlerde kamusal hizmetin gz ard edilmesi pahasna isel
aray ne karan Sufilerin Arap dnyasnda oka grlen sekinciliine ve arlklarna kar kmtr. Taha, kitlelerin gndelik yaamdan dinsel yaama kadar her alanda aydnlanmas
iin almtr.
Ona gre dntrc bilgi sayesinde herkes Tann'ya yaklama
gcne sahiptir. Bu konuyla ilgili bir mektupta yle yazmtr:
insanolunun
en eski hayali uzaya kendi yrngelerinde dolaacah
astronotlar gndermek deildir. Onun hayali her bir bireyi hendini

yrngesine oturtmaktr. Bugn bu hayalin yeniden
kurguianmas iin en uygun zamandr. Bu, ayn zamanda her bir kadnn ve erkein zekasn kullanarak insan emeini bu haccn zirvesine doru yeniden ynlendirmeye almas biimindeki kutsal grevleridir.
gerekletirme
/ Halka Hizmet Eden Bir Hareket

Sudan'n 1956'da bamszln kazanmasnn ardndan Cumhuriyeti Parti, Cumhuriyeti Erkek ve Kz Kardeler adyla mhani ve politik bir harekete dnmtr. Ancak hala tm Sudan'da 1000 kadar yesi olan kk bir gruptur.
Taha ve Cumhuriyeti Kz Kardeler
Hareketin ekirdeini ou retmen ve renci olan 200 kadar erkek ve kadn oluturmaktadr. Taha, Sudan'n ruhani iiri
ni ve arklarn kullanan sra d bir retmendir. Bunlar mesajn ilerebilmek iin ara olarak grmektedir. Kardelik grubundakiler bu mesajlar her gn tanmakta, uygulamakta ve
yaamaktadrlar: Mesajlar bykannelerin dahi anlayabilecei
kadar sadedirler. Ancak anlalabilir olduklan kadar tartmala
ra da konu olmaktadrlar.
Erkek egemen bir toplum olan Sudan'da en tartmal konu
kz ocuklannn yksek eitim grmesidir. Taha cinsiyet ayrm
clna aka saldrm ve hareketi iinde cinsiyet eitlii gzetilmitir. Basklar iyice artnca ve hareket hava yollarn kullanamaz hale gelince iki milyon kitabn Sudan'n tm kasabalarnda
ve arlarnda datlmas iinde Kz Kardeler etkin ve nc bir
rol stlenmilerdir.
Taha'nn Ortadou anlamazl zerine olan grleri de ynetimin houna girmemektedir. Blgedeki tek akademisyen olarak 196 7 savann hemen ardndan yaymYanan iki kitabnda s
rail'le bara gidilmesini nermitir. Buna gre snrlarn 194 7 s-
26 IsLAMlN iKiNci MESAJI
mr paylam planna uyulmas karlnda Araplar srail'i tan

yacaktr. Kuds uluslararas bir ehir olmaldr ve dier sorunlar
BM gzetimi altndaki pazarlklarla halledilmelidir. Ona gre
Yahudiler'in Filistin'le tarihsel bir ba vardr.
Taha; Arap dnyasnn Souk Sava'n iine ekilmekte olduunu, srail'e oranla pazarlk gcn kaybettiini ve onu asla savata yenebilecek kadar gl olamayacan, savan genel anlamda yararsz ve bo olduunu, Arap rejimlerinin Filistin sorununu muhalifleri susturmak amacyla kullandm, Mslman
militanlnn iin iin kaynadn, Araplarn bana gelebilecek
en byk ktln modem dnyann dnda kalmak olduu
nu, komnizm ile kapitalizmin ayn parann iki ayr yz olduunu ve her ikisinin de insani geliim iin yeterli olmadn ortaya koymutur. Taha'nn fikirleri ilerinde Arap milliyetilerinin, Baaslarn ve slamclarn olduu pek ok evre tarafndan
ktlenmitir. Bugnn Ortadousunda dahi hala kfr olarak
grlmektedir.
Aydnlanmac slamn ehidi
l960'larn sonlarna doru
Cumhuriyeti hareket Sudan'n

dinsel ve politik sekinleri iin bir ba belasna dnmektedir.
l968'de bir eriat mahkemesi Taha'y dinden dnen anlamna
gelen mrtet ilan etmitir. Pratikte somut etkilere yol amayan
bu karar gelecekte olacaklarn uursuz bir iaretidir. l973'te Sudan diktatr Gaafar M. An-Nimeiry, Taha'nn halk iinde konumasn yasaklamtr. Mslman Kardeler gibi slamc gruplarn artan basks karsnda Nimeiry l98l'de slamc bir hkmet kurmaya yneldi. Ayn yl kuzeydeki meslekta Msrl Enver Sedat Kardeler tarafndan ldrlecekti. l983'te Sudan'da,
Hristiyanlar ve Animist gneyi de iine alacak biimde eriat
yasalar ilan edildi.
Cumhuriyeti Kardeler; gayrimslimleri dlayan ve kadnla
rn konumunu ktletiren bu deiime iddetle kar ktlar.
Mays
27
Cumhuriyetilerin ou 19 ay boyunca tutukland. Bu arada yeni yasalar uygulanmaya baland.

Gney Sudan hkmeti feshedildi -aynen Cumhuriyetilerin
ngrd gibi- ve i sava patlak verdi.
l983'ten
balayarak
Hapishaneden Brakldktan Sonra

Serbest kaldktan bir hafta sonra l984'n banda Taha "Ya Bu
Ya Tufan" adl bir bror nedeniyle nde gelen drt Cumhuriyetiyle birlikte tekrar tutukland ve isyana tevik sulamasyla
-kar karya kald. Sulamalann yasad olduunu ne srerek
durumalan boykot etti. Bundan Sudan tarafndan bozulan e
riat yasalarn sorumlu tuttu. Bei birden sulu bulunarak lme
mahkum edildiler. Yksek mahkeme karar onaylad ve ilk verilen hkme u sulamay da ekledi: Din deitirme. Taha geri
adm atarak hayatn kurtarma yolunu semedi. lm cezas 15
Ocak 1985 tarihli ulusa sesleni konumasnda Bakan Nimeiry
tarafndan onayland. Infaz tarihi 18 Ocak Cuma'yd.
Gazeteci judith Miller infaz gnnde
olanlar yle anlatyor:
Infaz vaktine az bir sre kala Mahmoud Muhammad I aha avluya

getirildi. Elleri arkasndan balanm olan hkmlnn boyu umdugumdan daha ksayd. Oturduum yerden gardiyanlann iti kak
arasnda yetmi be yandan daha gen grndn syleyebilirim.
Ban yukan kaldrd ve sessizce kalabaln iine doru ilerledi. Kalabalk onu grmek iin ayaklannn ucuna ykseldi ve yuhalamaya
ve yumruk sallamaya balad. Bir kann elinde Kuran vard.
Cellat yulaf unu renkli bir rtyle ban ve gvdesini rtene dek
Taha'nn daha sonra hi unutamayacam yz ifadesini grmeyi baardm: baklan meydan okuyor, az smsk duruyordu. En ufak
bir korku belirtisinden sz edilemezdi.
.Kum renkli niforma giymi iki Sudanl gardiyan Mahmoud Taha'n boynunun olmas gereken yere bir ilmek geirir geirmez g-
28 iSLAMlN iKiNCi MESAJI
sesler ykseldi. Kalabalktan ykselen seslerin byk

ancak ona bardklar kesindi. Birdenbire gardiyanlar arkasnda belirdiler, platform bir atrtyla ald, boynundaki ip gerildi ve Taha'y saran rt havada kvrld. Birka saniye
sonra rt ipin ucunda salnmaya balad. Ahmaka bir duyguyla aklma patatesler geldi.
Avluda bir haykn ykseldi: "Allahu Ekber!" diye bard kalabalk;
Allah byktr! nsanlar hep bir azdan barmaya baladlar: "Allahu Ekber! Allahu Ekber! Islam huwa al-hall!" (zm slam'dadr).
ruhtan
cokulu
ksm anlalmyordu,
Baka tanklara
gre de Taha ipi gerilmeden hemen nce kalaglmseyerek bakyordu.

Yetmi alt gn sonra Nimeiry devrildi ve Taha'nn cezas hkmsz klnd. Ne var ki Cumhuriyeti Kardeler oktan dal
mt. l989'da u anki bakan mer Hassan El Beir, Taha'nn
islamc dmanlanndan yana olan askeri bir darbe yapt.
Her eyin tesinde onun fikirleri hala yaamaktadr. u cmleler bugn Taha'nn dncesini yaymak konusunda en nde gelenlerden biri olan Profesr Abdullahi Ahmed An-Naim'e aittir:
bala
Taha hakknda en dikkat ekici olan onun varlnn isel huzura nasl bir katk saladdr. Bunu tam olarak aklayamam, ancak sizi rahatsz ya da huzursuz eden her eyin ortadan kalkmas iin onun bulunduu mekana girmek yeterliydi. Bana gre bu tam ve btn bir drstlkle kapl mcadeleden kaynaklanyordu: bu adamn snrlama ya
da istisna olmakszn sizinle ve sizin iin varolduunu biliyordunuz.
Gandhi gibi Mahmoud MuhammedTahada insanln hak etbir armaand. Verdii hogr ve bar mesajlan yznden ldrld. Gerek ehitlik mertebesine ulat.
medii
SLAMi BR ZGRLEME
TEOLOJiSiNE DOGRU
SAMiRAMN
Mahmoud Mohamed Taha'nn almas bir islami zgrleme

teolojisinin douunu mu mjdelemektedir7 Bu sorunun yant
ne olursa olsun Sudanl bir eyh tarafndan ortaya konan bu almaya (Islam'n Ikinci Mesaj, AI Risala Al Tania Min El Islam,
Hartum 1971) kaytsz kalmak imkanszdr. Bu samimi Mslman'n derin itikatlar, teolojiye olan hakimiyeti ve inancnn radikal biimde yeniden yorumlanmas ynndeki gl izgisi
egemen kktenci inanla aka elierek bir ok ynyle Hris
tiyan zgrleme teolojisini andran slami yenilemeye nemli
bir katk saladn ispatlamaktadr. Taha'ya gre slam'da Allah'tan gelen iki mesaj vardr: birincisi ilk mesaj, ikincisi ise nihai mesajdr. ikinci mesaj anlamak, birinciyi anlamamz kolaylatracak ve niin baskn islam'n bu mesaja daha sk baland
n grmemizi salayacaktr.
u tek cmlede zetlenebilecek ikinci mesaj anlamadan samimi bir inanca sahip olmak imkanszdr: nsanlk Allah'n suretinde yaratlmtr. Bu nedenle hepimiz zgrz, sorumluyuz ve
30
iSLAMlN iKiNCi MESAJI
mkemmellie yatknz. Bireylerin yaam tanrsal mkemmeliyeri yakalama mcadelesiyle geer. te yandan kendimizi Allah'tan uzaklatrma olaslmz da mevcuttur. Toplumlarn yaam da ayn ekilde mkemmellik yolunda ilerleme mcadelesiyle dolu olmaldr.
Taha, bu mesajdan olduka radikal bir sonu karr: Tm
toplumsal mcadelelerin hedefi olmas gereken; bireylerin tanr
sallk yolunda ilerlemeleri iin gereken koullar yaratan; olmadnda ise inancn, toplumun sorumlu bireysel zgrlkleri
salamak uruna koyduu snrlamalarn kurban olaca ideal
toplum yalnzca sosyalist ve demokratik bir toplum olabilir.
Taha'ya gre sosyalizm (kendisi Arapa bir terim olan itiraki
ya'y kullanmaktadr) insanolunun yaratabildii tm materyal
zenginlie eit eriim olanann bulunmasyla e anlamldr. Bu
kavram modem adaki tarihsel sosyalizm programlarndan ya
da deneyimlerinden ok komnizm (Arapa iyuiya) kavramna
yakndr. nk, Taha'ya gre, bu toplumsal koullar yaratlma
d srece bireyler, kendi tanrsaHama potansiyellerini ortaya
koyma yerilerini snrlayan ben merkezci takntlarla kuatla
caklardr.
te yandan Taha, islam'n ikinci ya da nihai mesaj erevesinde insanlkla doa arasndaki ilikiyi sorgulamaktadr. Doa
da, en az kendisinin isel bir paras olan insanlk kadar tanrsal
bir yaratmdr. Bu nedenle, kesinlikle insanln tketimi iin
yerletirilmi nesnelerin kayna olmakla snrl deildir. Doay
la gerek bir denge salayamadmz srece tanrsal mkemmellie erimemiz olas deildir. Bunun iin evreni dzenli bir
btnlk olarak grmemiz gerekir. Bu sayede retim organizasyonunun snrlarn ve koullarn doru bir ekilde belirleyebiliriz.
Sosyalizm (veya komnizm) demokratik olmad srece ya
da Taha'nn szleriyle aktarmak gerekirse, bireylerin mutlak zgrlklerine dayanmad srece anlamszdr.
31
nk bu zgrlk sorumluluun kayna ve bireylerin belirli durumlarda, ilikilerinde kendilerini Tanr'ya yaklatrabilecek
(ya da uzaklatrabilecek) seimleri yapmalarnn garantisidir.
Taha, slam adna savunduu projeyi modem an tarihsel
sosyalizminden ayrt etmektedir. zellikle Sovyet modeli, ona
gre, bireylerin ben merkezci tutkularyla kuatlmtr; Sovyet
toplumunun modern kapitalist toplumlarla ayn karakteristii
tamasi. Taha'ya gre Sovyetler Birlii'nde demokrasinin hor
grlmesi anlay; rejimin ngrd sonla (adaletsizliin yok
edilecei) materyalist felsefesi arasndaki elikiden domutur.
Modern dnyada (Mslman lkeleri de kapsayan) yeermeyen
inan bireysel ben merkezciliin yaylmasndan kaynaklanan
adaletsizlik yznden zaten daha nceki sistemlerde de (yine
Mslman blgeleri de kapsayan) yeeremezdi. Gerek inan olmakszn sosyalizm de olanakszdr.
Bu noktada devreye islam'n "ikinci" ya da nihai mesaj girmektedir. slam'n bu mesaj insanln tm dier dini ifade biimlerinde de mevcuttur. nk slam'n daima varolduu dnlmektedir. Bu, Kuran'n indirilmesinden sonraki dnemle
snrlanamaz. O; "Tanr'nn dinidir" ve Yahudilik, Hristiyanlk
ve dier kutsal metinlerde de daima varolmutur.
Ancak "Tann'nn dini" (slam) her ne kadar nceki metinlerde
belirmi olsa da "nihai" mesajyla birlikte aslen Kuran'da mevcuttur. nk Tanr dai.ma vard. O, hem bireylerin hem de toplumlarn hayatma mdahale eder. nsanlara her zaman anlayabilecekleri dilde mesajlar ve emirler yollar. Bu mesajlar insanlara
ve bireylere kendilerini dzeltmeleri ve Tanr'ya kk bir adm
daha yaklanalan iin yardmc olur. Bu nedenle insanlar onlar yazldklan gibi alp kesin bir anlam atfettiklerinde elikili
grnebilirler.
Hem Kuran'a hem de gelenee (Snnet) gre nihai mesajla
konjonktrel emirleri birbirinden ayrmak arttr. Taha, ortaya
koyduu zerli, akademik analizinde nihai mesajn Mekke d-
32
isLAMlN iKiNCi MESAJI
nemindeki surelerele baskn rol oynadn iddia eder. Burada

kitap toplumsal gelimeyle deil yalnzca inancn zyle ilgilidir
(zgr ve sorumluluk sahibi insanolu her eye muktedir tek bir
Tanr'nn suretinde yaratlmtr). Aksi olsayd; o gnn Arahistan'nda Medine'de Peygamber'in etrafnda toplanm ve Tanr'ya doru birka adm daha yaklama kapasitesine sahip olmu
bir toplumdan daha iyisinin yaratlmas iin Tanr insanla yardm etmekten kanmazd. Taha, bu nedenle, bu topluma verilen emirlerin konjonktrel olduunun anlalmas gerektiini,
bu toplumun ideal toplumun son aamas olmadn vurgulamaktadr. Bu balamda Medine toplumunda ele alnd ekliy
le Mslmanlarn genel olarak Yasa (eriat) tarafndan dzenlendiini var saydklan sekiz farkl bal deerlendirmektedir:
l) Kutsal Sava (Cihat)
2) Klelik (Al Riq)
3) Kapitalizm (Al Rismalia); bu madde toplumun iktisadi ynetiminin zel mlkiyet ve parasal ticaret aralaryla salanmas
olarak okunabilir.
4) Kadn erkek eitsizlii
5) ok elilik
6) Boanma ve boama (Al Talaq)
7) Kadnlarn rtnnesi (Al Hijab)
8) Toplumsal hayatta kadn erkek ayrm.
Taha, kutsal metinlerin zenli bir analizine girierek, teolojisini savunmak amacyla yasa tarafndan kendi zamanmda ve yerinde getirilmi olan zmlerin konjonktrel karakterini ortaya koyan ayrmlan vurguluyor. Bu sekiz sorunun ele alnd her
bir blm unlara benzer bir alla balyor: Kutsal Sava, s
lam'm temeli deildir, ok elilik islam'n temeli deildir ...
Ne var ki, tm dier halklar gibi Mslmanlar da ilk mesajla
ve onunla birlikte gelen emirlerle yetinmilerdir. Bu emirlere
MAHMOUD MOHAMED
TAHA 33
uyulmas gerekliliine yaplan
vurgu nedeniyle nihai mesaj tarafndan onlara gsterilen Tanr yolunda ilerleme grevini tamamen bir yana brakmlardr. Dini trenselletirmi ve dogmatikletirmilerdir.
Bylece gerici tahakkm ve smr gleri belirmitir. Taha

sonucu u netlikte belirtmektedir: Bir slam toplumu
(Mslmanlar) deil, bir inananlar toplumu (mminler) yarar-
vard
mlardr.
Taha; slam'n yalnzca ilk mesajn alglayan muhafazakar, trensel ve biimci ekline etkin biimde kar durmu ve halk
toplumun inancn gelitirilmesine ak bir ynde dnmesi ynnde almas iin ynlendiren nihai mesajn vurgulanmasn
tlemitir. Bunu yazlar ve konumalaryla yapm ve onun
bak asna kendini adayan militan bir renci grubu olutur
mutur.
Siyasi islam maskesi altna saklanan, demokrasiyi reddeden,

kapitalizmin yaylmasna nclk eden, mutlak iktidar elinde
bulunduran ve halklarn ahlaki klelie mahkum eden politikaclann gznde Taha bir suluydu. Sahtekar Tourabi'nin nfuzu altndaki slam Kardelii "mahkemeleri" tarafndan idama
mahkum edildi. 70 yanda aslarak ldrld. Kitaplan yasakland ve yakld.
GR
"Bugn size dininizi

size din olarak lslam'
olgunlatrdm,
size nimetimi
tamamladm
ve
beendim." (5:3)
Allah kelam MS yedinci yzylda Mekke'nin tepelerinde okuma yazmas olmayan Muhammed araclyla iletildiinde insann deerinin uygarlk tarihinde ngrlerneyecek doruklara
ulaaca yeni bir uygarlk geliiyordu. Doudaki materyalist
Pers uygarlnn ykntlar zerinde ykselen bu yeni uygarlk
en gl tanmn Allah'n Peygamberi araclyla aktard yukardaki ayetten alyordu: "Bugn size dininizi olgunlatrdm, size
nimetimi tamamladm ve size din olarak slam' beendim."
Bu; yedinci yzyln nc eyrei bitmek zereyken gerekleiyordu. Bir sre sonra Peygamber gp gittiinde yeni uygarlk da hzn yitirdi. Yoldalarndan birinin syledii gibi: "Ellerimizden Allah'n elisinin mezanndan bulaan tozu siler silmez
kalpleri mizi de yitirmitik. " 0 Aslnda, nc halife Osman dneminin sonunda (Peygamberin lmnden yirmi yl sonra) islam
tarihinde al-fitnah al-kubra olarak bilinen dnemde (Byk Kar1) tk Mslmanlar Peygamberin lmnn hemen ard;ndan inanlarnn sarsldn ve
Islami yaam biimine olan ballklarnn eksildiini hissetmilerdi.

maa)
bu grn doruluu iyice belirginlemitir.

Bu noktadan sonra lslam Uygarl gerilerneye devam etti. Ne
var ki, Mslmanlk, ykntlar zerinden slam'n yeerdii Roma ve Pers uygarlklarna doru genilemeyi srdryordu. Tarihin tekerrr ettii dorudur, ancak bu tekran her zaman ayn
biimde gerekletirnez. nk olaylar bazen benzer biimlerde nksederken bazen de farkl biimlerde belirirler. Mekan, dairesel olmad gibi buna bal olarak zaman da dairesel deildir.
Bunlarn her ikisi de en alttan en ste dein sarmaldr ve dairenin bittii yer balangc andrr. Ama asla ayns deildir.
Ayn ekilde, gezegenimizde, zaman da gece ve gndz, karanlk ve aydnlk kavramlaryla birlikte iki ayak zerinde ilerler.
lnsanolu biri sa biri sol olmak zere iki ayak zerinde yrr.
Hayat maddi ve manevi yollarla iki ayak zerinde durur. nsan
lk; kendi geliim izgisi iinde, maddi aya zerinde ilerlerken
onu yere koyup zerine yklendiinde manevi ayan ileri atmaya hazr hale gelir. yle ki, "Bu, Rabbin kesin bir hkmdr."
(19:71) Baka bir deyile, hayatn ilerleyii ne durur, ne gecikir
ne de kendini tekrar eder. Yalnzca kendi gelime izgisi zerinde ileri doru hareket eder, nk hayat biimsel olarak mkemmellie yatkndr. Her ne kadar bu hedefe tam olarak eriii
memi olsa da hayat znde kusursuzdur.
Uygarln ilerlemesinin bir ukurla bir zirve arasnda durmakszn gidip gelen bir dalga olduu sylenebilir. Dalga ukurun dibindeyken zirveye ulamak iin hz kazanr. ukur, insan
topluluunun maddi ilerlemesini temsil ederken zirve manevi
ilerlemeyi simgeler. Toplumsal gelimenin byk resmini gre-.
meyen kiiler tarafndan maddi ilerleme ska eytann rm
ilerinden biri olarak grlr. Bu kiiler, Allah'n, hayat madde
ve ruh ayaklan zerinde kendine doru ynelttiini grmekten
acizdirler. Tektannclk (tevhid) fikrine gre madde ve ruh tek
bir eydir ve tr olarak deil derece olarak farkllarlar.
UYGARLIK VE MADDi LERLEME
Uygarlk,
maddi ilerlemeden tr olarak deil derece olarak ayinsani gelimenin zirvesi iken maddi ilerleme
onun temelidir.
Uygarlk, deerlerin farkna varabilme ve bu deerleri gndelik hayata uyarayabilme yetisi olarak tanmlanabilir. Uygar bir
insan amalarla aralan birbirine kantrmaz ve amalan aralar
ugruna feda etmez. O, bir ilkeler ve ahlaki deerler insandr.
Tam bir entelektel ve duygusal hayata sahiptir.
nlr. Uygarlk;
UYGARLIK ERDEM MDR?

phesiz ki yledir! Ya erdem nedir? Bize gre, erdemin en iyi
tanm, mutlak bireysel zgrln ihtiyatl biil1!.de kullanlma
sdr. Peygamber yle demitir: "Ben en yksek ahlaki deerlerin
mkemmelletirilmesi iin gnderildim." Bu sznden sanki yalnz
ca en yksek ahlaki deerlerin mkemmelletirilmesi iin gnderildii sonucu kmaktadr. !te bu sebeple daha nce Muhammed'in, Allah'n onun araclyla bahettii uygarln nihai
gstergesi olduunu belirtmitik Allah onu yle betimlemekte-
38
IsLAMlN iKiNci MESAJI
dir: "Sen esiz bir ahlaki karaktere sahipsin." Peygamber'in kar

s Aye'ye, Peygamber'in ahlaki deerleri sorulduunda yle yantlamtr: "Onun ahlaki deeri Kuran'dr." Kuran'n Allah'n
ahlak olduu bilinmektedir.m Allah'n erdemleri sonsuzdur; bu
nedenle erdem mutlak bireysel zgrln ihtiyatl biit?de
kullanlmasdr. Muhammed Tanryla ya da dier insanlarla ili
kili olarak yapt ya da yapmad her ite insanlarn en ihtiyatlsdr. Bu, hem onun Allah'a duyduu kusursuz saygsndan
hem de kendi i disiplininden kaynaklanr. u sz ona aittir:
"Hesap sormadan nce hesap vermeye hazr olun."
Bireysel zgrln ihtiyatl biimde kullanlmasnn kusursuz biimi Peygamber'in snnetidir. Peygamber'in, u ok bilinen
hadisinde de belirttii gibi: "lslam, bir teki olarak yola kmtr.
Aynen balad gibi, bir teki olarak da geri dnecektir. tekiler kutsanmtr! Sordular: tekiler kimdir, ey Allah'n elisi? Yantlad: Yasaklandktan sonra dahi Snnetimi yaatanlardr." Peygamber'in
snneti onun gndelik yaamda bireysel zgrl ihtiyatl biimde kullanma yelisinin gstergesidir. Bu nedenle Snnet ahlaki deerlerin yani uygarln doruk noktasdr.
Di_er yandan maddi ilerleme, ileri bir yaam standartnn belirli rahatlklarndan ve avantajlarndan faydalanmak anlamn
tar. Yani, bir insann byk bir arabas, gzel bir evi, ho mobilyalar varsa maddi ilerlemeden nasipleniyor demektir. Ancak
bu aralar elde etmek uruna zgrlnden olmusa, ne kadar
maddi ilerleme salam olursa olsun uygar bir insan olamaz. Bu
nedenle uygarlamadan da maddi ilerlemeden nasiplenmek
mmkndr ya da maddi ilerlemeden payn almadan uygaria
mak mmkndr. Bunlardan ilki daha ok grlrken ikincisine pek sk rastlanmaz. Bugn bizim amacmz hem maddi ilerlemeye hem de uygarla birkeredeve ayn anda erimektir.
2) Allah kelam olan Kuran, Arap diliyle nakledilen bir metin olmaktan te bizzat Alkendisinindir ve her ahlaki deer iin mutlaktr.
lah'n
39
BATl UYGARLIG I
Yukandaki tanmlarn nda gnmzn Bat uygarl tm

maddi ilerlemesine karn tam bir uygarlk deildir. Yaad deerler karmaas yznden, aralarda ilerleme salanp amalar
gz ard edildiinden bir uygarlk olarak nitelenemez. Risalat al-
"Gnmzn sanayilemi
Bat uygarl iki yz olan bir paradr ... biri parlak ve incelikli bir
yaz iken dieri irkin bir yazdr ... parlak yZ onun bilimsel ve
maddi ilerlemelerini ve bu baaniann insan hayatnn geliimine
yapt katklan temsil etmektedir. irkin yZ ise, zekasn kullanarak ban salayamamasdr. Bu baanszlk onu savaa hazrlkl olmaya ve bana ve kalknmaya harcad parann ve enerjinin defalarca fazlasn ykm aralanna harcamaya zorlamaktadr.
Sanayilemi Bat uygarlnn bir dier baanszl da bireyin ihtiyalanyla toplumun ihtiyalann uzlatrmamasdr. Yani bireyin
mutlak bireysel zgrlk ihtiyac ile toplumun toplumsal adalet ihtiyac akmaktadr. Sonuta bu ihtiyalan uzlatramamak tarih
iinde insani ilerlemenin beklentileri karlarnamasna yol amtr.
Bu baanszlk tarihteki felsefelerin 1e ideolojilerin yetersizliinin
bir kantdr. Bireysel zgrlk ile toplumun toplumsal adalet ihtiyacn uzlatrmak konusunda Islam'n dier felsefelere ve ideolojilere
kar ak bir stnl vardr. " 0
Risalat al-salah'ta da belirtildii zere materyalist Bat uygarl
Salah
adl kitabmzda yle demitik:
ndaki deerler karmaasna
topluma zellikle nem veren Rus

komnizminde de rastlanmaktadr. yle ki, aslnda bir ara
olan toplum, asl hedef olan bireyin stnde tutulmutur. Yine
de, Bat kapitalizmi hibir ekilde Rus komnizminden daha ye
deildir.(4)
3) Risalat al-salah, 7. bask, s.SS-56.

4) Bu paragrafta da belirtildii gibi, yazar
Bat uygarlnn
iine kapitalist liberal gele-
neklerin yan sra Marksist gelenekleri de katmaktadr. Baknz, blm 2.
40
BATl UYGARLIGININ BAARISIZLIG I

Gnmzn sanayilemi Bat uygarl, geliim srecinin sonuna gelmitir. Modem insan toplumunun ihtiyalarna yant verecek durumda olmad aktr. kinci Dnya Sava sonras toplum, Birinci Dnya Sava sonras toplumunun yaad istikrardan yoksundur. Birinci Dnya Sava'nda galip gelen taraf, bar
n da galibiydi ve uluslararas topluma ekidzen verme ansna
sahipti. Eksiklikleri ne olursa olsun, u ya da bu ekilde bir seviyeye kadar silahszlandrmay salamay baarm ve belirli bir istikrar yakalama ansna sahip olabilmiti. kinci Dnya Sava'nn
galibi olan Britanya ise devammda gelen bar srecinde zayfla
mt. Akas, tkinci Dnya Sava'nn belli bir galibi ya da ma
lubu yoktu. Btn dnya aknln kara yelkenleriyle sarmalanm bir botun iindeydi. Bugn, yani savan bitmesinin zerinden yirmi yldan fazla zaman gemiken<s, insanlk hala duyduu sava korkusu nedeniyle sava halini srdrmektedir. Bir yandan bartan sz ederken bir yandan da kalknma iin harcad
mzm defalarca fazlasn silahlanmaya yatrmaktayz. nk bar salamann tek yolunun birbirimizi olas bir savan sonularm hatrlatarak korkutmaktan getiini sanmaktayz.
Gnmzn sanayilemi Bat uygarlnn ada toplumun
ihtiyalarn karlamaktaki baarszlnn nedeni artk maddi
kalknma srecinin sonuna gelmi olmasdr. Bundan sonra yitirdii gcn yeniden canlandrmak ve desteklemek iin yeni bir
enin gelimesini beklemek durumundadr. Bylece kalknma
potansiyelini artrabilecek ve modem toplumun aktivitelerinin
srdrlmesini salayabilecektir. Szgelimi, bugn sosyalizmi
uygulamakta baarsz olan Rusya yeni retim drtleri salaya
bilmek adna geri admlar atmakta ve sosyalizmden ok kapitalizmi andran ltler benimsemektedir. Bu da aka gstermektedir ki, mevcut Bat uygarl maddi ilerleme srecinin sonuna
5) Kitap, 1966
ylnda yazlm,
ilk
basks
Ocak l967'de
yaplmtr.
gelmitir
41
ve artk kmaz bir sokan en sonundadr. Bundan

sonra kavaa geri dnmek ve yann asr nce devrimin ar co
kusuyla ve heyecanyla izdii yoldan farkl bir yola sapmak zorundadr. Sahneye hepsinden sonra kan in komnizmi, modem insan toplumunun potansiyeli ile Bat uygarlnn yetersizlii arasndaki geni uurumun gn getike daha da arttn
fark ederek kendi yolunu izmeye vakit bulabilir. Bu amansz elikiyle en banda yzlemi olan in, bilim adamlarna ve niversite hacalarma karn ironik biimde sokaklarda ve kamusal
alanlarda yeni yetmeler tarafndan yaylan ve Kltr Devrimi olarak adlandnlan histerik bir koullannayla sorunu amaya al
mtr. te yandan yazlar, entelektel dnyann nihai metinleriymi gibi yegane kltr ve bilgi kayna olarak grlen Maa
Tsetung'un tanrlatnlmas da bu srece katk salamtr.
Bu balamda kapitalist Bat'ya odaklanmann gerei yoktur,
nk Bat uygarlnn elikileri Rusya ve in'deki komnizm
tarafndan yeterince sergilenmitir. Ayrca kapitalist Bat'nn Bat uygarlna dair yeni bir teori sunduu da sylenemez. Kapitalizm yalnzca devrimin yaygnlamas karsnda kendi geleneksel dzenini korumak amacyla geleneksel konumunu kaybetnerne (Komnist Devrim'in Bat'y ani bir gelimeye zorlad
sre dnda) ura iindedir.
Gnmzn Bat uygarlnn bu baarszlnn sebebi; maddi geliiminin, karmaay aydnlatacak ve makineyi insanolu
nun efendisi deil hizmetisi yapacak ahlaki gelime ile desteklenmemi olmasdr. Ne yazk ki, maddi ilerleme manevi ilerleme ile salamlatnlmamtr. Yukarda da belirtildii gibi, gnmzn toplumsal dncesinde ekmee zgrlkten daha
ok nem verilmitir. Bu; bugnn hem sosyalizmi hem de kapitalizmi iin geerlidir.
Aslnda, komnizm kapitalizmqen yalnzca derece olarak ayrlr. znde en az kapitalizm kadar materyalisttir, yalnzca daha adil bir blm ngrr. iki ideoloji arasndaki ak d-
42 ISLAMlN iKiNCI MESAJI

manlk, ayn dinin kkenierindeki farkllklardan ok temellerinin aynln vurgulayan farkl mezhepleri arasndaki anlamaz
lklara benzemektedir.
Ksacas, sanayilemi Bat uygarlnn baarszlgnn ardn
daki sebep
iki soruyu
arasndaki ilikinin doas
nin
doas
nedir?
yantlayamamasdr: Bireyle toplum

nedir? Bireyle evren arasndaki iliki
BiREYN VE TOPLUMUN
FELSEFEDEKi YER
Toplumsal felsefe, gnmzn komnist dncesini de kapsayacak biimde, alar boyunca bireyle toplum arasndaki ili
kiyi tanmlamak konusunda baarl olamamtr. Bireyin kendi
zgrln kullanma ansna sahip olmas durumunda eylemlerinin toplumun menfaatlerine ters decei dnlmtr.
Toplumun bireyden nemli olduu var sayldndan, toplumsal
menfaaller de bireysel menfaallerden nde tutulmutur. Bu nedenle, olas bir eliki durumunda bireyin zgrl toplumsal
menfaaller tarafndan kstlanmtr.
Aslna bakacak olursak, tarih boyunca bireyin zgrl toplumun menfaatiyle srekli ekime halindedir. yle ki; toplum
daima, bireysel zgrln nne ekilen setlerle organize edilmi ve korunmutur. Bireyin; fiziksel ve cinsel ihtiyalarn gidermenin peinde olduu bir yabanllk drtsyle hareket ettii ve toplumun insann tutkular dizginlenmeden ileyemeyece
i dnldnden cinsel ilikileri dzenleyici kurallar belirmitir. Bu kurallar; kardeler, babayla kz, anneyle olu, babay-
44 IsLAMlN iKINci MESAJI
la gelini, oulla vey annesi arasndaki cinselliin, genel anlamda zinann yasaklanmasndan bile nce nne gemitir. llk yasalar olarak grlebilecek olan bu yasaklar, oullar ergenlie
eritiklerinde aileyi blebilecek cinsel hasedi nlerneyi amal
yordu. Bu kurallarn ardndan baba, yetikin oul, vey oul ve
evlenmi olun kendi karlarnn dierlerine kar korunmal olduunu bilerek ayn evde ya da bitiik evlerde yaayabilmesi kolaylat. Bireysel mlkiyeri de dzenleyen kurallarn ayn dnemde belirdii sylenebilir. llkel toplumlarda; kadnlara, aledere ya
da maaralara sahip olmak arasnda ok fazla fark yoktu. Kk
topluluklarn ayn ortamda uyum iinde yaamas ve avlanma,
dmanlada savama ve gndelik zorluklar ama konularnda
bir araya gelmeleri bir zorunluluk olduundan toplum iindeki
davranlar dzenlemek ve toplumun btnln korumak
amacyla bir takm snrlarnalara bavurmak gerekliydi. Bu bahsedilen snrlar iinde zina suunu ileyen her kadn ve erkee
idam cezas uygulanrd. Bu ceza, yakn akrabalarndan bir ey
ler alanlara kar da uyguland. Toplumlar bydke bu cezann kapsam da geniledi. Ceza, daha sonralar bir hrsz herhangi bir uzvundan yoksun brakmak biimine dnt. Bireylerin
zekalar ve davranlar gelitike cezalarn biimleri de atalarnn
uyguladklarndan daha yumuak bir hal ald.
Btn toplumlarn ayn biimde gelitiini sylemek mmkn
deilse de, her birinin insan toplumunu olas klan benzer kurallar, gelenekleri ve yasalar uyguladn bilmemiz gerekir.
tk bireyler olduka yabanl, acmasz ve hayvans olduklarn
dan bunlarn vahilikten toplumsalla geiini salamak iin
ar iddet uygulanmas gerekmitir. Bu nedenle, ilk toplumsal
kurallar en kk sular iin bile lm cezasn ngrmtr.
ou zaman masum bireyler toplumlarnn ayakta kalmas iin
hayatlarn feda etmilerdir. Tanrlarn merhametini salamak ya
da fkeli olduklar dnldnde bu fkelerini yattrmak
amacyla tapnaklarda insan kurban edilmitir. Toplumun sala-
45
hiyeti iin bireyin zgrln elinden alan bu kurallar ok yakm alara dek deiik biimlerde uygulanmtr.
lsa'nn doumundan yaklak iki bin yl nce yaam olan ve
peygamberlerin atas olarak bilinen brahim Peygamber dneminde bile insan kurban edilmesi mantksal ve dinsel alardan
kabul grmekteydi. Bizzat brahim de kendi olu smail'i kurban
etmesi istendiinde ve herhangi bir tereddt ya da korku duymakszn bu emri yerine getirmek zereyken Tanr yasann iptal
edilmesini emretmitir. O andan itibaren kural ortadan kalkm
ve insann yerine ikincil bir hayvann kurban edilmesi salanm
tr. Bylece insanolunun hayvanlardan stnl tescil edilmi
tir. brahim ve smail hakkndaki Tanr szleri yledir:
"Ve lbrahim dedi ki, 'Ben Rabbime gidiyorum; O bana yol gsterir.'
'Rabbim, bana erdemli bir oul bala.' Biz de ona yumuak huylu bir erkek ocuk baladk. Onunla birlikte alma ana
vannca, 'Olum,' dedi, 'Ryamda seni boazlarnam gerektiini gryorum. Ne dnyorsun?' 'Babacm,' dedi, 'Sana emredileni uygula. Allah dilerse beni sabrl bulacaksn.' Bylece ikisi de teslim oldu
ve onu aln zerine ykt. Kendisine, 'brahim!' diye seslendik, 'Sen
ryan uyguladn.' Iyileri byle dllendi ri riz. Gerekten bu apak
bir snavd. Ve biz ona fidye olarak byk bir kurban verdik. Sonra
gelenler iin de onu hatrlatan bir ey braktk. lbrahim'e selam olsun." (37:99-108)
Yalvard:
"Sonra gelenler iin de onu hatrlatan bir ey braktk. .. " cmlesi, ierdii tm anlamlarn dnda, insanlarn kurban edilmesi kuralnm artk iptal edildii anlamn da tamaktadr. nsanolunun
bu yasay uygulad alarn ardndan artk evrildii ve gemite
ki yabanl varoluundan syrld, bylece kendi yerine ikincil bir
yaban hayvann fidye olarak almay hak ettii anlalmaktadr.
Bireylerin bugn maruz kaldklar ancak aydnlanma ve olgunlama ile birlikte giderek azalacak olan iddet biimleri gz
46
isLAMlN IKINci MESAJI
nne alnmazsa bu kuraln hala srd sylenebilir. nsan

kurban edilmesinin brahim Peygamber dneminde bak gibi
kesildiini sylemek doru olmaz. Mslmanlar Msr' fethettiklerinde onlarn "Nil'in Gelini" adyla bir insan kurban etme treni dzenlediklerini grrler. Msr Valisi ve Fatihi 'Amru ibn
al-'As, bir gn ok byk bir kalabaln toplandn grm
tr. Sebebini sorduunda, ona en iyi ailelerin en gzel kzlann
dan birini Nil'e kurban etme treni yaptklan sylenmitir. Bu
tren, her yl halkn kuraklktan kurtulmas amacyla yaplmak
tadr. Gen kz, Nil'in halk iyi alametler ve zenginliklerle sulamas iin kullanlmaktadr. 'Amru ibn al-'As gen kzn nehre
kurban edilmesi treninin Halife mer'den bu konuda tler
alana dek durdurulmasn rica eder. Yazd mektuba mer'den
u mehur yant alr:
Balayan
ve esirgeyen Allah adna onun hizmetkan ve inananiann halifesi mer'den Msr'n Nil'ine. Huzur, Allah'n rahmeti ve
merhameti zerine olsun.
Eer bugn sen kendi iradenle tayorsan, sakn tama. Ama Allah
seni tanyorsa, o zaman hi durma ta.
mer Amru'dan mektubu nehre atmasm ister. Ardndan Nil

taar ve gelenek o tarihten itibaren yasaklamr. Dinsel bilgi bir
kez daha bireyi kurtarmtr.
Gryoruz ki, tarihin balangcndan beri, insan kurban etme
ya da farkl iddet uygulamalar yukardaki iki rnekte de grlecei zere yakn zamanlara dek srmtr. Felsefeciler bu tarihsel deneyimlerden bireyin zgrlnn toplumun menfaariyle kanlmaz olarak eliecei sonucuna varmlardr. Bu nedenle bireyin igrlnn toplum menfaatlerine kurban ~dil
mesi gerektiini savunmulardr. Bugn ada toplumsal felsefenin nde gelenlerinden biri olan ve mevcut sanayilemi Bat
uygarl iindeki ilerici ve aydnlk ideoloji roln oynayan komnizm de ayn yanlgya dmtr.
BREYE VE EVRENE DAR FELSEFi DNCE

nsanoluyla
evren arasndaki iliki, bireyle toplum arasndaki

de fazla yanl alglamalara konu olmutur. Bu ilikinin
daha az konu edilmesinin sebebi bireyle toplum arasndaki ili
kinin politika, hukuk ve toplumsal hayat dahilinde pratik ve acil
zmlere ihtiya duymasdr. Bireyle evren arasndaki iliki ise
daha ok teorik dzlemde kalmaktadr. Bizler hala hayvans "sr gdsyle" hareket etmekteyiz. Henz birey olmann gerekliine adm atacak kadar olgunlam deiliz. Ancak bir yandan
da iinde bulunduumuz ibirlii ann birey olma ana dneceine dair ciddi iaretler vardr. Birey olma~ a, bireyle
toplum arasnda szde eliki olduu yanlgsndan teorik ve
pratik olarak kurtulduumuzda balayacaktr. Bu konuyu ileride ayrntlaryla ele alacaz.
Bireyle evren arasndaki iliki yalnzca ii bo tasarmlar arac
lyla teorik felsefeye konu edilecek bir sorun deildir. Bu; do
rudan bireyselliin kazanlmas ve birey olmaya eriebilecek bireyler yaratabilecek toplumun oluturulmas ile ilgilidir.
Toplumsal felsefenin bireyle evren arasndaki ilikiyi anlamak
konusundaki baarszl tarih ncesi dnemlerden bu yana insanolunun yaad deneyimlerden anlalabilir. nsanolu ilk
defa iki aya zerinde dorulduunda ve iinde yaad doal
evreyle yzletiinde etrafnn kendi doasna yabanc, isteklerine aykr ve kontrol edilemez glerle dolu olduunu fark etti.
Bu glerin kendi varoluunu yok etmeyi amaladn dn
d. Yeryzn ilkel insanla paylaan bu devasa ilkel doal gler avclar ve avlar olarak snflandrlabilir -vahiler bir yandan
av peinde koarken bir yandan da kendileri avianmaktadrlar
ya da avlanan avclar ayn zamanda av olabilmektedirler. Sanki
tm doal evre srekli bir yaam mcadelesi verilen bir alan gibiydi ve insanolu kendi hayatn korumak iin nlem almay ve
tuzak kurmay renmeliydi.
llkel insann stesinden gelemeyecei ok sayda zararl ya da
ilikiden
48
zararsz
g mevcuttu. Bu nedenle insanolu bu doal gleri

ve memnun etmeye alt. Onlarn karsnda boyun edi, onlara hediyeler ve kurbanlar sundu. lbadetlerve riteller dzenledi. Dier yandan stesinden gelebilecei doal
gler karsnda eitli yollara bavurdu. Aalara, da zirvelerine, kazklann zerine aa gvdelerinden yaplm evler ina
etti. Su ilerine ve baka eriilemez yerlere yerleti. Aalar ve
talardan silahlar yaparak savama yeteneini gelitirdi.
lbadetle sava arasndaki insanolu kendisini, avianmak zere
tetikte bekleyen dmanlarla evrili bir trn tek yarat olarak
grd. Tm bunlar, insanolunun evreni bir dmanlk ve ekime dnyas olarak grmesine neden oldu. Felsefe; gnmze dek ulam tm dinlerin koruyucu bir baba ihtiyacn gidermek amacyla hayali bir tanrya ynelen insanln bir ocukluk
hastal olduu sonucuna varmtr. Doal evrenin kuralnn
yantrmaya
yattrmak deil savamak olduu, insanolunun yalnzca baa

ryla savaamad
zaman yantrmaya yneldii dnlm

tr. Bu yaklama gre, insanolunun ilk ta silahlardan bugnk hidrojen bombalarna dek salad ilerleme dine olan ihtiyacn gereksizletirmitir. Sonu olarak, artk insanolu dini duygulardan, dinden ve hatta Tanrdan arnmahdr.
Khruschev'e, Yuri Gagarin'in ilk kez uzaya ktnda, Tanr
denilen yaratkla karlamadn syledii iddias vardr. Onun
bildiini iddia ettii madde dnda Tann'y tasavvur edemedii
aktr. te bu yzden, yani komnist ideoloji maddenin tesinde hibir eyi alglayamad iin baarszln bir erdem gibi
gstermekte ve maddenin tesindeki her eyin varln inkar etmektedir. Komnizme gre insanolu, doal evreyle mcadele
ederken onu yenip dntrene ve kendi kaderinin sahibi olanak dek doay alglay biimini ve onunla mcadele aralarn
gelitirir.
nsanolunun
evrenle ilikisi konusu, hibir zaman, hem de

bilim ve felsefe adna, komnizmde olduu kadar yanl ifade
edilmemitir. Kald
49
ki, komnizm, ada toplumsal felsefelerin

nde gelenlerinden biridir ve mevcut sanayilemi Bat uygarl
iindeki ilerici ve aydnlk ideoloji roln oynamaktadr. Acaba
Hristiyan Bat, din ve Tanr konusunda komnist Doudan daha m farkldr?
Geleneksel teolojik bak asna gre farkllklar olabilir ancak
pratik bir bak asna gre ikisinin arasnda hibir fark yoktur.
Bat'nn din ve Tanr algsnda onu komnistlerden ayracak belirgin bir zellik yoktur. Rusya, Komnist Devrimden nce Ortodoks Hristiyan'd.
Aslnda, bugn Hristiyanlk da slamiyet de modem toplumla
ve bireylerle olan ilikilerini gzden geirmelidir. Din, bireysel ve
toplumsal hayatn tm gereklerine zeki ve aklc yantlar vermelidir. Bunu yaparnazsa halkn gerek hayatndan uzaklar ve etkisizleir. Dinin yerini halkn maddi menfaatlerine ksa vadede
de olsa hizmet eden ve gndelik sorunlarna pratik yantlar bulabilen felsefeler alr. Halkn maddi ihtiyalar olduka, erdemli
olunmas iin yaplan davetler ilevsiz kalr. Bunun yerine halk fiziksel ihtiyalarnn giderilmesi yoluyla erdemedavet edilmelidir.
Komnist Dou ile Hristiyan Bat arasndaki belirgin farkllk
larn yan sra, bugnn sanayilemi Bat uygarl gerekte H
ristiyan deildir. Bu uygarlk, bireyle toplum ve bireyle evren
arasndaki ilikiyi kavrayamamtr. Bu nedenle Bat uygarl
sosyalizm ile demokrasiyi pratikte birletirmeyi baaramamtr.
Yetersizliinin en ak gstergesi budur.
Ne var ki bizim iimiz, Bat uygarlna kar kmak ya da onu
kmsemek deildir. Yapmaya altmz, onu bilimsel olarak ele almak ve olmas gereken yere oturtmaktr. Bu arada onun
avantajlarn belirlemek ve gelimiliini savunmak isteriz. Bylece, onun maddi ilerlemeyle yelinmekle kalmayp, gerek bir
uygarla dnmesini salayabiliri~.
BiREYN VE TOPLUMUN
SLAM'DAKi YER
Sylennesi
gereken ilk sz, bireyin slam'da bir ama olduu

dur. Kuran ve lslam dininin kendisini de kapsamak zere her
ey bu amaca ynelik bir aratr. Kadnlar bu baglarnda erkeklerle tam olarak eittir. Bu nedenle, kadn ya da erkek, akll ya
da aklsz tm insanlar baka bir amaca ynelik olarak kullan
lamazlar, nk insan kullanlabilecek tm aralarn varacag
amacn kendisidir.
Birey olma durumu, btn abann zdr, nk birey sorumluluk ve onurun temelidir. Hesap verme lekleri kadn olsun erkek olsun bireye gre hazrlanmtr. Bizim de vurgulamak istediimiz konu budur. Tanr der ki: "Herkes kendi yapt
ndan yarar grr ve kimse kimsenin ykn ekmez." (6:164);
"Kim bir zerre arl iyilikte bulunursa onu grr. Ve kim bir zerre
arl ktlkte bulunursa onu grr." (99:7-8); "Szn ettikleri
bize kalacak ve bize yalnz gelecektir." ( l 9:80); "Gklerde ve yerde
kim varsa, Rahman'a kul olarak gelecektir. O bunlann hepsini bilgisiyle kuatm, teker teker saymtr. Ve onlann hepsi kyamet gn
O'na tek tek gelecektir." (19:93-95)'; "Sizi ilk defa yarattmz gibi
bize tek olarak geldiniz." (6:94 ).
52
Kadn
erkek eitlii islam'n evrensel kurallanndan biridir.

hukuku toplumsal gelimenin farkl evrelerindeki
baskn koullar nedeniyle iki cins arasndaki eitlii bozmutur.
slam'da bir bireyin nemi onun Tanr bilgisiyle doru orant
ldr. slam, akli dengesi yerinde olmayanlar da dahil olmak zere her bir bireyi kendisi iin bir ama klmtr. nk herkes
Tanr bilgisine sahip bir bireyin tohumudur ve kendisi de er ge
bu bilgiye ulaacaktr. "Bu, Rabbin kesinlemi bir hkmdr."
Ancak
eriat
(19:71).
Balangta slam'n
bireyle toplumun ihtiyalar arasndaki

belirgin elikiyi giderebildiini ve bireyin mutlak bireysel zgrlk yolundaki ihtiyalarnn, toplumun toplumsal adaleti
salama yolundaki ihtiyalarnn bir uzants olarak grlecei
bir sistem nerdiini belirtmitik. Dier bir deyile, islam toplumsal rgtlenmeyi bir zgrlk arac haline getirmeyi baar
mt. Bu denge, slami eriat hukukunu iki dzeye ayran tektannclk (tevhid) kavramyla salanmt: Toplumsal dzey, bireysel dzey. Toplumsal dzeydeki eriat hukuku toplumsal
szlemelerin hukuku olarak bilinir. Bireysel dzeydeki eriat
ise ibadet pratiklerinin hukuku olarak bilinir.
Szlemelerin temel nitelii toplum iindeki bireylerin ilikile
rini dzenlemesidir. ibadetler ise bireylerle Tanr arasndaki ili
kiyi dzenler. Bu; iki hukuk alannn birbirinden soyutland
anlamn tamaz. Bunlar yalnzca ayn hukuk dzleminin farkl
alardr ve her ikisi de birbirlerini destekler. Her iki hukuk da
birbirinden zde deil, derece olarak ayrlrlar. Szleme, temel
anlamyla bir ibadet iken; ibadet de en gelimi anlamyla bir eit szlemedir. Bu nedenle bireysellik ibadet alannda toplumsal szlemeler alanndan daha fazla vurguya sahiptir.
Kiinin toplumla ilikileri bal bana bir ibadet pratii olmad srece ibadetin bir deerinin kalmayaca aktr. Peygamber de dinin btnn u szlerle bir szleme olarak tanmla
maktadr: "Din bakalaryla iliki kurma biiminizdir." Baka bir
53
deyile
ibadet, bireyin teorik donanmla birlikte, toplum iinde

yaama ve dierleriyle iliki kurma donanmn edinme frsat
bulduu bir okul gibidir. Tektanr inanc (tevhid) evrenin btnnn tek bir kaynaa, izgiye ve kadere sahip olduunu ngrr. Evren Tanr'dan gelmitir ve ona bireyler olarak geriye dnecektir. "Sizi ilk defa yarattmz gibi bize tek olarak geldiniz."
(6:94) Tanr'ya dn salamak iin mesafe kat etmek deil
Tanr'nn niteliklerini andran niteliklere kavumaya almak
gerekir; yani, snrl olann niteliklerini Snrsz olann niteliklerine olabildiince yaklatrnak.< 6 > Bireyin Tanr'ya dn slam,
Kuran ve toplum gibi uygun aralarla mmkndr.
Toplum, kendi piramidinin temelini oluturan bir zgrle
sahiptir. Bu piramidin en tepesinde ise bireyin zgrl yer
alr. Baka bir deyile, toplumun zgrl bir aa ise, bireyin
zgrl de bu aacn meyvesidir. Bu kapsaml bak asna
sahip olan slam, birey ve toplum arasndaki elikiyi ya da uzlamazl da ortadan kaldrn olur.
slam bireyle toplum arasndaki bu dengeyi tektanrclk yoluyla at iin yasalarn da ayn biimde bireyle toplumun ihtiyalarn uzlatrabilmek zerine kurmutur. Bylece, amacn
araca kurban edilmesi anlamna gelecek olan bireyin toplum u
runa harcanmasna gz yummaz ve bireysellii elde etmek ad
na en nemli aralarn yitirmek anlamna gelecek olan toplumu
bireye kurban etmez. Bu sa.yede slam hukuku bireyin mutlak
bireysel zgrlk iin ihtiya duyduklaryla toplumsal adalet
iin toplumun ihtiya duyduklarn bu imrenilecek uzlatrmay
la bir araya getirir.
6) !nsanlar
Tanr'nn
niteliklerinin
snrl
ve
karmak
bir haline sahiptirler: hayat, bilgi,
irade gc, yetenek, duyma, grme, ifade. Kendilerini giderek artan biimde Tanr'nn niteliklerini
andran
niteliklere
kavuturan
bireyler Tanr'yla
bulumaya
daha da
yaklar.
54 IsLAMlN iKINCI MESAJI
MUTLAK BiREYSEL ZGRLK
Bir ok filozof mutlak bireysel zgrlk tartmasn gereksiz

bulur. nk onlara gre bireysel zgrlk kstlanmazsa anari doar. Ne var ki, slam, zgrl znde mutlak olarak grr. Bu nedenle ne tr ya da ne seviyede bir zgrlkten bahsedersek edelim daima mutlak bir deeri ele almaktayz. Yeryzndeki insanlarn tayabilecekleri oranlarda nasiplendikleri s
nrl zgrlk kavram bir snrszlk imasn iinde tar. Yani,
snrllk zgrln temel niteliklerinden biri deildir. Aksine,
zgrln gerek z mutlaktr. Snrlama bireyin snrllktan
snrszla ya da mutlaa doru geliimine bal olarak bir gei
sreci gerekliliinden ibarettir.
Bu nedenle islam'da zgrlk mutlaktr: Dinine ya da rkna
bal olmakszn her bir bireyin onu elde etme hakk vardr. Ancak bu hak bir grevle ilikilidir ve doru kullanm yoluyla kazanlmaldr. Aka sylemek gerekirse zgrlk ihtiyatla kullanlmaldr. zgr kii grevini laykyla yerine getiremeyip baa
rszlnn sonucu olarak zgrlnden feragat etmek zorunda
kalroadka zgrlk snrlanamaz.m Byle bir durumda; zgrlk, yaradlla uyumlu yasalar, yani toplumun toplumsal adalet
iin gereksinim duyduklaryla bireyin mutlak bireysel zgrlk
iin gereksinim duyduklarn badaurabilen yasalar uyarnca
snrlanr. Bu yasalar ne bireyi topluma ne de toplumu bireye
ye tutar. Yalnzca bu ikisi arasndaki dengeyi korur. Bu yasalar,
bir sisteme adapte edildiklerinde, her uygulanlarnda bireyin
menfaatiyle toplumun menfaalini korumu olurlar.
Mutlaklk (ya da snrszlk) islam'n temel niteliidir, nk
ona gre birey snrsz gelime yetisine sahiptir. Birey; snrllk
tan snrszha, kusurluluktan kusursuzlua, yani snrsz kusursuzlua doru ilerler. slam'da kulun grevi Tanrsal mkem-
7) Yazar burada
kadn
erkek eitliini vurgulamak amacyla cinssiz sonekler
kullanmtr.
55
mellie ulamaktr. Tanrsal mkemmellik ise snrszdr.<s) Tanr diyor ki:
"lnsan iin ancak kendi almas vardr. Ve onun al

da yaknda grlecektir. Sonra kendisine dl tam olarak verilecektir. Son van Rabbinedir." (53:39-4 2) Bunun anlam harca-
mas
. nan tm gayretin hedefinin Tanr olduudur. Yukarda da belirtildii gibi Tanr'ya doru ilerleme mesafe kat etmek deil, Tanr'nn niteliklerine ulamak iin kulluun yerine getirilmesidir.
Tanr diyor ki: "Ey insan, Rabbine doru alp abalarsn ve sonunda Onunla karlarsn." (84:6) Bu, sen istesen de istemesen
de olacaktr. Ama bu karlama nerede gerekleecektir? Dnyada m yoksa cennette mi? O diyor ki: "Ben ne yeryzndeyim
ne de cennetlerde. Ben gerek kulumun kalbindeyim. "<9 ) Bylece kii
onunla kendi bana karlaacak ancak bu karlama bireyin
deil Tanrnn iradesiyle gerekleecektir.
Bu konuyla ilgili Peygamber u sz sylemitir: "Tann'nn niteliklerini benimseyin. O doru yolu bilir." Tanr da der ki: "Ore
nip rettiiniz kitap

olun." (3:79)
gereince
kendisini Rabbine adayan kullar
Bizim mutlak bireysel zgrlk grevimizi ifa etmemizi engelleyen niteliimiz, cehaletimizdir. yle cahilce yaanz ki, cehaletimizi sever ve geici heveslerimiz iin ie yarar olmadklar srece bilgiden nefret ederiz. Kuran der ki: "Sevmediiniz halde sava size zorunlu klnd. Sevmediiniz bir ey sizin iin iyi ve sevdii
niz bir ey de sizin iin kt olabilir. Siz bilmeseniz de Allah bilir."

bir ey de sizin iin kt olabilir" trncesi
etmektedir. nk kendimizi ve aptallkla
severiz. Her insan doas gerei bencildir. Mkemmellii
(2:216)
"sevdiiniz
bencilliimize iaret
rmz
8)
Tanrnn
kulu
baka
herhangi bir tutsaklktan ya da aitlikten uzaktr ya da en azndan
uzak kalmaya zen gsterir.

9) Bu,
Tanrsal
bir hadistir. Peygamber
Tanrsal
bir sz dile getirmek
isedii
zaman
kendi szlerini kulland olmutur. Bu szl.er Kuran'daki Tanrsal szlerden ya da kendi hadislerinden deildir. Yani, Kuran Tanr sz, Hadis Peygamberin sz iken Tanr
sal Hadis Peygamberin szleriyle
aktarlan Tanrsal
szdr.
56 isLAMN iKiNci MESAJI
de aslnda bu bencil doasndan kaynaklanmaktadr.

Her bencil bireyin bencilliinin iki seviyesi vardr: dk dzeyde cahil bir bencillik, yksek dzeyde bilgi sahibi bir bencillik. Cahilce bencillik yapan kii kendi menfaatinin toplumun
menfaatleriyle uyumadn sanr. Bilgi sahibi bir bencillik iinde olan ise, dierlerinin menfaatleriyle uyumayan menfaatlere
sahip olduunu dnmez. Bu nedenle, air Abu al-'La' alMa'rri'nin tanmlad yaklam benimser: "Bana sonsuz bir hayat
dahi vaat edilse onu yalnz bama geirmek istemem. Btn bir lkeye yamadka benim ya da topra mn zerine yaan yamuru istemem."
Bu bak as Peygamber'in u sznde de yer bulmaktadr:
"Kii, kardeinin kendisi iin olmasn diledii eyi dilemezse bir mmin olamaz." Bu nedenle slam kendini cahil bencillerden uzak
tutar ve bilgi sahibi benciUerin yannda yer alr: "Kii" der Peygamber, "taleplerini bana bildirilenlerle uyumlu hale getirmedike
bir mmin olamaz." Talepler cahil bencillii iaret etmektedir.
"Dmanlannzn en tehlikelisi iinizdeki benliinizdir." Baka bir
deyile, te st benliinizin dman ikincil benliinizdir.
Kuran, buradaki "ikincil" (dunya) ve "te" (ukhra) kelimelerini
ska kullanr.
Bu kavramlar cahil bencillii ve bilgililii iaret etmektedir. Allah der ki: "Bu Kuran en iyi yola ulatnr" (17:9). Yani kitap sizi
yksek st benliinize gtrr. u ayet de ayn anlam iermektedir: "Kim doru yola ge~irse kendisi iin yola gelmi bulunur. Kim
saparsa kendi aleyhine sapar." (17:15)
Cahil bir bencillik dzeyinde kaldmz srece hem toplumun hem de kendi menfaatimiz iin zgrlmz snrlanmak
zorundadr. Bu snrlama anayasayla uyum iindeki yasalar araclyla gerekletirilir. oo
10) Burada mutlak bireysel zgrlk

indeki
toplumun
peindeki
ihtiyacn uzlamabilen
bireyin
ihtiyacyla
toplumsal adalet pe-
Islami bir anayasadan sz edilmektedir.
57
slam'da zgrln iki seviyede ele alnd aktr: Anayasayla uyumlu olan yasalarn snrlar koyduu zgrlk seviyesi
ve mutlak zgrlk seviyesi. llk seviyedeki zgrl yaayan
kii diledii gibi dnr, dncesiyle uyumlu biimde konuur, konumasyla paralel eylemiere giriir. Ancak bunu yaparken bakalarnn zgrlne zarar vermez. Bunu yapacak olursa zgrl anayasayla belirlenen yasalar tarafndan snrlanr.
kinci zgrlk seviyesini yaayan kii ise diledii gibi d
nr, dnd gibi konuur ve konutuu gibi eylemlere giriir. Tm bu zgrlklerin kullanmnn sonucunda ise yalnzca
iyilik, nezaket ve bereket yayar. ilk seviyedeki zgrln en alt
derecesi adalet iken ikinci seviyedeki zgrln en alt derecesi balamadr. kinci seviyedeki zgr bir insan bilin altnda
bile kt bir niyet tamaz. nk bu tr kt niyetierin sze ve
ardndan eyleme dklmeden nce bilin dzeyinde baladn
bilir. Allah'n bu gruptakilere sz udur: "Gnahlann an da
gizlisini de brakn. Gnah kazananlar ilediklerinin karln alacaklardr." (6: 120) u szler de akldan karlmamaldr: "De ki;
Rabbim, kt ilerin an ve gizlisini haram klmtr." (7:33) "Iinizdekini aklasanz da gizleseniz de Allah sizi ondan sorumlu tutar." (2:284)
Dier yandan Peygamber de snrl zgrlk seviyesinde yaa
yanlar iin unu sylemitir: "Allah, dndkleri dorultuda konumalan ve hareket etmeleri artyla mmetimi zgr klmtr."
zgrln iki seviyesi ard ardna geliir. ilki, ikincisinin hazrlk evresidir. Birey ikinci evreye; kendini kefetmek, hesap
vermeye hazrlamak ve ahlaki anlamda eitmek iin aba harcayarak ular. Bu esnada kendini aralksz biimde mkemmellik
ve iyi davran yolunda disiplin altnda tutar. Kendini kefetmek
Allah'n sonsuz varlnn farkna varmak anlamna gelir. Bylece dnmek, konumak ya da eylem anlamnda Allah' honut
suz brakacak davranlardan kanm olur. Kendini hesap vermeye hazrlamak ise kt niyetierin gzden kanlmamas iin
58
ISLAMlN
iKINCi
MESAJI
daha fazla zen gsterilmesi anlamn tar. Mutlak bireysel zgrln, yukanda da belirtildii gibi, hak edilerek kazanlmas
gerektiinden sz etmitik. Bunu hak etmek iin bilin, ifade ve
eylem zgrlklerinin kullanmnda ihtiyatl davranmak zorunludur. lslam; ibadet biimlerini ve yasalarn bireyi bu dorultu
ya sevk etmeyi gzeterek hazrlamtr.
MUTLAK BiREYSEL ZGRLGN HZMETiNDEKi
ERiAT
Tm ibadet ve rehberlik biimlerini dzenleyen yasalar bireye

ynelik eriat'tr (Shari'a Jardiyah). Bu yasalar bilin altn gzetir. Kimi ibadetler grup halinde yaplyor olsa da bu kural dei
mezdir. Aslnda islam'daki tm etkinlikler zellikle bireysel bilinci vurgular. Peygamber'in u hadisi de bununla ilgilidir: "Bir
kiinin niyeti yaptndan daha iyidir."
Niyetin eylemle ilikisi ruhun bedenle ilikisi gibidir: Ruh bedeni terk ettiinde beden dalr, rr ve tozlara aynlr. Allah'n
bu konuya ilikin szleri yledir: "Yaptklan her iin nne gemi, onu un ufak hale getirip silmiizdir." (25:23) Yani; ruh olmakszn, baka bir deyile Allah adna iyi niyet beslemeksizin yapl-'
m iler silinmitir.
Gnah; bilincin ifadesi demek olan dncede balar. Buna

gre, eer bilin gnah tayorsa dnceler de kt niyetli olacaktr. Bu kt niyetierin sze dklmesi iin ise ok zaman
gemesi gerekmeyecektir. Bu kt niyetli szlerin konumacy
kt niyetli eylemiere sevk etmesi de kanlmazdr. Eer birey,
bilin altndaki kt dnceleri koruyor, kt konuuyor ve
davranyorsa zgrlnn askya alnmas ve kstlanmas ka
nlmaz olacaktr. Ancak bu kstlama ncelikle bireyin kendi
menfaati, ikinci olarak da toplumun menfaati iin uygulanmal
dr. zgrlnn kefaretini bir kez daha demeye sevk edecek
ve bu zgrl uygun ekilde kullanmasn salayacak eitimi
ve disiplini almas kiinin menfaatine olacaktr.
MAHMOUD MO HAM ED
TAHA 59
Toplumsal yasalar ya da ibadet kurallar toplumlarn ve bireylerin kaba sabalktan, nezaket ve insanla geiini salayacak
eitici yntemlerdir. nsanlar ne kadar kaba ve duyarsz olursa
yasalar da o kadar sert olur. Buna paralel olarak zgrlkleri de
ayn oranda krplr. nsanlar grevlerini ne kadar hakkyla yerine getiriderse bu dnyada ve te dnyada o kadar rahat ederler.
Allah diyor ki: "Inanr krederseniz, Allah size azab ne yapacak?
Allah da teekkr eder, O her eyi gereince bilir." (4: 14 7) nsanla
rn iradelerini test eden yasaklar getiren eitim, toplumsallk ve
disiplin onlarn menfaati iindir. Yasaklar ve irade gc insanlarn ihtiyacna gre belirlenir.
ilk toplumlardaki bireylere uygulanan kat snrlarnalara duyulan ihtiyatan daha nce bahsetmitik. Tektanrl dinlerin egemen olduu amzda da ayn zorunluluk devam etmektedir.
KurarJ., Yahudiler iin yle diyor:
"Yaptklan zulmler ve birok insan Allah yolundan alkoymalan
yznden daha nce kendilerine helal klnm tertemiz eyleri, Yahudilere haram kldk. Ve ribay almalan yZnden -oysaki ondan
yasaklanm/ard- ve haksiz yollarla insaniann mallann yemeleri
yZnden, onla n n kfre sapanianna korkun bir azap hazrladk."
(4:160-161)
u
ayeti de eklemek gerekiyor:
"Musa, halkna demiti ki: 'Ey halkm, sizler buzaya tapmakla

nefsinize zulmettiniz. Yaratcmza tvbe edin ve nefsinizi ldrn.
Bu, yaratcnz katnda sizin iin daha iyidir.' O, sizi affeder. Elbette
O, tvbeleri kabul edendir, Rahim'dir." (2:54)
Bu insanlarn ac ekmesinin ve iyi eylerden men edilmesinin
sebebi kukusuz gaddarlklar ve duyarszlklandr. Bu nedenle
tvbe edip benliklerini ldrmeleri istenmitir.
60
Bireyler bir ekilde gelitike onlar iin uygulanan ogretim

yntemleri de yumuamtr. Muhammed'in mmeti iin geerli olan eriat yasas gibi:
"De ki: 'Bana vahyedilende, yiyen birisi iin unlann dnda haram edilmi bir madde bulamyorum: Le, aktlm kan, damuzun eti
-ki pistir-, Allah'tan bakasna sapka adanm yiyecekler.' Zorda
kalan bir kimse, istekli olmaz ve snn amazsa kukusuz senin Rabbin Balayandr, Rahimdir." (6: 145)
Kuran, Muhammed'in mmetine u ekilde de seslenmektedir: "nananlar! Birbirinizin maln karlkl nza ile yaplan ticaretle de olsa hakszlk ve hile ile yemeyin. Birbirinizi ldrmeyin. Allah
size Rahimdir." (4:29)
Bylece yasaklar listesi tm de haram olan drt maddeyle s
nrlanmtr. Ancak zorda kalan bir kimse, istekli olmaz ve snn
amazsa bu drt maddeyle ihtiyacn snrl bir ekilde giderebilir.
Allah, intihan yasaklamtr: "Kendinizi ldrmeyiniz, Allah
merhametlidir." Biz birbirimize merhametli davrandmz srece O da bize kar merhametlidir: "Bakalannz nasl yarglyorsa
niZ siz de yle yarglanacaksnz."
nsanlar eitildike yasaklar ve snrlamalar da yumuamtr.
Sonunda maddi ilerdeki snrlamalar tamamen kaldnlm ve belli davran biimleri sz konusu olmutur. Kuran'a kulak verelim:
"Adem oullan, mescitlere giderken ssleniniz. Yiyiniz iiniz; ancak

oburluk ve savurganlk yapmaynz. O, oburlan ve savurganlan sevmez. De ki: 'Allah'n, kendi kullan iin yaratt ssleri ve gzel nzklan kim haram edebilir?' De ki: 'Onlar dnya hayatnda inananlar
iindir, ahirette ise sadece onlar iindir.' Bilen bir toplum iin ayetlerimizi byle detayl ak!anz. De ki: 'Rabbim, ancak kt ilerin a
n ve gizlisini, gnahlan, haksz yere saldrmay, kendilerine hibir
otorite ve g vermedii bir eyi Allah'a ortak komanz ve Allah hakknda bilmediiniz eyleri sylemenizi haram klmtr."' (7:31-33)
Kuran
yle
61
devam ediyor:
Size ne oluyor ki, zerinde Allah'n ismi anlanlardan yemiyorsunuz? Halbuki zorunlu haller haricinde size yasaklananlan detayyla
size aklam bulunuyor. Biroklan, bilgiye dayanmayan kiisel grleriyle halk saptnyor. Rabbin snn aanlan en iyi bilendir. Gnahlann an da gizlisini de brakn. Gnah kazananlar iledikle
rinin karln alacaklardr. (6: 119-120)
Bylece, son kertede asl yasaklanm olanlar davran bozukluklan ve ahlaki kntlerdir. Maddi eylerin yasaklanmasnn
amac benlii davran bozukluklarndan ve ahlaki kntlerden kurtannaktr: "Zaman geldiinde insana mesajlanmz (evrenin) usuz bucaksz ufuklannda ve kendi z benliklerinde (bulduklanyla) tam olarak anlatacaz ki bu (vahy)in tartlmaz bir gerek olduu, apak ortaya ksn. Rabbinin her eye tank olduu(nu bilmeleri onlara) hala yetmez mi?" (41:53)
Yasaklar bu ekilde maddi eylerden uzaklaarak ahlaki davran biimlerine, oradan da bilincin gizli blgelerine ynelmitir.
"Ak gnahlar kadar gizli gnahlardan da saknnz" emrini verirken ak gnahlardan saknnann gizli gnahlardan da sakmmann yolunu aacan anlatmaktadr. Ak gnahlardan sak
narak ktln asl kayna olan gizli gnahlardan da uzak durabilirsiniz. Kuran gnahn izini bilincin derinliklerine kadar
srmektedir: "Iinizdekini aklasanz da gizleseniz de Allah sizi ondan sorumlu tutar." (2:284) "Tm yzler O Yaayan, Ebedi Ynetici'ye evrilmitir. Zulm yklenenler kaybedecektir." (20: lll) bu
ayetteki zulmden kast her tr ktln kayna olan gizli
oktanrclktr. Bu gizli oktannclk bilinaltnda beklemektedir ve benzer bir oktannclk da Sufilerin deyimiyle bilincin
dehlizlerinde (sir al-sir) saklanmaktadr. Kuran diyor ki: "(Niyetini) Szle aklasan da (aklamasan da) O, gizliyi ve gizlinin gizlisini bilir." (20: 7) bilinten daha gizli ve karanlk olan ey bilincin dehlizidir.
62 isLAMN iKINci MESAJI
yolu dtan ie
insana mesajlanmz (evrenin)
usuz bucaksz ufuklannda ve kendi z benliklerinde (bulduklanyla)
tam olarak anlatacaz ki bu (vahy)in tartlmaz bir gerek olduu,
apak ortaya ksn. Rabbinin her eye tank olduu(nu bilmeleri onlara) hala yetmez mi?" (4 :53) "Zaman geldiinde insana mesajlanmz (evrenin) usuz bucaksz ufuklannda ve kendi z benliklerinde (bulduklanyla) tam olarak anlatacaz" cmlesinin anlam Allah yolunda ibadetin kendini kefetmekle, yaptklar iin hesap
vermeye hazr hale gelmekle balayp bir arnma srecine girmekle devam ettiidir. Kii bir kez gnahlarna kararl biimde
gem vurmaya balarsa konumalarna ve dncelerine de sz
geirmeye balar. Arnma srecinde ilerlerken kiinin dnce
leri karmak ve katk bir hal alabilir.
Kii, bedenini ve dilini kontrol edebildiinde aklna ve dn
celerine de sahip kabilir. Bylece birey bizim tersine ya da dnl davran olarak adlandrdmz yolla yani dardan bala
yarak benliinin en i ksmlarna doru arnm bir ruha eriir.
Bu noktada yukarda verdiimiz ayetin ikinci ksm anlam kazanr: "Rabbinin her eye tank olduu(nu bilmeleri onlara) hala yetmez mi?" Bylece birey, d dnyayla yeterince megul olduktan
sonra temel olarak i dnyasna ynelir. Tam bu aamada bilinle alg arasndaki uyum yakalanr. Bilincin berraklnn gstergesi ise davranlardr. Bu esnada birey mutlak bireysel zgrln eiine gelmitir. Bilin ne kadar berraklarsa davranlar
da o kadar dzelir. Bylece yasaklar emberi daralrken zgrlkler emberi geniler: "Inanr krederseniz, Allah size azab ne
yapacak? Allah da teekkr eder, O her eyi gereince bilir." (4: 4 7)
Eer sebatkar kul istenen hedefe ularsa, yani tam bilin saflna ve kusursuz davranlara kavuursamaddi yasaklar ve s
nrlamalar yok olur: "Inanp erdemli iler yapanlar, emirlere uyarak inanp erdemli davrandklan, gnahlardan saknp inandklan
ve yine saknp iyilik yaptklan srece yediklerinden tr kendileri-
Kuran'a gre
benlii
gnahtan
kurtarmann
doru olmaldr. "Zaman geldiinde
63
ne bir gnah yoktur. Allah iyi davrananlan sever." (5:93)

Bu; mutlak bireysel zgrln ileri bir aamasdr ve tm s
lami yasalar bunu salamak iin kurgulanmtr. Bilmemiz gereken, tm lslami yasalarn mtekabiliyet ve ksas ilkelerine gre
hazrlanddr. "Ey akl ve gnl ileyenler, ksasta sizin iin hayat
vardr. Bu
sayede
korunmanz umulmaktadr." (2: 1 79) "l
ne sizin
ne de Ehlikitap'n kuruntulanyla. Ktlk yapan
onunla cezalandnlr. Ve byle biri, kendisi iin Allah dnda ne bir
dost bulur ne de bir yardmc." (4: 123) "Allah bylece dorulan
kuruntulannzladr
doruluklan ile dllendirir. kiyzlleri de dilerse cezalandrr

veya tvbelerini kabul eder. Allah Balayandr, Rahimdir."
(33:24) "Kim bir zerre arl iyilikte bulunursa onu grr. Ve kim
bir zerre arl ktlkte bulunursa onu grr." (99:7-8)

Bu son iki ayet eriatn ve hakikatin yani bu hayatta ve te
.
dnyada cezann ve dln z ve kaynadr.
Kuran yle der: "Bylece dorulardan doruluklann soracaz.
Inkarclar iinse ac bir azap hazrlamtr." (33:8) Bir Sufi mezhebi lideri olan Abu al-Qasim al-jinayd'a bu ayetin anlam sorulduunda u yant vermitir:
"Kendilerine kar ak szl olanlarn Allah'a kar olan ak szllkleri sorgulanacaktr." Allah'n ak szll
mutlak iken insanlannki grecelidir. Bu nedenle her ak

szl insan Kuran'a gre ak szllnn mutlak ak szlle yaklamas orannda dllendirilecektir: "Allah ak szl kii
leri ak szllklerine gre dllendirir." Bu dl eriata ve hakikate gre ksastr: "Ey akl ve gnl ileyenler, ksasta sizin iin hayat vardr. Bu sayede korunmanz umulmaktadr." Bu balamda hayat, fazladan bilgi demektir. Farkl bir yolla dile getirmek gerekirse; yaptnz iyiliklerin karlnda bir iyiliin on iyilikle dllendirilecei kural erevesinde dllendirildinizde ve yapt
nz ktle karlk eer affedilmediyseniz yine misliyle ceza aldnzda; algnzn artmas, akl:zn benaklamas ve yreini
zin glenmesiyle birlikte hayatta da ykselirsiniz.
eriattaki ksasn bir sonucu olarak farkndal~ artar 1,"(\kO
birey cehalet, zeka yoksuniuu ya da duyarszlk gibi nedenlerle bakalarnn zgrlk alanna girmez. Bylece, szgelimi fkeli bir annda bir bakasnn gzn karan bir kii ekilen
acnn derecesini ve sakatln bykln bilmeyebilir. Eer
kurbannn konumuna yerletirilerek bir ksasa tabi tutulacak
olursa ve yapt eyin karlnda karlkllk ilkesine dayal
olarak kendi gz kanlrsa ayn anda iki amaca ulalm olur.
Birincisi, hem saldrgann hem de bakalannn gz korkutularak toplumun menfaati korunmu olur. kincisi, bakalanna
ektirdii aclan yaayan saldrgann duyarll artar ve bylece
acnn derecesini ve sebep olduu yoksuniuu tatm olur. Byle acl bir tecrbeyi yaayan birinin hayatnn geri kalannda daha merhametli olacandan kuku duyulamaz. nk bundan
byle bakalarna kar davranlarnn sonularn grmezden
gelmeyi srdremez. Gelecekte, byle biri en azndan bakalar
n incitmekten uzak duracak ve davranlarna eki dzen verecektir. lbadetin de yardmyla bu ekilde aydnlarlan birey ba
kalanna iyi davranmak isteyecek ve bunu yapmaktan zgven
ve huzur salayacaktr. Bylece eritii yksek farkndalk derecesi ve ksas yoluyla edindii derin duyarllk sayesinde kendi
mutlak bireysel zgrlnn eiine gelecektir.
Eer bir birey bu noktaya erimemise, en azndan bakalar
nn zgrlklerinin nda kendi zgrlklerinin snrlarn
bilmesi yeterlidir nk bu tr bir farkndaln sonucu olarak
bir ok iyilik doar.
Zina suunda lene dek talanma ya da krbalanma biiminde sabit cezalar karlkllk ilkesine gre uygulanr Zinac e
riat umursamakszn basit zevkler peinde kotuundan duygu011
ll) Zinac evli ise

ran, bu konuda
uygulanmasna
talanarak
drt gvenilir
cezasna arptrlr.
tann olmasna
hkmeder.
Ku-
Cezann
dek zina suunu iieyenin bu suu itiraf etmeden cezalandrlmas bir baDrt gvenilir tank olmakszn sulama yneltmenin cezas
kma imkansz klnmtr.
seksen
ldrlrken bekar olan yz krba
ilikiye tank olmu
krbatr.
65
larnn slah
iin <c ekmesi salanr. Yasaklanm zevke ynelen benliin ac ekmesiyle kii gerek bir dengeye kavuur ve
pervaszlktan kurtulur.
Alkol almann cezas da ayn ilkeye gre belirlenmitir. Alkol
alan kii kendi aklndan uzaklamak ve gereklikten kamak istemitir. Krbalanmann verdii <cyla onun tekrar ac gereklikle yzlemesini salamas beklenir. Bylece bu gereklii dzeltmek iin duru akln kullanabilecektiL Gereklikleri, onlardan kaarak deil onlarla yzleerek ve aklmz kullanarak deitirebiliriz. Allah diyor ki: "Bir topluluk kendisini deitirmedike
Allah aniann durumunu deitirmez." (13:11)
nsanolunun hayvanlardan tek stnl olan akl, ilkel a
lardan bu yana yapt uzun yolculukta hayata elik eden zevkin
ve acnn etkileiminin rndr. Eer bir birey bir zayflk
annda aklndan syrlmay arzu etmise, akln tekrar kontrol
ele almasn ve sahibine hayat karmaas iinde mkemmellik
yolunda rehberlik etmesini salayacak ey, acdr.
Karlkllk ve ksas ilkeleri hayatn temel kaynandan tremitir.02 Bunlar kelimenin genel anlamyla dini yasalar deildir.
slam yasalarnn ksas ilkesine dayal olduunu sylerken slam
inancndan deil, islam'n znden bahsettiimiz unutulmamaldr. slam, znde, kelimenin gerek anlamyla bir din deil,
akidesi yalnzca bilimsel evreye gei iin kullanlan bir bilimdir.
eriat hukuku evresi de, bireylerin kendilerini. toplum hukukundan her bir bireyin hakikatinin balangc olan birey hukukuna ykseltebilecekleri hakikat aamasna gei evresidir.
Kuran der ki: "nsann zerinden, kendisinin anlmaya deer bir
03
12) Bu iki kavram yazar tarafndan deiimli olarak ayn eyin iki seviyesi ya da bir parann
iki yz olarak
kullanlmaktadr.
13) Birey hukuku toplum hukukuyla elik)amaz. O. yalnzca mutlak bireysel zgrl
cdr.
elde ermek iin bir
meodoloji
grevi
grdnden
birey
in
daha safi ve
kstlay
66 isLAMlN IKINCI MESAJI

ey olmad
bir zaman periyodu gememi midir? Biz insan bir sv

hanmdan ya rattk hi onu snayal m. Bu yzden onu iiten ve gren
yaptk." (76:1-2) Bunun anlam udur: nsanolunun "anlmaya
demedii", yani akl sorumluluk tamaya elverili hale gelmeden ve kendisini "anlmaya deer" bir ey haline getirmeden nce hayatn daha aa dzeylerinde yaad bir dnem olmu
tur. Zamann karanlk bir dneminde "bir sv karmdan" hayat domutur. "Onu snayalm." cmlesi insann doal evresiyle ve dier yaratklarla mcadelesini anlatr. Daha nce insanolunun geliiminin baz evrelerinden bahsetmitik. lnsan toplumunun doumundan nceki ve sonraki mcadeleler hep karlkllk ve ksas ilkelerine gre srmtr.
"Bu yzden onu iiten ve gren yaptk" cmlesi akln, karlkllk
ilkesi uyannca mcadeleler sonucu gelitiini ortaya koymaktadr:
"Kim bir zerre arl iyilikte bulunursa onu grr. Ve kim bir zerre
arl ktlkte bulunursa onu grr." (99: 7 -8)
Yukarda verdiimiz
iki ayetin
ardndan u
ayet gelmektedir:
"Ona yolu gsterdik; ya kredendir, ya da nankr." "kreden"
"doru"; "nankr" "yanl" anlamna gelmektedir. Akl, bu ekil
de doru ve yanl sarkacnda salmarak mkemmellik yolunda
ilerler. Peygamber'in syledii gibi: "Eer siz gnah ilemeseydi
niz, Allah sizi helak eder ve yerinize, gnah ileyip, peinden tvbe
eden kullar yaratrd."
Karlkllk ilkesinin iki aamas vardr: Hakikat ve hukuk
aamalar. Bu iki aama arasnda zde deil derece olarak fark
vardr. Hakikat aamasndaki karlkllk ilkesi u ayette kendine yer bulur: "Kim bir zerre arl iyilikte bulunursa onu grr. Ve
kim bir zerre arl ktlkte bulunursa onu grr." (99:7-8) Hukuk aamasndaki karlkllk ilkesi ise u ayette betimlenir: "O
Kitap'ta onlar zerine yle yazmtk: Cana can, gze gz, buruna
burun, kulaa kulak, die di ... Yaralamalar karlnda da ksas.
Kim ksas balarsa, bu balamas kendisi iin gnahlara perde

olur. Allah'n indirdiiyle hkmetmeyenler zalimlerin ta kendileridir." (5:45)
Hakikat dzeyindeki karlkllk ilkesi, Allah'n dnyalan yourduu, var ettii ve mkemmellie ynelttii iradedir. O, ayn zamanda Kuran'da da ska geen hak'tr ): "Gkleri ve yeri ve
ikisi arasndakileri hak olarak ve belirlenmi bir sre iin yarattk
biz. Kfre bataniarsa uyanlm olduklan eyden yz evirmektedirler." (46:3); "Gkleri ve yeri hak olarak yaratt. Annmtr aniann
ortak tuttuklan eylerden." (16:3); "Biz gkleri, yeri ve bunlar arasndakileri elenmek iin yaratmadk. kisini de, sadece hakikati gstermek zere yaratti-c. Ama onlann oklan bilmiyorlar." (44:3839). Hak, u ayette kusursuzcadile getirildii gibi bir ksas ilkesidir: "Kim bir zerre arl iyilikte bulunursa onu grr. Ve kim bir
zerre arl ktlkte bulunursa onu grr." (99:7-8)
Yukardaki ayette geen "elenmek iin" terimi u iki ayette de
yer bulmaktadr: "Sizi bo yere yarattmz ve bize dnmeyecei
nizi mi sandnz? Gerek Ynetici olan Allah ok yce dir. O'ndan ba
katann yoktur ve O, cmert ynetimin Rabbidir." (23: 115-116) Yani; ksas ilkesi uyannca dnyalar Allah'a geri dnecektir: " ne
sizin kuruntulannzladr ne de Ehlikitap'n kuruntulanyla. Ktlk
yapan onunla cezalandnlr. Ve byle biri, kendisi iin Allah dnda
ne bir dost bulur ne de bir yardmc." (4: 123)
Hukuk (eriat) dzeyindeki karlkllk ilkesi hakikat dzeyindeki karlkllk ilkesinin kusursuz bir taklididir ve onu ok
yakndan takip eder. Ancak daha stn tezahrler sz konusu
olduunda hakikat eriattan daha incelikli ve kusursuz grnr.
Hakikat dzeyindeki karlkllk ilkesi u ayette de belirtildii
gibi aamada kendini gsterir: "Allah adaleti, ihsan ve yakn
04
14) Hak.
bal'n zdddr
ve hakikatin bir
iken hak grecelidir. Hak: her

lnn alglayabildii
ikilikler
aamasdr.
Hakikat mutlak ve nihai
eyi yalnzca ~artyla kyaslayarak
dnyasnda
mutlak
dorunun
ilk
doru
anlayabilen insan ak-
aamas
olabilir.
68
iSLAMlN iKINCi MESAJI
akrabayayardm
etmeyi emreder." (16:90) "Adalet"; "gze gz, dive "Yaralamalar karlnda da ksas" seviyesinde bir k
sas ifade eder. hsan; saldrgan affetmeyi tanmlar: "Affeden,
dllendirilir." "Akrabalara yardm etmek", bir btn olarak hayata hizmet etmek anlamn tar. Bu aama, u ayette betimlenmektedir: "Ktln cezas, benzeri bir ktlktr; ancak kim
affeder ve erdemli davranrsa Allah tarafndan dllendirilir. O, zalimleri sevmez." (4 2:40) "Ktln cezas, benzeri bir ktlktr"
trncesi ksas aamasnda bir adalet anlayn simgeler. Ancak
Allah "ktlk" kelimesini kullanarak arenin ilk aamada ksas
ta arannamasn ister ve ekler: "Sabredip balamak, salam bir
karakteri gsterir." (4 2:4 3) "Affeden", suluyu cezasz brakarak
adaletin de st aamas eritii iin ihsan evresine varm saylr.
"Kim affeder ve erdemli davranrsa" cmlesinde suluya merhamet, efkat, nezaket ve sevgi beslemekimas vardr. Bu; erdemlilik ve slahn son aamasdr ve eriattaki karlkllk ilkesinin
en yksek aamasdr.
Hakikat dzeyindeki karlkllk ilkesi bedenin yorulmas ve
zorlanmas yoluyla dnyalan Allah'a yneltmek iin vardr. e
riat dzeyindeki karlkllk ilkesi ise insanlar ak~lar ve zgrlkleri zerinden Allah'a yneltmek iindir. Bu anlamda insanla
evren arasndaki ilikiyi ele almann tam zamandr.
e di"
SLAM'DA BiREY VE EVREN

nsanolunun
evrendeki yeri, hayatn balangcndan bugne

dek daima bir merak konusu olagelmitir. Evrenle olan gerek
ilikisini kavrayabilmek iin insanolu en bandan beri din ve
bilimden faydalanmaya almtr. E zamanl balanglarndan
beri tarih boyunca bilim ve din bu konuyla ilgili elele vererek
ilerlemitir.
ilk insanlarn bilimsel bilgi haznesi olduka snrl olduun

dan dinsel inan kapasiteleri ileri boyutlardadr. Doal evresindeki tm doa olayiarna ve fiziksel dnyann tesinde ryala-
69
rmda ve hayallerinde boy gsteren gizemli eylere tapmmtr.

Bilimsel bilgisi uzun deneyimler sonucu tank olduu az miktarda olguyla snrldr.
tk insanlar evrendeki her eyin bir ruhu olduuna inanyor
lard. Ryalar da bu durumu doruluyordu. Bu nedenle avlanmak, rn ekmek, rn toplamak, yemek ve silahlanmak iin
dua ediyorlard. Ancak zamanla alkanlk ve deneyim, insano
lunun kontrol altnda tutmay rendii eylere kar duyduu
korkuyu ve saygy yok etti. Ardndan insann dnyaya ait bilgisinin kapsam geniledike dinsel inanc kreldi. Bu sre, modern bilimin kimi ar destekilerinin artk uygar insann hayatnda dine yer olmad biimindeki varsaymyla birlikte gnmzdeki en son eklini ald. Bu sapknln kayna, aslnda bilimin kendisi deil, bilimle dinin ortak roln kavramaktan aciz
kimi bilim insanlardr.
Bilim hibir zaman maddelerin zyle ilgilenmemi, onlarn
tezahrlerini ve davran ilkelerini ele almtr. Bilim elektriin
niteliklerini bilir ama zn bilmez. Ayrca bilim maddenin bize grnmeyen daha tedeki bir eyin yansmas olduunu da
kabul eder. Einstein, madde ve enerjinin bir ve ayn ey olduklann ve atomu paralama deneylerinin bunu ispatladn ortaya koymutur. Enerjiyi harekete geiren kimi yasalar biliniyor
olsa da onun zyle ilgili bir bilgi mevcut deildir.
Aslnda, modern bilim Allah'n en zenli ve ikna edici taraftarln yapar. Bize srekli olarak maddi dnya zerine alt
mzcia bunun, maddenin tesinde bir dnya -normal artlar altnda alglarmzla ulaamayacamz bir dnya- olduunu kantladn gstermektedir. Bilim bizi, korku ve huu iinde, bildiimiz maddi dnyann tesindeki kutsal vadinin gizemlerini
gsterebilecek bilim d araylara yneiterek yalnz bamza
brakr.
Gelimi
bir farkndala sahip insanlar maddi olgularn yksek sesle Allah'a unlar sylediini duyabilirler: Bizler gnaha
70 isLAMlN IKINci MESAJI

tevik ve muhakeme iin varz, gnahkar olmayn! Sizin hedefiniz tededir, bizimle kalmayn.
Artk insanolunun iinde yaad evrenin maddi tezahrleri
olan manevi bir evre olduunu kabul etme zamandr. Modem
bilimdeki son gelimelerin nda vanlan bu sonu insanolunu
belirgin bir sorunla ba baa brakmaktadr; hayatta kalmann bir
koulu olarak kendini her iki evreye de uydurmak.
tk insanlar bizden daha zekiydiler, nk evrendeki her eyin
bir ruhu olduuna inanyorlar ya da en azndan bunu kabul ediyorlard. Tarih kendini ember biiminde tekrar eder ve yeni bir
ember dnmek zeredir. Daha nce de belirtildii gibi, bu her
zaman ayn ekilde gereklemez. Yalnzca kimi alardan benzer kimi alardan da farkl nitelikler tar. evremizin zde ruhani, tezahrde maddi olduunun tekrar farkna varacamz
kesindir. Dier yandan, bu sefer bu farkndalk cahilce ve nahif
deil, zekice ve bilgece olacaktr. Bylece din tm etkinliklerimiz iin yol gstericimiz haline gelecektir. Din, bu defa hayata
dair evrensel ve bilimsel bir yaklamla nem kazanacaktr. Bu
defa kayda deer biimde akla ynelecek, gndelik hayatta hem
bu hayata uyum salamak hem de teki dnyann gereklerini
yerine getirmek iin dini bir yaklam benimsemenin yararlan
konusunda onu ikna etmenin yollarn arayacaktr.
nsanolunun bu hayata gelmek konusunda hibir tasans ya
da seenei yoktur. Gitmek konusunda da olmayacaktr. Allah
diyor ki:
"Biz, insan zel bir balktan yarattk. Sonra onu salam bir bekleme yerinde bir damlack haline getirdik. Sonra, o damlac, embriyo
olarak biimlendirdik, sonra embriyoyu dlt olarak biimlendirdik,
sonra dlt kemik olarak biimlendirdik, son;a kemie et giydirdik
ve sonra onu yeni bir yaratk haline soktuk. Biim verenlerin en gzeli Allah ok ycedir. Sonra siz, bunun ardndan leceksiniz. Sonra siz,
kyamet (ayaa kalk) gn diriltileceksiniz." (23: 12-16)
71
Kuran tasviri; hepimizin aynen cansz maddeler gibi

evrendeki konumumuzu aka gzler nne sermektedir. Bu gerei tam olarak anlayamadka ve ona isteyerek
ve bilgece yaklaamadka bu cansz maddelerden hibir fark
Bu
ak
deitirildii
mz olmayacaktr.
Allah, bizi bu bilgiye eriebilme yeteneiyle donatmtr. Bu

yetenei yukandaki "sonra onu yeni bir yaratk haline soktuk"
trncesiyle anlatmaktadr. Baka bir ayette anlam daha da belirgindir: "Rabbin meleklere; kurumu, yllanm balktan bir insan
yaratacam, demiti.
Onu dzenleyip ona ruhumdan flediimde

hemen onun iin secdeye vann, demiti." (15:28-29) Bylece, bu
yeni
yaratk Allah'n
ruhundan flemesiyle
olumutu.
RADE
Allah'n insanolunun iine fledii ruhu, iradedir. rade, bilginin altnda yetenein stnde yer alan orta dereceli bir niteliktir. Allah evreni bilgi, irade ve yetenek yoluyla yaratmtr. n
sanlar da davranlarn bilgi, irade ve yetenek araclyla sergilerler. Yani, yaratlan Yaradan'dan gelmedir. Peygamber'in u sz bu olguyu dorulamaktadr: "Allah Adem'i kendi suretinden yaratt."
Gerek irade Tann'ya aitken, insandaki yalnzca dn verilmitir. Bu emanet, u ayette belirtildii zere sorumluluk kar
lnda verilmitir:
ki, Biz (akl ve irade) emanetini gklere, yere ve dalara sunmutuk; ama (sorumluluundan) korktuklan iin onu yklenmeyi reddettiler. O emaneti insan stlendi; zaten o,
daima hakszla ve aklszla son derece meyyal biridir." (33: 72)
"Gerek
lnsan; bakalannn olan eylerin kendisinin olduunu iddia etmek konusunda hakszla ve kendisinin dnya zerinde bamsz bir iradeye sahip olduu konusunda aklszla eilimli
dir. Bu hakszla ve aklszla ise dzenin tamamnn incelii
karsnda kaplr. Allah; ok sayida gaz, svy ve cansz maddeyi dorudan ve mcbir bir yolla kantrmtr:
"De ki, 'Siz yeri iki gnde yaratan m inkar ediyorsunuz ve O'na
eler mi kouyorsunuz? O, evrenierin Rabbidir.' Onun stne denge
unsurlan (olan dalar) yerletirdi ve onu bereketli kld. Tm arayp
isteyenler iin onun gdalann drt gnde lp dzenledi. Sonra duman halindeki ge ynelerek ona ve yere, 'steyerek veya istemeyerek
(kaostan kp) gelin,' dedi. Onlar da, 'steyerek geldik,' dediler. Bylece onlan iki gnde yedi gk olarak tamamlad ve her ge zel yasalan bildirdi. Ve biz en aadaki g ise lambalarla ve koruma sistemiyle donattk. Bu, stn ve her eyi Bilenin plandr." (41:9- 12)
te hayatn ehresi budur. Yeryzndeki sahne hazrlandk
tan sonra, Allah hayat yaratt ve onu "yaama iradesiyle" doldurdu. Bu irade kendini koruma, haz alma ve acdan uzak durma ile ekillendirildi. Bylece Allah, hayvanlar ve bitkileri "yaama iradesi" rts altnda yar dorudan bir yolla yourdu.
"Yaama iradesi" terimi; o srete yaamn isel bir motivasyona
ve hareket gcne sahip geliigzel bir hareketlilik iinde olduu anlamna gelmektedir. Yaayan organizma, gcn hareket
etmek, yiyecek toplamak ve kendini ve trn korumak iin
harcamtr.
Allah, hayat insanolu dzeyine ykselttiinde, "yaama iradesine" yeni bir etmen olan "zgr iradeyi" eklemitir. Bu irade
yaam dzey olarak deil znden etkilemitir. Allah bylece
insana yaama iradesine ek olarak zgr iradeyi bahedip, dolayl olarak bizim sanki bamsz bir davran iradesine sahip olduumuz eklindeki yanlsamaya kaplmamz salayarak tavr
larmzn incelmesine yol amtr. Allah'n irademizi ynlendirmek konusunda yaptklarn aka gsteren birka ayetten aln
t yapmamz gerekiyor:
"Hani siz vadinin beri yamacnda, onlar da vadinin te yamacnda

Kervan da sizden daha aada idi. Bu karlamay
siz kararlatrsaydnz karlama konusunda anlamazla decek-
mevzilenmiti.
73
tiniz. Oysa Allah, yaplmas nceden planlanm bir ii gerekletir

mekte idi. Bylece, yok edilen, apak bir delille yok edilsin, ya;yan
da apak bir delille yaatlsn. Allah itendir, Bilendir. Allah onlar
ryanda sana az gsteriyordu. Onlar sana ok gsterseydi, dala
cak ve o konuda ekiip duracaktnz. Fakat Allah (sizi) kurtard. O,
kalplerin zn bilendir. Zaman gelip kendileriyle karlatnzda
sizin gzlerinizde onlar az gsteriyor, onlarn da gzlerinde sizi az
gsteriyordu ki Allah nceden planlanm ii gerekletirsin. ler, sonunda Allah 'a dner." (8:42-44)
Sonsuz ilahi iradenin fani iradeyi yaurmak iin yapt mdahaledeki incelie baknz.
Peygamber ryasnda dmanlarnn sayca az olduunu grr
ve savamaya karar verir. Onlar bu ekilde grmese sava kararn vermeyecektir. arpma annda kafirler mminlere, mminler de kafirlere olduklarndan daha az sayda grnrler.
Her iki tarafa da dmanlarn az gstererek nceden tasarlanm bir olayn gereklemesini isteyen Allah'tr. ) Her ey tamamen, "zgr iradeye" karlmamakszn, dardan bir mdahale olduunu belli etmeksizin yaplmtr.
Allah, insan zayf ve penelerden ya da keskin dilerden yoksun yaratmtr. nsan bu nedenle fiziksel gcnden ok zekas
na gvenmek zorundadr. Ayrca insanolunun kendine yetemeyip bakalarna baml kalmak zorunda olduu ocukluk evresini uzun tutmutur. Zayfl ve uzun ocukluk evresi nedeniyle insanolu gruplar halinde yaamak zorunda kalmtr. Daha nce toplumlarn balang evrelerini ve kurallar nasl koyduklarn ve bireylerin drtlerini nasl kstladklarn ele alm
tk. Toplum tarafndan konan kural ihlal eden bireye uygulanan
ceza lm cezas idi. Bunun yannda, tanrlarn fkesi de lm05
lS) Kuran'daki bu ayetler Bedir Sava'n "anlatmaktadr. Bu sava, Mslmanlarn Medine'deki yeni toplumunun
kesn
olarak ayakta
kalmasn salayan
nihai
savatr.
74 iSLAMlN IKiNCI MESAJI
nn ardndan bireylere ikence etmek iin hazr beklemekteydi.

Bylece toplumun ve tanrlarn fkesine kar duyulan korku bireylerin yasalar ihlal etmesini engellemekteydi.
ilk insan toplumun kurulmasyla birlikte insann iindeki iki
kartlk su yzne kt: "Yaama iradesiyle" ve haz telayla donanm ilkel hayvan ve "zgr iradeyle" donanm yeni insan.
Her ne kadar bu ikincisi de bir ekilde haz telana dse de, aslolan bireyin genel kabul grm kurallar ihlal ederek Tanr'y
ya da toplumu rahatsz etmemesiydi. Kural ihlali, acnn hem bu
dnyada hem de te dnyada devam etmesine yol ayordu.
Eer istenen haz toplumun ve Tanr'nn kurallarn ihlal etmeksizin elde edilemiyorsa "zgr irade"; daha iyi ve uzun sreli bir haz ya da dl vaat eden topluma ya da tannlara snarak
bu hazdan vazgeiyordu. Bylece, bireyin anlk zevkten ya da
anlk maddi zevkten, toplumun onay, gveni ve vgs veya
bu dnyada ya da te dnyada tanrlarn onay ve dlleri gibi
anlk ya da gecikmeli ruhsal dller karlnda feragat etmesiyle deerler dodu.
Kurallar ve gelenekleri daha da kkleen ve sadeleen toplumlar gelimeye devam ettiler. Peygamberler gelerek, doru
yanl kavramn, helali haram, cenneti cehennemi ve Tann'nn
niteliklerini anlattlar. Peygamberler insanlara, bir yaratcnn olduunu anlatmak iin gelmediler. Bu i zaten idrak sahibi insanlar tarafndan yaplyorduY > Peygamberler, O'nun sfatlarn, niteliklerini ve ilerini anlatarak insanolunun Allah'a kretmesi
ni salamakla grevliydiler.
Akln ayrt edici gleri; "yaama iradesi" ile "zgr irade" arasndaki srekli etkileim sayesinde evrildi. Zamanla, ilk insanlatn kalbine doal evrelerindeki kontrol edilemez glerin varl
nedeniyle yerleen ilkel korkulardan syrld.
6
16) Bu insanlar, ilahi bir mesaj almakszn bu mantkl sonuca varabilen yksek idrak sahibi kiilerdi.
75
Daha nce de belirtildii gibi, zgr irade yaama iradesinden

znde deil derece olarak ayrlr. Baka bir deyile, zgr irade
yaama iradesinin daha rafine ve incelikli halidir. Yaama iradesi insanolunun diisi iken zgr irade erilidir ve akl bu ikisinin etkileiminden doar. 0 n Akl reten bu etkileim srecinde
yaama iradesi hafza ilevi grrken zgr irade hayal gcn
temsil eder. Daha nce benlik olarak tanmladmz hafza tm
gemi deneyimlerin rndr.
Daha nce ksasn kurbanna ektirdii acy tatmas gereken
kiinin duyarlln artrmak iin dzenlendiini belirtmitik.
Duyarllk; hukukla elien bencil tutkular alglama, denetlem'e
ve bask altna alma gc olan akln dier addr. Bencil tutkular denetlerken, zeka korkuyla ekillenir. Akln ayrt edici gc
bencil tutkularn denetlenmesi ile birlikte artar. Dier yandan,
benlik, zekann bu bencil tutkulara kar adil ve sezgili, arlk
ya da iddetli tutumuna gre daha itaatkar ya da asi olur.
Akl; kavgac bir ebeveynin yannda blnm bir evde mutsuz bir ocukluk geirmitir; ehvet dkn ve isyankar bir anne, gereksiz yere baskc ve sert olan zayf ve dlek bir baba. Bu
nedenle ebeveyninin niteliklerini ve iinde doduu evin etkilerini yanstan mcrim, aylak ve ac bir ocukluk yaamtr. Bylece kendisi de bu isel elikiyle birlikte blnmtr. O bildik
szdeki gibi, "Blnm bir ev asla ayakta kalmaz."
Korku; insanolu sahneye kmadan bile nce kendini benlii~ en derin dehlizlerinde gstermitir. 08 Ardndan "yaama iradesi" ile "zgr irade" arasndaki uzun sreli eliki ilk insandan
balayarak bugne dek gelmitir. Bu elikinin sonucu olarak
daha nceden zgrce ifade edilebilen kimi naho tutkular ya17) Yazar, burada gl bireilimeve kltrel birikime sahip olduu Sufi geleneklerinden ve literatrnden analoji\er ve metaforlar
18) Yazar
insanolunun
daha nceki
evrimci teorisi Risalat al-Salah

ele
alnmakta
kullanyor.
yaratklardan evri\diine inanmaktadr.
adl kitabnn beinci basksnn
ve dinsel metinler ve argmanlar
nsznde
araclyla anlatlmaktadr.
Bu dinsel
ayrntlaryla
76
isLAMlN iKiNci MESAJI
saklanm
ve kstlanm, benliin karanlk zindanlarna hapsedilmitir. Tm bu tutkular karanlkta yle uzun sre bekletilmitir ki, zamanla hareket etme yetilerini kaybetmilerdir ancak
tamamyla yitmemilerdir. Yalnzca zgr kalacaklar gn gzlemektedirler.
nsan benlii saysz lmcl salgnla kuatlmtr. ilkel yaa
mnn balangcnda, henz insan dahi olmadan nce korkuyu
edinmitir. Ardndan insanolu sahneye karak insan toplumunun balangcndan bir bireyin douuna dek geen zamanda
biriken snrlamalar stlenmitir. Bunun yannda tek bir bireyin
de; hukuk, kurallar ve halk tarafndan naho tutkulann yasaklanmaya devam etmesi ve bunlarn zgrce ifade edilmesinin de
engellenmesi nedeniyle; doumundan lmne dek kendi yaa
m iinde stlendii kstlamalar mevcuttur.
Tm kstlamalarn nedeni korkudur. Korku; ister ilkel, nahif
ya da temelsiz olsun, isterse de zekice, dengeli ve temelli olsun
insan benlii zerinde kalc bir etki brakr.
Ne ekle brnrse brnsn, korku, tm ahlaki sapknhkla
rn ve davran bozukluklarnn ana kaynadr. Bir ekilde korku iinde yaadklar srece erkekler erkekliklerini kadnlar da
kadnlklarn mkemmelletirmeyi baaramayacaklardr. Mkemmellik yalnzca korku zincirlerinden kurtulmakla mmkndr. Birey; iinde yaam olduu ve hala yaamaya devam ettii,
korkunun varlnn en derinlerine kmesine dorudan neden
olan evreyle ilgili eksiksiz bir bilgiye ulamadka kendisine miras kalan korkudan kurtulamayacaktr. Korku cehalettir ve cehalet yalnzca bilgiyle giderilir. Bu nedenle bireye toplumla ve evrenle olan ilikisinin tam ve doru bir resmini izmek gereklidir.
DETERMiNiZM VE ZGR RADE
(AL-JABR VE AL-IKHTIY AR)
Determinizm ve zgr irade konusu, bireyle evren arasndaki
ilikinin zn oluturur. Bu yle etrefilli bir konudur ki, en
77
belirgin yerlerinde bile insan dncesini alar boyunca oyalamtr. Konunun bir kez daha ele alnmas gerekmektedir. nk bu sorunun tam olarak anlalmas ihtiyac ii bo, entelektel bir lks ya da gndelik hayatmzla ilgisiz bir giriim deildir.
Bu sorunun anlalmasnn nemi mutlak bireysel zgrlk konusuna bilimsel bir yaklam getirmek ihtiyacndan kaynaklanmaktadr. Mutlak bireysel zgrlk; tm biimleri ve dzeyleriyle toplumsal zgrln filizlendii ve yaylmaya balad
merkezdir.
Gndemdeki soru insanolunun nceden belirlenmi bir kaderle ynetildii mi yoksa kiisel seimlerini mi yaptdr.
Peygamber, bu soruya verdii yantla mminlerin merakn gidermektedir: "nananlar da nceden belirlenmi yargya ve kadere gre yaarlar, inanmayanlar da. Kalemler bitmi katlar
kurumutur (yani, her ey birkeredeve herkes iin belirlenmi
tir)". Yanndakilerden biri: "O zaman bu kadar uramz neden,
ey Allah'n Peygamberi" diye sorunca u yant vermitir: "iini
zi yapn; herkes yapaca i iin yaratlmtr." Bunun zerine
Peygamberin Sahabeleri ilerinin bana dnmler ve onlar koruyan ve rahatlatan inanlan iin dua etmilerdir. "nanp erdemli iler yapanlara gelince, Rab'leri inanlarndan dolay onlar doru
ya iletir. Nimet cennetlerinde ayaklarnn altndan rmaklar akar."
(10:9)
Bir mminin ihtiyalan bu ekilde inanla giderilirken bir

Mslmann ihtiyalar iin onu kalbin kesinlii ve skunetinin
eiine gtrecek olan hilgi gerekir. rnein brahim Peygamber'i ele alalm:
"brahim, 'Rabbim, lleri nasl dirilttiini bana gster,' demiti.
'Yoksa inanmyor musun,' dedi. 'Evet; ancak ka!bimi glendirmesi
iin.,' dedi. 'Drt ku al ve onlar iyice ineele (farkl zelliklerini tan). Sonra her bir dan zerine onlardan bir para yerletir. Daha
sonra onlar ar. Sana hemen gelecekler. Bilesin ki Allah gldr,
78 isLAMlN iKINci MESAJI
Bilgedir,' dedi." (2:260)

Peygamberin Sahabelerini, Sahabelerin kabullendiklerini kabullenemeyenler izledi. Rasyonalistler olarak bilinen bu kiilere
gre determinizm ile kefaret birletiinde u durum ortaya k
yordu: "Zincirlenmi ve balanm olarak suya Jrlattlar onu ve s
lanmamasn istediler." 09
Bunlar bu durumun hi adaletli olmadn ve Allah'n adaletsiz bir i yapmayacan ve kefaretin eriat hukukunda aka
belirtildiini, ayrca insanolunun bir su ilediinde cezaya iyi
bir ey yaptnda dle layk olmas iin belli bir miktar seim
gcne sahip olduunu savundular. Farkl bir sonuca ulamak
isteseler de, yaptklar Allah' dier tanrlarla kyaslamakt.
Bu yanlg iki etmenle desteklendi. Birincisi, aklselim ve zevahirinsanolunun kendi davranlarnda bir seim hakk olduu
nu sylemektedir. nsan her istediinde yrr, oturur kalkar vs.
yapt tm hareketler kendi denetimi ve iradesi ile gerekleir.
kincisi, Kuran aklselimin onaylad eyi destekler.
Dier yandan, Sufiler genelde Sahabelerin izledii yolu desteklediler. Sufilerin bazlarna gre, her ne kadar insanolu nceden belirlenmi bir kaderle ynetiliyorsa da, davranlarndan
sorumlu tutulmas Allah'n adaletsiz ya da insafsz davrandn
gstermez. nk Allah dnyann Yaratcs olarak kendi hakimiyetini sergilemektedir. Dier Sufiler barndrd ak adaletsizlie bakmakszn determinizm ve insan iradesi sorularn u
ayetle yantlarlar: "0, yaptndan hesaba ekilmez ama onlar hesaba ekilirler." (21:23)
KURAN VE DETERMiNiZM-ZGR RADE
Rasyonalistler iddialarn Kuran'a dayandrmak iin
baz
ayet-
19) Yazar burada lslam tarihinde bir insann tam seme zgrlne sahip olduunu savunan rasyonalisderle btn
yaamlannn
tm
insanlarn
ayrntlarna
erlerinin arasndaki
uzun bir
kadar
kaderinin
onlarn
tamamyla
gemie
zgr iradelerinden
bamsz
olarak
Allah tarafndan belirlendiini savunan di-
dayanan tartmaya gndermede bulunuyor.
MAHMOUD MO HAMED
TAHA 79
lerden faydalanmlardr. Rasyonalistlerin bak alarna tamamen kar kan Sufiler de Kuran'a bavurmular ve iddialarn
desteklemek iin kimi ayetlerden alntlar yapmlardr. Bu tuhaf
olgu; Kuran zerine alan bir ok oryantalistin Kuran'n i elikiler barndratak kendilerini ve yandalarn yanlttn dnmlerdir. Gerekte, Kuran'da bir ak (zahir) bir de gizli
(batn) anlam vardr. Zahir; eylerin grnmleriyle ilgiliyken
batn bu grnmlerin ardndaki geree odaklanr. Kuran, ei
tici bir yaklamla, grnenleri i dnyaya ulaan bir kpr olarak kullanr: "Onun gerek olduu onlara apak oluncaya kadar onlara, ufuklarda ve kendi ilerinde ayetlerimizi (iaret ve kantlanm
z) gstereceiz. Rabbinin her eye tank olmas yetmez mi?" (4 : 5 3)
D grnmler maddi dnyann kantlaryken i grnmler
insan benliinin kantlardr. Maddi dnyann kantlaryla akla
doru alan kaplar duyumlardr ve duyumlarn her biri sada
ve solda olmak zere ifttir. Yani, sa gzn grnr bir nesneyi beyne aktarma biimiyle sol gznki farkldr. Gzlerden her
biri gerei arptma yeteneine sahiptir. Bu nedenle beyin, kendini duyumlarn yanlmasndan korumak ve geree ulamak
iin bilgiyi szmek zorundadr.
ou akl kendini duyumlarn zincirlerinden kurtaramaz.
nk onlarn salad bilgiye fazlasyla baml yaar. Kuran,
bir inan kitab olduu kadar ayn zamanda bir hukuk ve hakikat kitab da olduundan, inan ve hukuk olmakszn hakikare
ulamak mmkn olmadndan ve gzlerle alglanan bilgiye tezat oluturmak inancn alanna girmediinden, Kuran duyu organlarmzla algladmz maddi dnya yanlsamasyla uyumlu
bir ak anlamla (zahir) ve hakikare dayal bir gizli anlamla ykl olarak gnderilmitir. Yaadmz yanlsamay ifade eden
Kuran, yine onun sayesinde hakikare ulama srecimizde bizi
gereksiz yklerden korumaktadr.
ki rnei ele alalm. Biri duyumlarmzm yaad yzeysel yanlsamayla, dieri aklmzn ya!!d i.ncelikli yanlsamayla ilgili:
Birincisi; Kuran, dnyay kendi gzleriyle dz bir yzey olarak

gren bir halka inanc alamaya alt iin Allah'a inannay
alamann zorluunun yannda bir de gzlerimizle aka grdmz dnyayla uyumlu olmayan bir gereklii savunmay
tercih etmemektedir. Bu nedenle, inananianna yeryz hakkn
daki genel geer fikirlerini sarsnayacak ayetler sunmaktadr:
"G gcmzle biz kurduk ve onu biz geni/etmekteyiz. Yen biz
dedik; ne gzel deyiciyiz." (51:47-48); "Yapmadk m yeryzn bir beik, Dalar da birer kazk?" (78:6-7); "Bundan sonra da
yen yayp yuvar!att. Ondan suyunu ve otlan kard." (79:3031); "Yeryzn geniletip iine salam dalar yerletirdik ve orada
her eyi mkemmel bir lye gre bitirdik." (15:19).
Mslmanlar inanc benimsediklerinde ve eriat uyguladkla
rnda plak gzle algladklannn aksine yeryznn dz olmadm anlayacaklardr. Gzle alglanan tamamen gz ard etse k
de, duyulanmzn esiri olsak da maddenin hakikatini kefetme
miz imkanszdr. Rasyonel yaklam, gzle grlenleri aklla alglananlara bir kpr olarak kullanmaktr. Bu hak'tr ve hak nihai hakikat'in kalp tarafndan alglanmasnn yolunu aacaktr.
Kuran'n akln yanlsamasna atfta bulunduu ayetlere rnek
verilebilir: "Sizden dosdoru bir yn (istikamet) tutturmak dileyenler iin. Alemlelin Rabbi olan Allah dilemedike siz dileyemezsiniz."
(81:28-29) Dikkatli bir salikayetleri ilk okuduunda ilk ayetten
drst olmann ya da olmamann kendi zgr seimi olduunu
karr, ancak ikinci ayetten yalnzca dilin verdii anlam kara
bilir. Bu nedenle drst olabilmek iin tm gcyle aba harcar.
Davranlar, byle bir yaklam biimi ve zdisiplinle olgunla
tnda artk kendisinin zgr bir iradesinin olmadn ve yalnzca Tanrnn iradeye sahip olduunu bilir. Bylece ikinci ayetle yzyze gelir: "Alemlerin Rabbi olan Allah dilemedike siz dileyemezsiniz." "Sizden dosdoru bir yn (istikamet) tutturmak dileyenler iin" biimindeki ayet bylece onun iin geersiz klnmtr.
Aklnn yanlsamasndan kurtulduktan sonra kii, bu ayetin ne-
81
den dierinden nce yazldn da anlamtr.

Yani, Kuran anlamlarn bir ikilik iinde sunar: Grnen aleme yakn anlam (zahir), isel, grnmeyen aleme yakn anlam
(batn). Ne var ki, rasyonalistler bunu anlayamamlar ve akln
ve duyularn yanlsamalaryla tutarl ayetlere younlamlardr.
Teorilerinin bu ayetlere dayandrmlar ve bylece hem kendilerini hem de bakalarn yanl ynlendirmilerdir.
Sufiler ise bu gerein farkna vararak akln ve duyularn yanlsamalannn zenli bir ibadet sreciyle almas gerektiini anlamlardr. Bylece karanln ve n rtleri tarafndan gizlenen kesinlik dzeyine ulalabilir.
KURAN VE DETERMiNiZM
"Kuran', inananlar iin bir ifa ve rahmet olarak indirdik. Zalimleriniseancak zarann arttmr." (17:82) Zalimler, dinin gereklerini anlamak iin tamamen akllarna gvenenlerdir.
Kuran ayetlerinin ounda zihinlere determiriizmi benirusetmeyi amalar. Bylece aklla kavrananlar bir kez kalbe iledi mi,
Kuran'da Yaratcnn Bir'liinden (wahdat ai-ja'il) bahseden tek
bir harf dahi olmad anlalr.(o Bu ilke, tevhid'in kkeni ve temelidir. Yaratcnn Bir'liini tevhid'in dier aamalar izler. u
ayetlere kulak verelim:
"Sizi karada ve denizde yrten O'dur. (Dnn ki) Gemidesiniz ... Bir meltem le yolculan alp gtrd zaman gemiden memnundurlar. Aniden iddetli bir frtnaya yakalanrlar. Her ynden gelen dalgalann arasnda tmyle kuatldklann sandklar an, dini
sadece Allah'a ait klarak, 'Bizi bundan kurtarrsan kredenlerden
olacaz,' diye yalvarrlar. Onla n kurtannca da yeryznde haksz
20) Bu terim
yapcnn, yazarn, yaratcnn birlii anlamna
Allah'n
evrendeki irili
iradeye,
yetenee
cs
ve
yazandr.
ufakl
her eyin tek
ve gce sahip olan
gelir. Bu, dinsel
yaranes olduunun
olduu
balamda,
ifadesidir. O, tek gerek
iin nesnelerin ve hareketlerin de tek
yap
82 IsLAMN IKINci MESAJI
yere taknlk yapmaya balarlar. Ey insanlar, taknlnz kendinize kardr. Dnya hayatnn geici zevkine dknsnz; halbuki
dnnz bizedir ve yapm olduunuz her eyi size haber veririz."
(10:22-23)
Bu, ilahi determinizmin en ak ifadesidir. nsann cehaletinden ve dikkatsizliinden, yani kifayetsizliinden bahseder. Sorunlarmzla baa ktmzcia yeterli irade gcne sahip olduumuz yanlgsna kaplnz. nsann karada sahip olduu frsat
lar denizdekinden daha oktur. Bu nedenle, "Sizi karada ve denizde yrten O'dur." [sizi hem gvenli ortamda hem de tehlikeli ortamda ynlendirebilir.] demektedir. Ayetler daha sonra abalarmzn boa gittii denizdeki tehlikelerden sz etmeye ba
lar: "Dini sadece Allah'a ait klarak, 'Bizi bundan kurtarrsan
kredenlerden olacaz,' diye yalvanrlar." Bunu tm iterilikleriyle istedikleri iin Allah onlar kurtarr ve ardndan nasl bir tutum iine girdiklerini syler: "Onlan kurtannca da yeryznde
haksz yere taknlk yapmaya balarlar." Buna gre denizin tehlikelerinden syrlp karaya ayak bastklarnda ve tekrar hareket
etme yeteneine kavutuklarn grdklerinde cehaletlerine ve
dikkatsizliklerine geri dnerler ve kendilerinin irade gcne ve
seme zgrlne sahip olduklann sanrlar. Kuran, burada bize, karada yn gsterenin denizde yn gsterenle ayn olduu
nu ve bunu aklmzdan karmamamz gerektiini anmsatmak
tadr.
Bu mesaj bir ok ayet araclyla verilir. rnein: "Ben, Rabbim ve Rabbiniz olan Allah'a gvendim. O'nun kontrol etmedii hibir yaratk yoktur. Rabbim dosdoru yolun zerindedir." "Allah'n
dininden bakasn m anyorlar? Oysa gklerde ve yerde kim varsa
ister istemez O'na teslim olmutur ve hepsi O'na dndrlecektir."
(3:83)
" ... Yoksa Allah'a, tpk O'nun yaratt gibi yaratan ortaklar buldular da yarat/yaratlanlar kendileri iin benzeir hale mi geldi? De
83
ki: 'Allah'tr her eyi yaratan, O Tektir, Egemendir'." (13:16) "Yedi

gk, yer ve aniann iindekiler O'nu ycelterek anarlar. Hibir ey
yoktur ki O'nu verek ve ycelterek anmasn; ama siz aniann an
lann anlamazsnz. O efkatlidir, Balayandr." (17:44) "Allah,
sizi de yaptnz eyleri de yaratandr." (37:96) "Yeryznde ve
aranzda oluan hibir ey yoktur ki biz onu yaratmadan nce bir kitapta kaytl olmasn. Bu, kukusuz Allah iin ok kolaydr. Bu, yitirdiiniz bir ey iin Zlmemeniz ve O'nun size verdii nimetlerle de
marmamanz iindir. Allah kendini beenip vnenleri sevmez. Onlar ki cimrilik ederler ve halka cimri olmay tlerler. Kim yz evirirse, kukusuz Allah Zengindir, vgye layk alandr." (57:2224) Tm bu ayetlerde determinizminilkeleri hakknda kendile-
rinden emin olanlar iin
eitici
olacak
eler vardr.
DETERMiNiZM NEDR?
ncelikle Allah'n insanlar gnaha deil doruya ynlendirdii iyice anlalmaldr. Allah Hu Peygamber araclyla der ki:
"Ben, Rabbim ve Rabbiniz olan Allah'a gvendim. O'nun kontrol etmedii hibir yaratk yoktur. Rabbim dosdoru yolun zerindedir."
(ll :56) Allah her yarat, doru yola sevk etmek iin kontrol altnda tutar. Btn yaratklar, Allah'a boyun edikleri srece er
ya da ge kurtarlacaklardr. Bu boyun emeden ka ise bu evrende mmkn deildir. Ne var ki, Allah kulundan zekice ve
bilgece boyun emesini ister. Bunun iin rehberlik ile yanl yola saptrma arasndaki izgiyi belirler: bu izginin aasnda kalanlar yanl yoldadr. Bu noktada inan ve inanszlk sahnede
belirir.
nan ve inanszlk arasndaki fark zde deil, seviyededir.
nanann bilgisi inanszdan fazladr. nananlarn Allah'a bilinle, inanmayanlarn ise bilinsizce boyun edii sylenebilir. Allah der ki: "Allah aniann kendisinden baka taptklannn aslnda
hibir ey olmadn iyi bilir. O stndr, Bilgedir." (29:42) O bilir, ama dierleri bilmez ve onlart da bilmesini ister: "De ki, 'Bi-
lenlerle bilmeyenler bir olur mu?"' (39:9)

Allah'n iradesine kar konamaz, ancak Allah yarattklarnn
onun isteklerine deil, onayladklarna boyun emelerini ister;
nk kimi zaman onaylamad baz eyleri isteyebilir. Allah
der ki: "Inkar ederseniz, Allah'n size ihtiyac yoktur. Fakat O, kullannn inkarc olmasndan holanmaz. krederseniz sizden honut
olur." (39:7) Buna paralel olarak, eer inanmazsanz bunu onun
iradesi dnda yapyor deilsiniz; sizin inanmamanz salayan
da odur ama sizin iin yapt eyi aslnda onaylamaz. Onaylamak, istemenin doru sonudur. istek piramidinin en ucudur. lstek, ikilik (thuna'yah) evresinde iken; onaylama, tekillik ya da
birlik (jardyah) evresindedir. stek, inanc ve inanszl salar
ken, onaylama yalnzca inanc ierir.
Yaratc Hkm (al-'amr al-takwiny) iradeden daha yksektedir. Onun temeli "irade" iken zirvesi "onaylamadr". Bu duruma
Kuran'n 36. suresi olan Yasin'de deinilir: "Bir eyi diledii zaman, ona sadece 'Ol!' der ve o da hemen oluverir." (36:82) Terii
hkm (al-'amr al-tashri'y) Yaratc Hkmn zirvesiyken irade
temelidir. Yani Allah, "Biz bir toplumu yok etmek istediimiz zaman onun ileri gelen varlkllannn orada ktlk yapmasna izin veririz. Bylece o topluma verilmi sz gerekleir ve onu yerle bir ederiz" (17:16) derken Yaratc Hkme atfta bulunmaktadr. "Herhangi bir kt ey iledikleri zaman, 'Atalanmz byle yapar bulduk;
Allah da bize yle emretti,' derler. De ki: 'Allah kt bir eyi emretmez. Allah hakknda nasl olur da bilmedik/erinizi sylersiniz?"' derken Terii Hkmden bahsetmektedir. "Allah kt bir eyi emretmez" demek, peygamberleri mucizeler eliinde gnahlara
sevk eden yasalar sunmalan iin gndermez, demektir:
"Allah'n kendisine kitap, bilgelik ve peygamberlik verdii hibir insan, 'Allah'tan sonra bana da kulluk ediniz,' diye halk kendisine armaz. Aksine, 'renip rettiiniz kitap gereince kendisini Rabbine adayan kullar olun,' der. Ve size, melekleri ve peygamberleri
85
rabler edinmenizi de emretmez. Siz Mslman olduktan sonra, size

hi inkan emreder mi?" (3:79-80)
Terii
Hkm insanlar Allah'n iradesinden onayna sevk etmek iindir. Bu nedenle peygamberler gndermi ve iinde u
na benzer ayetler bulunan kitaplar indirmitir: "Allah adaleti, iyi-
lik yapmay ve akrabayayardm etmeyi emreder. Ktlkten, fenalktan ve azgnlktan ise sizi men eder. Ot almanz iin sizi byle
aydnlatr."
(16:90)
Her ne kadar Terii Hkm bir birim olsa da, irade ile kar
latrldnda, daha yakndan bir incelemeyle bir piramit biiminde olduu grlebilir. Onun temeli toplumsal hukuk iken,
bireysel hukuk zirvesidir. Terii hkmn zirvesi Yaratc Hkmn temelidir ve bu Hkm sonsuzlukta Allah'a dek ular. u
ayette bu zirveden sz edilmektedir: "Biz her eyi belli bir lyle
yaratmzdr. Buyruumuz gz krprnas gibi anidir." (54:49-50)
Bu yolla, yaratlanlarn pirarnidi iyice belirginleir. Bu piramidin
zirvesi isim seviyesinin (al-ismY ilk basamadr. Bu basamak,
birey hukukunun sergilendii aamadr. Piramidin temelinde ise
eylem aamasnn (al-fi'l)< son basama vardr. Buras, en k tm dier varlklarn yaratld duman ya da su buhar
olan yaayan organizmalarn ve elementlerin sergilendii oul
luk seviyesidir. Allah der ki:
21
"Sonra duman halindeki ge ynelerek ona ve yere, 'isteyerek veya istemeyerek (kaos tan kp) gelin,' dedi. Onlar da: isteyerek geldik,
dediler. Bylece onlan iki gnde yedi gk olarak tamamlad ve her
ge zel yasalan bildirdi. Ve biz en aadaki g ise lambalar!a ve
koruma sistemiyle donattk. Bu, stn ve her eyi Bilen'in Hkmdr." (41:11-12)
21) Allah kendini sonsuzluktan isim aamasna doru aama aama gsterir. sim aama
onun kendine verdii Allah gibi isimlerle anld aamadr.
22) Eylem aamas, stn llahi Varlk'tan aaya doru olan aamalardaki yaratm ve
eylem aamasn belirtir.
s
86
ISLAMlN iKINCI MESI\11
Yaratm
piramirlinin temeline dair bundan daha ak bir ayet

de udur: "nkar edenler, grmezler mi hi gkler ve yer bitiik durumda idi de biz onlan patlatth? Aynca her caniy da sudan yaratth. Hala inanmayacaklar m?" (21:30)
Piramidin zirvesi Allah'a yakn iken temeli mesafe olarak olmasa da aama olarak ondan ayrdr.C23> Yaratm piramirlinin zirvesindeki bireysel hukuk aamas bilgi alemine dahildir. Pirarnidin temeli ise maddi dnyadadr. Bilgi alemi maddi dnyann
yalnzca grntden ibaret olduunu gstererek yaratlanlarn
dnyasndan stn olduunu ortaya koyar. Bilgi alemi zsel
dnyadr. Baka bir deyile, maddi dnya cismani eylerin dnyasdr ve burada oulluk vardr. Bilgi alemi ise ruhani eylerin
dnyasdr ve burada tekillik vardr. Kukusuz bilgi aleminde de
cismani nesneler bulunur, ancak bunlar yalnzca yedinci his yoluyla hissedilebilirler. Sufi statlarndan Ibn al-Farid ruhsalln
bu mkemmeliyene dair unlar sylemitir: "Maddenin incelmesinin ardndan biim de incelir. Bylece biim maddeyi gzelletir
mi olur." Yani, her anlam iin cismani bir varlk sz konusudur
ve her hakikat iin onunla balantl bir hukuk vardr. Her anlam ya da hakikat birer zirvesi ve temeli olan bir piramit ekline
sahiptir. Zirve gzelletike temel de gzelleir. Dier bir deyi
le, anlam arttka cismani varlk da artar.
Allah diyor ki: "Her eyin zn elinde bulunduran ok ycedir ve
siz de O'na dndrlecehsiniz." (36:83) Her eyin z kendi tekilliidir. "siz de O'na dndrleceksiniz" cmlesi bu anlay vurgulamaktadr, nk Allah'a dn kulla Efendi'nin niteliklerinin birbirine yaklamasyla olur. Sanki tm yaratklardan tmellikleri iindeki bireyselliklerini tevhid yoluyla oulluktan birlie dndrmeleri beklenmektedir. Allah der ki:
23) Allah, uzam ve zamanla

deil deer
snrlandrlamayacandan,
ve derece olarak aynlabilirler.
nesneler ondan mesafe olarak
87
"And olsunincireve zeytine, Sina Dana, Ve ant olsun bu gvenilir kente ki; Biz insan en gzel olgunlukta llendirdik. Sonra onu
aalann aas kldk. Ancak inanp erdemli davrananlam kesintisiz bir dl vardr. Artk neden hala bu dini yalanlyorsun. Allah bilgelerin En Bilgesi deil midir?" (95: 1-8)
Daha nce Kuran'da zahir'in ya da ak anlamn maddi evreyle, batn ya da derin anlamn insanolunun ruhani zellikleriyle
ilgili olduunu belirtmitik. Allah, cennet ya da yeryzyle deil insanla ilgilenir. Allah'n gznde bir kanncann gneten
daha ok nemi vardr. Gne henz bu ileri aamadaki sahneye girmek iin srasm beklerken kannca yaam lm zincirine
dahil olmutur. Bu nedenle biz bu ayetlerin, Kuran'n herhangi
bir tefsirinden de edinilebilecek grnr anlamlaryla ilgilenmiyoruz.(2i)
Allah insan benliinin gleri adna ant ierken aslnda kendi
adna ant imektedir. "Insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan, ondan
da eini yaratan, ikisinden pek ok erkek ve kddn reten Rabbinizi
dinleyin. Adna birbirinizden isteklerde bulunduunuz Allah'a sayg
gsterin; akraba/ara da ... Allah elbette sizi gzetlemektedir." (4: l)
Bizi kendi nefsinden yaratt bu tek nefis nedeniyle Allah'a
sayg duyulmaldr. Adna ant itii "incir" nefis, "zeytin" ruh,
"Sina Da" akl, "bu gvenilir kent" kalptir. Daha nce akln nefis ile ruhun birlemesinden doduunu belirtmitik. Bu ba
lamda akl, kalbin rehberi ve bilgi emberincieki ncsdr. O,
bir kr adamn yolunu bulmak iin kulland denek ilevini
kalp iin yerine getirir. Aklla kalbin ilikisi, be duyunun aklla
ilikisine benzer. Akl glenip sivrildiinde ve duyularn tamamndan her an yeni bilgiler almaya baladnda altnc his haline gelir. Hayat tek bir duyu ile balam, ilkel alarda ikinci du24) Yazar,
vukullu
Kuran'n
anlam
Arapa metnindeki grnr
olan cevil'in
peindedir.
anlam
ifade eden tefsirden ok derin ve
88
ISLAMlN
iKiNCi MESAji
yuyu kazanmtr. Ardndan nc, drdnc ve beinci duyular gelmitir. Bugn altnc ve yedinci duyulan kazanma yolunda ilerlemektedir. Ardndan gelecek ilerlemeler yalnzca bu yedi
duyuyu gelitirmek ynde olacaktr. Ancak bunlarn says daha
fazla artmayacaktr. Akl; sivrildiinde ve ayn anda her eyi tatma, koklama, dokunma, grme ve duyma ilevlerini yerine getirdiinde altnc his olacaktr.
Akl bu aamaya eritiinde kendi deerinin farkna varacak ve
kendi yerinin kalbin nnde deil arkasnda olduunu (yani
kalbe nderlik edecek deil onun tarafndan ynlendirilecek olduunu) kavrayacaktr. Bunun ardndan sufi al-jinad'n u deyiine uymaya alacaktr: "Daha nce peinden gittiiniz nderi takip edin." Bu dzene uymak akl iin olduka zorlaycdr ve z
disiplinin zirvesine ulalan anlar haricinde baarlamaz. Baarl
dnda ise kalbin simgesi Hzr'n akln simgesi Musa'ya syledii gibi ok uzun srmez: "Dorusu sen benimle beraberlie dayanamazsn."(s Ne var ki, kiinin kendi Musa'snn kendi H
zr'yla geirecei ksack bir zaman dilimi bile sonsuz zamana
edeerdir. Bu; "Gzn ne kayp at ne de azp haddini at"
(53: 17) aamadr. Artk, salik, zamanla snrlandrlamayacak
Tanr'y alglamaktadr. Bu an; tm araclarn ortadan kaldrla
rak, kalbin yedinci duyu halini ald ve salikin bir tek btn olduu ve bu sayede stn Varlk'a tank olduu aamadr.
Ancak ksa sre iinde akl zayflna yenik der, kendi deerinden habersiz kalr ve kalbi engeller. Bylece salik stn
Varlk'la yzlemesi akl tarafndan engellenen ve onun yalnzca
isim, nitelik ve eylem (Yapc'nn Bir'lii, wahdat al-fa'il) dzeyindeki tezahrlerine tank olabilen bir ikilie dnr. In
rts aamasnda kalan salik incelikli bir oktanncl yaama
ya devam eder, ancak kendi bireysel hukukuna sahiptir ve by2'5) Buradaki simgesel gnderme Kuran'da (18:67)
Hzr'n
ise kalbin derinliklerini temsil
ettii
Musa'nn
bir hikayeye
saf rasyonel
yaplmtr.
dnmeyi,
MAHMOUD MOHAMED
TAHA 89
lece kendi zsel alemine yerleir.

Yukardaki ayetlerde geen "Biz insan en gzel olgunlukta llendirdik" cmlesi insann yaratm piramidinin zirvesindeki
zsel alemdeki yaratlna yani hkm dnyasndaki yerine;
"Sonra onu aalarn aas kldk" cmlesi ise yaratm piramidinin temeli olan maddi dnyadaki yaratlna yani yaratklar
dnyasndaki yerine atfta bulunmaktadr: "Yaratl da, ynetim
de O'na aittir." (7:54) Kuran der ki: "Biz her eyi belli bir lyle
yaratmzdr. Buyruumuz gz krprnas gibi anidir." (54:49-50)
nsann en uygun llerde yaratlmasnn ve ardndan aa
larn aasna gnderilmesinin hikayesi u ayetlerde anlatlmak
tadr:
"Rabbin, meleklere yle demiti: 'Yeryzne bir halife yerletire

ceim.' Melekler de: 'Orada bozgunculuk yapacak, kan aktacak birisini mi yerletireceksin? Halbuki biz seni verek yceltiyor ve mutlak otoriten i onay lyoruz,' dediler. 'Bilmediinizi Ben bilirim,' dedi.
Adem'e tm isimleri (nitelemeleri) retti, sonra onlan meleklere sunup, 'Doru iseniz, unlann isimlerini (zelliklerini, niteliklerini) siz
bana bildirin,' dedi. Dediler: 'Sen Ycesin, senin bize rettiinden
baka bir bilgimiz yok. Sen Bilensin, Bilgesin.'
Dedi: 'Ademi Onla n n isimlerini unlara haber ver.' simlerini onlara haber verince, 'Size, yerin ve gklerin srlann biliyorum, ak
ladnz da gizlediinizi de biliyorum dememi miydim,' dedi. Meleklere, 'Adem'e secde edin,' dedik. blis hari hepsi secde ettiler, o ise
diretti, byklk tasiad ve nankrlk etti. 'Ademi Einle birlikte cennette kal. Dilediiniz eyden bolca yeyin; ancak u aaca yak/ama
yn, yoksa zalimlerden olursunuz!,' dedik. eytan, onla n oradan kaydnp bulunduklan yerden kartt. Nihayet, 'Birbirinize dman olarak aa inin. Yeryznde belli bir sre kalp yaayacaksnz,' dedik.
Adem, Rabbinden kelimeler ald. Bunun zerine onun tvbesini kabul
etti. O, yneli/ere karlk verendir, Rahim'dir. 'Oradan topluca ininiz,' dedik, 'Benden size bir yol gste.rici geldii zaman, o yol gsteri-
90
iSlAMlN iKlNCl MESA)l
ciye uyanlar iin artk bir korku yok ve onlar .zlmeyecekler.' Ayet-
lerimizi yalaniayp inkar edenler ise atee mahkumdur; orada srekli kalacaklar." (2:30-39)
Adem; hkm dnyasmda mkemmel, bilgili ve zgr olarak
yaratlmt ama zgrlk ona bedeli denmemi bir hediye olarak sunulmutu. Allah onu, zgrlyle ne yapacan grmek
iin snad ve dedi ki: "Ademi Einle birlikte cennette kal. Diledii
niz eyden bolca yeyin; ancak u aaca yaklamayn, yoksa zalimlerden olursunuz!" Yaklamasnn yasakland aa gizli anlama
(batm) gre kendisi, ak anlama (zahir) gre kansyd. zgrln kendisinden beklendii ekilde kullannad ve Allah'n
emirlerini izlemekteuse kendi iradesini kullanmay seti. Bylece Allah'a itaatsizlik etti ve karsyla ilikiye girdi. Doru kullanamad zgrl ise elinden alnd. Bu davran nedeniyle
ald cezay ekecei yere gnderildi ve bu defa karln deyerek zgrln yeniden elde etmeye balad. Bylece onu
ktye kullanmaktansa deerini bilecekti. Kazanlmayan zgrlk hem deersizdir hem de savunmasz. Allah sevgili kulu Muhammed'e Adem'den bahsetti: "Gerek Ynetici olan Allah ok ycedir. Sana vahyi tamamlanmadan nce Kuran' (anlamak iin) acele etme ve, 'Rabbim, bilgimi arttr,' de. Gemite Adem'den sz alm
tk; ancak unuttu. Biz onda bir azim ve kararllk grmedik."
(20:114-115)
"Gemite Adem'den sz almtk" sz, zgrln doru
kullanmas ve daima Allah' semesi iin sz vermesini salam
tk, anlamna gelir. "Ancak unuttu. Biz onda bir azim ve kararl
lk grmedik" cmlesi ise szn unuttuunu ve kararllnn
zgrlk grevini doru yerine getirecek kadar gl olmad
n anlatr. Karsnn ayanmalanna ve tutkulanna yenik derek
zgrln ktye kullanmtr. Bu nedenle zgrl kst
lanmtr. "Sululara ite byle davrannz." (77: 18)
Adem, unutkanlk ve zayflk iinde Efendisine itaatsizlik
91
ederken, eytan da kasten ve kstaha Allah'a kar gelmektedir.

Bu hikaye de yledir:
"Rabbin meleklere demiti ki, 'Balktan bir insan yaratacam.'

'Onu dzeniediim ve ona ruhumdan jlediim zaman ona secdeye
kapann.' Tm melekler ona secdeye kapand; Ancak lblis hari. Byklk tasiad ve nankr oldu. Allah: Ey Jblis! lki elimle yarattma
secde etmekten seni men eden nedir? Bbrlendin mi, yoksa ycelerden misin? dedi. 'Ben ondan daha stnm,' dedi, 'Beni ateten yarattn, onu ise balktan yarattn.' 'k oradan,' dedi, 'Sen kovuldun.'
'Yarg Gnne kadar lanetimi hakkettin.' Dedi: 'RabbiJ?l, o halde insanlann diriltilecei gne kadar bana sre ver.' Dedi ki, 'Sana sre
verilmitir;' 'O bilinen gne kadar.' Dedi: 'Kudret ve erefine ant olsun hi, onlann tmn azdracam.' 'Ancak onlardan kendilerini
sadece sana adayan kullann hari.' Dedi ki, 'Bu gerektir ve ben sadece gerei sylerim:' 'Cehennemi seninle ve onlardan seni izleyenler/e topluca dolduracam.' (38:71-85)
eytan
da Allah'a tapyordu, ancak kstaht. Bu nedenle ibadetinin hibir anlam yoktu. eytan bilgi sahibiydi ama bilgisi yalnzca zahir olanla snrlyd. Batn bilgiden yoksun olduu iin
ne Allah'tan korkuyor ne de onu anlyordu. Allah'n Kudreti
zerine ~nlarn tmn azdracana ant iti. Allah'n emirlerine uyamayacak kadar kibirliydi. Allah korkusundan yoksun olduu iin itaatsizlikte srar etti ve tvbe edip affedilmeyi istemedi. nsanlar ayanmak ve yoldan karmak iin Allah'tan sre istedi. yle dedi: "Rabbim, o halde insaniann diriltilecei gne kadar bana sre ver." Allah dedi ki: "Sana sre verilmitir, O bilinen
gne kadar." O da yle yantlad: "Kudret ve erefine ant olsun ki,
onlann tmn azdracam. Ancak onlardan kendilerini sadece sana adayan kullann hari." Son ayette bilgili olduu ortaya k
maktadr, nk kendilerini y~lnzca Allah'a adayanlar azdra
mayacan bilmektedir. Yukarda da belirtildii gibi, bilgisi ba-
92 IsLAMlN iKiNci MESAJI

tn deil zahirdir. Buna karlk Adem ile Havva yle demiler
dir: "Rabbimiz, kendimize zulmettik. Bizi balamaz ve bize ac
mazsan kaybedenlerden oluruz." (7:23)
Her halkarda, bunlarn tm etraflarndaki incelikli ruhani
evrenin aksine cahilce davranarak, Efendilerine itaatsizlik etmilerdir. 1taatsizliklerinin seviyesi onlar evrim merdiveninin
en alt basamana drmtr. Bu basamak yukarda "incir"le
simgelerren en dipteki basamaktr. En aadaki eytan, onun
stndeki Havva, ikisinin de stndeki ise Adem'dir. Kar karya kaldklan yeni evrede drt bir yandan ktlklerle kuatl
mlardr, ancak ksa zamanda yeni evrelerine uyum salayarak
gemiteki kusursuzluklarn unutmulardr. Allah eytan'n talebini kabul ederek ona Kyamet gnne dek sre tanmtr. Bu
nedenle onu en dibe yollamtr. nk onun talebi ykselrnek
deil yalnzca cezasn erteletmektir. Allah, Adem ile Havva'nn
da taleplerini kabul etmitir. Onlar da, Allah'a itaatsizlik ettiklerinde dile getirdikleri merhamet ve af talepleri karlanana dek
en dibe gnderilmilerdiL "Allah 'n rahmeti gzel davranan/ara
yakndr." (7:56)
Tin (1ncir) Suresi'nden yukarda yaplan alntlara bakarak -"
Ancak inanp erdemli davrananlara kesintisiz bir dl vardr."
Adem ile Havva'nn yaratm merdiveninin en alt basamana
gnderilmedikleri dnlebilir. Ama bu doru deildir. u
ayetlere bakldnda her ey akla kavuur: "inizden oraya
uramayacak hi kimse yoktur. Bu, Rabbin kesinlemi bir hkmdr. Sonra, erdemlileri kurtaracaz. Zalimleri ise orada diz st b
rakacaz." (19:71-72) Buna gre, Adem ile Havva en dipten
karlm ve Allah'n merhameti ve affedicilii sayesinde ykseli
leri balamtr. eytan ise, deimeyi reddettii iin geride bra
klmtr.
Allah soruyor: "Artk neden hala bu dini yalanlyorsun?" Din,

dl anlamna gelir. slam'n znn ve hukukunun dayand
karlkllk ilkesine gre dl, ksastr. Bu, insanolunun en iyi
93
llerdeki yaradlndan en diplere indirildiini, yani karlk

ilkesine, adil ve tarafsz cezaya rnek olmas iin verilmi
bir rnektir.
Allah der ki: "Allah bilgelerin En Bilgesi deil midir?" Burada da
karlkllk ilkesini benimsetmek ve onun bilgeliini amnsat
mak amalanmtr.
llk
ADEM LE HAVVA'NIN AFFI

Adem nasl affedildi? Allah, meleklerden Adem'in nnde seede etmelerini istedi. Ayn eyi eytan'dan istediinde o emre uymad. Melekler Terii Hkme itaat ettiler nk onlar "Allah'n
buyruuna kar
gelmezler ve kendilerine ne emredilmise onu uygularlar." (66:6) eytan Terii Hkme kar geldi, ama bu itaatsizlikle aslnda Yaratc Hkme boyun emi oldu. Meleklerin
Adem nnde secde etmeleri ona hizmeti klnmalar anlamna
geliyordu. Ayn ey eytan iin de geerliydi. Ancak meleklerle
eytan'n hizmetkarl farkl ekillerde olacakt. Meleklerin hizmetkarl Adem'in iyi davranmasn salarken ve doruya (hak)
ynlendirirken eytan'n hizmetkarl ktle sevk edecek ve
dorudan uzaklatracakt.
Adem; yukardan gelen iyilik ve aadan gelen ktlk araikiye blnmt ve her iki durumda da Allah'a doru
ilerliyordu. "ve grnen grnmeyen nimetlerini stnze sat."
(31:20) Grnen nimetler ksmetler, grnmeyenler ise mutsuzluklardr. Bunlarn tm merhametten gelir, ancak benlik
mutsuzluktan kanrken mutluluklara skca sarlr. Allah der
ki: "Sevmediiniz halde sava size zorunlu klnd. Sevmediiniz bir
ey sizin iin iyi ve sevdiiniz bir ey de sizin iin kt olabilir. Siz bilmesenizde Allah bilir." (2:216) Tek sorun bilgi yoksunluudur.
tk insann hayvanlar insandan ayran izgide ayakta dururken ve onun evrimin zirvesi olarak hayal ettiinizde yeryznn
varisi olan Adem'i de ilk geli~e andaki durumuyla hayal etmi olacaksnz. Bu; uzun ve acl evrim sreci boyunca edindi-
snda

i
bir dizi niteliin sonucu olarak benzersiz bir srayla girdii

bir gei evresidir. Allah bu sray yle ifade etmektedir: "Biz,
insan zel bir balktan yarattk. Sonra onu gvenli bir korunakta
bir damlack haline getirdik. Sonra bu az suyu "alaka" haline getirdik. Alakayda "mudga" yaptk. Bu 'mudga'y da kemiklere dn
trdk ve bu kemiklere de et giydirdik. Nihayet onu bambaka bir
yaratk olarak ortaya kardk. Yarataniann en gzeli olan Allah'n
.n ne ycedir!" (23: 12-1 4)
Bu sraytan u Allah kelamnda da sz edilmektedir: "Hani
Rabbin meleklere demiti ki: 'Ben kupkuru bir amurdan, ekillenmi
kara balktan bir insan yaratacam. Ona ekil verdiim ve ona ruhumdan jlediim zaman, siz hemen onun iin secdeye kapann!'"
(15:28-29) "Ona ekil verdiim zaman" cmlesi gkyz ve yeryz tek bir buluttan ibaret iken su buhar ile balayan ve Allah'n kendi ruhunu flemesine kadar devam eden evrim zincirini iaret etmektedir. Daha nce de belirtildii gibi, Allah'n Ruhu, "yaama iradesi" srecini tamamlayan "zgr irade"dir. Bu
irade insan birdenbire dier hayvanlardan stn klmtr. zgr irade birdenbire herhangi bir eyden meydana gelmemi,
aksine uzun bir gizlenme ve uyku halinin ardndan vcuda gelmitir. O, hayatn stnden bir mcadele sonucu elde edilmi
bir tereya gibidir. zgr irade ve yaama iradesi birbirleriyle
kapm, bunun sonucu olarak akl meydana gelmitir.
Yaama iradesi, yeryzn_den belirmitir. Gksel eler bu gce etki etmeye alm ancak yeryz eleri bu konuda daha
baskn kmlardr. zgr irade de yeryznden belirmitir
ama gksel eler bu konuda daha baskndrlar. zgr irade,
insanlar iki aya zerine dikelmeye ve yrmeye bylece akl
larnn karar verdii ilerde ellerini daha fazla kullanmaya tevik
etmitir. nsanolu etrafna bakmaya balam, gnei, ay, yl
dzlar grm, dik konumda yrmeye balam ve yeryzn
ve gkyzn kefetmitir: "Gzn yere dikerek giden mi yoksa
doru yolda dmdz yryen mi daha doru yoldadr?" (67:22)
95
Evrendeki Adem yukandaki melekler ile aadaki eytanlar

ikiye blnmtr, bylece tm evrende bir berzah halini almtr. Ayn ekilde evrenin akl da olmutur. Allah, bu
ayette insann bu konumundan sz etmektedir: "Iki denizi birbirine kavumak zere salvermitir. Aralannda bir engel vardr, birbirine geip kanmazlar." (55: 19-20) Buradaki denizlerden biri
itaatle aydnlanm stn ruhlar, dieri ise itaatsizlikle kararm
arasnda
alaltlm ruhlardr.
Adem'in akl da; benliini ifade eden "yaama iradesi" ile ruhunu ifade eden" zgr irade" arasnda blnmtr. Akl bir
berzah'tr ve Allah buna yukandaki iki ayetle aklk getirmitir.
Ayetlerdeki batni anlam akl ifade ederken zahir anlam Adem'i
iaret etmektedir.
Benliin ii her tr arala haz peinde komak ve acdan uzak
durmaktr. Bu nedenle Yaratc Hkme itaat ederken Terii Hkme itaat etmekte zorlanr nk bunun iin snrlarnalara tabi
olmas gerekir. Benlik, bu yanyla eytan' andrr.
Ruh ise helali ve hararn ayrt eder. Benlii te dnyadaki helal hazza kavumas amacyla anlk yasak hazlardan uzak tutmaya alr. Bylece haram hazlarcim sebep olaca anlk ya da
ebedi acy engellerneyi amalar. Bu nedenle hem Yaratc Hkme hem de Terii Hkme itaat eder. bu yanyla da melekleri a
ntnr.
o ilk aamasnda, radabilecei ve radamayakonusunda bilgilendirilmitir. Dier bir deyile, haram- helal bilgisi verilmi ve eer haramdan uzakdurabilirseve
yasaklanm olanlardan saknabilirse daha fazla zgrl hak
ederek zgrln dilediince yaamakla dllendirilecektir.
Allah diyor ki: "Iyiliin karl iyilikten baka bir ey midir?"
(55:60) yilik yapmann karl Allah'n defalarca fazla ltfudur: "Kim (Allah huzuruna) iyilikle gelirse ona getirdiinin on kat
vardr. Kim de ktltkle gelirse o sadece getirdiinin dengiy/e cezalandnlr. Onlar hakszla uratlmazlar." (6: 160) yilik yapan deAdem,
geliiminin
ca eyler
falarca fazlasyla dllendirilir: "Allah yolunda mallanr harcayaniann rnei, yedi baak bitiren bir tohum gibidir ki, her baakta
yz tohum vardr. Allah dilediine kat kat fazlasn verir. Allah'n
lifu genitir, O her eyi bilir." (2:261)
Tek bir tohum yedi baak, her bir baak yz tohum retir, yani tek bir tohumdan yedi yz tohum meydana gelir. Kuran; "Allah dilediine kat kat fazlasn verir." derken, bu miktar yedi yz
ya da yedi bin misli dahi olabilir. "Allah'n ltfu genitir, O her
eyi bilir." cmlesi onun saylarn tesinde sonsuz berekete sahip olduunu belirtir.
Eer Adem direnemeseydi ve gnaha zayf derek haram
haziara ynelseydi zgrln ktye kullanm olacak ve bu
nedenle kstlanacakt. Eer bu ktye kullanm toplumun hakIanna suistimali de ierseydi zgrl eriattaki karlkllk ilkesi uyarnca yine kstlanrd: "O Kitap'ta onlar zerine yle yazmtk: Cana can, gze gz, buruna burun, kulaa kulak, die di ...
Yaralamalar karlnda da ksas. Kim ksas balarsa, bu bala
mas kendisi iin gnahlara perde olur. Allah'n indirdiiyle hkmetmeyen!er zalim/erin ta kendileridir." (5:45)
zgrlnn suistimali yalnzca kendisini etkileseydi bu defa karlkllk ilkesi uyarnca yle bir kstlamaya maruz kalacakt: "Kim bir zerre arl iyilikte bulunursa onu grr. Ve kim bir
zerre arl ktlkte bulunursa onu grr." (99: 7-8) Karlkllk
ilkesinin yalnzca, nce Tevrat'ta belirtilmi, ardndan 1ncil tarafndan onaylanm ve nihayetinde Kuran tarafndan uygun bulunmu ve tekrar edilmi kurallar uyannca iletilecei dnl
memelidir. Karlkllk ilkesi toplumun evrimiyle paralel olarak
evrilen bir ilkedir ve insan aklnn alg seviyesi ile kendi sonsuz
kayna olan hakikat ilkesini anlama yeteneine bal olarak da
deiebilir. Hakikat ilkesi daima her eyi kapsayan, evrensel ve
kati dir.
Hakikat dzeyindeki karlkllk ilkesinin eriattaki karlkl
lk ilkesinin gemiteki kimi uygulamalan tarafndan gzden ka-
nlm
olan deimezlii, bir yandan zgrln suistimal

edenlerin kstlanmasn bir yandan da ayn gnah iin farkl ce~ zalann verilmesini engellerneyi salar. Hakikat dzeyindeki karlkllk eriat dzeyindeki karlkllktan daha kesindir. eriat
dzeyindeki karlkllk ilkesi uyannca uygulanan drt yasak
(belli sular iin nerilen belli cezalan kapsyor) hakikat dzeyine en yakn olandr. Bunlar zina, yalan yere zinayla sulama, hr
szlk ve yol soygunculuudur. Bunlara verilen cezalarda iki temel ilke esas alnr: cinsel ilikilerin kutsall ve mlkiyet haklannn kutsall. Bunlar; ilkel insan topluluklar tarafndan da
toplumu ayakta tutabiirnek iin uygulanan yasalardr. Bunlarn
ardndan sarholuk yasa gelir.
Karlkllk, benliin yaklamn dzeltmesi ve an haz peinde komaktan kanmas amacyla eitilmesi iin dengeli bir
acya tabi tutularak an haz dknl karlnda cezaland
rlmas ve bylece ktlkten arndrlmasna yarar.
ADEM NASIL AFFEDLD?
Gnah ilemesine izin verilerek affedilmitir. Yani zgrl,

bana sonsuza dek bir beki konarak kstlanmamtr. ey
tan'n aksine, Adem'in zgrlne tekrar kavumasna ve onu
yetenei orannda kullanmasna izin verilmitir.
Adem, iyiyle kt arasmda bocalayarak zgrln kullanmaya balamtr. Doru kullandnda daha fazlasn elde etmitir. Suistimal ettiinde ise sonularna katlanmak zorunda
kalm; iledii gnahla ilikili olarak karlkllk ilkesi uyannca cezalandrlmtr. Bu sre zgrln daha nce suistimal
ettii alanlarda doru biimde kullanmas iin benliin glerini uyarmak amacyla srdrlmtr.
Bu cezalandrma sreci dahi Allah'n ilahi merhametini gzler
nne serer. yilikler on misliyle, hatta sonsuz kere dllendirilebilirken ktlkler yalnzca kendi arlklan orannda ceza grrler. Allah kt davranlar affedebilir, onlar iyiye evirebilir
ve sonsuz kez
artrabilir
de. Allah der ki:
Yine onlar hi, Allah ile beraber (tuttuhlan) baka bir tannya yaivarmazlar, Allah'n haram kld cana haksz yere hymazlar ve zina etmezler. Bunlan yapan, gnah(nn cezasn) bulur; Kyamet gn azab hat hat arttn/r ve onda (azapta) aialtim olarak devaml kalr. Ancak tvbe ve iman edip iyi davranta bulunanlar baka
dr; Allah aniann ktlklerini iyilik/ere evirir. Allah ok balay
cdr, engin merhamet sahibidir. (25:68-70)
Adem ilahi szlerden etkilenmi ve kefaretini deyerek affedil"Bu durum devam ederken Adem, Rabbind~n bir takm il-
mitir:
hamlar ald ve derhal tvbe etti. nk Allah tvbelen kabul eden ve

merhameti bol alandr." (2:37) Adem'in szleri yleydi: "Rabbimiz, kendimize zulmettik. Bizi balamaz ve bize acmazsan kaybedenlerden oluruz." (7:23)
Adem, aklc bir insana dntkten sonra affedilmitir. Ne
var ki, bu seviyeye erimesi iin alar gemitir. Allah diyor ki:
"Insann
zennden, kendisinin anlmaya deer bir ey olmad bir

zaman periyodu gememi midir? Biz insan bir sv kanmdan yarattk ki onu snayalm. Bu yzden onu iiten ve gren yaptk. Ona
yolu gsterdik; ya kredendir, ya da nankr." (76: l-3) Bunun anlam, insann akl yetmedii
iin sorumluluk sahibi olmad

uzun bir dnemin gemi olduudur. Bundan daha nce bahsetmi ve Allah'n hayat, hakikat dzeyindeki karlkllk ilkesi
uyannca su ve amur grntsnden akl seviyesine dek yan
dorudan bir yolla yarattn sylemitik: "Kim bir zerre arl
iyilikte bulunursa onu grr. Ve kim bir zerre arl ktlkte bulunursa onu grr." (99: 7-8) Bu ilke iyiyi tevik etmek, kty
yok etmek iin iler.
Adem'in "balkla kark temiz su" olmasndan sorumluluk
sahibi bir insan olmasna dek geen sre ve Tanr'ya doru ev-
99
rilmesi affedilmesinin sebebidir. Peki ondan nce Adem kimdir

ve nasl affedilmitir: "Biz, insan zel bir balktan yarattk. Sonra
onu salam bir bekleme yerinde bir damlack haline getirdik."
(23:12-13) Adem balkla kank bir su damlac haline gelmeden nce hayatn kayna da olan bir su buhanyd: "lnkar eden-
ler, grmezler mi ki gkler ve yer bitiik durumda idi de biz onlan

Aynca her caniy da sudan yarattk. Hala inanmayacaklar m?" (21:30) Bu su buhan parac baln da kkenidir.
patlattk?
Adem, llahi Takdirin isteiyle, dorudan bir kararla bu aamada

affedilmitir ve hayat Allah'n da istedii ekilde ona doru ynelerek evrilmi ve gelimitir. Bu lahi Takdir ilkesi ayn zamanda karlkllk ilkesidir.
Adem'in affedilii farkl alardan aslnda determinizmdir. n
sanlar elementler dzeyinden hayat dzeyine, ilkel yaam dzeyinden ileri, incelikli ve karmak hayat dzeyine ve akln geli
mesiyle birlikte kolektif zgrlk dzeyine ve son olarak kolektif zgrlk dzeyinden mutlak bireysel zgrlk dzeyine dek
determinizme baldrlar. Determinizm kanlmaz olarak bu
son dzeye doru ilerlemektedir nk hedefi sonsuzluktaki
Tanr'dr.
DETERMiNiZM MUTLAK YLKTR

Akln gelimesiyle
dzeyindeki karlkllk ilkesi yeermeye balamtr. Balangta hakikat dzeyindeki

karlkllk ilkesine gre daha ham olsa da sonralar akln glenmesi ve olgunlamasna bal olarak daha incelikli ve ngrl bir hal almtr. Evrilmekte olan insan iradesini yanstan bu
gei sreci ilkesi orijinal ilkeye tamamen benzemek yolunda
ilerleyerek, Allah'n iradesini yanstr bir hal almaya alsa da
bunu asla tam olarak gerekletiremeyecektir.
insanolu; uzaklktan yaknla, cehaletten bilgiye, oulluk
tan tekillie, ktden iyiye, ~nrllktan snrszla ve baml
birlikte,
eriat
lktan bamszla ynlendirilmitir.
Determinizm, en bandan beri, adalet grnmndeki merhametli. Yani daha nce de belirtildii gibi adaletten daha fazlasyd; merhamet adaletten stndr.
Determinizm, belli bir dzeydeki "zeka dolu" zgr eyleme
dayandndan zgrln kendisidir. zgrln doru kullananlara daha fazlas verilecektir, bylece deneyim ve pratik yoluyla daha fazlasm da kazanmasnn yolu alacaktr. zgrlk
doru kullanlmadnda, gnahkar olan zgrln doru
kullanmas iin gerekli yetenei kazanmas amacyla incelikli bir
hukuk eliinde belli sonulara katlanmak durumunda kalr.
Bylece insan determinizmden zgr iradeye ynlendirilir, nk entelektel, szel ve pratik boyutlarda doru muhakemede
bulunduu srece kii zgrdr.
Allah'n Davut Peygamber'e sylediklerini aktaran u hadise
kulak verelim: "Ey Davud, sen de isteyeceksin ben de. Ama sonuta
yalnzca benim istediim olacak. Eer benim irademe teslim olursan
sana kendi istediini bahederim. Eer benim irademe teslim olmay
reddedersen sana kendi istediklerin yznden ac ektiririm. Sonuta
yalnzca benim iradem geerlidir." Allah bata, "Ama sonuta yalnzca benim istediim olacak", diyerek yalnzca kendi iradesinin
etkin olduunu gstermektedir.
"Eer benim irademe teslim olursan sana kendi istediini bahederim", cmlesiyle insanolunun iradesinin yalnzca Allah '
tercih etmesi durumunda etkin olabileceini anlatmaktadr. u
sorulabilir: Kii Allah' seebilir mi? Kii onu ancak O, kiiye
kendisini semeyi balederse seebilir: "Diledii miktar dnda
O'nun bilgisinden hibir eyi kavrayamazlar." (2:255) Allah, bizden her an kendi bilgisinden bir eyler renmemizi ister: "0,
her an yeni bir i ve olutadzr." (55:29) Demek oluyor ki, O srekli olarak kendisini kullarna tanmalar amacyla farkl ekillerde
gsterir. Onun bir gn yirmi drt saat deildir. Bu tr bir grntnn zaman birimi bir saniyenin milyarlarca paraya blnmesiyle ve bylece zaman olgusundan syrlmasyla llebi-
lir. Tm bunlar Allah'n kullarna kendisinden almalar iin bal

ettii yetenekle uyumludur. nk Allah'tan alabilme yetenei
yine Allah'n bilgeliine baldr; snrllk kendiliinden snr
szla, engeller zgrle dnr. Bamsz bir iradeye sahip
olduumuzu hissetmemizi salayan ey ite bu mutlak merhamettir ve bu duygu bizi bu iradeyi doru biimde kullanmaya
sevk eder.
zgr iradeyi doru kullanmak, yalnzca Allah' semektir.
Eer bunu dnce, konuma ve eylemde tam bir kararllkla
yaparsak bize daha fazla zgr irade bahedecektir. Eer Allah'tan bakasm seerek zgr iradeyi kt kullanrsak onu gelecekte nasl doru kullanacamz retmek iin bizi snrlaya
caktr. zgrln doru kullanm, O'nun bize hediyesidir.
Kukusuz, zgrln ktye kullanm da O'nun bize bir hediye verebilmek iin doru kurguyu hazrlad bilgeliinin bir
gstergesidir. Tm bunlar ne bizi rahatsz edecek ne de varl
mz tehdit edecek bir ineelikle gerekleir.
Cehaletimiz nedeniyle Allah yerine kendimize ynelebiliriz.
Ama bu cehalet kalc deildir ve her an yeni bilgiler edinerek
ondan uzaklarz. Cehaletten, zgrlk suistimalinden ve cezadan uzak durabilmek iin gereken bilgiden neden yoksun yaratldk diye sorulabilir. nk ceza zgrlk iin dediimiz bedeldir ve zgrlk sorumluluk demektir. sorumluluk ise doru
ya da yanl olan davranlarmzn sonularna kadannay gerektirir.
Allah kimi yaratklan bilgi sahibi ve hata yapmaktan uzak yaratmtr ama onlar, yani melekler zgr deillerdir. Bu nedenle
kusursuz saylamazlar. Allah, doruya da yanla da ynelebilme
yetenekleri nedeniyle insanlar meleklere yelemitir. Peygamber bu konuda yle der: "Eer hata yapmaz ve tvbe etmezseniz,
Allah sizi hata yapan ve ardndan affedilmek iin tvbeye ynelen insanlarla deitirir." Allah'n evrene bak asnn merkezinde
sanki tvbe eden gnahkarlar vardr. nk bu ekilde zgr-
102 IsLAMlN iKINci MESAJI
le, tam olarak zgrle ynelebilecek olanlar bunlardr.

Mutlak zgrlk ise Allah'n bir niteliidir.
Her snrl insan yalnzca zgr olmaya deil, mutlak zgrle ihtiya duyar. Her cahil insan da yalnzca bilgiye deil, mutlak bilgiye ynelir. Allah der ki: "Ey insan, Rabbine doru alp
abalarsn ve sonunda O'nunla karlarsn." (84:6) "Sizi bo yere
yarattmz ve bize dnmeyeceinizi mi sandnz?" (23:115) Allah'la karlamak ve ona dnmek mesafe kat etmekle deil
onun niteliklerine yaklamakla olur. lte bu nedenle determinizm mutlak iyiliin kendisidir. O, hem anlk olarak hem de
uzun vadede iyiliktir.
Allah'n ltfuyla birlikte determinizm yoluyla cehaletin sona
erecei bir zaman gelecektir. Peygamber u hadiste bu konuya
deinmektedir:
"Allah'a tam ve doru biimde gvenirseniz sizi de kulan esirgedii gibi esirger ve bu sayede imdiye dek kimsenin renememi olduu her eyi renebilirsiniz. Sahabeler sordular: 'Senin de mi?' Peygamber yantlad: 'Evet benim bile.' Dediler ki: 'Peygamberlerin yetersiz kalaca bir ey olduunu dnmezdik.' Dedi ki: 'Allah re
tebi/ecei eylerin renilemeyecei kadar byktr."'
Daha az cehalet ve daha ok bilgiyle ktlkler ve bu ktlkler nedeniyle verilen cezalar da azalr.
Ceza, dinde bir kural deil, yalnzca kusurlu bir balang srecine elik eden geici bir gerekliliktir. Bu sayede evrim basamaklan trmanlr ve cezaya gerek duyulmayacak kadar bilgiye
sahip olunur. Bu noktaya gelindiinde ceza kaldrlacak ve benlik kendi zaferiyle yeerecektir.
Benlik, cehennemden ekinerek ve cennete gitmeyi isteyerek
yeerir. Byle bir sre her bir kiinin deneyimine bai olarak
ksa ya da uzun srebilir. Ama her bir kader iin sabit bir zamanlama vardr ve her sabit zaman iin kesin bir son mevcuttur.
103
iin cehennemdeki cezann asla bitmeyeceini dnmek kesin bir yanlg olur. Bunun anlam ktln evrendeki yasa halini alm olmasdr ve bu kesinlikle yanltr. Sonsuz bir ceza ancak bilgelikten yoksun hrsl bir ruhun
intikam ekli olabilir. Allah bundan kesinlikle uzaktr.
Bu nedenle bir
kii
KAZA VE KADER
Kader, kazann son aamasdr: "Biz her eyi belli bir lyle yaratmzdr. Buyruumuz gz krprnas gibi anidir." (54:49-50) Kaza, ite bu buyruktur ve "gz krprnas gibi" teriminde sylendii gibi bir zaman ve mekan birimidir. Kader, kazann ilenmesi
dir ve zaman ve mekana aamal olarak, yavaa ve evrimci bir
izgide yaylr.
Kaza ve kaderden baka bir ayette daha sz edilir: "Allah dilediini siler, (dildiini de) sabit brakr. Btn kitaplann asl onun
yamndadr." (13:39) "Allah dilediini siler, ( dilediini de) sabit
brakr" cmlesi kaderi tarif eder. Baka bir deyile, ardk varolu biimleriyle evrimi iaret eder. daha nce hayatn, en az z
kadar istikrarl olana dek sonsuzlua ulancaya kadar srecek
biimde evrildiini sylemitik. "Btn kitaplarn asl onun yanndadr" cmlesi ka derin gizini tayan kazay temsil eder.
Kaza ve kadere u ayette de deinilir: "Her eyin hazineleri yalnz
bizim
yanmzdadr.
Biz onu ancak belli bir lyle indi ri riz."
(15:21) "Biz onu ancak belli bir lyle indiririz" cmlesi kaderi iaret ederken, "Her eyin hazineleri yalnz bizim yanmzda
dr" cmlesi kazay belirtir.
Kader; iyiyle ktnn, bilgiyle cehaletin sergilendii bir ikilik
aamasdr. Kaza ise artk eytan'n varolmad, yalnzca mutlak
iyinin sonsuzluktaki Tanr'nn yannda varolduu bir tekillik
aamasdr. Bunu Sufi dostlarmz kaderin gizi olarak bilirler.
Ancak belli bir disiplin anlayyla bunun hakknda konuma
may tercih ederler nk vaktin hkm bak asna gre bunu aka konumak doru deildir.
104 isLAMN IKINCI MESAJI
biri kazada dieri kaderde olmak zere iki aln

kazadaki alnyazs tm yaratklar iin mutlak iyi
iken kaderdeki alnyazs iyi de olabilir kt de. Bu alnyazs s
radan bir bireyin gndelik hayatndaki iyi ya da kt~ olaylarla
belli edilse de genel anlamyla insanlardan gizlenmitir. Ancak
eriatn gndelik hayatla uyumundaki kusurlan grme yetisine
sahip olanlar bu bilgiye eriebilirler. Allah, eriat ayrntlandr
ma yoluyla hayat dzenlemeleri iin peygamberler gndermi
ve her bir insann alnyazsm kendine saklamtr. Bylece yarattklarn eriatn helal kldklanm ve yasakladklarn aratr
maya ynlendirerek "insanlann peygamberlerin ardndan Allah '
inkar etmemelerini" (4: 165) salamtr.
Allah der ki: "Hatta, "Rahman dileseydi biz onlara tapmazdk,"
dediler. Onlann bu konuda bir bilgileri yoktur. Onlar sadece tahminde bulunuyorlar." (43:20) Onlar kendilerinden gizlenenlerin
Ralman'n iradesiyle gizlendiini bilmemektedirler. Ama onun
hukukundan ve Allah'tan bakasna tapmamalar emrinden haberleri vardr. "Onlar sadece tahminde bulunmaktadr" nk
gndelik hayatlarndaki her eyi Allah'la ilikilendirmemekte,
te dnyaya dair inanlanndaki eksiklik nedeniyle yalnzca ibadetlerinin Allah' ilgilendirdiini sanmaktadrlar.
Benlik kaderin srrn kefettiinde ve Allah'n saf iyilik olduunu anladncia ona bavuracak, onu kabul edecek, ona teslim
olacak ve boyun eecektir. Bylece kokudan syrlarak kendisiyle ve etrafndaki canllar ve nesnelere dair kendi iinde huzur
bulacaktr. Tm kt dncelerden syrlacak, dilinin bakala
rn incitmesine engel olacak ve bakalarn yaralamaktan sak
nacaktr. Benlik ayn zamanda kendi birliini fark edecek, saf
iyilie dnecek ve gzel kokular yayan bir iek gibi kendiliinden gzel nitelikler yaymaya balayacaktr.
!te kalbin, Allah'a hizmetkarln ilk basamanda sonsuza
dek secde ettii an budur. Bylece kul ynlendirilmekten kurtulacak ve zgrleecektir. nk determinizm onu seme zgrHer
yaratn
yazs vardr:
noktaya gtrmtr. Davranlannn

Allah onun szn dinlemektedir. Allah'n
Hayatn yaamaya, O'nun Bilgisine sahip olmaya, onun istedii
ni istemeye, Yeteneini kullanmaya ve Tannlamaya balar.
Allah'n insann tasavvur edebilecei bir ekli, uzanabilecei
bir sonu yoktur. Ancak insan, her an entelektel ve duygusal hayatn yenileyerek ona yaklatka Allah'n kendini tanmlad
biimde Tannlar: "0, her an yeni bir i ve olutadr." (55:29)
te ibadetin amac budur. Peygamber bu konuya yle deinmi
tir: "Allah'n niteliklerini benimseyin. O doru yolu bilir." Allah
da der ki: "renip rettiiniz kitap gereince kendisini Rabbine
adayan kullar olun." (3:79)
Bu insanlara ynelik"blarak Kuran'da yle yazmaktadr: "Onlar iin Rab'leri katnda diledikleri her ey vardr. lyi davrananlann
t5d1 byledir." (39:34) "Onlar iin diledikleri her ey vardr"
cmlesi onlarn zgr kalaca, "Rab'leri katnda" terimi ise onlarn Allah'a hizmetkarlk basamanda olduunu ve yalnzca
kulun Allah katnda olabilecei belirtilmektedir. "yi davrananlarn dl byledir" cmlesi mutlak zgrlklerini Allah'a hizmet etmek amacyla doru yolda kullananlar iaret eder. Allah
der ki: "Cinleri ve insanian ancak bana kulluk etmeleri iin yarattm." (51:56)
Buras bireysel hukukun geerli olduu, bireyselliklerin alan
dr. Allah, kulun Efendisiyle yzletii yerde aracsz, rtsz,
karanlksz ya da ksz biime kendine armaktadr. Burada,
ibadet Allah'a hizmetkarlktr. Davran, alnyazsndan haberdar
olmak ve denge mkemmelleinceye kadar hayatn dzenlemektiL Allah'n kulu, Efendisinin kendisine tabi olduU bu aa
mada Efendisine tabi olmaya alr. Bu, u anlama gelir: "Dengeyi adaletle gzetiniz; dengeyi kaybetmeyiniz." (55:9) Yani eer
kul, Efendisinin kendisiyle olduu ekilde Efendisiyle olabilirse
denge adaletle gzetilmi olur. Ne var ki bu sonsuz bir uratr
ve asla tam olarak baarlamayacaktr.
ile
onurlandrld
105
karlnda artk
Bu noktada ibadetin pratik deerinden sz edebiliriz. Kul

Efendisiyle hibir arac olmadan karlatnda sonsuzlukla fani
olan herhangi bir rt olmadan karlam olur. Fani olan, akl
dr; sonsuz olan ise kalp ya da dier adyla bilinaltdr. rtler,
insann varoluundan bu yana edinilen antik korkular sebebiyle
bilinaltnn yzeyinde birikmi istek ynlardr: "Iin esas o deil! Onlarn
kazanmakta olduklar kalplerinin stne pas olmutur."
(83:14)
Birey, kendi iinde birbirleriyle savaan iki paraya blnd srece mutlak bireysel zgrle ulaamaz. O, bakalaryla
barmadan nce kendi iindeki birlii salayarak i huzurunu
yakalamaldr. Kimse sahip olmad bir eyi veremez. Kii, yalnzca bilinci elikilerle dolu olmad ve bilinaltyla ekine
dii srece huzur bulabilir. Bu ikisi arasndaki birlik saland
nda kalbin sal ve akln berrakl ortaya kar. Bu noktada
tam entelektel ve duygusal hayata kavuulur ve buras hayatn
st aamasdr.
Kii yalnzca diledii gibi dnrse, dnd gibi konuursa ve konutuu gibi davranrsa iindeki birlii salayabilir.
Kuran'n hepimizden beklentisi de budur: "Ey inananlar, neden
yapmadnz
dnz eyi
dr."
veya yapmayacanz eyleri sylyorsunuz? Yapmasylemeniz, Allah katnda en sevilmeyen davranlardan
(61:2-3)
Bilin ile bilinalt arasnaaki ekime yalnzca bireyle toplum
ve bireyle evren arasndaki ayrma anlaldnda ortadan kalkar. Daha nce islam'n bu ayrmalar zmlernek konusundaki stnlnden sz etmitik. Bireyle toplum ve bireyle evren arasndaki ilikiyi doru anlama ihtiyac, kiinin mutlak bireysel zgrle ulaabilecei tek ve nemli bir srece duyulan
ihtiyatan domutur.
Determinizmi kabullenmenin olumsuz bir tavr olduuna inananlar yanlmaktadr. Bu doru olamaz. Kader tarafndan ngrlenin gizlenmesi ve eriatn gerektirdiklerinin aklanmas in-
MAHMOUD MO HAM ED
TAHA 107
san eriatn emirlerini ve yasaklarn aratrmak iin elinden geleni yapmaya ardndan AUah'a duyduu gven nedeniyle Allah
tarafndan ngrlenleri kabul etmeye ve ona snnaya sevk
eder. Peygamber'in dedii gibi: "Allah her ey zerine ihsam (gzel bir ekilde muamele yapmay) yazd. Bundan dolay ldrme
ve kesmeyi bile gzel ekilde yapnz. Her biriniz ban iyi bilesin
ve baadayaca hayvan rahat ettirsin."
Aslna baklrsa, kiinin her iini olabilecek en iyi ekilde yapmas en olumlu yaklamlardan biridir, "nk Allah her ey
zerine ihsan (gzel bir ekilde muamele yapmay) yazmtr".
Sonu ne olursa olsun, baarszlkla kendini yetirmemek, baa
rda sevinten deliye dnmernek gerekir. Allah u szleri bize
aktanrken ne kadar eiticidir:
"Yeryznde ve aranzda oluan hibir ey yoktur ki biz onu yaratmadan nce bir kitapta kaytl olmasn. Bu, kukusuz Allah iin ok
kolaydr. Bu, yitirdiiniz bir ey iin zalmemeniz ve O'nun size verdii nimetlerle de marmamanz iindir. Allah hendini beenip vnenleri sevmez. Onlar ki cimrilik ederler ve halka cimri olmay t
ler/er. Kim yz evirirse, kukusuz Allah Zengindir, vgye layk
alandr."
(57:22-24)
SONU
Sonu olarak, bireyle evren arasndaki iliki ne bir dmanlk
ya da sava ne de sonsuz bir ekime ya da mcadeledir.
insanolu evrenin ve onu dahiyane ve adilane bir ekilde yneten bir kraln meyvesidir. Allahu Teala insanolunun kendi
vekili olmasna izin vermi ve onu eiterek ve rehberlik ederek
vekillie hazrlamtr. nsanolu cehaletinden dolay etrafnn
dmanlada evrili olduunu sanarak sonu gelmez savalara girimi ve gereksiz yere kutuplamalar yaratmtr. Bu atmalar
dan kurtulmadan, kutuplamalardan daha stn olduunu grmeden ve kalbini sevgi ve tutku dndaki btn duygulardan
os IsLAMN IKiNci MESAJI
kurtarmadan vekillii elde etmesi imkanszdr. Allah yaratt

her eyi sever: gazlar, svlar, talan ve madenleri, bitkileri, hayvanlar, insanlar, melekleri ve eytanlan. O, tm bunlar ayn zamanda sevgi de olan 1radesiyle<261 yaratmtr.insanolu, kalbini
btn yaratlanlan sevecek kadar geniletmedike ve onu akll
ve yapc bir biimde hazrlaroadka Allah'n vekili olamaz.
Sevginin nndeki en byk engel korkudur. Korku, insan
davrannn alar boyunca sergiledii kusurlarn kaynadr.
Korku iindeki bir insanolu, Allah'n yeryzndeki halefi olmay ya da onun krallna hkmetmeyi hak etmeyecektir. lslam
sayesinde insan, kendisiyle, Efendisiyle ve tm varlklarla ve
nesnelerle barr. Allah diyor ki: "nananlar, tmyle bana tes-
lim olun.
eytann admlann
izlemeyin; nk o sizin apak dma
nnzdr."
(2:208) Bar (silm) ayn zamanda lslam (Allah'a boyun eme) demektir. Dmanlk ve nefret tohumlar eken "ey
tann admlarn izlemeyin." Dmanlk tabiri ise u cmlede
kullanlmtr: "O sizin apak dmannzdr."
26) Iradenin Arapas iradah, sevginin Arapas ise raydah'tr. Yazar bu iki kelimenin ayn
kkten gelmesini ve dilbilimsel
ilikilerini anlaml bulmaktadr.
SLAM
Bireyle toplum ve bireyle evren arasndaki ilikinin felsefe ve

yerlerini ele aldk. Bunu yaparken felsefenin yantla
yamad baz sorularn izini slam'da srdk. Tm bu yantlar
Allah'tan aldrmza gre ark zerinde durduumuz zemini de
slam'daki
kefetmeye balayabiliriz.
SLAM NEDR?
"Aslam" teslim olan ve boyun een demektir. slam, znde

teslim olu ve boyun eitir. Allah bu durumu yle aklyor:
"Allah'n dininden bakasn m anyorlar? Oysa gklerde ve yerde
kim varsa ister istemez O'na teslim olmutur ve hepsi O'na dndrlecektir." (3:83) Din, bu anlamda pratik hayat, davranlar ve
yaklamlar, yol veya izgidir. Allah'n dini nesnelerin de z
olan Allah'n yoludur.
Nesnelerin z Allah'aboyun emektir, "Oysa gklerde ve yerde
kim varsa ister istemez O'na teslim olmutur ve hepsi O'na dndrlecektir." lslam, bu anlamda, insanolunun da iinde olduu
tm yaratklarn balangtaki, sondaki ve ara sreteki dinidir.

Allah'nrahmeti yaratlanlarn zgr irade dnda boyun e
melerini istemez. Aksine, Allah tm yaratlanlarn ncs olan
insanoluna dierlerinden farkl olduuna inanma izni vermi
tir. Bu yanlsama insanolunun ksa vadedeki acsnn ve sonsuz
mutluluunun kaynadr. zgr iradenin getirdii yanlsama
Allah tarafndan bahedflmitir. Allah diyor ki: "Biz sorumluluu
(snanmay) gklere, yere, dalara sunmutuk da onlar onu yklenmekten ekinmiler ve kabul etmemilerdi. Ancak onu insan yklendi; o zalim ve cahil olmutu." (33:72) "o zalim ve cahil olmutu"
cmlesi sulama biimindeki bir vgdr. Bu sorumluluu stlenmeleri nedeniyle insanolu onurlandrlmtr. Allah diyor ki:
"Adem oullarna onur verdik. Onlar karada ve denizde tadk. Onlar gzel nimetler/e besledik. Yarattklarmzn bir oundan daha
stn kldk." (17:70)
Allah insanolunun dierlerinden farkl olduunu yle dile
getirir: "Gklerde ve yerde bulunan kimselerin, gnein, ayn, yldz
larn, dalarn, aalarn, hayvanlarn ve insanlardan birok kiinin
Allah'a secde ettiklerini (boyun ediklerini) grmez misin? Birok kii de azab hakketmitir. Allah'n alalttn hi kimse onurlu kla
maz. Allah dilediini yapar." (22: 18)
"Boyun emek" kelimesi bir ok anlama gelir ve tlahi Takdiri
kabullenmeyi de ierir. nsanlardaki kabullenme ile inorganik
maddelerdeki kabullenme arasnda bir fark yoktur. Kelimenin
secde etmek anlam da vardr ve bu nedenle "insanlardan bir ok
kiiden" de sz edilmektedir. Bunlar bedenlerini secdeye yat
ranlardr. kinci blmdekiler secde etmeyi reddedenlerdir:
"Birok kii de azab hakketmitir". Bunlar ilahi Takdire boyun
emediklerinden deil, aslnda boyun ediklerinden, ancak seede etmedikleri iin bu boyun eileri kabul grmeyerek cezaya
arptnlanlardr.
Boyun emek, Allah'n hizmetkarln kabul etmek demektir.

Ancak bu hizmetkarlk da tam olarak yerine getirilemez, nk
aynen Tanr olmak gibi hizmetkarlk da snrszdr. nsanln

ncleri olan peygamberler bu tr bir hizmetkarln belli derecelerine ulamlardr. Tm tapnanlar ifade eden ve kiilikteki
zahir ve batn blnmeyi iaret eden "lte unlar, Rab'leri hakkn
da tartan iki kart gruptur." (22:19) ayeti Allah'a kusursuz hizmetkarln tam olarak baanlamayacan belirtir. kili bir doaya sahip olan insan benlii sonsuza dek blnm kalacaktr
ve kusursuz hizmetkarlk ise yalnzca blnmemi bir benlie
zg olacaktr.
lbadete adanmak hizmetkarla adanmaktr, nk ibadet yanlsamay ortadan kaldrr ve insan tutsaklktan zgrle, cehaletten bilgiye, mutsuzluktan mutlulua gtrr. Ancak bu
yalnzca insanolunun gnll olarak kendisini dier inorganik
maddelerden ayran zekasyla, anlayyla ve takdiriyle tlahi ra
cleye boyun emesiyle gerekleir. Allah diyor ki: "GZellikler
sergileyereh ve bilerek-isteyerek lbrahim'in dinine uyarak yZn
Allah'a teslim edenden daha gzel dinli kim olabilir! Allah lbrahim'i
dost edinmiti." (4:125) Bu ayetinen nemli ksm "bilerek-isteyerek" deyimidir. Ayn ifade u ayette de geer: "Kim, bilereh-isteyerek tmyle Allah'a ynelirse en salam baa sanlmtr. Tm i
leri Allah kontrol eder." (31:22) "bilerek-isteyerek" deyimi her iki
ayet iin de nem tamaktadr. nk inorganik maddeler de
kendilerini Allah'a teslim ederler ancak bunu bilerek-isteyerek
yapamazlar. Baka bir deyile, teslimiyetlerinin bir anlam yoktur nk bunu yalnzca ilahi Takdir uyannca yaparlar ve onun
onayna tabi olmazlar. Bu onaya yalnzca, menfaatleri iin peygamberler yollanan insanlar mazhar olabilmitir.
islam, bu anlamda, insanolu son aamada kavrayl lslam'a
ulamak iin aamal olarak gereki bilgelikle aydnlanlana kadar zgr irade peine derek kapld insani yanlsamay da
barndran bir insanlk dinidir.
nsanln dini olarak islam a-kln evrimiyle birlikte gelimi ve
olgunlaan akla ilkel balangcndan parlak ve incelikli sonuna
dek
elik etmitir.
nsanln
dini olan slam ayn zamanda yukardaki ayette de

belirtildii zere Allah'n da Dinidir: "Allah'n dininden bakasn
m anyor1ar? Oysa gklerde ve yerde him varsa ister istemez O'na teslim olmutur ve hepsi O'na dndrlecehtir." (3:83) slam'n insanl
n dini oluuna u ayette de deinilmektedir: "Kim Allah'a tesli-
miyetten baka bir din ararsa, bu kendisinden asla kabul edilmeyecek

ve o, ahirette haybedenlerden olacaktr." (3:85) "Ve o, ahirette kaybedenlerden olacaktr" cmlesi insanolunun abalarnn boa gideceini ve sonunda teslimiye te raz olacan belirtir. Baka bir
ayette de benzer bir konuya deinilir: "Allah tarafndan onaylanan
biricik din, Islam' dr. Kitap verilmi olanlar, hendilerine bilgi geldikten
sonra srf aralanndahi kskanlk yznden anlamazha dtler.
Allah'n ayetlerini inkar edenler iin Allah hesab abuk grr." (3: 19)
Allah zaman ve mekanla snrl deildir. O, "snrsz mkemmelliktir". nsanlk dini olan slam ile elementlerin dini olan lslam ayndr ve bunlarn ikisinden de ayn derecede teslimiyet
beklenir. Ne var ki, insanlarn teslimiyeti sonsuza dek srecek
bir farkndalk ve anlay kazanma abas iinde gereklemeli
dir. "Kitap verilmi olanlar, kendilerine bilgi geldikten sonra srf
aralarndaki kskanlk yznden anlamazla dtler" cmlesi bir anlamda, bu kiilerin hukukta ayrlklar yaadklarn ifade eder. Gerekte, din yalnzca bir tanedir ve hukuklar farklla
abilir. Allah diyor ki: "nsanlar bir tek topluluktu. Allah peygamberleri mjdeleyici ve uyanc olarak gnderdi ve anlamazla d
tkleri konularda halk iindeki adaleti salamalan iin onlarla birlikte gerei ieren kitab indirdi." (2:213) nsanlar ilkel bir cehalete sahip tek bir topluluktu ve Allah "onlarla (peygamberlerle)
birlikte gerei ieren kitab indirdi" cmlesi hem "la ilah ila-Allah"l27 kelimesini hem de topluluklan ve ibadetleri iin en uy27) Bu kelime,
c
bir
inanc
Allah'n
tek Efendi ve
temsil etmektedir.
Yaratc olduunu
ifade eder. Bu metinde
tektanr
113
gun hukuku ifade etmektedir. Sonra hukukla birlikte ayrlklar

belinnitir ve "anlamazla dtkleri konularda halk iindeki
adaleti salamalar iin" kitap indirilmitir.
Dinin tek bir tane olmas konusunda Kuran yle der: "Gklerde ve yerde ne varsa Allah'ndr. Sizden nce kendilerine kitap verileniere de size de, "Allah' sayp dinleyin," diye tledik. Inkar ederseniz, bilesiniz ki gklerde ve yerde ne varsa Allah 'zndr. Kukusuz
Allah kimseye muhta deildir, vgye layktr." (4:131) "Sizden
nce kendilerine kitap verileniere de size de, "Allah' sayp dinleyin" diye tledik" cmlesi unu ifade eder: Size yaptmz
gibi onlara da la ilah ila-Allah demelerini emrettik, nk bu Allah korkusunun en belirgin gstergesidir. u ayete de gz atalm: "O zaman inkar edenler, kalplerine taassubu, cahiliye taassubunu yerletirmilerdi. Allah da elisine ve mminlere skunet ve gvenini indirdi, onlann takvd szn tutmalanm salad. Zaten onlar
buna layk ve ehil kimselerdi. Allah her eyi bilendir." Buradaki takva sz la ilah ila-Allah'tr. Peygamber'in bu hadisi de ayn konudadr: "Benim ve benden nceki peygamberlerin getirdiklerinin en
iyisi la ilah ila-Allah 'tr."
Dinin tek bir tane olmas konusunda Allah diyor ki: "Daha nce Nuh'a buyurduu dini size yasa olarak belirledih. Sana vahyettii
miz gibi lbrahim'e, Musa'ya ve sa'ya da tledik: "Bu dini doru tutun ve onda aynla dmeyin." Fakat kendilerini ardn ey, ortak koanlara ar gelmektedir. Allah dileyeni kendine seer ve kendisine yneleni doruya ulatnr." (42:13) "Daha nce Nuh'a buyurduu dini size yasa olarak belirledik" daha nce Nuh'a ve ondan
da nce Adem'e buyrulan dinin size de iletildiini belirtir. Bunu
aklarken ayn dini size de buyurnaktadr. Burada kastedilen
eriat deil eriat'n dayand ilke olan tevhid'dir. nk tevhid
tek bir tane iken eriat eitlilik arz eder. nk Allah der ki: "Bu
dini doru tutun ve onda aynla dmeyin. Fakat kendilerini ard
n ey, ortak hoanlara ar gelmeht~dir." oktanncla inananlara tektanrcla arlmak ar gelmektedir.
114 ISLAMlN IKiNCI MESAJI
Bir din olarak lslam, bireyle toplum arasndaki ilikiyi ele aldmz blmde de bahsettiimiz gibi ilk insanla birlikte ortaya
kmtr. slam llahi Takdir ile uzlamak konusunda azami aba harcar. Bu konuya da Yaratc Hkm ve Terii Hkm ba
lklannda deinmitik. Sonuta, slam'n bir balangc vardr
ama sonu yoktur; nk onun sonu Allah'tr "Allah tarafndan
onaylanan biricik din, slam'dr"
Bu trden bir din kavram ilk defa erken dnem pagan inanlannda belirmitir. Daha sonra ilerlemi kimi inanlarda grlm ve sonunda kutsal kitaplara sahip tektanrl inanlarda boy
gstermitir. Bunlardan biri Yahudilik, dieri Hristiyanlktr.
Btn bu sre Muhammed'in geliiyle ve Kuran Kerim'in inditiliiyle son bulmutur.
Bu srecin piramit benzeri bir yaps vardr: En altta oktanr
l pagan inanlar varken, zirvede mutlak birlii de temsil eden
Allah mevcuttur. uras ak ki, "aadaki" ve yukardaki" dinler arasndaki fark zde deil yalnzca seviyededir.
Din kavram, yeryznden, aynen hayatn su ve balktan evrilmesi gibi evrilmitir. O, ayn zamanda bir yandan gksel glerle ruhani zirvelere kanlarak bir yandan da yerdeki gler tarafndan drlerek bylece temeli geniletilerek ve zirvesi alaltlarak gkle yer arasnda ikiye blnmtr. Temelin geni
letilmesinin sebebi ncekinden daha yksee kacak olan yeni
bir zirvedir. Din, ite bu ekilde alar boyunca telkin ve tekerrrle ilerlemitir.
Bu yolla bu dev kavram uurumla zirve arasnda gidip gelen
bir dalga misali mkemmellik merdiveninde yukar kmaya devam etmitir. Ne var ki, her zirve bir ncekinden daha yksek,
her uurum da bir ncekinden daha derindir. Bu, yeryzndeki ruhanilik gkyzndeki zirveye ulancaya dek srecektir.
Kuran'n ierdii tm bu ilahi ifaat u anda uygulanmak zere
beklemektedir.
115
SLAMi TESLS
Musa'nn gelii ve srailoullar'na Tevrat'n indiriliiyle birlikte
lslami sre yeni bir evreye girmitir. Bu evre srasyla Yahudilik,
Hristiyanlk ve slam olmak zere semavi dinler evresidir; Yahudiler iin Tevrat, Hristiyanlar iin lncil, Mslmanlar iin Kuran.
Bu yeni evre zellikle dini yasalardaki kapsayclk bakmm
dan eski dnemlerden ayrlyordu. Tm yasalar Musa'ya aktar
lan ilahi emirlerle Allah'la ilikilendirilmiti. Tek bir Tanr'dan
alman dini yasalar kkl bykl tm ayrntlaryla ve anla
lr biimde toplumsal hayat dzenlemeyi amalyordu. Tarihte
ilk defa tek tanrl inan geni apl bir dzenleyici hukuku ieriyordu. Ardndan lncil'le birlikte lsa geldi ve son Peygamber
Muhammed'in gnderilmesiyle slami Teslis tamamlanm oldu.
Kuran bu sreci yle anlatyor:
Biz, iinde doruya rehberlik ve nur olduu halde Tevrat' indirdik.

Kendilerini (Allah'a) vermi peygamberler onunla Yahudilere hkmederlerdi. Allah'n Kitab'n korumalan kendilerinden istendii iin
Rablerine teslim olmu zahitler ve bilginler de (onunla hkmederlerdi). Hepsi ona (hak olduuna) ahitlerdi. u halde (Ey Yahudiler ve
hakimler!) nsanlardan korkmayn, benden korkun. Ayetlerimi az bir
bedel karlnda satmayn. Kim Allah'n indirdii (hkmler) ile
hkmetmezse ite onlar kafirlerin ta kendi/eridir. Tevrat'ta onlara
yle yazdk: Cana can, gze gz, buruna burun, kulaa kulak, die
di (karlk ve cezadr). Yaralar da ksastr (Her yaralama misli ile
cezalandnlr). Kim bunu (ksas) baiarsa kendisi iin o kef.ret
olur. Kim Allah'n indirdii ile hkmetmezse ite onlar zalim!erdir.
Kendinden nce gelen Tevrat' dorulayc olarak peygamberlerin izleri zerine, Meryem olu lsa'y arkalanndan gnderdik. Ve ona,
iinde doruya rehberlik ve nur bulunmak, nndeki Tevrat' tasdik
etmek, saknanlara bir hidayet ve t olmak zere ncil'i verdik. n
cil'e inanan/ar, Allah'n onda indirdii (hkmler) ile hkmetsinler.
Kim Allah 'n indirdii ile hkmetmezse ite onlar J.sklardr. Sana
da, daha nceki hitab dorulamal ve onu korumak zere hak olarak
116 ISLAMlN IKINCi MESAJI
Kitap' (Kuran')
gnderdik. Artk aralannda Allah'n indirdii ile

hkmet; sana gelen gerei brakp da onlann arzulanna uyma. (Ey
mmetler!) Her birinize bir eriat ve bir yol verdik. Allah dileseydi
sizleri bir tek mmet yapard; fakat size verdiinde (yol ve eriatlar
da) sizi denemek iin (byle yapt). yleyse iyi ilerde birbirinizle yann. Hepinizin dn Allah'adr. Artk size, zerinde aynla d
tnz eyleri(n gerek tarafn) O haber verecektir. (5:44-48)
Musa; toplumun ilkel ve gaddar, bireylerin kavgac ve kt
huylu olduu, ormandaki yaantsnn hala aklndan silinmedii on nc yzylda gnderilmiti. Tevrat onu adil olmaya ard -karlkllk- bylece yasalar ksasa ksas olacakt. Fakat
ayn zamanda sonradan Kuran'da da belirtildii gibi balayc
olmaya davet edildi: "ve kim balayc olursa dllendirilecektir." Yani, kim balayc olursa ve suluya kar ksas hakkn
dan feragat ederse Allah ektii ac karlnda onu dllendirecektir. Kuran'n "iinde doruya rehberlik ve nur olduu" derken kastettii rehberlik hukuk, nur ise hukukun zerindeki ahlaki deerlerdir. Bu ahlaki deerler hukukun son noktasdr ve
yasal zorunluluklardan te her bir bireyin kendi bana gnll
itaatini salar.
Tevrat; o zamanlar balayabilmenin ok tesinde, adil olmaktan bile uzak olan kavgac ve kt huylu ilkel benlii doa
sna en yakn zm olan ksastan baka bir ey nermemitir.
srailoullar ise srekli olarak kendilerine nerilen yolu geri evirmilerdir. Musa hala aralarndayken ve Tanr'nn onlara bal
ettii zafer hala hafzalarndan silinmemiken altndan bir buzaya tapmak istemilerdi. Kuran'da hikaye yle aktarlyor:
"Putlara tapan bir toplulua rastladlar. Onlar Musa'ya: 'bunlann

ilahlan gibi sen de bize bir ilah belirle' dediler. Musa yle yantlad:
'Siz cahillii srdrmekte olan bir toplumsunuz. Yoksa sizi baka btn varlklarayeleyen Allah'tan baha I ann m istiyorsunuz?' Hepsi sessizletiler, ama hala ikna olmamlar ve inanmam/ard. Musa
117
Allah'la konumaya gittiinde ve aabeyi Harun'u yerine ve kil brak

tnda onlar buzaykendilerine tann beliediler ve Musa'nn tannsnn o buza olduunu sylediler. Kuran diyor ki: 'Grmyorlar m
ki; o buza onlara bir sz geri eviremiyor, kendilerine bir zarar
veremiyor, bir yarar salayamyor. Yemin olsun, Harun daha nce
onlara unu sylemiti: 'Ey kavmim, siz bununla imtihan edildiniz.
Sizin Rabbiniz o Rahman'dr. Artk bana uyun, emrime itaat edin!'
'Musa gelinceye kadar ona tapmaya devam edeceiz,' diye karlk
vermilerdi."
(20:89-9 1)
Kuran'da Yahudiler'in gaddarl ve bayalna ve ne zaman

ruhani bir ilerlemeye davet edilseler bunu geri evirdiklerine dair pek ok ayet vardr. Bu durum geliimin bu ilkel aamasnda
olduka doaldr. inde bulunduklar koullara ramen Yahudiler dnemin uygarlnn sekinleridir: "ALLAH Adem'i, Nuh'u,
Ihrahim ailesini ve Imran ailesini halkiann arasndan (eli olarak)
seti." (3:33) Yahudiler, brahim ve mran soyundan gelmeydiler: "tek bir soy zinciri halinde. Allah, her eyi iiten, her eyi bilendir." (3:34)
Ne olursa olsun, Tevrat yasalar bir ekilde ilkeldi ve Yahudiler bu yasalar uygularken Msr esaretinden kalma pagan etkilerinden kendilerini tamamen kurtaramamlard. Bu nedenle yasalar daha da ilkel kalmt.
Ardndan insanlar daha nce yrrlkte olana bir tepki olarak tamamen baka bir uca sevk eden yasalaryla lsa kageldi.
Bu, her sehatkar kulun bana gelen bir eydir. Kendini ibadete
verdii dnemin banda ruhu karanlkla kaplanan kii kilitlenir. Ne zaman ki Ahmed Peygamber'in yntemleriylets gn
28) Ahmed Peygamber'in yntemleri Muhammed Peygamber'in yntemlerinin dinsel
bilgide yksek bir dzeyine
kiisel rneini
eriildiinde
uygulanan halidir. Bu yntemler Peygamber'in
Ciim ayrntlaryla ve eksiksiz olarak ok yakndan takip eder. Ahmed !slam Peygamberi'nin isimlerinden biridir ve Islami sufi literatrnde onun stn ruhani
nitelikleri iin
kullanlr.
118 iSLAMlN IKINCi MESAJI

29
iki gece ya da yedi gn alt gece oru tutulur' ve zellikle de

geceleyin dua edilir, o zaman karanla hapsolmu benlik baka
bir uca savrulur. Eer bu Almedi ymem yeterince srdrlrse benlik giderek daha fazla aydnlanr ve bir sarka gibi aydn
lkla karanlk arasnda salmarak zgrleir. Hedef mutlak dengedir, ama bu noktaya ulamak imkanszdr nk bu aama
"g.zn ne kayp at ne de azp haddini at" (53: 17) aamadr.
ibadet edenin vard bu teslis aamas dinin teslisini yanstr: Yahudilik, Hristiyanlk ve islam. Bylece bireyin geliimi
toplumsal tarihin geliimiyle paralellik kazanm olur. Bu nedenle lsa, Yahudilerin ar materyalizmine an bir ruhanilikle
karlk vermitir. lsa havarilerine yle der: "Kutsal Yasay ya da
peygamberlerin szlerini geersiz klmak iin geldiimi sanmayn.
Ben geersiz klmaya deil, tamamlamaya geldim." (Matta 5: l 7)
Bunun bir benzerine Kuran'da yer verilmitir: "Onlann ardndan,
nceki Tevrat' dorulayc olarak Meryem olu !say gnderdik.
Ona, iinde hidayet ve k bulunan, nceki Tevrat' dorulayan ve
erdemliler iin bir klavuz ve t olan ncil'i verdik." (5:46) Bylece lsa ve lncil kendisinden nceki Tevrat' dorular. Kendisinin
de syledii gibi geersiz klmaz, tamamlar, gelitirir ve daha nce zamann ve koullarn gerekleri yznden tam olarak anla
lamam olanlan yerli yerine koyar. lsa dini kavramlar ve ilkeleri en uca sevk etmitir.
Havatilerine aktard u szlere kulak verelim: "Gze gz, die
di dendiini duydunuz. Ama ben size diyorum ki, ktye kar direnmeyin. Sa yananza bi'r tokat atana br yananz da evirin."
(Matta 5:38-39) lsa, Romallarn, yasalan artk kimi alardan i
levsizlemi olan Yahudiler zerinde otorite kurduu bir dnemde gelmiti. Bu nedenle, isa'nn mesaj toplumsal hayatn pratik
29) Normal bir oruta bir Mslman gn boyu oru tutarken, geceleyin yiyip iebilir.
Bu oruta ise kii , be ya da yedi gn boyunca gece gndz yemekten ve imekten
uzak durur.
MAHMOUO MOHAMED TAHA
119
sorunlarna
ynelik deil belli ahlaki ilkeleri ilerietmek ynnde

oldu. lsa'nn uzun yaayamamas nedeniyle bu sre kesintiye
urad. Grevi stlenmesinden sadece yl sonra ld.
Aslnda Yahudilerin hukuku lsa tarafndan gelitirilen Hristi
yan hukuku ile aynyd. Bu gerek Hristiyanlar tarafndan hibir zaman nemsenmedi.
"Ve biz ona erdemliler iin bir klavuz ve t olan lncil'i verdik." Buradaki "klavuz" kelimesi hukuk anlamna, "t" kelimesi hukukun stndeki ahlaki deerler anlamna gelir. lncil
Tevrat'n aktardklarnn dnda ahlaki deerleri de ileri tar. Bu
nedenle Peygamberi tarafndan da aktanld gibi yasalar ba
laycl ierir. lsa, "Gze gz, die di dendiini duydunuz"
derken dini hukukun ruhanilik tamayan ilkel biimine gnderme yapmaktadr. Ardndan eklemektedir: "Ama ben size diyorum ki, ktye kar direnmeyin. Sa yananza bir tokat atana br yananz da evirin." Bylece hukuku ruhaniliin en
ucuna tam olur.
Hepsinden sonra Muhammed lslam' getirmitir. lslam boluk
ve anlk arasndaki dengeyi temsil eder. dinden biri olan lslam "gzn ne kayp at ne de azp haddini at" bir denge
durumunu salar. Bu denge insann doasnda varolan glerle
elde edilebilecek dengeyi andrmaktadr. Allah der ki: "Bylece
sizi ak fikirli bir toplum kldk ki halkn arasnda tanklar olabilesiniz ve eli de aranzda tank olabilsin." (2: 143) "Ak fikirli bir toplum" ruhanilikten yoksunlukla an ruhanilik arasndaki dengeyi salayan bir toplumdur. "Halkn arasmda tanklar olabilesiniz" cmlesi halka ait tm niteliklere sahip almalsnz anlamna
gelir. "Bizi doru yola ilet; gazaba urayanlann ve sapmlann deil; kendilerine iyilikte bulunduun kimselerin yoluna .. " (l :6-7)
Doru yol iki u arasndaki orta yoldur. Bu iki utan biri ruhanilikten yoksun olduu iin Allah'n gazabna uram dieri ise
ar ruhanilik nedeniyle yolundan sapmtr. "iyilikte bulunulan
kimseler" u ayette de belirtildii zere Mslmanlardr: "Bugn
120 IsLAMN IKINci MESAJI
size dininizi olgunlatrdm, size nimetimi tamamladm ve size din

olarak lslam' beendim." (5:3)
Muhammed tarafndan sunulan islam dini, Yahudilik ile Hris
tiyanlk arasndaki denge merkezinde olduundan Kuran her iki
dinin de niteliklerini tar. rnein: "Ktln cezas, benzeri bir
ktlktr; ancak kim affeder ve erdemli davranrsa Allah tarafn
dan dllendirilir. O, zalimleri sevmez." (42:40) "Ktln cezas, benzeri bir ktlktr" isa tarafndan revrat'tan aktarlan
cmle olan "Gze gz, die di" ile badamaktadr. Ne var ki,
Kuran; ksas cezasn bir adm ileri tayarak ve balayclk iin
hak tanyarak Tevrat'tan ayrlr. "Ancak kim affeder ve erdemli
davranrsa Allah tarafndan dllendirilir. O, zalimleri sevmez"
cmlesi sa'nn u szne benzemektedir: "Ama ben size diyorum
ki, ktye kar direnmeyin. Sa yananza bir tokat atana br yananz da evirin." Ancak Kuran bundan daha fazla bir bala
ycl da tler. "kim affeder ve erdemli davranrsa Allah tarafndan dllendirilir" cmlesi daha ok sa'nn u szyle benzeir: "Ama ben size diyorum ki, dmanlannz sevin, size zulmedenler iin dua edin." (Matta 5:44)
islam'n, balangla u (Yahudilik ve Hristiyanlk) arasndaki
dengeyi her iki ucun da niteliklerini alarak bulduu gerei lslam'n kendisini iki uca kavuturur: Sonlardan biri balangca
(Yahudilik) yakndr, dieri sona (Hristiyanlk). Bu durum aynen ailesinin niteliklerini kazanm bir ocuk gibi iki u arasn
daki tm dengeler iin geerlidir. Bu kazanm iki taraftan alnan
larn miktar konusunda deiiklik gsterse de, her iki ebeveynin nitelikleri de tespit edilebilir.
Bu apak sonucun islami dncenin gelecei konusunda
kayda deer karrnlara yol aaca kesindir. Bunun anlam,
Kuran'da da belirtildii gibi islam'n bir deil iki mesaj olduu
dur. Birincisi Yahudilie yakn olan mesaj, ikincisi ise Hristi
yanla yakn olan mesajdr. Peygamber Kuran ve Snnet arac
lyla her iki mesaj da aktarmtr. lk mesaj eriat yoluyla ay-
121
nntlandrm,
ancak her iki mesaj da ilgilendiren ve genel anlamyla ikinci mesaja dahil olan konular dnda ikinci mesaj olduu gibi brakmtr. Bu durum zekatnt o hangi llerde verilecei dnda ibadetle ilgili konularda da geerlidir.
3
30) Daha nce de

yoksullarn
belirtildii
gibi yazar zekat
oranlarnda
bir indirime gidilmesini
deil
hak ettikleri eylere sahip olabildikleri ve bunun bir ba sonucu olmayaca-
sosyalist bir sistemin kurulmasn nermektedir. Bireylerin dini grevlerini yerine ge-
tirirken ne kadar zenli
davranacaklar
konusu ayn bir konudur.
BRNC MESAJ
slam'n
Birinci Mesaj belli yasalar erevesinde ayrntlaryla

ilenmitir. Bu; Mslmanlarn deil Mminlerin yasasdr ve bu
ikisi arasnda zde deil seviyede bir farkllk vardr. Her mrnin
bir Mslman olmayabilir, ancak her Mslman bir mmindir.
islam hem bir balang hem de bir sondur. Fikirlerin de, zaman ve mekan gibi, doada sarmal halde bulunduu dnle
bilir. tslam'm yksek basarnaklanna kmay arzulayan kui her
b.ir emberin sonunda yeni bir emberin balad dngsel bir
sarmala yerleir. slami dngnn sekiz emberi vardr. Bunlar
srasyla: Islam, iman, ihsan, zahiri ilim, gzlemsel ilim, hissedilen
ilim ve emberin sonunda tekrar Islam.
slam'n Birinci Mesajnn aktanld kiiler Mminlerdi. Ba
langtaki slam dnldnde bu kiilere Mslman demek
mmkn olsa da islam'n nihai aamas dnldnde bu
doru deildir.
"Allah tarafndan onaylanan biric.ik din, lslam'dr" ayeti ak biimde balang aamasndaki deil nihai 1slam' iaret etmekte-
124 iSLAMlN iKINCI MESAJI
dir. islam, ilk dnemlerde Peygamberi ve Sahabesini ekernedikleri halde kendi hayatlarn korumak iin lslam'a snan ikiyzller tarafndan da benimsenmiti. Bu insanlara hogrl
davranlmasn bizzat Peygamber istemiti: "Ben insanlar Allah
birdir ve Muhammed onun elisidir diyene dek onlarla savamakla

grevliyim. inananlan gzetiniz ve zekat veriniz. Bunu syledikleri
srece yasalan ihlal etmezlerse mallan ve canlan gvendedir. Onlann yarglamasn Allah yapacaktr." islam Mekke ile Medine arasnda gelimitir. Her ey Mekke'de balam (S 610 civarnda),
orada kabul grmeyince baanya ulaaca Medine'ye hicret

edilmitir (S 622). Onun Mekke'de kabul grmeyecei hatta
reddedilecei aktr:
"Bunlar bizim, insanlara verdiklerimiz rneklerdir. Ancak ilim sahiplerinden bakasnn akl onlara ermez."
(29:43)
Bu nedenle baar kazanan, nihai islam deil iman dzeyindeki lslam'dr. Kuran kendi iinde iki blme ayrlr: iman ve lslam. Bunlardan ilki Medine'de sergilenmiken ikincisi Mekke'de
ortaya konmutur. Metinlerin her bir blm kendini belli eder.
Medine dnemine zg metinler iman aamasna, Mekke dnemi metinleri islam aamasna yakndr. rnein, Hac Suresi haricindeki "Ey nananlar" diye balayan metinler Medine dnemine aittir. Bu dnemin ayetleri ikiyzllerin ifa edilmesine ve cihada yneliktir.
Dier yandan Mekke dnemi metinleri de kimi ayrt edici
zelliklere sahiptir. rnein, secdeyi tleyen ya da Bakara ve
mran Sureleri dnda alfabetik harflerle balayanlar Mekke dnemine aittir. Yine Bakara ve Nisa sureleri dndaki "Ey nsa
nolu" ya da "Ey Adem'in ocuklar" diye balayanlar Mekke
dnemine zgdr.
Bu istisnalar da iman ve slam evreleri arasndaki gei srecine zgdr. Yukarda da belirtildii gibi, her mrnin balang
olarak Mslman olsa da nihai aamada olmayabilir. Ne var ki
her Mslman nihai aamadadr ve birer mmindir.
125
Mekke ve Medine dnemlerine ait metinler, yalnzca aklan

dklan zaman ve mekan dolaysyla deil, yneltildikleri halk
nedeniyle de farkllklar tarlar. "Ey nananlar" hitab yalnzca
belli bir ulusa sesienirken "Ey nsanolu" hitab tm insanla
ynelir. "Andolsun size hendinizden yle bir Peygamber gelmitir hi,
sizin skntya uramanz ona ok ar gelir. O, size ok dkn, mminlere kar ok ejkatlidir, merhametlidir." (9:128) ile "Allah insanlara kar efkatli ve merhametlidir." (2: 14 3) ayetleri arasnda
ki eliki Kuran'n seslendii halklarn farklln yani bir mmin ile bir Mslman arasndaki fark ortaya, ~oyar.
kiyzllerden ilk defa ifaatn on ylnn getii Medine'de sz
edilmitir. Ancak Mekke'deki on yllk srete bunlardan hi
bahsedilmemitir nk Mekke'de ikiyzl yoktur. Orada zorlamalardan ziyade ikna ayetleri hakimdir ve bu nedenle Mekke'de yalnzca inananlar ve inanmayanlar vardr. "Rabbinin yoluna bilgelikle ve gzel bir aydnlatma ile ar. Onlarla en gzel biimde tart. Rabbin, yolundan sapanlan ve doru yolda olanlan en iyi
bilendir." (16: 125) Mekke dnemine ait baka ayetler de barl
ikna rnekleri sergilemektedir.
Hicretin ve barl ikna ayetlerinin ilgasnn ardndan klla
yaymaya dair ayetler hakim olmutur: rnein: "Kutsal aylar
knca, (hala bana yanamyorlarsa) o putperestleri yahaladnz
yerde ldrn. Onlan yahalayn, onla n kuatn ve her hareketlerini
izleyin. Tvbe edip namaz klar ve zekat verirlerse yollan m serbest
brakn. Allah Balayandr, Rahimdir." (9:5) Bu iddet tehdidi altnda kimileri baz fikirlerini aklayp bazlarn gizlerneye ba
lamlar, bylece slam toplumu ikiyzllkle tanmtr.
Cihat kavram ve kurallan Medine dneminin bir karakteristiidir ve herhangi bir aklama da gerektirmez.
Secde ise yukanda da belirtildii gibi Mekke dnemine aittir
nk secde, (Allah'a isteyerek boyun eme) imandan deills
lam'dan gelmedir. Bir hadiste yle denmektedir: "Kulun secde
ettii an Allah'a en yakn olduu andr." Kuran' da da yle yazar:
"secde et ve (Allah'a) yakla!" (96: 19) Secde,
hizmetkarln
mer-
divenine trmanrken karlalan nemli bir basamaktr.

Mekke dneminin en ayrt edici niteliklerinden biri de surderin alfabetik harflerle balamasdr. Her ne kadar bu nitelik
Kuran'n z asndan byk nem tasa da bunun slam'n iki
mesaj arasndaki farkla ilintisini ortaya koymak konusunda
kendimizi snrlamalyz.
Arap alfabesindeki harflerin yars yani on drt harf Kuran surelerinin balangcnda kullanlmtr. Bu harfler yirmi dokuz
blmn on drt farkl biimde balamas iin kullanlmtr:
elif lam mim, elif lam mim sad, elif lam ra', elif lam m im ra, kaf
ha' ya', 'ayn sad, ta' sin mim, ta' sin, ya' sin, sad, ha' mim, 'ayn
sin qaf, qaf, nun. Tm bu kurgulan kendilerinin Kuran olduu
nu belirten ayetler izlemitir. Bunun en ak rneklerinden biri
u ayettir: "Elif L.m. Mim. phe yok ki, bu, Allah korkusuna ynelten Kitap'tr." (2: l-2) Bu iki ayet kimi zaman farkli bir noktada duraklama yaplarak u anlama gelecek ekilde de okunmaktadr: "Elif. Lam. Mim. Bu, kesinlikle Allah korkusu iin yol gstericilik yapan Kitap'tr." Ne var ki, "Kitap"n iki farkl okunu
biiminde de "Elif lam mim"e ulalmaktadr.
Alfabedeki harfler bugnk ekillerine antik dnemlerdeki ilkel biimlerinden gelitirilerek kavumulardr. nsanolunun
yazmaya ve iletiim kurmaya duyduu ihtiya, toplumun gndelik hayatn dzenleyen kurallara duyduu ihtiyatan nde
gelmitir. Daha nce de belirttiimiz gibi bu kurallar bireyin heveslerinin nn kesmi ve belli snrlarnalara sayg duyulmas
n salamtr.
letiim ve fikirleri aktarma ihtiyac toplum iinde yaama ihtiyacyla
birlikte ne kmtr. Hayvanlar ortaklaa varolua ihtiya duyarken insanolu sahip olduu iletiim yetenei sayesinde bunu baarabilmitir. Bunu, elementlerin ve canllarn seslerini taklit ederek, ayaa kalkarak, ellerini ve ban zgrletire
rek baarmtr. Bunlarn yan sra sesinin sahip olduu duygu-
127
lar da bu baarsnda etkili olmutur. nsan tarafndan gelitiri

len bu taklit yetenei dilin ve yaznn, bunlarn basit ve nahif
balanglarndan gnmzn kusursuz grnmlerine dek geliimlerinin kkenidir.
Allah tarafndan insanoluna baledilen bu taklit yetenei onun
renmesinin ve mkemmelliinin temeli olmutur. Taklitte, ncelikle orijinalin zmsenmesi, ardndan eller, kafa, yz ve gzler
-elbette aklla birlikte- gibi taklit aralarnn kaynatnlmas gerekir. Bu abalar akln ve bedenin koordinasyonunu ve btnleme
sini salar. Akln ve bedenin bu ekilde btnlemesi sreci henz tamamlanmamtr ancak geliimini srdrmektedir.
Her ne kadar yazma ihtiyac konuma ihtiyacyla ayn dnemlerde belirmi olsa da o kadar da acil deildi. Uzun bir sre boyunca jestler yeterli oldu. Yaz dili nesnelerin ve hayvanlarn ya
da daha nce gereklemi olaylarn resmedilmesiyle balad. Bir
hayvann resmini izmek av ritelinin bir parasyd. Bu ayn zamanda inan ve ibadet ritellerine de dahildi. Belki de avc peine dt hayvan ancak maarasnda resmettiinde avlayabileceine inanyordu. Bu, biimle ruh arasndaki bir tr geie
inanmak gibiydi.
Zamanla bu sre ressamn, hayvann yalnzca betimlemek istedii ksmn resmetmesi biiminde geliti. Szgelimi bir boa
nn btn vcudu yerine yalnzca ban iziyordu. Bu tr geli
meler gnmzdeki alfabenin yeermesine dek uzun ve yava
bir sre iinde devam etti.
Alfabedeki harflerin says dilden dile farkllk gsterir. Arap
dilindeki yirmi sekiz harf Elif'le balar Gayn'la biter.(3l Bu durum Arapa'y aada anlatacamz zere en kusursuz dil yapmaktadr.
Sayma sreci de benzer bir
geliim gstermitir.
Parmaklar ve
31) Bu, Arap alfabesinin klasik dzenidir. Ancak okullardaki modern mfredatlarda bu
dzen biraz
farkldr.
Yine de her iki dzende de harfler
deimez.
128 ISLAMlN iKINCi MESAJI
trnaklar
Sre on parman
kullanlmasyla balad iin lO says saymann temeli halini almtr. Bugn bildiimiz saylar ok uzun bir gelime srecinin
sonucunda ortaya kmlardr. Yunanllar ve Romallar dneminde alfabenin harfleri ayn zamanda say olarak kullanlmtr.
Ayn kullanm Arap dili iinde geerlidir. Bu dilde ilk dokuz
harf dokuz tek sayy belirtir. Onuucu harften on sekizinci har-
fe kadar olanlar onluk saylar, on dokuzuncu harften yirmi sekizinci harfe kadar olanlar ise yzlkleri belirtir. Bu ekilde alfabenin son harfi bin saysna denk gelir. Arap dilinin en kusursuz dil olduunu bu nedenlesylemitik. nk "1000" says
nn ruhani bir anlam vardr. Kuran der ki: "Rabbinin katnda bir
gn, onlann hesabyla bin sene gibidir." (22:4 7) Bir baka ayette de
yle yazmaktadr: "Biz onu Kadir gecesinde indirdik. Kadir gecesinin ne olduunu sen bilir misin? Kadir gecesi, bin aydan hayrldr."
(97:1-3) Kuran'da ayn zamanda u yazar: "Ykseli Yollannn Sahibi olan Allah'tandr. Melekler ve Ruh, elli bin yla denk olan bir
gnde ykselirler O'na." (70:3-4)
Kuran'n tamam bir temeli ve bir zirvesi olan piramitsel bir yapdadr. ierdii anlamlar da ayn biimde temelden zirveye gittike derinleir. Zirvede baz surelerin alnda alfabetik harfler
kullanlmtr. Bu harfler de, ayn biimde, temelden zirveye
doru piramitsel bir yap arz eder.
Harfler snfa ayrlr: Alfabetik harfler, sesli harfler, entelektel harfler. Alfabetik harfler, konumaya da yarayan, bilinen
yirmi sekiz harften oluur. Sesli harfler; duyulabilenler kadar
duyu organlar tarafndan alglanamayan harfleri de kapsayacak
biimde bilincin dncelerini olutururlar ve snrszdrlar. Entelektel harfler ise hepsinden stndr ve Allah'n szlerini
meydana getirirler: "De ki: 'Rabbimin helimelerUin deniz mrekkep olsa, Rabbimin kelimeleri tkenmeden nce deniz mutlaka biter.
Bir o kada n n daha getirsek de yetmez."' (18: 109) Bu entelektel
harfler bilinaltndaki gizli dnceleri bir araya getirirler. Bilinbu srece
katkda bulunmutur.
alt
129
mutlak dorunun ve dinin kalbidir. Alfabetik, sesli ve entelektel harfiere u ayette deinilmektedir: "Sen bu sz aka duyuracaksn da O, gizliyi de bilir, gizliden daha gizliyi de." (20:7)
Sesli konuma alfabetik harflere, sr sesli harflere, bilinalt "0,
gizliyi de bilir, gizliden daha gizliyi de" cmlesinde belirtildii
gibi entelektel harfiere dayanr. Bu entelektel harflerden baz
lan ancak yedinci hisle alglanabilir. Bu seviyedeki harfler u
ayette de aklanmaktadr: "Sesler Rahman 'n huzurunda kslm
tr;fsltdan baka bir ey iitemezsin." (20:108) Bu ayette duyulabilen ve duyulamayan seslere, baka bir deyile dille ve dn
celerle konumaya vurgu yaplmaktadr. Bilinaltna ise u ayette rastlanr: "Tm yzler O Yaayan, Ebedi Yneticiye evrilmitir.
Zulm yklenenler kaybedecektir." (20: lll) "Zulm" insan kiili
ini bilin ile bilinalt arasnda ikiye blen ve akli siniklie yol
aan oktannclktr.
Bu kitapta daha nce sinikliin nedeninin korku olduunu ve

mutlak bireysel zgrle ulamann yolunun korkudan kurtulmaktan getiini sylemitik. Bu korkulardan kurtulup zgrle kavumak iin, kurtulmak iin toplumu, bireyleri geim, baskc otorite ve hogrszlk korkusunu yaamayaca biimde
rgtlernek gerekir. Korkudan kanmak iin, birey, evre ve o
evrenin zyle olan ilikisine dair kapsaml bir algya sahip olmaldr. Yalnzca bu yolla insan akl gemiinden kalan bilinalt korkulardan syrlabilir.
Kuran'n kayda deer ilerici bir srecin ardndan tam tersine
dnen bir yaklam edindiinden bahsetmitik. u ayeti ele alalm: "Onun gerek olduu onlara apak oluncaya kadar onlara,
ifuklarda ve kendi ilerinde ayetlerimizi (iaret ve kantlanmz)gs
tereceiz. Rabbinin her eye tank olmas yetmez mi?" (41:53) Salik;
saldrgan eylemiere son vermek iin aamal bir gelime izgisi
iinde bir miktar saldrgan sze bavurur. Bir sonraki adm saldrgan szlere de son vermektir. Bti aamada da bilin dzeyindeki bir takm saldrgan dnceler grmezden gelinebilir. Ar-
130 isLAMN
IKINci MESAJI
dndan
bilin dzeyindeki saldrgan dncelere de son verilirken bu aba bilinaltndaki dncelerin tamamen arnmasna
dek srer. Bu noktada kalbin yararll ve benliin berrakl
iinde Her eye Gc Yeten'i grme yetenei belirir. Bu aama
dan itibaren da doru ilerleyen bir yaklam ortaya kar. Artk
salik kendisiyle, Tanrsyla ve canl cansz her eyle barm
olur. te bu Allah'n mminlere emrettii zirvedeki lslam'dr:
"lnananlar, tmyle bana teslim olun. eytann admlann izlemeyin; nk o sizin apak dmannzdr." (2:208) Bu kapsamda
"bar"
zirveye
km lslam'dr.
MMNLER ULUSU
Kuran'n Mekke ve Medine'de yayl biimleriyle iman ve lslam olarak ikiye blndn sylemitik. nce Mekke metinleri ifa edilmitir. Baka bir deyile, nce insanlarn lslam' (nihai anlamda) benimserneleri istenmi, bu gereklemeyince ve
insanlarn henz Kuran'n standardnn a!tnda olduu grlnce onlarn kapasitelerine uygun bir sre benimsenmitir. Bu
yksek standart nihai mesajdr ve u ayette belirtilir: "Sizden (Al-
lah yolunda) savaanlan ve glklere kar direnenleri ortaya ka

nneaya kadar sizi snayacaz; Kendi hakknzdaki gerei bilmenizi
salayacaz."
(47:31) Bu deneyim ve devamnda gelen pratik insanolunun menfaatinedir nk Allah'n bilgisi amazdr.m
"Savaanlar" yani benliklerini denetlernek iin aba harcayanlar
gerek cihadn peindedirler.(33 "Direnenler" kavram da Allah'tan uzak olmaya dayanma durumu olarak aklanabilir.
"Gerein sizin tarafnzdan anlalnasn salayaca" cmlesi
bilinaltnzdaki dncelerin aa kanlmas anlamn ta-
32) Allah
Islam'n
ilk
nerildii
yer olan Mekke'de
reddedileceini
biliyordu, yine de
menfaatimiz iin bu deneyime sahip
olmamz salad. Allah'n
bilgisi
dedir ve kadimdir.
33) Burada Peygamber'in, zdenetimi
asl
tanmlad
derme
yaplyor.
ve gerek cihat olarak
zamann
tesin
hadise gn-
MAHMOUO MOHAMED TAHA
131
maktadr. Nihai islam'dan iman dzeyindeki lslam'a gerilendii

ni gsteren ok sayda ayet vardr: "Ey iman eden!er!Allah'tan,
kendisinden korkmaya yarar biimde korkun.Mslman!ar olmann dnda bir hal zere sakn can vermeyin." (3:102) man edenler, "Hangimiz Allah'tan ona yarar biimde korkabilir?" diye
sorduklannda, Kuran u ayeti indirmitir: "Gcnz lsnde
Allah'tan korkun, dinleyin, itaat edin. Ve benlikleriniz iin bir hayr
olarak zekat verin. Nefsinin cimrilik ve doymazlndan korunan/ar,
kurtulua eren!erin ta kendi/eridir." (64:16)
"lnanan!ar ve iman!ann bir zulmle bulatrmayanlar gvenlii
hakketmilerdir ve onlar doruyu bulmulardr." (6:82) ayeti inciirildiinde insanlar bunu uygulamann zorluurrdan yaknmlar
ve "Ey Allah'n Elisi, hangimiz kendisine kar drst deildir?"
diye somulardr. Peygamber bu soruya u yant vermitir:
"Dndnz gibi deil. Allah'n gerek kulu olan Lahman'n u
szlerini hi iitmediniz mi: 'Ey oul, sakn Allah' inkar etme. Inkar
en byk yalanclktr.' Ayet ite bu inkardan bahsetmektedir." Mminler rahatlamt, nk inanmaya baladklanndan beri inkara sapmadklarndan eminlerdi. Aslnda Peygamber onlara bu
ayetti mrnin seviyesinde aklamt. nk onlarn Mslman
seviyesindeki bir aklamaya henz izanlannm yetmeyeceini
biliyordu. Halbuki inkar u ayette de belirtildii gibi ikiyzl
oktanrclktan baka bir ey deildir: "Tm yzler O Yaayan,
Ebedi Ynetici ye evrilmitir. Zulm yklenenler kaybedecektir."
(20: lll)
"nananlar ve imanlarn bir zulmle bulatrmayanlar gvenlii hakketmilerdir ve onlar doruyu bulmulardr." ayetinin gnderilmesinin ardndan Peygamber'in, "benim onlardan biri olduum sylendi" dedii rivayet olunur. Peygamber yalnzca mrninlerden deil, kendini Allah'a adamlarn (Mslman) en nde
gelenidir "De ki: 'Namazm, ibadetlerim, hayatm ve lmm evrenIerin Rabbi olan Allah iindir. Ortd yoktur O'nun. Bununla emrolundum ben. Ve Mslmaniann ilhiyim ben."' (6:162-163)
ilk mesajn ulat halkn Mslman olduunu sylemitik.

Her ne kadar Kuran Musa zamanndaki Yahudileri ve lsa zamanndaki Hristiyanlan da Mslman olarak tanmlyor olsa da ilk
Muhammed Mesaj zamannda onlar iin mrnin yani "inananlar" denmitir. Kuran'daki u ayetlere bakalm: "u bir gerek ki,
iman edenlerden, Yahudilerden, Hristiyanlardan,Sabiilerden Allah 'a

ve ahiret gnne inanp bana ve hayraynelik i yapanlann, Rableri katnda kendilerine has dlleri olacaktr.Korku yoktur onlar
iin, tasalanmayacaklardr onlar." (2:62) "u bir gerek ki, iman
edenler, Yahudiler, Sabiiler ve Hristiyanlardan Allah'a ve ahiret gnne inanp hayra ve bana ynelik i yapanlar iin korku yoktur.
Tasalanmayacaklardr onlar." (5:69) Baka bir aydnlatc ayette
de yle yazar: "Ey iman edenler! Allah'a, onun resulne, resulne
indirmi olduu Kitap'a, daha nce indirmi olduu Kitap'a inann.
Kim Allah', O'nun meleklerini, kitaplann, resullerini ve ahiret gnn inkar ederse geri dn olmayan bir sapkla gmlm
olur." (4: 136) Yani onlara mrnin demektedir ve onlar daha fazla imana davet etmektedir.
"Ey iman edenler! Allah'tan, kendisinden korkmaya yarar biimde korkun. Mslmanlar olmann dnda bir hal zere sakn
can vermeyin." ile "Gcnz lsnde Allah'tan korkun, dinleyin, itaat edin. Ve benlikleriniz iin bir hayr olarak zekat verin.
Nefsinin cimrilik ve doymazlndan korunanlar, kurtulua
erenlerin ta kendileridir." ayetleri ak biimde iki farkl anlam
tamaktadr. Ayetlerden biri orijinal bir emri aktarmakta iken
dieri yardmc bir nlemi nermektedir. ilk buyruun yerine
getirilemeyecei anlaldktan sonra ilga edilmi, yerine geici
bir buyruk verilmitir. Orijinal buyruu yerine getirmek iin gereken koullar ya da baka bir deyile hem bireysel hem de toplumsal kapasiteler yeterince olgunlatnda yeniden geerli olacaktr. Dinin orijinal buyruklarnn ilgasnn ve yenilerinin geici nlemler olarak verilmesinin nedeni budur.
MAHMOUD MOHAMED
TAHA 133
CHAT SLAM'IN TEMEL ARTLARINDAN DECLDR

islam'n
orijinal bak asna gre bir insan, pratikte zgrln suistimal etmedii srece zgrdr. zgrlk, doru kullanlmas artyla, doal bir haktr. zgr bir kii, zgrln
doru olarak kullanmazsa, o zgrlk anayasayla uyumlu bir
yasa tarafndan kstlanr. Bu yasa, bireyin mutlak bireysel zgrlk ihtiyacyla toplumun tam toplumsal adalet ihtiyac arasndaki elikileri giderir. Daha nce de sz ettiimiz gibi bu,
karlkllk yasasdr.
lte
bu slam'n balangtaki temel ilkesi idi. slam propagandas; "Rabbinin yoluna bilgelikle ve gzel bir aydnlatma ile ar.
Onlar iin zlme ve onlann tuzaklanndan da endielenme."
(16:125) ve bir ok benzer ayetin akland Mekke'de ikna
yntemiyle balad. Bu yaklam mucizevi Kuran'n yandan fazlasnn ifa edildii ve ok sayda erkek, kadn ve ocuun yeni
dzenin rehberliine riayet ettii on yl boyunca srdrld.
llk Mslmanlar zayf ya da yenik dmeden dinlerini yaymak
amacyla inanmayanlara kar saldrgan tlavranmadlar, acya
katlandlar ve kendi huzurlarndan fedakarlk ettiler. Onlarn
hayatlar dinlerinin en mucizevi rnekleriydi ve iten bir ibadet,
nezaket ve barlk ieriyordu.
Allah diyor ki: "Cinleri ve insanlan ancak bana ibadet etmeleri
iin yarattm." (51:56) Bylece insanlara kendisine ibadet etmeleri ve yceliine boyun emeleri iin akl, beden ve zenginlik
bahetti. u ayetlere de kulak verelim: "Allah adaleti, iyilik yapmay ve ak rabaya yardm etmeyi emreder. Ktlkten, fenalktan ve
azgnlktan ise sizi men eder. t almanz iin sizi byle aydnlatr."
(16:90); "Yoksulluk endiesiyle ocuklannz ldrmeyin; biz sizi de
onlan da nzklandnnz. Ktlklerin grnenine de gizli kalanna
da yaklamayn. Allah'n saygn ve aziz kld cana, bir hakk savunmak dnda kymayn. Allah size bunlan nerdi ki, aklnz iletebi
lesiniz." (6:151) Kuran'n rettii ve Peygamber ile Sahabelerinin kendi davranlaryla yayd bu yeni din insanlarn menfa-
134
isLAMlN
IKiNci MESAJI
atine ve yararna hizmet ediyordu.

Ne var ki, insanlar kendi yonttuklan taa tapmaya, yakn akrabalaryla didimeye, hayat tahrip etmeye ve kzlan canl canl
grnneye devam ettiler.< Bylece zgrlklerini suistimal ederek ksitlanmasnn yolunu am oldular. O dnemde kl d
nda bir yasa olmad iin zgrln kstlanmas amacyla
kl kullanld. Bylece dini yayma grevi ileten "O halde (Resl
3
lm), t ver. nk sen ancak t vericisin. Onlann zerinde bir

zorba deilsin." (88:21-22) ayetlerinin ardndan u ayetler gelmitir: "Yz evirip inkar edenlerin dnda.. !te ylesini Allah en
byk azap ile cezalandnr." (88:23-24) Allah'n demek istedii
udur: "Ey Muhammed biz seni yZ evirip inkar edenler zerinde
savaarak hkm kurman Zere gnderdik. Allah da bunlan cehennemde en byk azap ile cezalandracaktr." "Hi kukusuz onlar bize dnecektir. Hesaplann grmek de bize der." (88:25-26) Bylece ilk iki ayet dier iki ayet tarafndan ilga edilmitir. !te bu
ekilde, temel ya da orijinal buyruklan ileten ayetlerin yerlerine
zorlama (cihat) neren ayetler gelmitir. Bu deiiklie zamann
koullan ve insanlarn o dnemde zgrlk sorumluluklarn tamak konusundaki yetersizlii nedeniyle gerek duyulmutur.
Peygamber diyor ki: "Ben insanlar Allah birdir ve Muhammed onun
elisidir diyene dek onlarla savamakla grevliyim. Inananlan gzetiniz ve zekat veriniz. Bunu syledikleri srece yasalan ihlal etmezlerse mallan ve canlan gvendedir. Onlann yarglamasm Allah yapacaktr."
Kimi Mslman aratrmaclar slami savalarn yalnzca savunma savalan olduuna inanrlar. Bu yanl bir inantr ve oryantalistlerin slam'n kl yoluyla yayld biimindeki iddialarna duyulan tepkiden kaynaklanr. Aslna bakacak olursak, k
l zgrlk suistimalini engellemek amacyla kullanlmtr.
34) Islam ncesi dnemde Araplar kzlarnn hasmlar tarafndan karlarak ileride yol
aabilecekleri utan verici durumlardan saknmak ya da onlar korumak ve beslemek
zahmetinden kurtulmak amacyla onlar diri diri gmyorlard.
MAHMOUO MOHAMEO TAHA
135
lslam, birey ve toplum iin tad ak mesajn propagandas

srecinde ikna yntemini on yl boyunca kullanmtr. nsan
lar zgrlklerini gerei gibi kullanmay baaramaynca bu zgrlklerini kaybetmiler, Peygamber de onlar olgunlancaya
dek onlarn dzenleyicisi olarak grevlendirilmitir. Yeni dini
kavradklannda, can ve mal kutsalln anladklannda ve akrabalannn ve dostlannn sosyal haklarn benimsediklerinde kl
yasaklanm, zgrlk suistimalleri yeni yasalar uyannca cezalandrlmaya balanmtr. Bylece slami eriat hukuku gelimi
ve yeni bir tr ynetim kurulmutur.
Kl kullanmnn mantn aklamak iin onu bir kasap b
andan ok bir cerrah neterine benzetebiliriz. O; yeterli bilgelik, merhamet ve bilgiyle kullanldnda bireyi ve toplumu st
seviyelere karr. Allah diyor ki: "Andolsun, biz resullerimizi ak
seik delillerle gnderdik ve onlarla birlikte Kitap' ve ly de indirdik ki, insanlar adaleti ayakta tutsunlariadaletle dorulsunlar. Ve
demiri de indirdik. Onda zorlu bir kuvvet ve insanlar iin birok yarar vardr. Allah bu sayede, kendisine resullerine, gayba inanarak kimin yardm edeceini bilec~ktir. ALLAH Gldr, stndr."
(57:25) "Biz resullerimizi ak-seik delillerle gnderdik" cmlesi mesajlarn geerliliinin ak kantm ifade eder. "Onlarla
birlikte Kitap' indirdik" cmlesi la ilah ila-Allah ilkesini, "l"
kelimesi ise bir yandan kulla Allah arasndaki te yandan kulla
kul arasndaki eriat iaret eder. Bylece insanlar "adaleti ayakta tutabilirler" yani ilikilerinde adil olurlar.
"Ve demiri de indirdik. Onda zorlu bir kuvvet ve insanlar iin
birok yarar vardr." ksm ise u anlama gelir: Biz zgrl suistimal edenlerle klla savamay emrettik. Kl onlarn duygularn yerine getirecek ve zgrlklerini yeniden kazanp hayattan faydalanmalann salayacaktr. Bu, kukusuz, demirin u
anda burada saynakla bitiremeyeceimiz saysz faydalarndan
biridir. "Allah bu sayede, kendisine resullerine, gayba inanarak
kimin yardm edeceini bilecektir" cmlesi insanolunun sava-
136 iSLAMlN IKINCi MESAJI

mann
irkin ve zorlu olduunu kendi deneyimleriyle kefetme

sini ifade eder. Dier bir deyile, ama kimlerin hem kendi iinde hem de bakalaryla adaleti ayakta tutarak Allah yolunda ve
ezilenlerin yannda savamann zorluklarna katlanabildiini
grmektir. "ALLAH Gldr, stndr" cmlesi onun hi .
kimsenin desteine ihtiyac olmadn ve ondan Esirgeyicilii
nin dnda bir ey elde edilemeyeceini anlatr.
Bu anlamda ondan edinilebilecek ey zaferdir. u ayete kulak
verelim: "Ey iman sahipleri! Eer siz Allah'a yardm ederseniz, Allah da size yardm eder ve ayaklannz salam bastnr." (4 7: 7) Eer
dengeyi korumak adna onun Peygamberini desteklemek yoluyla Allah' destekierseniz Allah da sizi destekleyecek ve dk
benliinize kar zafere ulananz salayacaktr. Yani, Allah yoluna savarsanz (cihat) o da sizi destekleyecek ve kiinin Allah'n yardm olmakszn aresiz olduu ve onun dnda kimsenin zaferi veremeyecei z denetim savan da (cihat) kazanr
snz. "ayaklarnz salam bastrr" cmlesi akldaki huzuru ve
dinginlii ve elbette savataki fiziksel cesareti ifade eder.
Kalbin hastalklarn tedavi etmeye incelikli aralardan bala
mak gerekir. Kat nlemler ise yalnzca kesinlikle gerektiinde
kullanlmaldr. Bu hayatta kl darbesiyle can vermek teki hayatta cehennemde yanmak gibidir ve bunlarn ikisi de inkara verilen cezalardr. Kendi inkarlarnn yannda bakalarn da inkara tevik edenler ya da Allah yolundan dndrenler bu inkarlar nedeniyle henz silahlanmadan bask altna almmaldrlar. Allah diyor ki: "nkar edenler, insanlan ALLAH yolundan menetmek
iin paralann harcarlar ve daha da harcamaya devam edecekler.
Fakat bu, sonradan kendileri iin bir znt kayna olacak ve ardndan yenilecekler. Inkar edenler cehenneme srleceklerdir. Bylece Allah kty iyiden ayrt eder, ktleri st ste koyup topluca y
ar ve cehenneme yollar. te kaybedenler onlardr. Kfre sapanlara
syle: "Eer son verirlerse eskide kalm olan, kendileri iin affedilir.
Eer yeniden balarlarsa, daha ncekilere uygulanan yol ve yntem,
MAHMOUO MOHAMED TAHA 137
eskisi gibi devam etmi olacaktr." Bask ve zulm ortadan kaldnn

caya ve dini sadece Allah'a ait klncaya dek onlarla savan. D
manla son verirlerse, elbette Allah yaptklann grr." C8:36-39)
"Inkar edenler cehenneme srleceklerdir. Bylece Allah kty
iyiden ayrt eder" cmlesinden azabn inkardan kaynaklandn
karabiliriz. "lnanr krederseniz, Allah size azab ne yapacak?
Allah da teekkr eder, O her eyi gereince bilir." C4: 4 7) "Bask ve
zulm ortadan kaldnncaya dek onlarla savan" emri bu sayede
inkar ya da inancn nnn kesilmesinin engellenmesi iin verilmitir. "dini sadece Allah'a ait klncaya dek onlarla savan"
cmlesi savamann asl amacn ifade eder: "Rabbin, yalnz kendisine kulluk etmenizi emretti." (17:23) te bu inkarclarn ne dndklerine baklmakszn Allah'n gerekletirecei eydir.
Baka
bir ayette Allah yle der: "Zulm ve ikence ortadan kalkncaya ve din Allah iin oluncayakadar onlarla savan. Son verirlerse, artk sapkmlardan bakasna dmanlk yoktur." C2: 93) Sapknlk iki seviyede olur. Bir yandakiler Allah'tan bakasna ibadet eder ve bu konuda stelerler, dier yandakiler ise Allah'a itaat ettikleri halde dier insanlarn haklarn yerler ve adaletsiz
davranrlar. Ayete gre zrlklerini suistimal edenler zgrlklerinden olurlar, ancak bu yoksunluk suistimal derecelerine
gre deiir: inkarclara kar sava ve kl ilkesi uygulanrken,
hak yiyeniere kar bar yasalar devreye girer. u ifade bunun
aklamasdr: "artk sap knlardan bakasna dmanlk yoktur."
Orijinal ilkelerden yardmc ilkelere gei slam dzeyinden
iman dzeyine gerilerneyi ifade eder. Buna u ayette deinilmi
tir: "Sana da bu Zikir'i!Kuran' vahyettik ki, kendilerine indirileni insanlara ak-seik bildiresin de derin derin dnebilsinler." C 6:44)
"Sana da bu Zikir'i!Kuran' vahyettik" cmlesi, Kuran'n hem orijinal hem de ikincil ilkelerini kapsamaktadr. "kendilerine indirileni insanlara ak-seik bildiresin" cmlesi, mminlere onlarn seviyesine indirilmi olanlar ya~alar yoluyla aynntlandrma
y ve baka yollarla aklamay emreder. "Derin derin dne bil-
sinler" cmlesi belki de bu dnme aamas, ikincil ilkeleri uygularken, onlar balangta kavrayamadklar orijinal ilkelere
gtrr, anlam tamaktadr. u ayette slam'n st basarnaklarna ar dnme, rehberlik eden konuma ve akll davran yoluyla ulalacan incelikli bir ekilde dile getirmektedir: "An
kelime O'na ykselir; iyi iler de o kelimeyi yceltir." (35: 10) Bylece olduka nemli bir sonuca varm bulunuyoruz: Bugnn
slami eriatnn pek ok ilkesi orijinal ilkeler ya da slam'n hedefleri deildir. Onlar yalnzca zamann ve insan kapasitesinin
snrlar nedeniyle ortaya konmu bir d yanstr.
KLELK SLAM'IN TEMEL ARTLARINDAN DECLDR
islam'n temel ilkesi zgrlktr. Ancak slam dini kleliin
sosyoekonomik dzenin bir paras olduu bir topluma indirilmitir. Bu toplum ayn zamanda kendi zgrln doru biimde kullanabilmekten yoksundur ve bu nedenle bireylerinin
klavuzlua ihtiyac olmutur. Cihada gerek duyulmasnn nedenlerinden biri budur. slami cihat srecinde Mslmanlar ncelikle inanmayanlara yeni dini aklamlardr. Reddedildiklerinde ise cizye demekle ve Mslman hkmet altnda yaa
makla sorumlu tutulmulardr. Bu srada kendi dinlerini yaaya
hilmiler ve kiisel gvenliklerini salayabilmilerdir. Cizye seeneini reddedenler ise Mslmanlarla savamak zorunda kalm, bu savalarda esir denler ise hali hazrdaki klelerin arasnda katlmtr.
Bu tr bir kleliin mant karlkllk ilkesinde bulunabilir.

Eer bir insan Allah'n kulu olmaya davet ediliyor ve bunu reddediyorsa, bu ret bir cehalet gstergesidir ve eitim gerektirir.
Birey bir baka bireyin kleliini yaparak Allah'n kulu olmaya
hazrlanr. Bylece itaati ve alakgnlll renir. Karlkl
lk ilkesi bu noktada u ekilde iler: Eer zgr bir insan Allah'n kulu olmay reddediyorsa esaret altna alnabilir ve Allah'n kulu olan birinin kulu olur: "Kim bir zerre arl ktlk-
139
te bulunursa onu grr." (99:8)

Bu ekilde, zamann koullan ve insanlarn yetersizlii nedeniyle daha ilkel olan islam ncesi dnemden kalma bir gelenek
olan kleliin de iinde olduu bir takm yntemler slam'n
propagandas iin kullanld. O dnemde yasadaki klelii bir
kalem darbesiyle silmek ne mmknd ne de isteniyordu. Toplumun toplumsal ve ekonomik ihtiyalannn yan sra klele
mi bireylere de duyduu ihtiya bir yandan gelimekte olan sistemin bu kleler zgrleene dek ylece srmesine neden oldu.
Bu gelime sreci, kle kendi ayaklan zerinde durmay rene
ne, bir toplum iinde kendi aln teriyle yaayabilene dek srd.
Ayn gei srecinde slam ncesi cahiliye devrinde uzun bir sre onurlar ayaklar altna alnan ve insani yaam haklar engellerren klelerin bu berbat smr dzeniyle baa kabilecek kadar olgunlamas gerekti.
Aslna baklacak olursa, slam, daha nce yalnzca grevleri
olan ama hi bir hakka sahip olmayan klelerin haklarn ve grevlerini belli kstaslada dzenleyerek ak klelik kurallar koydu. Bir takm gnahlarn kefareti olarak salkl ve inanl klelerin azat edilmesi benimsendi. slam ayn zamanda nceden kararlatrlm belli koullar salayan klelerin zgrlklerini kazanarak tam bir yurtta olmalarn salayacak kle-efendi anla
malar yaplmasn salad. islami yasalar tm kleler iin daha
insani yaklamlar benimsenmesine hkmetti. Peygamber'in bu
konudaki szlerine kulak verelim: "Kleler, Allah'n sizin yannz
da bulundurduu hardelerinizdir. Onlan kendi yemekleriniz/e besleyin, hendi giydikleriniz/e giydirin."
ZEL MLKYET SLAM'IN TEMEL ARTLARINDAN
BR DEGLDR
islam'n
temel ilkesi Allah'n kul1an arasnda mlkiyetin ortak

ya da birlikte kullanmdr. Bylece herkes kendi ihtiyac orann
da faydalanabilir. Bu ihtiyalar bu hayattan asl ve sonsuz olan
te hayata gemekte olan bir faninin ihtiyalandr. Bu ilke zamann tek gerek Mslman' olan Peygamberin uyguladg bir ilkedir. Ne var ki, lslam byle bir blm deneyimini hi yaa
mam ve yalnzca zel mlkiyetten anlayan bir topluma gnderilmitir. Hi bir ynetim onlarn mlkleri zerinde hak iddia etmemi, hatta kendi mallarndan zekat vermekte bile zorlanm
lardr. Peygamber'in ardndan sergiledikleri tersine davrann
nedeni de ite bu isteksizliktiL (Burada Peygamber'in lmnn
ardndan inanlarn kirleten ve zekat demeyi reddeden bir k
sm Mslman'a gnderme yaplmaktadr. Peygamberin varisi
ve ilk halife olan Ebubekir, Ridde Sava olarak bilinen savala
bu insanlarla dvrnek zorunda kalmt.) lte bu insanlara ynelik Allah'n szleri yledir: "u ireti dnya hayat, sadece bir
oyun ve elencedir. Eer iman eder korunursanz, Allah, dllerinizi

verecek ve sizden mallannz istemeyecektir. Onlan sizden isteseydi
ve sizi sktrsayd cimrilik ederdiniz ve sizin gizli ktlklerinizi a
a kanrd. lte sizler, Allah yolunda harcamaya arlan insanlarsnz. Ama bir ksmnz cimrilik ediyor. Oysaki cimrilik eden kendi
aleyhine cimrilemi olur. Allah Gani'dir; yoksul olan sizlersiniz.
Eer yz evirirseniz, Allah yerinize baka bir toplum getirir. Ve .onlar, sizin benzerleriniz olmazlar." (4 7:36-38)
"u ireti
dnya hayat, sadece bir oyun ve elencedir." cmlesi bu hayatn bir pervaszlk, cehalet ve ocuksu sorumsuzluk
sreci olduuna iaret eder. "Eer Allah'a" ve onun elisine
"iman eder", "Allah'tan korkarsanz", yani inkardan, oktannc
lktan ve gnahlardan uzak durursanz, iyi davranlarnzdan
tr "Allah sizi dllendirir." "sizden mallarnz istemeyecektir" cmlesi her eyinizi zekat olarak vermenizi istemeyecektir,
anlamna gelir. "Onlar sizden isteseydi ve sizi sktrsayd cimrilik ederdiniz" cmlesine gre, eer sizden her eyinizi vermenizi isteseydi byle bir istei karlamak iin zorlanrdnz ve "sizin gizli ktlklerinizi aa kanrd" ya da mlkiyet sevdan
z, zayf inancnz ve gizli oktanrclnz deifre ederdi. "Eer
yz evirirseniz, Allah yerinize baka bir toplum getirir. Ve onlar, sizin benzerleriniz olmazlar" cmlesinde, mminlerin ardn
dan daha st dzey bir gerek Allah kullarndan oluan toplumun gelecei anlam vardr. Bu nedenlerle bugnk islami yasalarn mlkiyele ilgili ksmlar slam'n asl hedefini yanstma
maktadr, ancak aamal olarak Mslmanlar gerek mlkiyet
anlayna yaklatrmaktadr. Bu nedenle, Allah'n bilgelii do
rultusunda zekat inancn vazgeilmezlerinden biri olmutur.
(Baka bir deyile, Allah Mslmanlara zel mlkiyet edinmelerine izin vermi ve mallarnn belirli bir ksmn zekat olarak vermelerini tlemitir. Bu aama bir sonraki blmde aklana
ca gibi insanlar sosyalizme hazrlamann bir yoludur.)
KADlN ERKEK ETSZLG SLAM'IN TEMEL
ARTLARINDAN BiRi DEGiLDiR
slam'n temel ilkesi kadnlarla erkekler arasnda tam eitliin
salanmasdr. Bu nedenle sevap tartlarnn hazrlanaca Sorgu
Gnnde, Allah kadnlarla erkekleri eit sorumluluklara sahip
olarak deerlendirecektir. Allah der ki: "Herkes kendi yaptndan
yarar grr ve kimse kimsenin ykn ekmez. Sonunda dnnz
Rabbinizedir." (6: 164); "O gn her kiiye yaptnn karli denir.
O gn hakszlk yoktur. AUAH hesab abuk grendir." (40: 17);
"Her kii kendi gnahy1a mahkum olur." (74:38)
Ancak lslam, kzlarn sava ganimeti olarak alnp da rezalete
neden olmalarndan korkularak ya da ktlk dnemlerinde besleme zahmetinden kamarak diri diri gmlecek kadar ileri gidildii bir topluma indirilmitir. Allah bu olguyu yle tarif ediyor: "Onlardan birine kz ocuk mjdelendiinde yz simsiyah kesilir. jheden huduracak gibidir o. Kendisine mjdelenen 'ktlkten'
utanarak halkndan kendini gizlerneye alr. imdi onu utana utana tutsun mu, yoksa topraa m gmsn! Ne kt yargda bulunuyorlar." (16:58-59) Ne var ki ne toplumun tamam ne de kadnlar
slam'n kadnlar iin ngrd mutlak iyi iin henz hazr de-
ildi.
Hem bireyler olarak kadnlar ve erkekler iin hem de b~

tn bir toplum iin bir gei srecine ihtiya vard. Yine de, yasalar kadnlara, miras ve tanklk konularnda erkeklerin yars
kadar hak tand. Kadnlar babalarna, erkek kardelerine ve kocalarna tabi klnd: "Allah'n insanlardan bir ksmn dierlerine
stn klmas sebebiyle ve mallanndan harcama yaptklan iin erkekler kadniann yneticisi ve koruyucusudur." (4:34) llk 1slami ya~
salar, aslnda, kadnlar iin daha nceki statlerine kyasla olduka ileri bir admd. Ne var ki, yine de islam'n nihai hedefi
asndan yeterli deildi.
OKELiLK SLAM'IN TEMEL ARTLARINDAN BR
DEGiLDiR
lslam'n temel ilkesi balk paras ya da boanma olmakszn
bir erkekle bir kadnn evlenmesidir. okeliliin yasaklanmas
na u ayette rastlyoruz: "Onlara eit davranamamaktan korkuyorsanz bir taneyle yetinin." (4:3); "Ne kadar isteseniz de kadnlara eit
davranamazsnz." (4:129) Boanma yasana da u hadiste rastlyoruz: "Allah katnda en sevimsiz olan helal boanmadr." Allah'n boanmay sevimsiz bulduu biimindeki incelikli bir
vurguyla olas ya da uygulanabilir olduunda boanmann yasaklanmas gerektiine deinilmektedir. Her zaman Allah'n dedii olur.
slam'n ilkesel olarak balk parasna kar kmas kadnlarn
u yoldan biriyle alnd dneme benzer biimde fiyat biilmesini yanstmasna dayanr: Sava ganimeti, karma, satn alma. Balk paras slam'n temel ilkelerinin uygulanmasyla kadnlarn onurlarn ve saygnlklarn kazanacaklar dnemde devam ettirilmemesi gereken bir eski zaman uygulamasdr. islam'dan nce kadnlarn hi bir saygnl yoktu. Evlilik ilikile
ri insani sebeplere ya da nezakete dayanmyordu. Bir erkek, ocuklarna bakmalar ya da almalan iin on ya da yirmi kadar
kadnla evlenebiliyordu. islam ncesi toplumun belirgin nitelik-
143
lerinden biri de erkeklerin savalarda lmesi nedeniyle kadn saysnn erkek saysndan fazla oluuydu. slam okelilii snrla
d ancak tekelilie hzla geemedi. nk o halde bir ok kadm korunmasz kalacakt. llk lslam bir erkein en fazla drt kadn alabileceine hkmetti: "Yetimler hakknda adaletli davrana-
mamaktan korkuyorsanz uygun grdnz kadnlarla ikier, er,

drder evlenebilirsiniz. Onlara eit davranamamaktan korkuyorsanz bir taneyle veya yeminlerinizin/anlamalannzn hak sahibi olduklan ile yetinin." (4:3) Bunun dnda kadnlara adil davranmamn zorluuna dair incelikli bir ayet vardr: "Ne kadar isteseniz de
kadnlara eit davranamazsnz. Oyleyse tamamen birine ynelip de
dierini askdaym gibi brakmayzn. Bu durumu dzeltip erdemli
olursanzALLAH Balayandr, Rahimdir." (4:129) Bylece eriat
ya da ilk dnem lslam hukuku, orijinal dini ilkeler uyarnca gereken "mkemmel" adaletten uzaklamak durumunda kald.
nk bu henz hem erkekler ve kadnlar hem de toplum iin
erken bir hamle idi. "Ne kadar isteseniz de kadnlara eit davranamazsnz." cmlesini "yleyse tamamen birine ynelip de dierini askdaym gibi brakmayn." cmlesi izlemektedir. Bu e
kilde istenen denge maddiyatla snrlandrlm, maneviyat devre d braklmtr. Bu esneklik okelilii olas ve uygulanabilir klmtr. nk bu, o dnemin mrninler toplumunda nlenemez bir haldedir. Bu kapsamda adalet de, zgrln snr
landnlmasna benzer biimde snrlandrlmtr: Yani, yaplma
s gereken bir grevin stesinden gelinemediinde grevin anlalabilmesi iin haktan feragat edilmesi istenmitir. O dnemde
kadnlar erkeklerle eit olabilmenin ok gerisindeydiler. oke
Iilik, bir ekilde, nihai hedef olan kadn erkek eitliine ynelik
bir gei sreciydi. Bu noktada "denge" ve adalet artk maneviyan da kapsayabilecekti. Buna gre, "Onlara eit davranamamaktan korkuyorsanz" biimindeki nkoul istisnai koullar
haricinde okeliliin yasaklanmasnn zeminini hazrlamakta
dr. Bu durum yasalarla dzenlenir ve ein rzasna tabi olur.
BOANMA SLAM'IN TEMEL ARTLARINDAN BR
DEGiLDiR
slam'n
temel art eler arasndaki ilikinin daimiliidir. Bir

erkein kars onun ayrlmaz bir paras ve benliinin dandaki
grntsdr. O, erkein benliiyle ilikili d yansrnalann btnldr:
"Onun gerek olduu onlara apak oluncaya kadar onlara, ufuklarda ve kendi ilerinde ayetlerimizi (iaret ve kantlanm
z)gstereceiz. Rabbinin her eye tank olmas yetmez mi?" (41 :53)
Ancak ikinci yanmz doru seme yelisinden yoksun olabiliriz.
Bizler ellerinde kare, dikdrtgen, gen, daire, yarm daire biiminde iviler tutan krler gibiyiz. emberin te yannda ise
nmzdeki bolukta ellerimizde tuttuumuz ivilere tpatp
uyan delikler vardr. Erkek her bir ivi iin doru delii bulmaya alr ve yanld bir ka denemenin ardndan sonunda baarl olur. Hi bir zaman iviyi herhangi bir delie uydurmay
baaramayabilir de. Aslnda, bu rnek eimizi sememiz iin
harcadmz abalara kusursuz bir rnek deildir. Kr biri bu
denemeleri yapan herhangi birimizden daha baarl olabilir.
rnein, kii daire biimindeki bir iviyi kare biimindeki bir
delie soktuunda yeni bir deneme iin ikinci bir ansa ihtiya
duyar. Boanmaya ite byle bir ikinci ans iin izin verilmitir.
Adem ile Havva gnah ileyip cennetten kovulduklarnda yeryzne ayr ayr indiler ve birbirlerini aramaya koyuldular:
Adem Havva'y, Havva da Adem'i aryordu. Uzun uralarn ardndan Adem onu tam olarak bularnasa da ona kavutu. Havva
da keza. O gnden bu yana her Adem kendi Havva'sn, her
Havva da kendi Adem'ini arar durur. Yanl rehberlik kaplan
ardna dek aktr, doru yola giden kaplar ise daracktr. Ama
Allah'a krler olsun ki, gn getike yanl seim emberi gitgide daralrken, doru seim emberi genilemektedir. nan
yeterli deildir. Ayn k mminlerin doru seimi yapmas
iin de yeterli deildi. Allah nurunu bir kez gnderdiinde ve s
lam'n gnei ykseldiinde boanmayla dzetilecek yanllara
145
nk doru eler karlaacak ve tam birlik

salanacaktr: "Her halk kendi su iecei yeri bilecektir." (7: 160)
slam'da evlilik ebedi bir ilikidir. eriat dzlemindeki yasal
evlilik bir erkein ve bir kadnn Adem ile Havva arasnda Havva'nn Adem'den yaratld zamanda varolmu ilikiyi elde etmeye almasna yneliktir: "Insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan, ondan da eini yaratan, ikisinden pek ok erkek ve kadn reten
Rabbinizi dinleyin. Adna birbirinizden isteklerde bulunduunuz Allah'a sayg gsterin; akrabalara da ... Allah elbette sizi Gzetlemektedir." (4:1) Boanma erkein hata yapma ve deneyimlerinden
ders alma eilimine hizmet eder. Boanmaya izin veren eriat
yasas artk hkmsz olduunda ebeciiyen il&a edilecektir.
yer
olmayacaktr.
RTNME SLAM'IN TEMEL ARTLARINDAN BR

D EC LDR
slam'n temel ilkesi al-sufur, yani aklktr. (eriat tarafndan
ngrlen rtnme kadnlarn yzleri ve elleri haricindeki tm
blgelerini rtmesi anlamna gelir. Dier yandan aklk daha
fazla akla izin verir, daha lml ve uygun bir giyinmeyi te
vik eder.) slam'n amac erkeklerden ve kadnlardan kapal kaplar ya da uzun giysiler ardndan deil de aktan aa yaylan
namustur. sel namusu salamann yolu eitim ve disiplinden
geer. iffetli olmaya rtnme yoluyla tevik edilen bir gei dnemi gereklidir. Temel ilke ilk gnahlarn ilemeden nce
Adem ile Havva arasndaki ilikinin salanmasdr:
"Ey Ademi Sen ve ein cennette yerleip dilediiniz yerden yeyin.

Ancak u aaca yaklamayn! Sonra zalimlerden olursunuz.
Derken eytan, birbirine kapal ayp yerlerini kendilerine gstermek iin onlara vesvese verdi ve: Rabbiniz size bu aac srf melek
olursunuz veya ebed kalanlardan ?lursunuz diye yasak!ad, dedi. Ve
onlara: Ben gerekten size t veren!erdenim, diye yemin etti. Bylece onlar hile ile aldatt. Aacn meyvesini tattklarnda ayp yerle-
146 IsLAMlN IKINCI MESAJI
ri kendilerine grnd. Ve cennet yapraklanndan zerierini rtmeye

baladlar. Rableri onlara: Ben size o aac yasaklamadm m ve ey
tan size apak bir dmandr, demedim mi? diye nida etti. (Adem ile
ei) dediler ki: Ey Rabbimiz! Biz kendimize zulmettik. Eer bizi balamaz ve bize acmazsan mutlaka ziyan edenlerden oluruz. Allah:
Birbirinize dman olarak inin! Sizin iin yeryznde bir sreye kadar yerleme ve faydalanma vardr, buyurdu. "Orada yaayacaks
nz, orada leceksiniz ve orada (diriltilip) kanlacaksnz" dedi. Ey
Adem oullani Size ayp yerlerinizi rtecek giysi, sslenecek elbise
yarattk. Takva elbisesi... lte o daha hayrldr. Bunlar Allah'n ayetlerindendir. Belki dnp t alrlar (diye onlan indirdi). EyAdem
oullani eytan, ana-babanz, ayp yerlerini kendilerine gstermek
iin elbiselerini soyarak cennetten kard gibi sizi de aldatmasn.
nk o ve yandalan, sizin onlan gremeyeceiniz yerden sizi grrler. phesiz biz eytanlan, inanmayan/ann dostlan k ldk."
(7:19-27)
"Kendilerine gstermek iin" ksm, "birbirine kapal ayp yerlerini" onlara gstermek anlamn tar. "Bylece onlar hile ile
aldatt" cmlesi gnah ileyene dek onlar kandrmasdr. Bir kez
kandklarnda ise "ayp yerleri kendilerine grnd. Ve cennet
yapraklarndan zerlerini rtmeye baladlar"; yani mahrem yerlerini incir yapraklaryla rtmeye koyuldular. Tam o gnden itibaren rtnme balad. rtnme bir gnahn sonucudur ve bu
gnah ortadan kalkana dek srecektir. "Ey Adem oullar! Size
ayp yerlerinizi rtecek giysi, sslenecek elbise yarattk" cmlesi
mahrem blgelerinizi rtmeniz iin pamuktan dokumalar, yn
ve baka malzemeler balettik Bunlar giyin, demektir. 'Takva
elbisesi. .. lte o daha hayrldr" doru inan (tevhid) kyafetini
simgeler. Kalbinize yerlemi takva ve edep tm dier pamuktan
giysilerden daha deerlidir. "Bunlar Allah'n ayetlerindendir"
ayeti pamuktan kyafetlerin Allah'n emirlerinden olduunu belirtir. "Belki dnp t alrlar" cmlesi gnah ilemeden n-
MAHMOUD MO HAM ED TAHA 147
ce daha nce sahip olduklan temizlii, masumiyeti ve takvay

o konuma geri dnerler, anlamn tar. Bu ayet bizim
rtnmeyle ilgili olan yaklammz iermektedir.
Aklk, al sufur, slam'n temel ilkelerinden biridir, nk temel ilkelerden olan zgrlkle badar. Yukanda da belirtildii gibi, slam'n temel ilkesi herkesin, zgrlklerini suistimal
etmedikleri srece zgr olduudur. Suistiinal halinde ise anayasayla uyuan yasalar gerei zgrlkler kstlanr.
u ayette rtnme ile ilgili bilgilere ulalabilir: "Kadnlannz
hatrlayp
dan Juhu yapanlara kar iinizden drt tank getirin. Tanklk ederlerse, onlan, lnceye veya Allah onlara bir yol ancaya kadar evlerde tutun." (4: 15) Fuhu yapldna dair yeterli tank olduun
onun aklk hakk elinden alnarak
lene dek ya da kapatlmasndan dolay akl bana gelip doru davranmaya balayana ve artk aklk zgrln suistimal etmeyineeye dek eve kapatlr.
rtnme aklk zgrlnn suistimalinden doan aklc
bir cezadr. slam'n temel ilkesi ite budur. Bugn de uygulanmakta olan rtnme pratii, aklk zgrlnn devam eden
bir ilgasdr ve eriat tarafndan olgunlamam mrninler nedeniyle uygulamaya konmutur. Yalnzca gerek kullar yani Mslmanlar al-sufur, aklk sorumluluunu omuzlayabilirler ve
rtnneye tabi kalmazlar.
da bir
kadnn zgrl,
kstlanr. Ayrca
HAREMLK SELAMLIK UYGULAMASI SLAM'IN TEMEL

iLKELERNDEN BR DEGiLDiR
Akla
dair sylenenler erkeklerle kadnlarn bir arada olmalar iin de sylenebilir. slam'n temel ilkesi erkeklerle kadnla
rn toplum iinde bir arada olmalardr. Ancak bu biraradalk
bugnk ar toleransl toplumlarnkine benzer deildir.
Tm bu rnekler slam'n temel ve ikincil ilkeleri arasndaki
ayrmlan sergilemektedir. Birinci Mesaj, zamana uyum salamak
ve topluma ulaabilmek amacyla ikinci Mesaj'n standartlarn
aaya ekmitir. Birinci Mesaj insani zayflklan ve kifayetsizlikleri gz nne almtr ve slam'n ilk dnemleri iin bu nlemler kanlmazdr.
SLAM'IN KNC MESAJI
tkinci Mesaj, lslam'dr. Peygamber bu tkinci Mesaj "ibadet ve

cezalar" gibi Birinci Mesajla akan konular haricinde ayrntya
girmeden ve dorudan bildirmitir. Allah diyor ki: "Bugn size
dininizi olgunlatrdm, size nimetimi tamamladm ve size din olarak
lslam' beendim." (5:3) Hicretin zerinden sekiz yl gemiti. O
gn veda haccnn arifesi ve gnlerden cuma idi. Bu ayet
Kuran'n son ifa edilen ayeti idi ve tlahi Mesajn nihai szyd.
Allah insanolu iin lslam' beenmiti, bu nedenle biz de sahiplenmitik. nk O'nun tarafndan kabul grmeyen hibir
ey bizim tarafmzdan yaplamazd. Allah diyor ki: "Sonra onlara tvbe nasip etti ki, eski hallerine dnsnler." (9: 118/35 '
Bir ok insan, "Bugn size dininizi olgunlatrdm" cmlesini
yle alglamtr: slam, o gn yeryznde olan tm insanlar tarafnda tam olarak alglanmtr. u ayet de Kuran'n tam ve nihai olarak akland biiminde yorumlanmaktadr: "Sana da bu
Zikir'i/Kuran' vahyettik ki, ken~ilerine indirileni insanlara ak-se35) Yani,
insanlarn
tvbesi de onlar karar vermeden nce Allah
tarafndan
belirlenir.
so IsLAMlN IKINci MESAJI
ik bildiresin de derin derin dnebilsinler." (16:44) Bu bak a

sndan daha fazla gereklerden uzak bir yorum olamaz. Kuran'n
"aklamas" yalnzca eriat yasalaryla, byle bir aklama iin
zamann gerektirdii anlatmlarla, kitlelerin kapasiteleriyle ve
halkn kifayetiyle snrldr.
Kuran asla nihai olarak ve sonuna dek aklanamaz. islam da,
ayn biimde asla sonulandmlamaz. Onun ilerlemesi ebedidir:
"Allah tarafndan onaylanan biricik din, lslam'dr" (3: 19) "Allah'n
onay" zamann ve mekann tesindedir. islam'n Kuran aracl
yla ilerlemesi sonsuzluktaki Allah yolunda ilerlemedir. Bu nedenle, asla tam olarak ve sonuca ynelik aklanma ihtimali yoktur. Sonulanm olan yalnzca onun bir kitap olarak Arap dilindeki ifasdr, asla aklamas deil.
u ayetteki "vahyettik" ve "bildirmek" kelimeleri arasndaki
fark ite -bu ekilde anlalmaldr: "Sana da bu Zikir'i!Kuran'
vahyettik ki, kendilerine indirileni insanlara ak-seik bildiresin de derin derin dnebilsinler." nde gelen Mslman ara
trmaclarn anlayiarna gre, bu iki kavram eanlamldr.
"kendilerine indirileni" ksmndaki anlay seviyesi Kuran'n tamamna deil, yalnzca aklamann bir ksmna, yani llk Mesaja ve tk Mesajla kinci Mesajn akt ksrnlara tekabl etmektedir.
Kuran ikili anlamlar ierir. Allah bu konuda yle diyor: "Allah, szn en gzelini, birbirine benzer i ie ikili manalar ifade eden
bir Kitap halinde indirmitir. Rablerinden korkaniann ondan derileri rperir. Sonra da hem derileri hem de kaipleri, Allah'n Zikri!Kuran' karsnda yumuar. Bu, Allah'n klavuzudur ki, onunla dilediini/dileyeni hidayete erdirir. Allah'n saptrdna gelince, ona kla
vuzluk edecek yoktur." (39:23) "Birbirine benzer" kavram Kuran'n temelindeki ve zirvesindeki ile nnde ve arkasndaki anlamlarn birbirlerine benzerlii kastedilmektedir. " ie ikili manalar" ise onun zahir ve batn anlamlarn ifade eder: Allah'a
uzak bir anlam ile kula indirilmi daha yakn bir anlam.
MAHMOUD MOHAMEO TAHA s
Kuran'n tamam
ikili anlamlardan oluur: Her ayetin, kelimenin, hattaharfiniki anlam vardr. Bunun sebebi Kuran'n Allah'n kuluna gnderdii szleri olmasdr. Kuran'daki benzerlikler u hadiste de belirtildii zere Efendi ile kul arasndaki
benzerliklerden kaynaklanr: "Allah Adem'i kendi suretinden yaratt." Ayn anlam u ayette de mevcuttur: "Insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan Rabbinizi dinleyin." (4: 1) Bu ayetteki "tek bir nefis"
Onun Mbarek ve Yce Nefsidir.
Szgelimi, islam kelimesinin u Kuran ayetinde de belirtildii
ekliyle benzer bir anlam vardr: "Bedeviler: "lman ettik." dediler. De ki: "Siz iman etmediniz. Ancak 'Mslman' olduk deyin.
lman sizin kalpleriniz e girmemitir." (49: 14) slam'n sonsuzlukta
Allah'a uzanan daha te bir anlam vardr. Bu te anlama dair referansa u ayetten ulayoruz: "Ey iman edenler! Allah'tan, kendisinden korkmaya yarar biimde korkun. Mslmanlar olmann d
nda bir hal zere sakn can vermeyin." (3:102)
Allah dnda hi kimsenin Allah'tan ona yarar biimde korkamayacan sylemeye gerek yoktur. Bu nedenledir ki, ayette
kastedilen, hizmetkarlk, tevazu ve itaat yoluyla Allah'a ulama
nn bir yntemidir. Hizmetkarlk, Allah'n kendisi gibi snrsdr.
Allah'a mutlak hizmetkarlk; Allah hakknda mutlak bilgiyi gerektirir ve buna yalnzca Allah'n kendisi sahiptir. "De ki, "Gklerde ve yerde, Allah'tan baka kimse Bilinmeyeni bilemez." (27:65)
Buradaki Bilinmeyen Allah'n kendisidir, yani "Allah dnda hi
kimse Allah' bilemez." Rasalat al-Salah adl kitabmzda hizmetkarln zgrlk anlamna nasl geldiini gstermitik.
islam hizmetkarla ykselme yntemidir ve Kuran da bu yola sevk eden kitaptr. Kuran'n indirilmesinin sebebi budur: "Andolsun ki, biz, Kuran' t ve ibret iin kolaylatrdk. Yok mudur
ondan ders almak isteyen?" (54: 17) Kuran bize, nce stlenip sonra ununuumuz hizmetkarl anmsatmaktadr:
"Rabbin, Adem
oullannn
bellerinden
soylann kanrken
onlan
kendi kendilerine tank tutar: "Ben, Rabbiniz deil miyim?" "Evet, tanklk ediyoruz," derler. Bylece dirili gn, "Biz bundan habersizdik," diyemezsiniz. Yahut, "Atalarmz nceden ortak kotu ve biz de
onlardan sonra gelen soylaryz, bizi bidat ve hurafelere dalanlardan
dolay m yok edeceksin," diyemezsiniz. Ayetleri byle aklyoruz ki
(bize) dnebilsinler." (7: 172-174)
Bu ekilde, islam yoluyla, Allah'n hizmetkarlna ve kulluu
na geri dneceklerdir.
Kuran Allah'a ykselmenin bir yntemi olduundan: "'Oradan
topluca ininiz', dedik, 'Benden size bir yol gsterici geldii zaman, o
yol gstericiye uyanlar iin artk bir korku yok ve onlar zlmeyecekler."' (2:38) Kuran bu yol gsterici ise, balangc Allah, bitimi de
biziz. Eer onun aamalarn doru biimde kat edebilirsek
Adem'in gnahlan nedeniyle kaybettiimiz cennete yeniden kavuabilir ve sonsuzlua ykselebiliriz. Allah Kuran hakknda
yle der: "Elif. Lam. Mim. phe yok ki, bu, Allah korkusuna ynelten Kitap'tr." (2: 1-2) Kuran tarafndan ynlendirilerek Allah'tan korkanlar hakknda da yle der: "Korunup saknanlar;
Gl Ynetici'nin yannda bahelerde, nehir kylarndadr."
(54:54-55) Bunlar; cennetle balayarak, bir doruluk koltuu
nun zerindenehirde devam eden ve sonsuzlukta Gl Yne. tici ile tamamlanan aamalar ya da basamaklardr.
Bu basamaklar gnah yoluyla kaybedilmi fiziki cennetten
sonsuzluktaki Allah'a kadar ykselir. Kuran, son aamaya ula
mann olanakszlndan sz eder: De ki: "Rabbimin kelimeleri
iin deniz mrekkep olsa, Rabbimin kelimeleri tkenmeden nce deniz mutlaka biter. Bir o kadarn daha getirsek de yetmez." (18:109)
Bu nedenle Kuran'n nihai ve tam olarak anlalmas imkansz
dr. Kuran; saf inayetten kullarn alglayabilecei seviyelere inen
Allah Benlii'dir. Kuran'n indirilmesi sreci basamakta gerekleir: Zikir, Kuran ve furkan. Furkan, Kuran ve Zikir seviyelerini Arapa ifade edebilmenin en iyi yoludur. Allah' anlayabil-
153
memiz iin Kuran Arap diliyle ifade edilmitir. Allah diyor ki:
"Anlamanz iin onu kusursuz bir dile sahip bir Kuran yaptk."
(43:3) Bu ve benzeri ayetler Mslman aratrmaclarn Kuran'n
znde Arapa olduu yanlgsna kapimalanna neden olmu
tur. nk ierdii anlamlar zellikle Arap dili ile anlalabil~
mektedir. Bunun byle olmadn, yukarda, alfabetik harflerle
balayan surelerden bahsederken aklamtk
En yce din olan lslam, bugne dek hibir ulus tarafndan tam
olarak uygulanamamtr. Mslman ulusu henz yeermemi
tir. Ne var ki, insanln geleceinde gereklemesi umulabilir.
Onun yeerdii gn nihai hac gn, "Bugn size dininizi olgunla
trdm, size nimetimi tamamladm ve size din olarak slam' been
dim." (5:3) ayetinin vcut bulduu gn olacaktr.
Muhammed, kendi dnemindeki Mslmanlarn ncsyd.
Sanki iinde bulunduu mrninler ulusuna gelecekten gnderilmi gibiydi. O, onlarn arasndaki tek Mslman'd. "De ki: 'Namazm, ibadetlerim, hayatm ve lmm evrenierin Rabbi olan Allah
iindir. Orta yoktur O'nun. Bununla emrolundum ben. Ve Mslmaniann ilkiyim ben."' (6:162-163)
tkinci adam Ebubekir mminlerin en stnyd, ancak
onunla Peygamber arasnda byk bir fark vard. Bu fark Peygamber'in aada belirttii gelecekteki Mslmanlarla onlarn
arasndaki farkt:
"Henz hayatta olmayan kardelerimi zledim." Ebubekir dedi ki:

"Biz senin kardelerin deil miyiz, ey Allah'n Elisi?" Yantlad: "Hayr, siz benim Sahabemsiniz!" Sonra yeniden dedi ki: "Henz hayatta olmayan kardelerimi zledim." Ebubekir tekrar sordu: "Biz senin
kardelerin deil miyiz, ey Allah'n Elisi?" Yantlad: "Hayr, siz benim Sahabemsiniz!" Ardndan nc kez dedi ki: "Henz hayatta olmayan kardelerimi zledim." Sordular: "Senin kardelerin kimlerdir, ey Allah'n Elisi?" Dedi ki: "Zamann sonunda gelecek olan ve
her biri sizden yetmi misli fazla dllendiri/ecek olanlardr." Sordu-
154
isLAMlN iKINCi MESAJI
misli mi?" Dedi ki: "Evet!" "Niin?" diye sordular. yle

"nk siz iyilik yapmak konusunda yardm alyorsunuz
ama onlann hibir klavuzlan olmayacak."
lar:
"Yetmi
yantlad:
MSLMANLAR
Mslmanlar, henz bir ulus olmamlardr. Ancak Peygamber onlarn koullar olgunlatmda, zamann sonuna doru ve
Allah'n vaadi gerekletiinde geleceklerini mjdelemitir: "Kim
Allah'a teslimiyetten baka bir din ararsa, bu kendisinden asla kabul
edilmeyecek ve o, ahirette kaybedenterden oacahtr." (3:85) O gn
herkes dine ynelecek ve baka bir seenek bulamayacaktr nk yantlan salayan sadece din olacaktr.
Dnyann gerek kullarn kuraca slami eriat dzenine hazrlandna inanyoruz. Bu yeni dzen yeni bir uygarln nn aacaktr. ada toplumsal felsefelerin iflas ettii dnl
dnde baka bir seenek yoktur. Bu kitabn balangcnda da
belirtildii gibi bugn insanln tamam ideolojik bir yabanllk
iindedir. Bat uygarl< kaybolmu ve iflas etmitir. Demokrasi, sosyalizm ve bireysel zgrle dair sorular acilen yant beklemektedir. Bat uygarlnn farkl bir i ielie ihtiya duyduu
aktr. Daha net sylemek gerekirse, Batc maddi ilerleme yeni
bir ruhla, akas slam ruhuyla doldurulmaldr. slam, bugnn bireyle toplum ve bireyle evren arasndaki elikilerini zebilen tek ideolojidir.
Mslmanlar kelimesini bugnk uluslara verilen ayn kelimeyle kartrmamalyz. Bugnk uluslarn isimlerini balan
gtaki slam'dan aldn daha nce belirtmitik. Aslna bakla
cak olursa, mevcut Mslman toplum bir mminler ulusudur.
Bugne dek hibir ulus Mslmanlar adn hak etmemitir. Gemiteki uluslarn isimlerindeki benzerlik yalnzca ilk lslam'a bir
36
36) Daha nce de belirtildigi gibi yazar

gelenekleri dahil etmektedir.
Bat uygarlg
iine hem Marksist hem de liberal
MAHMOUD MOHAMED
TAHA 155
atftr. nsanln
nihai islam'a ulaacak ncleri ya da bir nebze

olanlar dnda nihai islam asla ulalabilecek bir hedef deildir. Bu ncler henz vcuda gelmemi olan Mslmanlar ulusunun ncleridir. Allah diyor ki:
yaklaacak
"Bir zamanlar lbrahim, !smail ile beraber Beytullah'n temellerini

ykseltiyor (yle diyorlard:) Ey Rabbimiz! Bizden bunu kabul buyur; phesiz sen iitensin, bilensin. Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun
eenlerden kl, neslimizden de sana itaat eden bir mmet kar, bize
ibadet usullerimizi gster, tvbemizi kabul et; zira, tvbeleri oka
kabul eden, ok merhametli olan ancak sensin. Ey Rabbimiz! Onlara,
ilerinden senin ayetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitap ve hikmeti retecek, onlar temizleyecek bir peygamber gnder. nk stn gelen, her eyi yerli yerince yapan yalnz sensin. lbrahim'in dininden kendini bilmezlerden baka kim yZ evirir? Andolsun ki, biz
onu dnyada (eli) setik, phesiz o ahirette de iyilerdendir. nk
Rabbi ona: Mslman ol, demi, o da: Alemierin Rabbine boyun e
dim, demiti. Bunu lbrahim de kendi oullarna vasiyet etti, Yakub
da: Oullarm! Allah sizin iin bu dini Oslam') seti. O halde sadece
Mslmanlar olarak lnz (dedi). Yoksa Yakub'a lm geldii zaman siz orada m idiniz? O zaman (Yakub) oullarna: Benden sonra kime kulluk edeceksiniz? demiti. Onlar: Senin ve atalarn lbrahim, lsmail ve lshak'n ilah olan tek Allah'a kulluk edeceiz; biz ancak O'na teslim olmuuzdur, dediler." (2: 12 7-133)
"Bizi sana boyun eenlerden kl" cmlesi nihai slam' ifade etmektedir ve lbrahim ile tsrnail kukusuz Mslman'drlar. Ancak "neslimizden de sana itaat eden bir mmet kar" cmlesi,
ksa vadede, balang dzeyindeki slam'a ynelen Mslman
bir ulusu ifade eder. Bu ulus sonradan evrilecek ve nihai lslam'a
ynelecektir. Dualarnn karln almlardr. brahim de Yakub da oullarna Allah'n bir olduunu sylemilerdir: "Oulla
rm! Allah sizin iin bu dini (slam') seti. O halde sadece Ms-
156 iSLAMlN IKINCI MESAJI
lmanlar olarak lnz." Yani, inancmza bal kalnz ve lene

dek Allah'n birliine inannz. Onlarn yant; "Senin ve atalarn
brahim, smail ve shak'n ilah olan tek Allah'a kulluk edeceiz; biz ancak O'na teslim olmuuzdur" ise balang dzeyindeki lslam' iaret eder.
Allah der ki: "Hani havanlere, "Bana ve peygamberime iman
edin" diye ilham etmitim. Onlar (da), "lman ettik, bizim Allah'a teslim olmu kimseler (Mslman/ar) olduumuza sen de ahit ol" demilerdi." (5: lll) Onlar lslam' imanla e anlamldr. Ayette Allah onlarn inanmalarna hkmetmitir. Onlar da inanp bunu
beyan ettiklerinde imanlarnn slam anlamna geldiini sandlar
ve "Bizim Allah'a teslim olmu kimseler (Mslmanlar) olduu
muza sen de ahit ol." dediler. tlim sahibi bir insan Allah'n onlara u yant verdiini duyabilir: "Teslim olduk, deil; inandk,
diyebilirsiniz." Onlar nihai lslam dzeyinde teslim olmamlar
yalnzca balang dzeyindeki lslam'a inanmlardr.
Havariler balang dzeyindeki lslam'a gre Mslmanlar'd
nk nihai slam'n ilk aamas bir btn olarak toplumun yasasndan syrlp bireysel hukuka gei yapmay gerektirir. Bireysellik ise yalnzca toplumsal hukukun tamamlanmasyla salana
bilir. Ancak bu ekilde kii mutlak bireysel zgrl tadabilir.
Nihai lslam bireysellikler aamasdr.
Bireysellik kendi iinde blnm kiiler tarafndan kazanla
maz. Bilin artk bilinaltyla eliki iinde olmadnda varln
birlii salanabilir. Bu da kalbin skunetiyle, dncenin berraklyla ve bedenin gzelliiyle mmkndr. Bylece entelektel ve duygusal hayat tam ve anlalr biimde kavranabilir. "Nihai hayat ahiret hayatdr." (29:64) Kusurlardan, hastalktan ve
lmden arnm nihai hayat kukusuz lmn zdddr.
Bir bireyin varln birletirebilmesi diledii gibi dnmesi,
dnd gibi konumas ve konutuu gibi davranmas anlamn tar. islam'n hedefi budur: "Ey inananlar, neden yapmad
nz veya yapmayacanz eyleri sylyorsunuz? Yapmadnz e-
yi sylemeniz, Allah
(61:2-3)
katnda
en sevilmeyen
davran!ardandr."
Y TOPLUM
stn bir devlete ulamann iki sacaya vardr. Birincisi, iyi
toplum; ikincisi, bireyin gemiten gelen korkulardan synlabil
mesi iin benimsenen bilimsel eitim yntemleridir.
yi toplum u eitlik zerine kuruludur: Bugn sosyalizm
olarak bilinen ekonomik eitlik ya da zenginliin blm; politik eitlik ve demokrasi ya da gndelik hayat etkileyen politik
kararlara ortak katlm. Sosyalizm ve demokrasinin ierdii. ve
toplumsal snflar ile renk, inan, rk vecinsiyet ayrmlarnn ortadan kalkt toplumsal eitlik. yi toplumda insanlar entelektel ve ahlaki yaplarna gre deerlendirilirler ve bu deerlendir
me onlarn kamusal ve zel hayatlarn da etkiler. Buna gre kiiler daima ve her tr arala kamusal hayatn ruhuna katkda bulunurlar. Toplumsal eitlik ruhu toplumsal snflarn ve kentsel
ve krsal blgeler arasndaki farkllklarm ortadan kaldnlmasm
hedefler. Bunun iin kltrel zenginleme yolunda eit frsatlar
yaratr. Toplumsal eitliin temel kriteri btn erkeklerle kadn
lar arasnda evlilik (en kkl ve yakn iliki) yaplabilmesini olanakl klmaktr. Toplumsal eitliin eksiksiz uygulanabilmes~nin
yolu budur.
yi bir toplum ayn zamanda topluma faydal olduklar srece
farkl yaam tarzlarna ve tavrlarna hogrl bir kamusal ortam yaratr.
Kamusal dnce yasalardan daha stn yarglara sahiptir ve
sapknlklar ve saldrganlklar nlemek yolunda yasalardan daha etkili olabilir. Kamusal dnce, bir yandan da, onaylamad
tavrla ra saldrgan davranabilir, ancak bunu yalnzca iddet
iermeyen aralarla yapmaldr. ~nk iddet daima u iki kt
yanttan birini alr: kar iddet ya da ikiyzllk. Kimi zaman
kamusal dnce yasalara da dahil edilebilir. Ancak bu yalnzca
158 IsLAMN IKiNci MESAJI
temel kurallarla uyumlu bir ekilde yaplmaldr (bireyin mutlak

bireysel zgrle ulama ihtiyac ile toplumun tam toplumsal
adalete ulama ihtiyacn uzlatran kurallar).
EKONOMK ETLK: SOSYALiZM
Burada sosyalizmin detayl bir analizi iin yeterli bolua sahip

deiliz ve bunu Islam Demokratik ve Sosyalisttir07 balkl yeni bir
kitapta genileteceiz.
Sosyalizm, insaniann yeryznn zenginliklerini blmesi
anlamna gelir. Toplumun balangcndan itibaren sosyalizm de
kapitalizmle birlikte gelimitir. Kapitalizm ya da bireysel mlkiyet uzun bir sre boyunca toplumun temel ta olmu ve bugnk konumuna dek evrilmitir. Sosyalizm de benzer bir ekil
de ancak daha yava bir hzla gelimitir, nk kapitalizm sosyalizme doal bir giri aamas saylabilir. Sosyalizm zayfn haklann savunan yasadan g alrken kapitalizm orman yasasn ya
da glnn egemenliini savunur. Doal olarak orman yasas
adalet ve merhamet yasasndan nce uygulanmtr.
En ilkel haliyle sosyalizm "mlkszlerin" "mlkiyet sahiplerine" kar duyduu gptayla balamtr. Szgelimi, k, g ve
keskin ta aletiere ya da silahlara, geni ve gvenli bir maaraya
veya gzel, sevecen, itaatkar ve salkl bir kadna sahip olanlar
nedeniyle tarihsel orman "mlkszler" ile "mlkiyet sahipleri"
arasnda ikiye blnmtr. Bu ekime bireylerin yeryznn
zenginliini blmek konusunda mutlak eitlie ulamasna
kadar srecektir.
Bilimsel sosyalizm tarih sahnesinde belirmeden nce ilkel sosyalizm zenginliin belli blmlerinin bllmesini salamtr.
Peygamber tarafndan da ifade edildii gibi, "nsanlar eyde
37)
Yazarn
bu blmde ska sz edecei bu kitap hibir zaman yazlamam ve

Ne var ki, yazar bu konuya saysz makalede ve konumada deinmi ve
baslamamtr.
bunlarn bazlar
Arapa bir kitap halinde
baslmtr
159
ortaktr:
su, mera, ate." Bu hadis, doal ve endstriyel kaynaklann uygun kullanm sayesinde mallarn oaltlmas yoluyla
sosyalizmi ina etmemiz gerektiinin kantdr.
Sosyalizm bilimsel aamasna ok yakn bir zamanda gemi
tir ve dnyann eitli halklar arasnda hzla popler olmutur.
On dokuzuncu yzyln balangcnda "sosyalizm" ve "komnizm" kavramlar tanamaz mallarn kamusal mlkiyetini savunarak boy gstermilerdir. Modem sosyalizmin kurucusu olarak
gsterilen zengin sanayici Robert Owen 1820'lerde "sosyalizm"
terimini ilk kullanan kiidir. Owen, hazrlksz bir devrimin korku dolu iddet senaryolarnn aksine yava ve dzenli bir anayasal geliim izgisiyle toplumsal deiim salanabileceine inanmtr.
"Komnizm" terimi "ortak" anlamna gelen Latince bir kelimeden tretilmitir. tk defa l835'lerde Fransz gizli devrimci komiteler tarafndan kullanlmtr. Bu komiteler orta snf g
kullanarak ortadan kaldrmay ve ortak mlkiyet ile proletarya
diktatrlne dayal yeni bir ekonomik dzen kurmay hedeflemitir.
Ardndan Karl Marx eitli sosyalim ve komnizm teorilerini

ve pratiklerini formle etmi ve gelitirmitir. Kkl toplumsal
deiim ngrsne yakn olduu iin kendi sistemine komnizm terimini uygun grmtr. Onun ideolojisi drt temel ilke
zerine kuruludur:
l. Tarihin gidiat ekonomik glerle belirlenir.

2. Tarih snf mcadelelerinin kaydndan baka bir ey deil
dir.
3. Hkmet yalnzca bir snfn dier snflar zerinde bask
kurma aracdr.
4. iddet ve g toplumda k~kl deiimleri salamann tek
yoludur.
Bu ilkeler nda Marx, Robert Owen tarafndan ngrlen

sosyalist deneyimleri eletirmeyi srdrmtr. Onlan bilimsellik ve gereklik kart olarak nitelemitir. Zira kendi bak a
sna gre tarih bilimsel yasalarla ilerler ve hibir kkl deiim
iddet ve g kullanm olmakszn salanamaz. Bylece
Owen'n ve baka sosyalistlerin toplumsal deiimin yoldalk,
ibirlii ve yava gelime araclyla salanabilecei biimindeki
bak alarm reddetmitir. Baka sosyalistlerin yaklamlarn
idealist sosyalizm olarak nitelemi, kendi sistemine "bilimsel
sosyalizm" ya da "komnizm" adn vermitir.
Bizim bahsettiimiz "bilimsel sosyalizmin" Marx'n yakla
myla ilgisi yoktur. Aslna baklacak olursa Marx'n sosyalizmi
gerekten bilimsel deildir nk temel bir yanlg ierir. Bu yanlgya Allah izin verirse bir dier kitabmz olan Islam Demokratik ve Sosyalisttir'de deineceiz. 08'
Bize gre, bilimsel sosyalizm birbirine bal iki temel ilke zerine kuruludur: mineraller, tarm, hayvanclk ve sanayi gibi
kaynaklardan bilim, teknoloji ve ynetim yoluyla srekli artan
bir retim salamak; kiisel gelirlerin, ocuklar, yallar ve engelliler de dahil olmak zere her yurttaa onurlu bir hayat seviyesi salayacak dzeyde minimum ve maksimum bir limit belirlenerek dzenlenmesini de ierecek biimde eit blmn
salanmas. Minimum ve maksimum gelirler arasndaki uurum
dk gelirli snftan birileriyle evlenmeyi reddedecek denli
yksek bir snf yaratacak kadar fazla olmamaldr. retimi artr
mak iin retim aralarnn mlkiyetinin tek bir kiiye ya da bir
gruba verilmesi engellenmelidir. Hibir yurttan bahesi olan
bir ev, mobilya ve bir araba dnda mlkiyeti olmamaldr. Bunun amac bir kiinin mlkiyet sahibi olarak baka yurttalarn
emeini smrmesini engellemektir. Bireysel mlkiyet, mlki38) Yazar bu gibi sorunlara bir
Bir Marksizm
ak
oturumda
Eletiisi adyla baslmtr.
deginmi
ve bu
konumalar
daha sonra
161
yete bu ekilde sahip olmaktan ok o mlklerin faydasna sahip

olmak anlamn tamaldr. Zira mlk Allah'n ve bir btn olarak toplumundur.
Kaynaklardan elde edilen retim arttka blmdeki eitlik
de kusursuzlar ve farkllklar minimum ve maksimum gelir dilimlerinin ikisini de artrarak azaltlr. Ancak bu ikisi arasndaki
fark mutlak eitlie ulamak amacyla aamal olarak daraltlr.
Bu mutlak eitlie Allah'n yardm ve geni kapasiteli retimin
sonucunda eritikten sonra komnizme ya da dnya zenginliklerinin tm insanlar tarafndan blm aamasna ulam
oluruz. Komnizm, bu anlamda sosyalizmden aama olarak ayrlr. yle ki, sosyalizm yalnzca komnizme ulamak iin at
lan bir admdr.
Peygamber, kiisel hukuku u ayetle uyutuu dnemde nihai
komnizmi uygulamtr: "Size ne vereceinizi sorduklannda, ihtiyacm olmayan her eyi, yantn verin." (2:219) ihtiyacnz olmayan eyler o anda ihtiya duymadklannzn tmdr. Komnizme dair al-Ash'ariun< adl bir kabileden de yle bahseder:
"Bunlar zor zamanlannda ya da seyahat ederlerken ortaya bir
kuma serer ve ellerindeki tm yiyecei onun zerine yarlar.
Bylece tm gday aralarnda eit olarak blrler. lte bunlar
benim ait olduum halktr ve onlar da bendendir." Bu henz
gereklememi olan Mslman ulus kavramnn vcut bulmu
halidir. Sufiler bunu kavramlar, bu nedenle tm zenginliiyle
dnyay Allah'n her birine bir yolcunun ihtiyacndan fazlasn
tamamalarn ve O'na doru ilerlemelerini tleyerek kullanna sunduu bir masa olarak alglamlardr. Dnya etrafnda on
kiinin oturduu, etle, ekmekle, sebzeyle ve tatllada donatlm
bir masa gibidir. Masadaki her ey oradakilerin hepsine aittir ve
hi kimse tek bana, parmaklaryla kavrayncaya ya da azna
gtrnceye kadar oradaki etin sahibi deildir.
39
39) Gney Arabistan'da bir kabile.
162 isLAMlN IKINCI MESAJI
Kuran cennetten yle bahseder: "Bize verdii sz gerekleti

ren, yeri bize miras brakan ve cennette dilediimiz yerde oturmam
z salayan Allah'a vgler olsun," derler. alaniann creti ne de
gzelmi!" (39:74) Bu; kukusuz, nihai cennetin bir tasviridir ve
Peygamber'in syledii gibi "Dnya daha nce olduu kadar
adaletle dolduunda" bu tasvire yeryznde de yaklalabilir.
Bu, Marx'n da hayalini kurduu ancak baarmann yolunu bulamad durumdur. Onu ancak henz vcut bulmam olan
Mslmanlar gerekletirebilir. O zaman yeryz u ayette de
sz edilen biimde tatminkarlkla dolar: "Allah'n azabndan horkup rahmetine snan takva sahipleri, mutlaka cennetlerde ve pnar
balannda olacaklar. 'Oraya emniyet ve selametle girin' denilir, onlara. Biz, onlarn gnllerindeki kini skp attk; onlar artk kkler
zerinde kar karya oturan kardeler olacaklar." (15:45-48) Bu;
Mslmanlar ulusunun yeermesiyle birlikte islam'n eriecei
komnizm aamasdr. O zaman yeryz Efendisinin Nuruyla
parldayacak, Allah'n Rahmeti yaayanlar koruyacak, bar hakim olacak ve sevgi zafer kazanacaktr.
POLTK ETLK: DEMOKRASi
Islam Demokratik ve Sosyalisttir adl kitabmzda ele alacamz
iin demokrasi kavramnn ayrntsna burada girmeyelim. Sosyalizmin "mlkszler" ve "mlkiyet sahipleri" arasndaki maddiyat ekimesinin bir rn olduu gibi demokrasi de ayn ularn politik katr,nandaki ekimelerinin rndr. Demokrasinin
amac da iktidarn paylalmasdr. Demokrasi sosyalizmle paralellikler tar. Her ikisi de toplumun kanatlardr. Bir kuun tek
bir kanatla uarnamas gibi toplumun da demokrasi ve sosyalizm kanatarna ihtiyac vardr.
Balangta yalnzca birka aydnlanm birey tarafndan uygu-
lanabilmi olan demokrasi gelimi bir toplumsal farkndalk gerektiren sosyalizmin ncldr. Bilimsel sosyalizm de ayn biimde gelimi kapitalizmin zenginliklerine ve modem teknolo-
163
jiye bir temel olarak ihtiya duyar. llkel sosyalizmin kkleri antik alardadr.
Demokrasi, Yunan ehir devletlerinin kltrel anlamda en gelimii olan Atina'da domutur. Bu ehirlerin her birinin kendine ait hkmeti vardr. ehir devletleri kk olduundan
nfusun tamamnn halk meclisleri yoluyla hkmet ilerine kanmas kolay olmutur. Bu nedenle Yunan demokrasisi doru
dan demokrasidir ve modem demokratik hkmetlerdeki gibi
seilmi bir yetkililer ve temsilciler grubuna ihtiya olmamtr.
Yunanistan'da yetkililer yllk olarak seilir ve seimler oylamayla yaplrd. Atinallar halk meclislerine katlmn her bir yurttan hakk ve grevi olduuna inanyorlard. (Kadnlar ve kleleri
yurtta olarak grmediklerini eklemek gerek). En byk hatiplerinden Perikles 4 30 ylnda Sparta ile yaplan savan ardndan
yapt cenaze koumasnda Atina demokrasisini yle betimliyordu:
Bizde idare birka kiinin deil ounluun eline verildii iin demokrasi adn alyor. Burada herkes, yasalara gre eit haklara sahiptir. Siyasi konuma gelince, her birey belli bir snftan olmas dolaysyla deil alhanl sonucunda devlet ynetimine anhr. Bunun
yannda hi kimse snfnn aatht ya da yoksulluu nedeniyle devlet grevinden men edilemez. Devlet ilerinde nasl zgr dnceyle
hareket ediyorsak gndelik hayatmzcia da byleyiz. Yani biz ne hislerine kaplm olan komuya hiddetleniriz ne de ceza gerektirmeyen
ama yalnzca kabalk olarak alglanan o davran kendimiz uygularz. Ancak zel hayatmzdaki bu rahatlmz bizi yurttalar olarak
yasalar dnda davranmaya sevk etmez. Biz otoritelerden ve yasalardan, zellikle de hakszla urayanlarn korunmas iin karlan
ve yazl olmamakla beraber uyulmas herkesin menfaatine olan
ayplardan saknarak kendimizi koruruz.
Sonra biz, bo zamanlanmzn ogunu da ruha aynnz. Btn sene boyunca oyunlarmz ve kurban trenlerimiz vardr. Kendi evleri-
164
IsLAMlN IKiNci MESAJI
mizde gzel dzenlerimiz vardr. Bunlann her gnk rahatlatc etkileri iimizdeki kederi ve karanl sker atar. Aynca kentin bykl nedeniyle baka lkelerin rnleri buraya getirilir. Atinallar
iin baka lkelerin rnleri de en az kendilerininki kadar tandktr.
. . . Biz israfa kaplmadan gzelden zevk alr rehavete dmeden
ilimle uranz. Zenginlii gsteri olarak deil bir ara olarak kullannz. Yoksullua gelince, asl ayp olan bunu itiraf etmek deil, yoksulluktan kurtulmaya almamaktr. Bizde ounluk hem toplumsal
hem de kiisel menfaatlerine zen gsterir. Zanaatkarlar aynntl olmasa da politik ilerden anlarlar. nk biz bunlara hi katlmayan
lan zararsz deil yararsz olarak grrz. Biz Atinallar tm olgular hahhmda ya bir hkm verir ya da bir grle ortaya koyanz.
nk tartmakta ileri nleyici bir yan grmeyiz. Tersine, herhangi bir i hakknda nceden haberdar edilmemeyi zararl buluruz."
Perikles tarafndan tarif edilen Atina demokrasisi gelimeye ve
kentin knn ardndan dnyann baka blgelerine yayl
maya devam etmitir. Bu tr demokrasinin temel ilkeleri ve ayrt
edici bir hayat gr vardr; insan onurunu tanmak ve insan
ilikilerini adalet, doruluk ve kamusal onay ereyesinde ynetmek. Modem demokraside de belli bal ilkeler vardr. Bunlann en nemlilerini u ekilde zetleyebiliriz:
Tm bireyler arasnda temel eitliin salanmas
Bireyin deerinin devletin deeriyle eit seviyeye kanlmas
Hkmetin halkn hizmetisi olmas
Hukuk ilkesi
Manta, deneyime ve deneye bavurma
Aznln hakianna azami oranda sayg gsteren ounlu
un ynetimi
7. Hedeflere ulamak iin gereken demokratik yntem ve sreler
1.
2.
3.
4.
5.
6.
165
Demokratik yntemler ve sreler kendi ilerinde birer ama

deil, onlarn tesindeki bir amaca ulamak iin gereken aralardr. Demokrasinin hedefi yalnzca yasama, yrtme ve yarg organlarn kurmak deildir. Zira bunlar yalnzca insan onurunu
tanmann birer aracdr. Demokrasi yalnzca bir ynetim biimi
deil ayn zamanda bir yaam biimidir. Onun hedefi ise bireye
ulamaktr. nsanlarn demokratik ynetim yaklarnma duyduklar sayg ve yksek ballk onun bireyin onurunu kazanmas iin en iyi yaklam olmasndan kaynaklanr.
Ne var ki, bugnk demokratik yaklamlarn baz yetersizlikleri vardr. Yine de Marksizm'in demokratik kusurlarnn yann
da daha hafif kalrlar. Bu konunun daha ayrntl bir aklamas
n Islam Demokratik ve Sosyalisttir adl kitabma saklyorum.
nsann saygnl fikri onun renme ve gelime konularnda
tm canllardan daha yetenekli olmasndan domutur. Demokrasinin deeri ise onun insanolunun kendi saygnlnn ve onurunun farkna varabilmesi iin en iyi ara olmasndan kaynaklanr. Diktatrlklerde, hkmet bireylerin deneyim edinme ve sorumluluk alma haklarn elinden alr ve onlarn entelektel, duygusal ve ah1aki geliimlerine set eker. Diktatrln aksine demokrasi insanlarn hata yapma hakk zerine kuruludur. Bu durur bireylerin srf bu haktan yararlanarak hata yapmaya ynelmelerini ifade etmez. Aksine zgrln farkl davran biimleri
arasnda seim yapmay saladn gsterir. Demokrasi, seim
yapmay, iyi seim yapmay ve eski hatalar dzeltmeyi salar.
Aslnda, tm z disiplin eitleri ve zgrln doru kullanm
bireysel seim ve uygulamaya yneliktir. Dier bir deyile, dnce zgrl, ifade zgrl ve eylem zgrl kiinin
kendi konuma ve davranlarndaki hatalar iin yasalarla paralel sorumluluunu kabul etmesi anlamna gelir. Demokrasi bu
nedenle hata yapma hakkdr. Buna u hadiste de deinilmekte
dir: "Eer hata yapmaz ve tvbe etmezseniz, Allah sizi hata yapan ve
ardndan af]edilmek iin tvbeye ynelen insanlarla deitirir."
nsann saygnl
Allah katnda yle nemlidir ki, bireysel zgrlk hibir denetime tabi tutulmaz. Allah diyor ki: "O halde
(Resulm), t ver. nk sen ancak t vericisin. Onlann zerinde bir zorba deilsin." (88:21-22) Burada Allah'a itaat etmeyi reddeden ve putlara ynderek onlara ibadet eden ve onlar kutsayan oktannclar kastedilmektedir. Kendisi iin bir iktidar araynda olmayan ve Allah'n Kuran'da u ekilde tasvir ettii Peygamber Muhammed'in bile byle geri kalm insanlar zerinde
zorbalk yapmasna izin verilmemitir: "Sen, ok byk bir ahlaka
sahipsin." (68:4) Hi kimse bakalannn zgrl zerinde sz
sahibi olabilecek kadar yetkin deildir ve zgrlk ancak bireysel ihtiyatllkla korunabilir. Bireysel zgrlk temel bir hak ve
ona bal olan bir grevdir.
Mrninler toplumu bireysel seme ve eylem zgrl konusunda yetersiz olduundan Peygamber onlar mutlak bireysel
zgrlk sorumluluuna hazrlamak zere grevlendirilmitir.
Bu grevi yerine getirirken onlara hata yapma zgrl tan
maya zen gstermi ve onlar olabildiince zorluklara koma
mtr. Bu ekilde onlar uymak iin yeterli olgunlua ve akla sahip olmaya zorlayan demokrasiye hazrlamtr. Bu ayet Allah'n
bu konudaki emirlerindendir: "Allah'n sana bir ba olarak on-
Kaba ve kat yrekli olsaydn evrenden

Onlan affet, balanmalann dile ve yaplacak i
ler hakknda onlara dan. Karar verince de Allah 'a gven; Allah gvenen/eri sever." (3:159)
lara
yumuak davrandn.
dalr giderlerdi.
imdi vereceimiz
nma
hibir
ekilde
ayet ura (danma) suresindendir ve dademokrasiyle badamaz: "Yine onlar, Rab-
lerinin davetine icabet ederler ve namaz klarlar. Onlann ileri, aralannda danma iledir. Kendilerine verdiimiz nzktan da harcarlar." (42:38) ura, ne var ki, demokrasi yolunda geilmesi gereken nemli bir aamayd.
ura, temel bir slam ilkei deilse de ikincil bir ilkedir. O, demokrasi deildir, ancak ulusu demokratik olmaya hazrlayan ol-
167
gun bireyin hukukudur. Demokrasinin temel ilkesi ise u ayeh

tedir: "O halde (Resalam), iH ver. iinkii sen ancak t vericisin.
Onlann zerinde bir zorba deilsin." (88:21-22)
Ayn biimde, zekat da sosyalist deil kapitalist bir pratiktir ve
u ayette aklanr: "Bunlann mallanndan bir sadaka al ki, onunla
kendilerini iyice temizleyip aklayasn. Onlar iin dua et, nk senin
duan onlar iin bir skunettir. Allah her eyi duyar ve bilir." (9: 103)
Zekat slam'n temel deil ikincil ilkelerinden biridir. Amac halk psikolojik ve maddi olarak sosyalizme hazrlamaktr. Zekat
emrinin ilga ettii ayet ise udur: "Size ne vereceinizi sorduklannda, ihtiyacm olmayan her eyi, yantn verin." (2:219)
kinci Mesaj bu ikincil ilkelerden temel ilkelere dnen bir
ardr. Bu temel ilkeler koullar ve maddi ve insani snrlar nedeniyle geici olarak ilga edilmitir. Artk yasalar orijinal Kuran
ayetlerine gre yeniden gelitirmeliyiz. Bu yolla sosyalizm ve demokrasi ana gei yapabilir ve ibadet ve dier insanlarla insani ilikiler kurmak yoluyla mutlak bireysel zgrle ulaabili
riz. Bu; vcuda gelmek zere olan Mslman ulusunun eriat
hukukudur. Mslmanlarn yolunu amak Kuran'a inanan halkIann grevidir. Bu kitabn da amac budur.
TOPLUMSAL ETLK: SINIFLARI VE SMRY
ORTADAN KALDIRMAK
'
Toplumsal eitlik pratikte elde edilmesi en zor eitlik biimidir.

Toplumsal eitlik ancak ekonomik ve politik eitliklerle salana
bilir. Sk alma, disiplin, eitim, slah ve insan davrannn doasnda deiim elde etmeden bu eitlie ulamak imkanszdr.
nsanolu temel hayvani dnlerinden uzaklap stn bir ahlaki karaktere sahip olduunda uygarln bu zirvesine varlm
olacaktr. O zaman orman yasasnn -iddet ve bask hukuku- yerini adalet, doruluk ve merhamet hukuku alacaktr. Bylece insan ilikilerinin nitelii artacaktr. Zorlamann yerini uzlama, smrnn yerini asalet, basknn yerini zgrlk, bencil bireysel
168
isLAMlN IKINCI MESAJI
tutkulann yerini ngrl toplumsal farkndalk alacaktr.

Toplumsal eitliin hedefi, ekonomik eitlik konusunda olduu gibi, bireydir. Daha nce de ele alnd gibi, birey tm toplumsal yaklamlarn slam ve Kuran yoluyla hedefidir. Toplum,
insanlk tarafndan kotanlm en iyi aratr. En dk insan bile
baka bir amaca arac yaplamaz. Bu nedenle rk, soy, renk,
inan ve cinsiyet smrs yaplamaz. Allah diyor ki: "Ey halk,
sizi bir erkek ile bir diiden yarattk ve birbirinizle tanmanz iin sizi rkiara ve boylara ayrdk. Allah yannda sizin en deerliniz en erdemli olannzdr. Allah Bilendir, Haberdardr." (49: 13) "Allah yannda sizin en deerliniz en erdemli olannzdr" cmlesi sayg
nn bilgi ve ahlak yoluyla kazanldn belirtir. Erdemlilik bu
bilgi araclyla Allah' bilmek ve ona gre davranmaktr. "Allah
Bilendir, Haberdardr" cmlesi onun da ayn bilgiyle hareket ettiini anlatr. Peygamber diyor ki: "Tm insanlarAdem'den gelmedir ve o da bir toz zerreciinden yaplmtr. Allah en byk
deeri en erdemli olana verir."
Zayflara ynelik smrnn yok olmas ve bireyler ve snflar
arasndaki ayrmlarn ortadan kalkmas uygarln gerek iaret
leridir. Zayflarn hakl;,.nn koruyan bir toplum saygnlna sahip kar, kadnlarn zgrln ve onurunu korur, ocuklar
gzetir, hepsine kar anlayl, merhametli ve sevgiyle yaklar.
Bu toplum gerekten uygar ve ilerlemi bir toplumdur.
Aile, ilk toplumdur ve aile iinde birey doru davran biimini, yasalara ve otoriteye saygl olmay, merhameti, balaycl
ve sevgiyi renir. Eitimi en iyi ekilde salayacak ve bireyleri topluma ve dnyaya faydal yeler yapacak yer de ailedir.
Anne ailenin temel tadr. O, kralln kraliesidir. Ne var ki,
bu uzun zaman gzden kamtr. Anneye bask uygulanm, evdeki grevi hizmetilik olarak grlmtr. Bu durumun geli
mekte olan ocuklar iin zararl sonulara ve bir btn olarak
toplumsal hayatta ykc sonulara yol at aktr.
Daha nce erkeklerle kadnlar arasndaki mutlak eitlik konu-
169
sunu ele almtk. Ancak toplumsal eitliin ilerlemenin doal

bir sonucu olarak kendiliinden gelimeyeceini de sylemek
gerekir. Bunun iin toplumun eitim, rehberlik ve disiplin yoluyla planlanmas arttr. Eitim rehberlik etmekten biraz daha
farkldr. nk eitimin amac bireyin yeteneklerine ve toplumun gereklerine uygun profesyonel nitelikler kazanmasdr.
Eitim bireylere, bilimsel, teknik, idari ve teknolojik nitelikler
kazandnrken toplumun da modemizasyonunu salar. Eitim,
toplumun gereksinimlerine hizmet etmek amacyla uzmanlama
ve rgtlenmeye ynelir. Bu niteliklerin ve yetenekierin toplumun yararna etkili biimde kullanlmas iin erkeklerle kadn
lar arasnda olduu kadar erkeklerin kendi ilerindeki ayrmlar
da ortadan kaldrlmaldr.
Bununla birlikte, toplum iinde fa"rkl rollere sahip olan erkekler ve kadnlar eit klnmtr. rnein bir kadn bir anne olmak
zere eitildiinde onun topluma sunduu hizmet bir mhendis, fiziki ya da hukuku olmak zere eitilen erkek kardein
den daha az nemli deildir. yi annelik eitiminin bir snr
yoktur. Bir kadn ne kadar ok renirse o kadar iyi bir anne
olur. Tm bireylerin belli konularda uzmanlamas, zellikle de
her bir bireyin belli bir konuda uzmanlamas toplumun yarannadr. Ayn ,durum bireyin kendi iine de gelir nk kiinin entelektel ve ahlaki bak as herhangi bir beden ii yapnaclk
a olgunlamaz. Allah diyor ki: "Ar kelime O'na ykselir; iyi iler
de o kelimeyi yceltir." (35: 10) Tm bu konular eitimin hedefleriyle bir ekilde ilikilidir.
Terbiyenin hedefi akl ve kalbi yanlsama ve yanlgdan kurtarmaktr. Kalbi korkulardan arndrarak ve dnceleri yanlsama
lardan kurtararak kii her canlnn hedefi olan tam ve kapsaml
bir entelektel ve duygusal hayata kavuur. Disiplin insan bireysel davranlarn trplenmesi yoluyla yabanllktan uygarl
a srkler. Bylece kii hayatn fmkl alanlarnda bakalannn
haklarna tecavz etmeden uygar yollarla yemeyi, imeyi, uyu-
may, oturmay ve hareket etmeyi renir. Her eyi bulduun

dan daha iyi bir halde brakr. Terbiye okullar, kamusal alanlar
ve radyo, televizyon, sinema, tiyatro, basn, kitaplar, dergiler,
konferanslar ve sanat dallan araclyla edinilebilir. Sanat dallar bireyleri daha yksek davran tarzlarna sevk etmek iin kullanlabilir.
Toplum, bireylerinin ounun ergen ve ocuk olduu ve pek

gerekle yzleebilecek olgunlukta olduu bir durumda
olabilir. Hsnkuruntularla bouan ve uzun vadeli bir rasyonel
dzlemde birbirleriyle elien istekleri ayrt edemeyen bir toplumun rehberlie ihtiyac vardr. Eitimin aksine terbiye uzmanamay ve kadn erkek ayrmn vurgulamaz. Bireylerin ve ocuklarn terbiyeye olan ihtiyalar yalnzca bu terbiyeyi almak,
zrusemek ve uygulamakla snrldr. slam'n terbiyeye olan
bakn daha nce ele almtk ve burada bir tekrara girineye
gerek yoktur.
Terbiye bireyleri sorumluluklaryla ba baa brakr ve onlara
olgun bireyler olma yolunda bu sorumluluklarn yklenme konusunda yardmc olur. Genler ve ocuklarla olgun erkek ve
kadnlar arasndaki fark erkek ve kadnlarn zgrce hareket etmeleri ve bu hareketlerinin karln kabullenmeleridir. Genler ve ocuklar ise sorumluluk korkusuyla bu ekilde davranmaktan kanrlar. Ya da davranlarnn sorumluluundan kamaya alrlar.
aznn
SONU
Sonu aamasnda, dinin bir piramitsi yapya sahip olduunu

tekrar ediyoruz. Bu piramidin zirvesinde sonsuzluktaki Allah,
temelinde ise insanlk vardr: "Allah'n beendii din lslam'dr"
(6: 19) Gemite, din, zirvesinden koparlarak eriat biiminde,
insani ihtiyalar ve kifayetler seviyesine indirilmitir. Piramidin
zirvesi ise sonsuza dek bizim menzilimizin tesinde kalacaktr.
Her bir birey maddi dnya ve benlik bilgisi araclyla srekli
olarak din algsn gelitirmek iin alacaktr. Allah diyor ki:
"Zaman geldiinde
insana mesajlanmz (evrenin) usuz bucaksz

ufuklannda ve kendi z benliklerinde (bulduklanyla) tam olarak anlatacaz ki bu (vahy)in tartlmaz bir gerek olduu, apak ortaya
ksn. Rabbinin her eye tank olduu(nu bilmeleri onlara) hala yetmez mi?" (41 :53) "Diledii miktar dnda O'nun bilgisinden hibir
eyi kavrayamazlar." (2:255) Allah bizden her an onunla ilgili
daha fazla ey renmemizi b~kler. O diyor ki: "0, her an yeni
bir i ve olutadr." (55:2.9) Baka bir deyile, O daima kendisini
kullarnn anlamalar
iin
baka
bir
ekilde
belli etmektedir. O,
bizim yegane reticimizdir: "Sana vahyi tamamlanmadan nce

Kuran' (anlamak iin) acele etme ve, 'Rabbim, bilgimi arttr,' de."
(20: 114) Bu tr bir bilgi hi phe yok ki, lslam piramidinin temelinden zirvesine doru yaplan yksek bir hamle salar. nsa
nolu kendi dini algsn gelitirirken kendi eriatn da her biri
gn be gn ineelen ve saflaan kendi ihtiyalan ve yeterlilikleri
dorultusunda gelitirir.
Bireyler dini alglamak konusunda ilerleyerek bireysel hukuka

ynelirler. Ayn biimde toplumlar da bireysel gelimenin bir
sonucu olarak geliir ve eriat da daha incelikli ve insani bir ek
le brnr. Bylece temeli llk Mesajn eriat olan piramidin yukan kan basamaklannda ilerleme salanr.
Eer slam'n mlkiyet konusuna ynelik zirvesi: "Size ne vereceinizi sorduklannda, ihtiyacm olmayan her eyi, yantn verin."
(2:219) ayetinde ise temeli de u ayettedir: "Bunlann mallanndan
bir sadaka al ki, onunla kendilerini iyice temizleyip aklayasn. Onlar
iin dua et, nk senin duan onlar iin bir skunettir." (9:103) Bu
ayetler llk Mesajla tkinci Mesaj arasndaki fark ele vermektedir.
Birinci Mesaj, halk henz stn bir standama olmadndan,
zel mlkiyeti ve belli bir yllk zekat demesini emretmitir.
Yksek bir alg seviyesine ulamak bireylerin yeterliliine bal
olmutur. Daha yksek bir ahlaki gelime izgisine u hadiste
rastlanz: "Bakalannn zekat dnda da mallannz zerinde haklan vardr." "De ki, 'Allah' seviyorsanz beni iZleyin ki Allah da sizi
sevsin ve gnahlannz balasn. Allah Balayandr, Rahimdir."'
(3:31) ayeti Peygamber'in mlkiyet konusundaki bireysel hukukunu aklamaktadr. Bu hukuk zirveye ok daha yakndr.
Dinin politika konusundaki zirvesi u ayetlerde gze arpmaktadr: "O hdlde (Resilm), t ver. nk sen ancak t vericisin. Onlann zerinde bir zorba deilsin." (88:21-22) ura suresi ise temele daha yakndr: "Allah 'n sana bir ba olarak onlara
yumuak davrandn. Kaba ve kat yrekli olsaydn evrenden dalr
giderlerdi. Onlan affet, balanmalan m dile ve yaplacak iler hak-
MAHMOUO MoHAMED TAHA
knda
173
onlara dan. Karar verince de Allah 'a gaven; Allah gavenenleri sever." (3:159) tk Mesaj temsil eden ayetlerden biri de u
dur: "Kutsal aylar knca, (hala bana yanamyor/arsa) o putperestleri yakaladnz yerde ldrn. Onlan yakalayn, onlan kua
tn ve her hareketlerini izleyin. Tvbe edip namaz klar ve zekat verirlerse yollann serbest brakn. Allah Balayandr, Rahim'dir."
(9:5) Bu, cihat hukukunun temelidir. ura suresi olgun bir bireyin toplum zerindeki hakimiyeti ilkesini getirerek ynetim hukukuna nayak olmutur.
Her ne kadar tk Mesaj demokratik olmasa da toplumun bir
btn olarak gerek bir demokrasiye hazr olmad bir dnemde demokrasiye yaklamtr.
Yine, llk Mesaj, her ne kadar sosyalist olmasa da toplumun
gerek bilimsel sosyalime hazr olmad bir dnemde sosyalizme yaklamtr.
Insanlk on drt yzyl boyunca (tk Mesajdan beri) Allah'n
hikmetiyle maddi ve entelektel olarak sosyalizm ve demokrasi
konulannda yeterli hale geldii ve olgunlat iin Islam bundan byle bu kavramlan da iermelidir. Bylece daha ilkel bir
tk Mesaj hukukundan bir ekilde zirveye daha yakn daha az ilkel bir llk Mesaj hukukuna yaklalabilir. Bu arada zirveye ancak mutlak bireysellikle ulalabilecei akldan karlmamaldr.
Yeni Islami dzenin balangc sosyalizmle olacaktr. Bunun iin
retim aralannn ve kaynaklarnn mlkiyetinin bir tek ya da
birka kiiye verilmesi yasaklanacaktr. Bylece slami yasalann
kaplar sosyalizme alacaktr.
Yeni slami dzenin balangc demokrasiyle olacaktr. Belli
bir yataki kadn ya da erkek her yurttan oy verme ve seilme
hakk garanti altna alnacaktr. Bu, slami yasalarn kaplarn
demokrasiye aacaknr.
Bu sre hukukun evrimidir ve ikincil Kuran metinlerinden
orijinal metinlere doru bir gelimeyi ifade eder. Bu, bir Kuran
metninden baka bir Kuran metnine geitir.
174 ISLAMlN iKiNCi MESAJI
lbadet pratikleri gibi bireysel hukuk aamas dnda hibir

bir alan da vardr. Bu alan Birinci Mesajla
lkinci Mesajn st ste bindii alandr. Her birey Allah'n inayeti
dorultusunda ve kendisini insan srsnn dier bireylerinden ayran kendi bireyselliine ulaana dek snnete riayet
ederek geliebilir.
Toplumsal hukuktan ok bireysel hukuk slam'n temel ilkesidir nk toplumdan ok birey slam'n hedefidir. Ancak insanlar toplumlar iinde yaamaya yle almlardr ki, birileri
onlara bireysel hukuktan sz ettiinde rahatsz olur ve irkilirler.
Yan sra, bireysel hukuk bir ok insann bakalarnn kendi
sorumluluklarn stlenmelerini isteyen gelimemi ocuklar
olarak kald bir dnemde bir olgunluk ve sorumluluk sahnesi
yaratr. Ne zaman sorumluluktan sz edilse, bu, srnn bir
paras olarak yaplr ve srekli tekrarlanan szler kullanlr.
Benlik sorumluluu kabul etmekten ve bilinmeyen bir yola girmekten kanr.
Hukukunun evrime dayal yanlan dnda tkinci Mesajn eii
Birinci Mesajdr. Zekat dndaki ibadet biimlerinde bir evrim
yoktur. Daha nce halkn daha iyisini yapma kapasitesinden
yoksuniuu nedeniyle belli oranlarda denen bir sadaka olan
zekat inancn temel artlarndan biri olmutur. Dier yandan,
Peygamber standardndaki zekat inancn temel artlarndan
biridir, nk o dinin temel kaynaklarna dayal orijinal bir ilkedir. te yandan toplumsal szlemeler alannda da ilerlemeler
olacaktr. Bunlarn iine bireysel haklar ve ekonomik ve politik
yaplar da dahildir. Toplumsal deiimle ilgili tm konular toplumla birlikte gelineli ve geliim ve yenilenme iin gerekli candeiim yaamam
ll salamaldr.
tkinci Mesajn temel ilkeleri canllk, gelime ve yenilenmedir.

tkinci Mesajla birlikte gelien salik entelektel ve duygusal
hayatn gece gndz her dakika yenilemenin yollarn aramaldr. Onun ideali, kendisini, "0, her an yeni bir i ve olutadr."
175
(55:29) ayetiyle tanmlayan ve henz "hibir eyin kendisini

herhangi bir ayramad" Allah'n kendisidir. Balangta, kii
"Allah birdir ve Muhammed onun Elisi'dir" inancna boyun
eer ve "Allah birdir" cmlesindeki kesin hkme ulaabilmek
iin Peygamber'in snnetine riayet eder. Peygamber'in snnetine daha kusursuz biimde riayet etmek kiiyi nihai inancn
yalnzca u ayet uyannca Allah'a inannakla gerekleeceinin
farkna varma noktasna gtrr: "Allah, kendisinden baka tann
olmadna ahadet
de ... O'ndan
baka
eder; melekler ve adaleti gzeten ilim sahipleri

tan n yoktur. stndr, Bilgedir." (3: 18) bu
noktada birey Allah'a dorudan hizmetkarln eiine varr ve

aradaki araclar kalkar. O zaman unu duyar: '"Allah' de, sonra da
brak
onlar kendi
sapknlklannda
oynamaya devam etsinler."
(6:91) "Allah de" cmlesi Allah'a "yaklamak" anlamna gelir

(Onun niteliklerini kazanmak yolunda ileri bir aamaya gemek). Bu, bireysel hukukun odadr.
Kii tk Mesajn eiini geip kinci Mesajn merdivenlerini tr
mandnda merdivendeki yedi basama kavram olacaktr: lslam, iman, ihsan, ilmelyakin, aynelyakin, hakkclyakin ve
yeniden slam. Bylece yeni bir dzeyde yeni bir ember iine
girer ve sonsuza dek dner.
slam, balangc toplumsal hukukta, sonu sonsuzluktaki Allah'ta olan bir sarmaldr. Bu merdivene trmanan kii sonsuzluktaki Allah'a doru ilerler. Bylece her an daha fazla bilgiye
kavuur ve giderek artan biimde Allah'a teslim olur. Tm bu
sre onun entelektel ve duygusal hayatn yeniler. Bireysel
hukuk aamasna gei zorunludur ve erimesi zor deildir. Ne
var ki, asl snav olan mkemmelleme ulalmas ok zor olan
bir aamadr ve kendi darunuzun Allah ile birlikte olmas
demektir. bu aamada kendi bireysel hukukunuz bu dorunun
dahili bir paras olur. Kald ki, hibir bireyin bu aamaya tamamen erimesi mmkn deildir. nk bu sre sonsuz ve
snrsz bir sretir.
176 iSLAMlN iKINCI MESAJI
Bu, idealist bir nerme deildir. nk onun bilgi dzeylerine

gre deiiklik gsterecek olmakla birlikte herkesi sonsuzlua
sevk etmek iin ayaklar yere basan pratik bir balangc vardr.
Bilgi dzeyleri "tm bilinmeyenleri Bilen" (9:78) Allah'la en st
noktaya eriene dek herkes bu merdiveni trmanacaktr: "Her
bilenin stnde daha iyi bir bilen vardr." (12:76)

Buna gre insann eriebilecei mkemmelliin bir snr yoktur. lnsann kaderi Efendisinin seviyesine ykselmektir. Bunu
salamann aralan ise ibadet pratiklerinde ve dierleriyle kurulan toplumsal ilikilerde yatmaktadr. Allah'n, u ana dek hibir
gzn grmedii, hibir kulan duymad ve hibir insann
ulaamad mkemmellii insanolundan beklernesi bizim iin
yeterlidir.
krler
olsun sana Rabbim.
DZN
zm
slam'dadr
28
devletleri lO
A
dili 38, 127, 128, so, 153
Abboud El-Ferik Ihrahim (General) 9
dnyas 24, 26
Adem (Peygamber) 60, 71, 89, 90, 92,
milliyetileri ll, 26
93, 95- 99, llO, 113, 117, 124, 144milliyetilii 10, rejimleri 26
146, 151, 152, 168
Arap olmayan Sudanllar 9
ahiret
Arapa 30, 87, 127, 152, 153, 158
gn 22, 132
Araplarn Sorunlar lO
hayat 156
Atina 163, 164
ahlaki
demokrasisi 163, 164
deerler insan 37, klelik 33,
aydnlk ideoloji rol 46, 49
sapknlk 76
aynelyakin 175
Almedi yntem 118
Aye (Peygamber'in kans) 38
Al Hijab (kadnlann rtnmesi)32
al-Ash'ariun 161
B
al-fitnah al-kubra 35
Bakara 124
Al-Higailieg 7
Ban (silm) 108
al-Jinad 88
Bakanlk sistemi 9
"Allah byktr" 28,
balk
paras 142
Allah (Allahu Teala) 107
Bat
keUm 35, 38, 94
kapitalizmi 39
Allahu Ekber 28
uygarl 39, 40, 41, 49, 154
al-sufur 145, 147
Al Talaq (boanma ve boama) 32, 142, Batc maddi ilerleme 154
batn 79, 81, 87, 90, 91, lll, 150
145
batni 95
Alt Gn Savalar lO
Amerika Birleik Devletleri (ABD) 19, ben merkezci tutku 31
Benim Yolum (Qul Hadhihi Sabieli) 8,
20
20
Amin, Samir 4, 29
berzah 95
Amru ibn al-'As (Msr Valisi) 46
El Beir, mer Hassan 28
anayasay ihlal etmek 15
Beytullah 155
Arabistan lO, 13, 24, 161
Arap 9-. 24, 26, 38, 126-128, so, bilgi alemi 86
bilimsel sosyalizm 160
153
178 ISLAM'IN IKiNCI MESAJI
demokratik hkmet 9
determinizm 76, 78, 81, 83, 99, 100,
102, 104
dinci dmanlk tohumlar 13
dinden dnme suu 16
dinden dnmek lO
dini
duygu 48
ifade biimleri 31,
inziva (halvet) 8
klelik 138
dini trenselletirme 33
dinsel
atma 15
cennet 23, 87, 146
ceza 14, 16, 44, 63, 73, 97, 101-103,
reform lO
163
Duadaki Mesaj lO
cihat 24, 125, 130, 134, 136, 138, dnce ve ifade zgrlg 10
173
cinsiyet
E
ayrmclg 25, 157
Ebedi Ynetici 61, 129, 131
eitligi 25
Ebubekir (ilk halife) 140, 153
Cizye 138
eitim 7, 25, 59, 138, 145, 157, 167,
cumhuriyeti hareket 9, 26
169
Cumhuriyeti Kardeler ll, 26, 28
Ehlikitap 63, 67
Cumhuriyeti Parti 7-ll, 20, 25
Einstein, Albert 69
Cumhuriyetiler ll- 5
El Kaide 24
ada toplum 40, 46, 49
Elif. Lam. Mim 126, 152
ada toplumsal felsefe 46, 49
Enver Sedat Kardeler 26
in 41
Erkek egemen toplum 25
komnizmi 41
esir 138
ok elilik 32
evlilik 145, 157
ok partili parlamenter sistem lO
evren 24, 42, 47, 49, 68, 76, 101, 106,
107, 109, 154
D
Davut (Peygamber) 100
F
demokrasi 157, 162, 163, 165-167, fani irade 73
173
federal, demokratik, sosyalist bir Sudan
demokratik sivil zgrlkler 14
9
bireysel
ben merkezcilik 31
hukuk 85, 86, 88, 105, 156, 172,
174,175, mlkiyet 158
zgrlk 30, 37, 38, 39, 43, 5256, 62-65, 77, 99, 106, 129, 133,
154, 156, 158, 166, 167
Birinci Dnya Sava 40
Birlemi Milletler (BM) 26
boama/boanma (Al Talaq) 32, 142,
145
Filistin 26
sorunu 26
fitne 15
furkan 152
179
29, 49, 119

49, hukuku 119
Hristiyan
Bat
Hristiyan zgrleme eolojisi
29
31, 49, 115, 118, 120
Hzr (Peygamber) 88
Hicret 21
G
Gagarin, Yuri 48
hissedilen ilim 123
Gandhi, Mohandas Kararnchand 19, hogr 28
28
gayrimslim 12
Ibn al-Farid 86
gney 12
rk 157, 168
gelenek 46, 139
ayrm 157
geleneki dinci parti 9
Islam huwa al-hall 28
gelime izgisi 36, 129, 172
gerek mlkiyet 141
Gordon Memorial College 7
Ibadet 118
gzlemsel ilim 123
kurallar 59
Gl Ynetici 152
lbadetle sava 48
Gney Afrika 19
lblis 89, 91
brahim 45, 46, 77, lll, 113, 117,
H
155, 156
Hadd cezas 15
ailesi 117
hadis 23, 159
hak 19, 28, 45, 54, 58, 67, 80, 93, 95, brahim (Peygamber) 45, 46, 77
108, 115, 120, 121, 137, 140, 142, i dnya 62, 79
isel
143, 154, 166, 172
huzur 28, namus 145
hakikat 65-68,79, 80, 86, 96-99
idam 13, 16, 17,44
hakkclyakin 175
cezas 44
halk meclisleri 163
ideal toplum 30, 32
halkn huzurunu bozmak 12
idealist sosyalizm 160
halvete 8
lffetli olma 145
haram 57, 59, 60, 95, 96, 98
ihsan 68, 123, 175
haremlik se lamlk uygulamas 14 7
Ikinci Dnya Sava 40
Hartum 7, 9, lO, 14, 20, 29
Ikinci Mesaj 10, ll, 20, 29, 147, 149,
eriat o
,so. 167, 172, 174. 175
Havva 92, 144, 145
ilahi determinizm 82
haz dknl 97
ilahi Mesaj 149
helal 59, 95, 104, 142
Hristiyanlk
180 ISLAM'IN IKINCI MESAJI

llahi Takdir 99, llO, lll, 114
tk dnem Hristiyanl 22
tikMesaj lSO, 172,173, 17S
-n eriat 172
ilkel doal gler 4 7
llkel insan 4 7
ilmelyakin l7S
iman 98, 123, 124, 130-132, 136,
3~ 4o, s, 1S6, 7s
lmran (Sureleri) 24
ailesi 17
inananlar 23, 33, 60, 81, o6, llS,
2S, 32, s6
toplumu 33
lncil96, llS, ll8, ll9
incir 87, 92, 146
Ingiliz smrgecilii 20
insani gelime 37
irade S3, S9, 7, 72, 7S, 82, 84, 8S,
94
lsa (Peygamber) 22, 4S, 113, llS,
17-120, 32
lslam
anlay
9, 1S
ilkesi 66
nces\ toplumu 142
propagandas 33
toplumu 33, 2s
"Islam Demokratik ve Sosyalisttir"
158, 160, 162, 165
Islam Kardelii 33
Islam niversitesi lO
Islamc 13, 26, 28
hkmet 26, grup 26
kktenci l3
Islami
zgrleme teolojisi 4
ibadet biimleri 8, sava 134
eriat hukuku S2, 13S

yasa63, 139,141,42,173,
yenileme 29
Islami Tes!is 11S
slamiyet 49
lslamlatrma politikas 13, 14
!smail (Peygamber) 45, 155, 156
!srail lO, 25, 26
lsrailoullan llS, 116
ibirlii 10, 4 7, 160
ikence 74, 137
ltirakiya 30
al-jinayd, Abu al-Qasim 63
K
kadn
erkek ayrm 32, 170

kamusal hayat lS7
kapitalist Bat 41
kapitalizm (Al Rismalia) 32, 41, 158
karlkllk ilkesi 64, 66-68, 92, 93,
96-99, 138
Khruschev 48
Khrushchev 48
kz ocuklan 25
Kz Kardeler 2S
kolektif zgrlk 99
komnist 43, 48, 49
Dou 49, dnce 43, ideoloji 48
Komnist Devrim 41, 49
Komnist Parti ll
komnizm (iyuiya) 26, 30, 41, 46,
49, 1S9-162
konjonktrel emirler 31
Konstantin 22
kktenci 12
inan 29
kle 139
klelik (Al Riq) 32, 138, 139
Kuds 26
MAHMOUO MOHAMEO TAHA 181
kurban 44, 45, 46, 53, 163

kutsal metin 31, 32
Kutsal Sava (Cihat) 24, 32, 125, 130,
134, 136, 138, 173
Kutsal Yasa 118
Kuzey Hartum 14, 17
Kltr Devrimi 41
kltrel zenginleme 157
L
la ilah ila-Allah 112, 113, 135
laik
cumhuriyet 20
politik rol 9
M
maddelerin z 69
maddi
dnya 69, 79, 8p, 89, 171
ilerleme 36-41, 49
zevk 74
Mahkemeler Kanunu 14
manevi aya 36
Marksist komnizm lO
Marx, Karl159, 160, 162
materyal zenginlik 30
materyalist 31, 35, 39
felsefe 31
materyalist Pers uygarlg 35
Mavi Nill9
Medine 21, 22-24, 32, 124, 125, 130
dnemi 23, 124, 25
Onaag dnemi 24
toplumu 32
Mekke 21-24, 3, 35, 24-126, 130,
133
dnemi 21, 23, 124-126
emirleri 22
Meryem (sa'nn annesi) 15, 18

mezhepi 10, 2
Msr ll, 46, 117
-l 10, 26
militan grenci grubu 33
Miller, Judith 27
modem
ag 30, 31, dnya 3
insan toplumu 40, 41
kapitalist toplum 3
sosyalizm 159
modemis islam 8
Muhammed (Peygamber) 2, 8, 10, 22,
35,37,38,60,90, 114,115,117,119,
120, 24, 132, 134, 153, 166, 175
Musa (Peygamber) 59, 88, 113, 115117, 132
mutlak
iktidar 33, zgrlk 30, 57, 105
mlkiyet 32, 97, 140, 141, 158-160,
162, 172
edinme 141
sahibi 158, 160, 162
mlkszler 158, 62
mrnin 56, 123-125, 131, 132
toplumu 166
mrtet 26
Mslman 10, 12, 22, 26, 29, 31, 85,
118, 123-125, 131, 132, 134, 138,
140, 50, 51, 53-155, 161, 167
blge 31, kuzey 2, militanlk 26
Mslman Kardeler 10, 26
Mslmanlk 36
N
~asser, Gamal Abdel lO
nihai 31
hayat 156
182 IsLAM'N IKINci MEsA
mesaj 29, 30, 31, 33, 130

Nil 7, 46
Nimeiy, Gaafar 11-14, 16, 17,26-28
rejimi 11-13
Nisa 124
Nuh (Peygamber)ll3, 117
Ridde Sava 140

Risalat al-Salah 75
Roma 36
Romallar 128
Rufaa 7, 8
ruh 36, 58, 87, 95, 127, 128
Rusya 40, 41,49
o
Omdurman slam Enstits 9
Omdurman 14, 17
Ortodoks Hristiyan 49
Osman (Halife)35
Owen, Robert 159, 160
lm cezas 22, 44, 73
mer (Halife) 28, 46
rtnme (Al Hijab)32, 146, 147
zel hayat 157, 163
zgr irade 72-76, 78, 94, 95, 100,
101, 110, lll
zgrlk 20, 24, 31, 52, 54, 57, 64,
77, 90, 99, 101, 102, 133-135, 151,
166, 167
mcadelesi 20
zgrlk hareket 20
zsel alem 89
p
Perikles 163, 164
Pers 36
uygarl 35
R
Rahim 59, 89, 173
Ralman 51, 104, 117, 129
Rasa!at al- Sa lah l 51
Rasyonel yaklam 80
Ridda 10
suu lO
s
Sabiiler 132
sillik 80, 88, 129, 130, 174
sanayilemi Bat uygarl
39, 40, 42,
46,49
sapknlk
137
korkusu 40
secde 89, 91, 93, 104, o. 125, 126
Selefi mezhebi 24
Sina Da 87
sir al-sir 61
sivil diktatrlk 12
Siyasi lslam 33
Souk Sava 26
Sonsuz ilahi irade 73
sonsuzluktaki Tann 99, 103
Sorgu Gn 14 l
sosyalist
blok ll, ve demokratik toplum 30
sosyalizm 30, 31, 49, 154, 157-159,
161, 162, 167, 173
sosyo-ekonomik dzen 138
Sovyet
modeli 31
toplumu 31
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
(SSCB) ll, 31
Smrgeci hkmet 8
Sparta 163
Sudan 7, 9-11, 17, 20, 25-27
sava
MAHMOUD MO HAM ED
anayasas 9, demiryollar 7
demokrasisi 10, diktatr 26
Orta 7, 19
Sudan Halk Devrimi ll
Sudan Komnist Partisi lO
Sudan Ulusal Meclisi 9
Sudan Yksek Mahkemesi 17
Sufi mezhebi 19, 63
Sufiler 24, 78, 79, 81, 161
snnet20,31,38, 120
TAHA 183
The Telegraph 19
toplumsal
adalet 39, 52-54, 56, 133, 158
deiim 159, 160
eitlik 157, 167
mcadele 30
snflar 15 7
Tourabi 33
Tsetung, Mao 41
eriat
12, 13, 16, 23, 24, 26, 27, 52,

58, 60, 65, 67, 68, 78, 97, 99; 113,
120, 143, 145, 147, 150, 154, 167,
171, 172
hukuku 13, 16, 52, 65, 78, 167
mahkemesi 26, yasas 26, 27, 60,
145, 150
eytan 89, 91-93, 95, 97, 103, 146
ura (danma) 166
ulusal birliin bozulmas 12

ulusal birlik politikalar 12
uluslararas toplum 40
Uygarln ilerlemesi 36
uygarlk 35, 37, 39,49
retim organizasyonu 30
stn Varlk 88
V
Vahabi rejimi 13
vicdan zgrl 22
T
y
Taha, Mahmoud Muhammed 3, 7-33
Tanr8,20, 24,31-33,45,48,49, 51"Ya Bu Ya Tufan" 14, 27
53, 55, 71, 74, 88, 98, lll, 115, 116 Yahudiler26, 59,115,117,118,132
bilgisi 52
Yahudilik 31, 114, 115, 118, 120
Yakub (Peygamber) 155
Alemierin Rabbi BO
Yaratc Hkm 84, 85, 93, 95, 114
tanrsal bir yaratm 30
Yaratcnn Bir'lii (wahdat al-fa'il) 81
tanrsallk yolu 30
Yasa (eriat) 32
tarihsel sosyalizm 30, 31
tarihsel sosyalizm programlar 30
yasak 95,97
tektanr inanc (tevhid) 36, 52, 53
yaama iradesi 72, 74, 75, 94, 95
yeni bir islam anlay 8, 20
teorik felsefe 4 7
Terii Hkm 84, 85, 93, 95, 114
yoldalk 160
Yunan ehir devletleri 163
tevhid 52, 81, 86, 113, 146
Tevrat 96, 115-120
yksek ahlaki deerlcr 37
yasalar 117
Yksek Mahkeme lO, 18
184 IsLAM'N IKiNci MESAJI
z
zahir 79, 81, 87, 90, 91, 95, lll, so
zahiri 123
ilim 123
zekat 22, 121, 124, 125, 131, 132,
134, 140, 141, 167, 172-174
zerre s, 63, 66, 67, 96, 98, 138
zina suu 44, 64
Zinac 64

Mahmoud Mohamed Taha - İslam&#39;in İkinci Mesajı

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Mahmoud Mohamed Taha - İslam&#39;in İkinci Mesajı

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

ISLAM'IN

SLAM'IN KNC MESAJI

Arrisala Atthaniya min Al-Islam

evirisinde ve dipnotlarda Syracuse University Press tarafndan

yaymlanan eserin ingilizce basm

Cumhuriyet Mah. Yeni

Yolu Cad. No 21/2-A

Telefon: 0216 429 68 00

Tel: 0212 249 88 49 Faks: 0212 244 09 02

Dzelti ve Dizin: Koray

Cad. pek l Merkezi, Kat 3 No 17 TopkapstanbuL

Tel: O 212 613 10 77

ISBN 978-9944-115-3 7-7

MAHMOUD MORAMEDTAHA KMDR

SLAMi BR ZGRLEME TEOLOJiSiNE DORU

UYGARLIK VE MADDi LERLEME

VE TOPLUMUN FELSEFEDEKi YER

BiREYN VE TOPLUMUN SLAM'DAKi YER

SLAM'IN KNC MESAJI

MAHMOUD MORAMED T AHA

Taha, 909 ylmda Orta Sudan'da Nil'in dousunda kk bir

iSLAMlN iKINCI MESAJI

tn yaynlan modernist slami yaklam iinde gl bir liberal

10 iSLAMlN IKiNCI MESAji

Enstits'nden uzaklatrld. Bunun

MAHMOUD MOHAMED TAHA ll

Mays Rejimi Srecinde Cumhuriyetiler: 1969-1983

12 IsLAMlN IKiNci MESAJI

yeler grubun tm etkinliklerine yaygn biimde

Nimeiry ile Anlamazln Artmas

riyetiler muhalif tavrlarn ilan ettiler. Baka bir deyile hareket

IsLAMlN IKiNci MESAJI

hepsinin farknda olduu halde, Taha vakit kaybetmeden Ba

MAHMOUD MOHAMED TAHA

istenenin onlar mahkeme salonundan uzak tutmak

iki saatten daha ksa srmtr. 7 Ocak Pazartesi

isLAMlN IKiNci MESAJI

MAHMOUD MOHAMED TAHA

18 IsLAMlN IKINci MESAJI

ABD'ye yneltilen terrist saldnlarn

20 ISLAMlN IKINCI MESAJI

zal ngilizce retmenleri

Gzlerle Okunan Kuran

MAHMOUD MOHAMED TAHA 21

yleyse sana emredileni aka ortaya koy ve mriklere de aldr

Ben sadece apak bir uyancym. (67:2)

birbirlerine sabr ve sevgiyi tleyen inananlardan ol(90: 17)

De ki, "Ey kafirler. Sizin taptklannza ben tapmam. Siz de benim

22 ISLAMlN IKINCI MESAJI

Bu Mekke emirlerine gre kendini savunma amacyla dahi id

Inananlar Allah yolunda savarlar. Kafirler ise

MAHMOUO MOHAMEO TAHA 23

Yahudiler: "Uzeyr Allah'n oludur," dediler. Hristiyanlar da,

Ey inananlar, sizi ~uatp saldran kafirlerle savan. Sizde sertlik

24 isLAMN IKINCI MESAJI

en eski hayali uzaya kendi yrngelerinde dolaacah

MAHMOUD MOHAMED TAHA 25

astronotlar gndermek deildir. Onun hayali her bir bireyi hendini

/ Halka Hizmet Eden Bir Hareket

26 IsLAMlN iKiNci MESAJI

mr paylam planna uyulmas karlnda Araplar srail'i tan

Cumhuriyeti hareket Sudan'n

MAHMOUD MOHAMED TAHA

Mahmoud Mohamed Taha - İslam'in İkinci Mesajı

Mahmoud Mohamed Taha - İslam'in İkinci Mesajı