Otomatik Kumanda Devreleri

T.C.
MLL ETM BAKANLII
ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS
OTOMATK KUMANDA DEVRELER

523EO0045
Ankara, 2011
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iv
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3
1. ASENKRON MOTORLAR................................................................................................. 3
1.1. Asenkron Motorun Yaps ve Paralar......................................................................... 4
1.1.1. Stator...................................................................................................................... 4
1.1.2. Rotor ...................................................................................................................... 4
1.1.3. Gvde ve Kapaklar ................................................................................................ 5
1.2. Asenkron Motor eitleri.............................................................................................. 5
1.3. Asenkron Motorun alma Prensibi............................................................................ 6
1.4. Motor Etiketini nceleme .............................................................................................. 8
1.5. Asenkron Motor Balant ekli ve zellikleri.............................................................. 8
1.5.1. Motorun Yldz Balants ve zellii................................................................... 9
1.5.2. Motorun gen Balants ve zellii ................................................................ 10
1.6. Asenkron Motorda Devir Ynnn Deiimi............................................................. 11
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 12
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 14
RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 15
2. DEVRE EMALARI ......................................................................................................... 15
2.1. G ve Kumanda Devre Sembolleri ........................................................................... 15
2.2. G ve Kumanda Devre emas izimi...................................................................... 17
2.2.1. Devre emalarnn izimine Ait Genel Bilgi ...................................................... 17
2.2.2. emalarda Tantma aretleri............................................................................... 17
2.2.3. Kumanda Devre emas izimi.......................................................................... 17
2.2.4. G Devre emas izimi ................................................................................... 20
RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 24
3. DEVRE UYGULAMALARI ............................................................................................. 24
3.1. Motorun Kesik almas............................................................................................ 24
3.2. Motorun Srekli almas ......................................................................................... 25
3.3. Motorun Uzaktan Kumandas ..................................................................................... 26
3.4. Devir Yn Deitirme............................................................................................... 27
3.4.1. Buton Kilitlemeli ................................................................................................. 28
3.4.2. Elektriksel Kilitlemeli.......................................................................................... 29
3.5. Motorun almas ve Zaman Ayarl Durmas ........................................................... 30
3.6. Motorlarda Kalk Akmn Drme ......................................................................... 30
3.6.1. Kalk Akmnn ebeke zerindeki Etkisi ......................................................... 30
3.6.2. Kalk Akmn Azaltma Yntemleri................................................................... 31
3.6.3. Yldz gen Yol Vermenin nemi .................................................................... 31
3.6.4. Yldz gen Yol Vermede Yldz alma Sresinin nemi ............................ 32
3.7. Otomatik Yldz gen Yol Verme ............................................................................ 32
3.8. Oto Trafosuyla Yol Verme ......................................................................................... 33
3.9. Direnle Yol Verme .................................................................................................... 34
ii

MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 45
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 47
KAYNAKA ......................................................................................................................... 50
iii
AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD
ALAN
DAL/MESLEK
MODLN ADI
MODLN TANIMI
SRE
N KOUL
YETERLK
523EO0045
Elektrik Elektronik Teknolojisi
Elektrik Tesisat ve Pano Montrl
Otomatik Kumanda Devreleri
Siparie uygun almay salayan sistemin kumanda ve g
devre emalarn hatasz izebilme ve kurabilme becerilerinin
kazandrld bir renme materyalidir.
40/32
Otomatik kumanda devrelerini izmek ve kurmak

Genel Ama
Gerekli ortam salandnda siparie uygun sistem iin
kumanda ve g devre emasn TSE normuna uygun olarak
hatasz kurabileceksiniz.
Amalar
MODLN AMACI
1. Asenkron motor klemens balantlarn yapacak ve devir

ynn deitirebileceksiniz.
2. Siparie uygun almay salayan sistemin kumanda ve
g devre emalarn uluslararas normlara uygun olarak
hatasz izebileceksiniz.
3. Sistemin alabilmesi iin gerekli kumanda ve g
devresini tekniine uygun olarak hatasz kurabileceksiniz.
ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam: Atlye ortam

Donanm: izim ara ve gereleri, malzeme katalou, ema,
ema veya projede yer alan kumanda ve kontrol elemanlar,
l aleti
LME VE
DEERLENDRME
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra

verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test,
doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
iv
GR
GR
Sevgili renci,
Bu modl sonunda edineceiniz bilgi ve beceriler ile asenkron motorlarn yapsn ve
alma prensibini reneceksiniz. Asenkron motorlarn kumandas iin gerekli sembolleri
renerek kumanda ve g emalarn kurallara uygun olarak izebileceksiniz. izdiiniz
emalara uygun kumanda devrelerini kurarak altrabileceksiniz.
Teknolojinin her geen gn hzla ilerledii gnmzde endstrideki bu gelimelere
paralel olarak otomatik kumanda devre elemanlarda artk lkemizde imal edilmektedir. Bu
nedenle cihazlarn otomatik kumanda devre emalar TSE standartlarna gre izilmektedir.
Otomatik kumanda devreleri gnmzde hayatmzn her alanna girmi durumdadr.
Bindiiniz asansrler, garaj veya bahe kaplar, ime sularnn pompalanmas, sokak
lambalarnn hava kararnca yanmas ve hava aydnlannca snmesi, marketlerde aldmz
rnlerin kasiyerin nne kadar bantlarla tanmas ve daha sayamadmz birok
endstriyel uygulama otomatik kumanda devreleri sayesinde olmaktadr. Bu tr endstriyel
uygulamalar iin size k tutacak bilgileri bu modlde bulabileceksiniz.
RENME FAALYET-1
AMA
RENME FAALYET-1
Uygun ortam salandnda asenkron motorlarn yapsn renip etiket bilgilerinden

faydalanarak uygun klemens balantlarn yapabileceksiniz. Ayrca bir asenkron motorun
devir yn deiikliini yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Atlyeniz dndaki bir asenkron motoru inceleyerek hangi tip asenkron motor
olduunu aratrnz.
Atlyeniz dndaki bir asenkron motorun etiketini inceleyip oradaki bilgilerin

ne anlama geldiini aratrnz.
Atlyeniz dndaki bir asenkron motorun klemens kutusunu inceleyip balant

eklini aratrnz.
Aratrdnz motorun ne amala kullanldn ilgili kiiye sorarak reniniz.
Aratrma ilemleri iin kk ve orta lekli bir fabrikaya gidip motorlar

yerinde grmeniz gerekmektedir.
1. ASENKRON MOTORLAR
Asenkron motorlar ucuz olmalar, az bakm gerektirmeleri ve alma srasnda ark
(erare) oluturmamalar nedeniyle doru akm motorlarna gre daha ok tercih edilir.
Ayrca devir saylarnn yk ile ok az deimesi nedeniyle sabit devirli motorlar olarak
kabul edilir.Verimleri ise olduka yksektir. fazn bulunmad yerlerde ise bir fazl
asenkron motorlar kullanlr.
Bu motorlara asenkron motor denmesinin sebebi, stator sarglarnda oluan manyetik
alann dn hz ile rotor devir saysnn ayn olmamasdr. Rotor hz stator manyetik alann
hzndan daima daha azdr. Onun iin bu motorlara, uyumlu olmayan anlamna gelen
asenkron motor denir.
1.1. Asenkron Motorun Yaps ve Paralar
Resim 1.1: Asenkron motorlarn paralar
1.1.1. Stator
Asenkron motorun duran blmdr. 0,4-0,8 mm kalnlnda bir taraf yaltlm
saclarn, zel kalplarda paketlenmesi ile imal edilir. Bu ksma stator sac paketi denir. Stator
sac paketinin i ksmna belirli sayda oyuklar alr ve bu oyuklara sarglar yerletirilir
(Resim 1.2).
Resim 1.2: Statorun yaps
1.1.2. Rotor
Asenkron motorun dnen blmdr. Genel olarak sincap kafesli ve sargl rotor
olmak zere iki tipte yaplr. Her ikisi de zerine oyuklar alp paketlenmi silisli saclarn
bir mil zerine skca yerletirilmesinden meydana gelmitir.
1.1.2.1. Sincap Kafesli Rotor
Rotor sac paketinin d yzne yakn alan oyuklar iine pres dkm ile eritilmi
alminyum konulur. Rotor ubuklar da denilen bu ubuklarn iki taraf alminyum
halkalarla ksa devre edilir. Bu halkalarn zerinde bulunan kanatklar soumay
kolaylatrr. Rotor ubuklarnn ksa devre edilmesi nedeniyle bu tip rotorlara ksa devre
ubuklu rotor da denir (Resim 1.3).
Resim 1.3: Sincap kafesli motor
1.1.2.2. Sargl Rotor

Stator sarglarnda olduu gibi 120 faz farkl olarak rotor oyuklarna fazl alternatif
akm sargs yerletirilip ular, rotor mili ile yaltlan bakr bilezie balanmtr. Akm,
bileziklere basan fralar aracl ile sarglara uygulanr. Bundan dolay bu motorlara
bilezikli rotorlu motor da denir. Bu tip motorlarda devir says ile dndrme momenti
fralar ve rotor devresine sokulan direnlerle kolayca ayarlanabilir.
1.1.3. Gvde ve Kapaklar

erisinde stator sa paketi bunan gvde ayaklar ile zemine veya kaide zerine monte
edilebilir. Alminyum dkm eklinde yaplan asenkron motor gvdesi zerinde ufak
kanatklar bulunur. Bu kanatklar, gvdenin hava ile temas yzeyini arttrarak soumay
kolaylatrr (Resim 1.4).
Motor kapaklar, ortalarna alan yuvalara yerletirilen rulmanlar aracl ile rotora
yataklk yapar. Bu kapaklar, motor gvdesine cvata ve saplamalarla monte edilir.
Resim 1.4: Asenkron motor gvde ve kapaklar
1.2. Asenkron Motor eitleri
Faz saysna gre
Bir fazl asenkron motorlar
ki fazl asenkron motorlar
fazl asenkron motorlar
Yaplarna gre
Ksa devre rotorlu (sincap kafesli) asenkron motorlar
Rotoru sargl (bilezikli) asenkron motorlar
Yap tiplerine gre
Ak tip asenkron motorlar
Kapal tip asenkron motorlar
Flanl tip asenkron motorlar
alma ekillerine gre
Yatk alan asenkron motorlar
Dik alan asenkron motorlar
Resim 1.6: Ak tip asenkron motor
Resim1.7: Flanl tip asenkron motor
Rotorun yaplna gre
Yksek rezistansl asenkron motorlar (rotor omik direnci byk)

Alak rezistansl asenkron motorlar (rotor omik direnci kk)
Yksek reaktansl asenkron motorlar (rotor endktif direnci byk)
Rotoru ift sincap kafesli asenkron motorlar
1.3. Asenkron Motorun alma Prensibi

Asenkron motorlarn almas u prensibe dayanr:
Alternatif akmn uyguland stator sarglarnda dnen bir manyetik alan

olmaldr.
Manyetik alan ierisinde bulunan bir iletkenden akm geirilirse o iletken
manyetik alann dna doru itilir.
Ayn adl kutuplar birbirini iter, zt kutuplar birbirini eker.
ekil 1.8: Asenkron motorlarn alma prensibi
fazl asenkron motorlarda fazl stator sarglar oyuklara 120 faz farkl olarak
yerletirilir. Bu sarglara aralarnda 120 faz fark bulanan alternatif gerilim uygulandnda
sarglarn etrafnda dner bir manyetik alan meydana gelir (ekil 1.9).
ekil 1.9: fazl asenkron motorlarda sarglarn yerleimi
Rotor ubuklar dner manyetik alan ierisinde kaldndan zerinde bir EMK
endklenir. letkenlerin iki ucu ksa devre edildiinden iletkenden ksa devre akm geer.
Geen bu akmdan dolay iletken rotor ubuklar etrafnda manyetik alan meydana gelir.
Stator dner manyetik alan ile rotor manyetik alan kutuplarnn birbirini itip ekmesi
neticesinde de rotor mili araclyla yataklarndan dner. Bu olay, Manyetik alan
ierisindeki rotor ubuklar ierisinden akm getiinde ubuklar manyetik alann dna
doru itilir. eklinde de aklayabiliriz.
Rotor senkron devirle (stator dner alan hznda) dnerse stator alan rotor
ubuklaryla ayn dorultuda bulunacandan ubuklar alan tarafndan kesilmeyecek ve
ubuklarda bir EMK endklenmeyecektir. Dndrme momenti meydana gelmeyeceinden
rotor dnmeyecektir. Rotor dner alan daima stator dner alann gerisinde hareket eder.
Rotor devri dner alan devrinden azdr. Stator dner alan devrine senkron devir, rotor
devrine asenkron devir, ikisi arasndaki devir farkna ise kayma denir.
1.4. Motor Etiketini nceleme

Motor gvdelerinin zerinde genellikle alminyumdan yaplm dikdrtgen eklinde
etiket bulunur. Etiket zerine silinmeyecek ekilde u bilgiler yazlr:
Motoru yapan firmann ad ( ..Ltd. )

Motorun kullanld akm eidi ( 3 A.A. )
Motorun model tipi ( TP: GM 132526 )
Motorun seri numaras ( Nr : 1065179 )
Motorun balant ekli ( gen )
Motorun normal alma gerilimi ( 380 V )
Motorun normal alma akm ( 14,8 A)
Motorun gc ( 10 HP, 7,5 Kw )
Motorun g kat says ( Cos : 0,9 )
Motorun devir says ( 2880 D/D )
Motorun frekans (50 Hz)
Motorun koruma tipi (IP 44)
Motorun ina tipi (B3)
Resim 1.10:Asenkron motor etiketi
1.5. Asenkron Motor Balant ekli ve zellikleri

fazl asenkron motorlarda stator sarglar motor ierisinde deiik ekillerde
balandktan sonra motor dna genellikle alt u kartlr. Sarg giri ve k ularnn
motor dna kartld bu blme klemens balant kutusu denir (Resim 1.11). Kutu
ierisinde alt utan oluan klemens bulunur ve sarg giri k ular bu klemense balanr.
Klemensin ucuna sarg giri ular, dier ucuna da sarg k ular balanr.
fazl asenkron motorlarda sarg ular;
R faz iin giri ucu: U, k ucu X,
S faz iin giri ucu: V, k ucu Y,
T faz iin giri ucu: W, k ucu Z,

harfleri ile ifade edilir.
Klemens ularna giri ular soldan saa U-V-W sras; k ular ise Z-X-Y sras
ile balanr.
Resim 1.11: Asenkron motor balant klemensleri ve kprleri
k ular Z-X-Y sras yerine X-Y-Z sras ile balanrsa motorun yldz almas
durumunda bir sorun olmaz. Ancak motorun gen balanmas durumunda her fazn giri ve
k ular balant kprleri tarafndan ksa devre edildiinden sarglardan akm gemez ve
motor almaz (ekil 1.12).
ekil 1.12: Asenkron motor klemens balantlar
1.5.1. Motorun Yldz Balants ve zellii

Stator sarglarn giri ular olan U,V,Wye faz (RST) gerilim uygulanp sarglarn
k ular olan ZXY ksa devre edilirse bu balantya yldz balant denir. Yldz balant
eklinde gsterilir (ekil 1.13).
Yldz balant, sarglarn ZXY ularna ebeke gerilimi uygulanp UVW ular ksa
devre edilerek de yaplabilir. Bu durum, motorun almasnda herhangi bir deiiklik
meydana getirmez.
ekil 1.13: Yldz balant ( )
Yldz balant sarglar arasnda 120 faz fark olduundan hat gerilimi faz geriliminin
3 katdr. Hat akm ise faz akmna eittir (ekil 1.14).
Uh = 3.Uf
Uh = 1,73.Uf
Ih = If
ekil 1.14: Yldz balant ( ) ve zellii
1.5.2. Motorun gen Balants ve zellii

Motor klemensi zerindeki birinci fazn k ucu ikinci fazn giri ucu ile, ikinci fazn
k ucu nc fazn giri ucu ile, nc fazn k ucu birinci fazn giri ucu ile
balanrsa bu ekilde balantya gen balant denir (ekil 1.15).
ekil 1.15: gen balant ( )
Klemens balant kutusu konusunda ularn karlkl gelmemesi gerektii

sylenmiti. Ularn karlkl gelmesi, yldz balant durumunda sorun kartmad hlde
gen balant durumunda sakncaldr. ekil 12de de grld gibi u balantlar pirin
kprlerle yaplrken U-X, V-Y, W-Z ular birletirilirse sarg ular ksa devre edilir ve
10
birer ular bo brakldndan herhangi bir akm geii olmaz ve motor almaz. Bu
nedenle ular UVW, ZXY sras ile balanr ve pirin kprlerle UZ, VX, WY ular ksa
devre edilir (ekil 1.15).
gen balant () eklinde sembolize edilir. Bu balantda hat akm, faz akmnn
3 katdr. gen balantda hat gerilimi faz gerilimine eittir (ekil 1.16).
Motor etiketinde () 380 V yazan motorlar gen balanr. Motor etiketinde 220/380
Volt yazmas, bir faz sargsna yldz almas durumunda 220 Volt; gen almas
durumunda ise 380 Volt uygulandn ifade eder.
Ih = 3. If
Uh = Uf
ekil 1.16: gen balant ve zellii ( )
1.6. Asenkron Motorda Devir Ynnn Deiimi

fazl asenkron motorlarn alma durumuna gre bazen devir ynlerinin
deitirilmesi gerekir. Bunu salamak iin dner manyetik alann yn deitirilir. Motor
klemensine balanan ebeke ularnn (RST) tanesinden herhangi ikisi yer deitirilir.
rnein, UVW ularna balanan RST faz ular, RTS, SRT veya TSR srasyla
uygulandnda motor dner alannn yn, dolaysyla motor devir yn deiir (ekil
1.17). Eer faz ularnn birden yer deitirilirse (TRS) motor devir yn deimez.
Asenkron motorda RST faz ularndan herhangi ikisinin yer deitirmesi devir
ynnn deimesini salar.
ekil 1.17: fazl asenkron motorlarda devir yn deitirme
11
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
1. Bir asenkron motoru klemens kutusundan yldz ve gen balants yapnz.
lem Basamaklar
neriler
Kumanda panonuzda enerji varken

almaynz.
Kumanda kablolar ve devre
Devre elemanlarn tespit ve temin ediniz.
elemanlarnn seri lamba ile salamlk
Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn
kontroln yapmadan devrenizi
seri lamba ile salamlk kontroln
kurmaynz.
yapnz.
Bu uygulama iin yukarda anlatlan
nce yldz balanty klemensler
yldz gen balant ve zellikleri
zerindeki prin kprlerle yapnz.
konusunu tekrar okuyunuz.
retmeninizin denetiminde enerji
Kullanacanz motorun hem yldz hem
vererek motoru yldz altrnz.
de gen balantya uygun olmasna
Sonra gen balanty klemensler
dikkat ediniz.
zerindeki prin kprlerle yapnz.
Balantlarnz kontrol etmeden enerji
vermeyiniz.
vererek motoru gen altrnz.
G devresinde 380 V olduundan g
inizi teslim ettikten sonra enerji
alterinin ak olduundan emin olunuz.
giriinden balamak suretiyle devre
Enerjiyi kesmeden skme ilemine
balantlarn sknz.
gemeyiniz.
Kumanda kablolar ve devre elemanlarn Kumanda kablolar ve devre
ait olduklar yerlere kaldrnz.
elemanlarn ait olduklar yerlere tekrar
kullanma hazr olmas iin dzenli
olarak braknz.
12
2. Bir asenkron motora klemens kutusundan devir yn deitirme balantsn

yapnz.
lem Basamaklar
neriler

almaynz.
Devre elemanlarn tespit ve temin ediniz. Kumanda kablolar ve devre
yapnz.
kurmaynz.
Motorunuzu etiketinden faydalanarak
Bu uygulama iin yukarda anlatlan
yldz veya gen balaynz.
devir yn deitirme konusunu tekrar
RST fazlarndan motoru balaynz.
okuyunuz.
vererek motorunuzun bir ynde altn
vermeyiniz.
grnz.
Motorunuza uyguladnz faz ularndan
alterinin ak olduundan emin olunuz.
ikisinin yerini deitirerek motorunuzun
dier ynde altn grnz.
gemeyiniz.
Enerjiyi kesiniz.
Motorunuzun devir ynnn deimesi
iin faz ularndan ikisinin deimesine
dikkat ediniz.
balantlarn sknz.
Kumanda kablolar ve devre elemanlarn
elemanlarn tekrar kullanma hazr
olmas iin ait olduklar yerlere dzenli
olarak braknz.
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz.
Deerlendirme ltleri
Evet
Hayr
1. Asenkron motoru yldz balayabildiniz mi?

2. Asenkron motoru gen balayabildiniz mi?
3. Asenkron motorun devir ynn deitirebildiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
13
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler
doru ise D, yanl ise Y yaznz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
(
(
(
(
(
(
(
(
)Asenkron motorlarn devir saylar yk ile ok az deimektedir.

)Az bakm gerektirmelerinden dolay ok tercih edilir.
)Motor gvdesi zerindeki kanatcklar motor hzn arttrr.
)Ayn adl kutuplar birbirini eker; zt kutuplar birbirini iter.
)Bir asenkron motor sargsnda U giri ucu ise V de k ucudur.
)Sincap kafes bir rotor eididir.
)Motor etiketinde 380 Volt yazan motorlar gen balanr.
)Yldz balantda hat akm faz akmna eittir.
9.
( )gen balantda faz akm hat akmnn
3 katdr.
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.

10.
Asenkron motorun duran ksmna .. denir.
11.
Asenkron motorun dnen ksmna .. denir.
12.
fazl asenkron motorlarda fazl stator sarglar oyuklara, .derece faz farkl
olarak yerletirilir.
13.
Stator devri ile rotor devri arasndaki farka denir.
14.
XYZ ularnn birletirilmesi ile balant oluur.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
14
RENME FAALYET-2
RENME FAALYET-2
AMA
Uygun ortam salandnda kumanda devre sembollerini TSE normuna gre renerek
kumanda ve g devre emalar izebileceksiniz.
ARATIRMA
Uluslararas normlardaki kumanda devre sembollerini inceleyiniz.
TSE normu ile karlatrnz.
Kumanda devre emalar hakknda pano imalat yapan iletmeleri gezerek bilgi
alnz. izim yaparken nelere dikkat ettiklerini grnz. Kazandnz bilgi ve
deneyimleri arkada grubunuz ile paylanz.
2. DEVRE EMALARI
2.1. G ve Kumanda Devre Sembolleri
Otomatik kumanda devre emalarnda kullanlan elemanlarn resimleri yerine
elemanlarn yerini tutacak semboller kullanlr (ekil 2.1). Bu nedenle devre emalarna
gemeden nce sembollerin iyice renilmesi gerekir
Teknolojinin her geen gn hzla ilerledii gnmzde endstrideki bu gelimelere
paralel olarak otomatik kumanda devre elemanlar da artk lkemizde imal edilmektedir. Bu
nedenle cihazlarn otomatik kumanda devre emalar Trk normuna (TSE) gre
izilmektedir. Bu modlde kendi normunuzu renmeniz amac ile otomatik kumanda devre
emalar Trk normunda (TSE) izilmitir.
lkemizde TSE, Amerikan, Alman ve Rus normlarna uygun olarak izilen devre
emalarna ska rastlanmaktadr. Hzla gelien teknolojiye ayak uydurmaya alan
lkemizin gelimi lkelerle yapt teknoloji alveriinde, o lkelerin normlarn da
bilmemiz gerektii gerei ortaya kar. Bu yzden kumanda devre emalarn okuyabilmek
ve devre kurabilmek iin bu lkelere ait normlar da ok iyi renmelisiniz.
15
ekil 2.1: G ve kumanda devre sembolleri (TSE normu)
16
2.2. G ve Kumanda Devre emas izimi

2.2.1. Devre emalarnn izimine Ait Genel Bilgi
Otomatik kumanda devreleri, kumanda devresi ve g devresi olmak zere iki
ksmdan meydana gelir. Herhangi bir motorun otomatik kumanda devre emas izilmesi
istenildiinde hem kumanda devresi hem de g devresi izilir.Yalnzca kumanda veya
yalnzca g devresi bir anlam ifade etmez.
2.2.2. emalarda Tantma aretleri

Otomatik kumanda devre emalar izilirken sembollerin dnda tantma iaretleri de
kullanlr. Devrede bulunan elemanlar isimlendirmek amacyla kullanlan bu iaretler belirli
kurallar ierisinde konulmaktadr.
emalarda kullanlan iaretlerden bazlar tabloda verilmitir (ekil 2.2). Tabloya
baktmzda TSE normuna gre izilen emalarda kontaktrler C harfi ile gsterilir. Eer
devrede birden fazla kontaktr varsa bu kez C1, C2, C3 gibi isimler alr. Kumanda
devresinde kontaktr bobini yanna konulan C iareti ayn kontaktrn kontaklar yanna da
konulmaldr. Eer kontaklara isim verilmezse hangi kontaktre ait olduunun tespit
edilmesi zorlar.
Devre eleman
areti
C, C1, C2, C3
d, d1, d2, d3
e, e1, e2, e3
a, a1, a2, a3
k, k1, k2, k3
Kontaktrler
Zaman rleleri
Sigortalar, koruma rleleri
alterler
Bobinler ve kondansatrler
ekil 2.2: Kumanda emalarnda kullanlan iaretler
2.2.3. Kumanda Devre emas izimi

Otomatik kumanda devreleri; kontaktrler, rleler, sinyal lambalar ve koruma rleleri
gibi kumanda elemanlarnn bulunduu devrelerdir. Geen akm, kumanda elemanlarnn
ektii kk deerdeki akm olduundan devrenin kurulmasnda kullanlan buton ve
kontaklar da genellikle kk akmlara dayanacak ekilde seilir.
Gerek devrenin kurulmasnda gerekse kurulu bir devrenin incelenmesinde akm takibi
ok nemlidir.Yeni izilecek bir kumanda devresine akm giriinden, yani devreye enerji
uyguland yerden balanr. Enerji girii, sigorta, koruma elemannn (ar akm rlesi,
gerilim kontrol rlesi vb.) normalde kapal konta, stop butonu, kontaktr bobini ve ntr
hatt eklinde devrenin ilk kademesi izilir (ekil 2.3).
17
R
e3
e3
e1
e1
b1
b1
b2
b2
Mp
Mp
ekil 2.3: Asenkron motorun srekli altrlmasna ait kumanda devre emas izimi
Daha sonra devrenin zelliine gre bir alt kademeye geilerek mhrleme konta ve
dier elemanlar izilir. ekil 2.3te direkt yol verme kumanda emas, ekil 2.3te ise yldzgen ( / ) yol verme kumanda devresinin izim aamalar TSE normu ile verilmitir.
Trk (TSE) normuna gre kumanda devreleri dikey olarak izilir. ekil 2.3te
kumanda devre emas, devrenin almazken bulunduu konumu gsterir. Bu nedenle
buton ve kontaklarn konumu, normaldeki durumlardr. (normalde ak, normalde kapal) lk
anda enerji sigortadan, normalde kapal ar akm rlesi (AA) konta zerinden stop
butonuna ve oradanda start butonuna uygulanr. Start butonu ve C konta normalde ak
olduundan buradan akm gemez ve kontaktr enerjilenmez.
Start butonuna basldnda akm, start butonundan geerek C kontaktrn
enerjilendirir ve kontaklar konum deitirir.Kumanda devresinde kapanan C konta, start
butonu ile paralel bal olduundan onu mhrler. Bu durumda start butonundan basn
kaldrlp buton kontaklar alsa dahi akm, bu kez C konta zerinden geerek bobinin
enerjili kalmasn salar. Start butonuna paralel balanan normalde ak kontakr
kontana mhrleme konta denir.
18
ekil 2.4: fazl asenkron motora otomatik yldz gen yol verme kumanda devre emasnn
izimi
Stop butonuna basldnda ise akm geii durduundan kontaktr bobininin enerjisi
kesilir ve kontaklar normal konumunu alr.
Kumanda devresi izilirken dikkat edilmesi gereken hususlardan birisi de ii biten
elemann devreden kartlmasdr. ekil 2.4te grlen otomatik yldz-gen yol vermeye
ait kumanda devresinde motor ilk anda yldz bal olarak almaya balar. Zaman rlesi ile
ayarlanan yol alma sresi sonunda ise gen bal olarak alr. Motorun yldz durumundan
gen durumuna getii andan itibaren yldz kontaktr ve zaman rlesi, grevini
tamamlam olur. ekil 2.4teki gen kontaktrnn normalde kapal konta, grevi biten
yldz kontaktr ve zaman rlesinin devreden kartlmasn salar.
19
2.2.4. G Devre emas izimi

Otomatik kumanda devrelerinde motorun (veya alclarn) ektii akmn getii
devredir. Bu nedenle burada kullanlan kontaklar ve dier devre elemanlar, kumanda edilen
motorun (veya alclarn) ektii akma dayanacak ekilde seilir.
ekil 2.5 ve ekil 2.6da grld gibi TSE normuna gre g devresi dikey olarak
izilir ve ema izimine enerji giriinden balanarak sigorta, kontaktr kontaklar, ar akm
rlesi, motor eklinde tamamlanr. Akm, ayn elemanlardan sras ile geerek devresini
tamamlar.
ekil 2.5: fazl asenkron motorun

srekli altrlmasna ait g devresi
ekil 2.6: fazl asenkron motora yldz

gen yol verme g devresi
Gerek kumanda devresi gerekse g devresi iziminde izgilerin kesime durumlarna

dikkat edilmelidir. ki izginin (iletkenin) kesitii yerde elektriki balant (ek) varsa
mutlaka belirtilmelidir. emalarda ekli olarak ve ek yaplmadan kesien iki izginin
gsterilii ekil 2.7de verilmitir.
ekil 2.7: Ekli ve eksiz olarak kesien iletkenlerin gsterilii
20
UYGULAMA FAALYETLER
UYGULAMA FAALYET
1. Kesik altrma kumanda ve g devre emasn iziniz.
lem Basamaklar
neriler
Kesik altrma kumanda devre emasn

iziniz.
Kesik altrma g devre emasn
iziniz.
emalarnz izerken yukarda anlatlan

kumanda ve g devre emas izme
konusunu okuyunuz.
izimlerinizi yaparken yumak ulu
kurun kalem kullannz.
izimlerinizi yaparken izgi kalnlnn
her yerde ayn olmasna zen gsteriniz.
Kumanda ve g devre emalarnn
ayn boyda olmasna dikkat ediniz.
emanzn sayfayla orantl olmasna
dikkat ediniz (ekillerin ne ok byk ne
de ok kk olmamas ve sayfaya
ortalanmas).
21
2. Yldz gen yol verme kumanda ve g devre emasn iziniz.
lem Basamaklar
neriler
emalarnz izerken yukarda anlatlan
kumanda ve g devre emas izme
konusunu okuyunuz.
izimlerinizi yaparken yumak ulu
kurun kalem kullannz.
izimlerinizi yaparken izgi kalnlnn
her yerde ayn olmasna zen gsteriniz.
Kumanda ve g devre emalarnn
ayn boy olmasna dikkat ediniz.
emanzn sayfayla orantl olmasna
dikkat ediniz (ekillerin ne ok byk ne
de ok kk olmamas, sayfaya
ortalanmas).
Yldz gen yol verme kumanda devre

emasn iziniz.
Yldz gen yol verme g devre
emasnn iziniz.
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet,
kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz.
Deerlendirme ltleri
Evet
Hayr
1. G devresi iin tespit edilen devre elemanlarn sembollerini izip

ema zerinde zelliklerini belirtebildiniz mi?
2. G devresini oluturan elemanlar arasndaki balantlar
izebildiniz mi?
3. Kumanda devresi iin belirlenen elemanlarn sembollerini
izebildiniz mi?
4. Kumanda devre elemanlar arasndaki balantlar belirlenen alma
tekniine gre izebildiniz mi?
DEERLENDRME
22
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1.( ) Otomatik kumanda devreleri, kumanda devresi ve g devresi olmak zere iki
ksmdan meydana gelir.
2.( ) Kumanda devresi izilirken dikkat edilmesi gereken hususlardan biri de ii biten devre
elemannn devreden kartlmasdr.
3.( ) TSE normuna gre kumanda devrelerinde e1 sigortay ifade eder.
4.( ) Otomatik kumanda devre emalarnda kullanlan elemanlarn resimleri yerine
elemanlarn yerini tutacak semboller kullanlr.
5.( ) TSE normuna gre kumanda devrelerinde k kontaktr ifade eder.
6.( ) TSE normuna gre kumanda devreleri yatay izilir.
7.( ) TSE normuna gre kumanda devrelerinde d zaman rlesini ifade eder.
DEERLENDRME
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
23
RENME FAALYET-3
RENME FAALYET-3
AMA
Uygun ortam salandnda siparie uygun almay salayan sistemin kumanda ve
g devre emalarn TSE normuna uygun olarak hatasz kurabileceksiniz.
ARATIRMA
Kuracanz sistemde kullanacanz malzemelerle igili eitli teknik dergi ve

katologlar inceleyiniz.
Atlyenizdeki motorlar ve kumanda elemanlarn yakndan inceleyiniz.
Piyasada bu tr uygulamalar yapan iletmeleri gezerek ii yerinde grnz.
Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada grubunuz ile paylanz.
3. DEVRE UYGULAMALARI
3.1. Motorun Kesik almas
Endstrideki baz motorlarn kesik (aralkl) altrlmas gerekir. Byle bir kumanda
devresi ekil 3.1de grlmektedir. Devredeki balatma (b2) butonuna basldnda C
kontaktr enerjilenerek g devresindeki normalde ak kontaklarn kapatr. Bu durumda
ebeke gerilimi motora uygulandndan motor alr. Buton zerinden elimizi
kaldrdmzda ise balatma butonu kontaklar alarak kontaktr enerjisi kesildiinden g
devresindeki C kontaklar alr ve motor durur.
24
R S T
e3
e2
e1
C
b1
b2
e1
C
M
3
Mp
ekil 3.1: Asenkron motorun kesik almas kumanda ve g emas
3.2. Motorun Srekli almas

En ok uygulanan kumanda devrelerinden birisidir. Kesik altrma devresindeki b2
butonuna ve C kontaktrnn normalde ak konta paralel balandnda srekli altrma
devresi elde edilir. Start butonuna balanan bu kontaa mhrleme konta denir.
ekil 3.2deki b2 butonuna basldnda C kontaktr enerjilenir ve kumanda
devresindeki C kontan kapatr. Start butonundan elimizi ektiimizde buton kontaklar
alr ve daha nce buton zerinden geen kontaktr akm bu kez kapanan C konta
zerinden geer. Bylece kontaktr kesintisiz olarak almaya devam eder. Ayn anda g
devresindeki C kontaklar da kapandndan motor almaya balar.
Motorun almas stop butonuna baslncaya kadar devam eder. b1 butona
basldnda kontaktrn enejisi kesildiinden kumanda ve g devresindeki C kontaklar
alr ve motor durur.
25
ekil 3.2: Asenkron motorun srekli almas kumanda ve g emas
3.3. Motorun Uzaktan Kumandas

Baz durumlarda bir motorun kumandasnn iki ayr yerden yaplmas gerekebilir. Bu
nedenle motorun bulunduu yerde bir start-stop buton grubu, ikinci kumanda merkezinde de
ayr bir start-stop buton grubu bulunur. Stop butonlar birbirleriyle seri, start butonlar
birbirleriyle paralel balanr.
Otomatik kumanda uzaktan kumanda devrelerinde stop butonlar birbirleriyle

seri, start butonlar birbirleriyle paralel balanr.
26
ekil 3.3: Asenkron motorun uzaktan kumandasna ait kumanda ve g emas
ekil 3.3teki devrede b2 balatma butonuna basldnda C kontaktr enerjilenir ve

kontaklarn kapatarak motoru altrr. Ayn zamanda kumanda devresindeki C mhrleme
konta kapanarak enerjinin sreklilii salanr. ekilde 1. kumanda merkezi ile 2.kumanda
merkezi ayr ayr izilmi ve serbest el izgisi ile belirtilmitir.
Motor 1. kumanda merkezinden altrlp 2. kumanda merkezinden durdurulabildii
gibi 2. kumanda merkezinden altrlp 1. kumanda merkezinden durdurulabilir. Ayrca
motorun ayn merkezden altrlmas ve durdurulmas da mmkndr.
ki kumanda merkezli devreler kurulurken dikkat edilecek husus, iki merkez arasnda
en az kablonun kullanlmasdr. ekil 3.3te 3 kablo ile yaplan uzaktan kumanda devresi, 4
kablo kullanlarak da yaplabilir. Ancak fazla kablo kullanldndan ekonomik olmaz.
3.4. Devir Yn Deitirme

Motorun dn ynnn deitirilmesinde, motor bir ynde dnerken
(kontaktrlerden birisi alrken) dier ynde almamas istenir. almas durumunda
27
fazlar aras ksa devre oluacandan tesisat ve ebeke zarar grr. Bunu nlemek iin
kilitleme devreleri kullanlr.
3.4.1. Buton Kilitlemeli

ki yollu butonlarla (jog butonu) yaplan bu devrede ileri dn kontaktrnn (C1 )
enerjisi geri butonunun (b2) st kontandan, geri dn kontaktrnn (C2 ) enerjisi ise ileri
butonunun (b3) st konta zerinden salanr. Kk gl motorlarda ani olarak yn
deitirme sakncal olmadndan bu devreler rahatlkla kullanlr (ekil 3.4). Buton
kilitlemeli devir yn deitirme devresi zellikle kk gl motorlarda kullanlr.
b2 ileri yn butonuna basldnda akm b2 butonunun alt konta ve b3 butonunun st
konta zerinden geerek C1 kontaktr bobininin enerjilenmesini salar. G devresindeki
C1 kontaklar kapanarak motor ileri ynde alr. Motorun geri ynde almas
istenildiinde b3 butonuna baslr. nce C1 kontaktrnn enejisi kesildiinden motorun ileri
dn durur. Daha sonra b3 butonunun alt konta zerinden b2 butonunun st konta
zerinden C2 kontkatr enerjilenir. G devresindeki C2 kontaklar kapanarak bu kez motor
geri ynde alr. Her iki ynde de alan motorun durdurulmas iin stop butonuna baslr.
ekil 3.4: Asenkron motorun buton kilitlemeli devir yn deitirme kumanda ve g devresi
28
3.4.2. Elektriksel Kilitlemeli

Dn yn deitirme devrelerinde ileri dn yn kontaktrnn normalde kapal
konta geri dn yn kontaktr bobinine seri balanr. ekil 3.4te geri dn yn
kontaktrnn normalde kapal konta da ileri dn yn kontaktr bobinine seri balanr.
Bu ekildeki balantya elektriksel kilitleme denir. Bu ekilde devrelerde motor ileri ynde
alrken geri yn kontaktrnn (C2) enerjisini, normalde kapal kontan aarak keser. Bu
nedenle ileri ynde alrken geri yn butonuna (b3) baslsa dahi motor dn yn
deimez. Ayn durum, motoru geri ynde altrrken de meydana gelir. Motorun dn
ynn deitirmek iin nce stop butonuna baslarak motor durdurulur, daha sonra dier
yn butonuna baslr.
ekil 3.5: Asenkron motorun elektriksel kilitlemeli devir yn deitirme kumanda ve g devre
emas
29
3.5. Motorun almas ve Zaman Ayarl Durmas

Bir motorun balatma butonuna basldnda almas ve ayarlanan sre sonunda
durmas isteniyorsa ekil 2.6daki devre kurulur. Bu devrede b2 butonuna basldnda C
kontaktr enerjilenir ve kontaklar durum deitirir. Ayn anda d zaman rlesi de
enerjilendiinden ayarlanan sre sonunda zaman rlesi C kontaktrne seri bal olan
konta (d) alarak kontaktrn enerjisini keser. Bylece motor zaman ayarl olarak durmu
olur.
ekil 3.6: Asenkron motorun zaman ayarl almas kumanda ve g devre emas
3.6. Motorlarda Kalk Akmn Drme

3.6.1. Kalk Akmnn ebeke zerindeki Etkisi
Asenkron motorlarn almaya baladklar ilk anda ebekeden ektii akma
kalknma akm, yol alma akm veya kalk akm denir. Bu akm, motorun gcne ve kutup
saysna bal olmakla birlikte yaklak olarak anma akmnn 3 ile 6 kat arasnda deiir.
30
Durmakta olan bir asenkron motora gerilim uygulandnda stator sarglarnda

meydana gelen manyetik alan kuvvet izgilerinin tamam rotor ubuklarn kestiinden
rotorda endklenen gerilim dolaysyla rotor ubuklarndan geen akm en byk deerinde
olur. lk anda rotor dnmediinden zr emk en kk deerindedir ve bu nedenle motor
ebekeden en byk akm eker.
Rotor dnmeye balaynca stator dner alan hz (nS) ile rotor hz (nr) arasndaki fark
azalmaya balar. Bunun sonucunda zt EMKnin deeri ykseleceinden ebekeden ekilen
kalknma akm gittike azalr.
Yukarda belirttiimiz nedenlerden dolay kk gl motorlarn ektii kalknma
akm gittike azalan bir durumda olduundan sarglar ve ebeke iin bir sorun yaratmaz.
Ancak 3 HPin zerindeki byk gl motorlarn kalknma akmlar, hem ebeke iin hem
de motor sarglar iin zararldr nk bu fazla akm motor sarglarnda ar snmalara,
ebekede ise gerilim dmlerine ve gerilim dalgalanmalarna neden olur.
Bu nedenle byk gl motorlarn ve ok sk yol alan kk gl motorlarn,
kalknma akmlarnn ebekeyi olumsuz ynde etkilememeleri iin deiik yntemler
uygulanr.
3.6.2. Kalk Akmn Azaltma Yntemleri

Asenkron motorlarn kalknma akmlarn azaltmak iin aadaki yol verme
yntemleri uygulanr.
Yldz gen yol verme

Oto trafosu ile yol verme
Diren ile yol verme
Yukardaki yntemler dk gerilimle yol verme mantna dayanr.
3.6.3. Yldz gen Yol Vermenin nemi

Motorlarn kalk akmlarn azaltmak amac ile uygulanan / yol verme
ynteminin temel prensibi, dk gerilimle yol vermektir. Sarglar bal bir motora
ebeke gerilimi uygulandnda Uhat = Ufaz olur. ebekeden ekecei akm ise
3 .Ifaz dr.
Eer sarglar alacak ekilde sarlan bir motor balanarak ebeke gerilini
uygulanrsa sarglarna Uhat/ 3 = Uhat /1,73 =0,58.Uhat gerilimi uygulanm olur. Bu kez
ebekeden ekilen akm, bir faz sargsndan geen akma eit olur (Ih = If). gen balantda
ebeke akm Ih= 3 .If iken yldz balantda Ih = If olmas, ebekeden ekilen
akmn 3 orannda azalmas demektir. Yani alan bir motor, alan bir motora gre
% 33,3 orannda daha az akm eker.
31
Bunu formlle gsterirsek;
Ih If..1 3 If.1 If.1 1 %33,3

Ih
If. 3
If. 3 3 If.3 3
/ yol verme yntemi, ebeke fazlar aras gerilimi motorun faz gerilimine eit olan
byk gl motorlarda uygulanr. Bu yntemin uygulanmasnda kontaktr ve zaman rlesi
kullanlr. Halbuki dier yntemlerde motorun gcne gre oto trafosu veya yol verme
direnci gerekir. Bu da ekonomik deildir. En ekonomik yntem olan / yol vermede motor
sarglarnn 6 ucu hibir kprleme ve balant yapmadan klemens tablosuna kartlr. /
yol verme yntemi, ebeke fazlar aras gerilimi motorun faz gerilimine eit olan byk
gl motorlarda uygulanr.
3.6.4. Yldz gen Yol Vermede Yldz alma Sresinin nemi

/ yol vermede yldz olarak kalknan motorun devir says yaklak anma devir
saysna yaklatnda, gen durumuna geilir. Burada iki nemli durum ortaya kar.
Birincisi motorun gene gemeden nceki yldz alma sresi, dieri ise yldz
balantdan gen balantya gei sresidir.
Motor yksz olarak kalknmaya baladnda devir says sfrdan itibaren anma devir
saysna kadar bir art gsterir. Devir says anma devrine yaklatnda ise yldzdan gen
balantya geilir. Devir says henz ykselmeden gen balantya geilirse motor direkt
yol almada olduu gibi ebekeden ar akm eker. Bu nedenle yldz balantda motorun
normal devrine yaklancaya kadar bir srenin gemesi gerekir. Bu sre motorun gcne
gre deiiklik gsterir ve maksimun 8-10 saniye civarndadr.
Dier yandan yldz bal iken normal devrine ulat hlde gen balantya
geilmezse motor, normal alma momentinin 1/3 orannda bir momentle alr. Eer
anma yk ile yklenecek olursa motor yk momentini karlayamaz.
Yldz balantdan gen balantya gei sresi ani olmaldr. Eer bu sre uzayacak
olursa devir saysnda dme ve gene geite darbe eklinde ani akm art oluur. Bunu
nlemek iin motorun yk momentinin yldz balantdaki kalknma momentinden kk
olmasna ve yldzdan gene gei sresinin ok ksa olmasna dikkat edilir.
Yldz alma sresinin tespiti iin motor yksz durumda gen bal olarak
altrlr ve kalknma akmnn normal alma akmna d sresi belirlenir. te, bu sre
/ yol vermede alma sresidir.
3.7. Otomatik Yldz gen Yol Verme

Otomatik / yol verme emalar ok deiik ekillerde dizayn edilebilmektedir.
32
ekil 3.7deki devrenin almas b2 butonuna basmakla balar. b2 butonuna

basldnda C kontaktr enerjilenir ve kontaklar konum deitirir. Kumanda devresindeki
b2 butonu mhrlenir, g devresinde motora ebeke gerilimi uygulanr. C kontaktr ile
birlikte d zaman rlesi ve C1 () kontaktr de enerjilenir. C1 () kontaktr motorun ZXY
ularn ksa devre ettiinden motor ilk anda olarak almaya balar.
Ayarlanan sre ( alma sresi) sonunda zaman rlesi kontaktrne seri bal olan
d kontan aar ve kontaktrne seri bal olan d kontan kapatr. Bu durumda motor
balantdan ayrlp balanr ve bu ekilde almasna devam eder. ve kontaktr
bobinlerine seri bal olan ve kontaklar elektriksel kilitlemeyi salar. Ayrca C2nin
almasyla grevleri biten zaman rlesi ve C1 kontaktr de C2 kapal konta sayesinde
devre d braklr. Bir otomatik kumanda kural olarak, grevi biten devre
elemanlarnn devre d brakldna dikkat ediniz.
b1 butonuna basldnda motorun enerjisi kesilir ve durur. Herhangi bir nedenle ar
akm rlesinin e1 konta aldnda ve ebeke enerjisi kesildiinde de motor durur. ebeke
enerjisi tekrar geldiinde ise devre almaz. Devrenin almas iin tekrar b2 butonuna
basmak gerekir.
ekil 3.7: Asenkron motorun otomatik yldz gen yol verme kumanda ve g devre emas
3.8. Oto Trafosuyla Yol Verme

gen alma gerilimi ebeke gerilimine eit olmayan motorlara / yol verme
yntemi ile yol verilememektedir. Bu tip motorlara, dier yol verme yntemlerinden oto
33
trafosu veya kademeli diren yntemi ile yol verilir. gen alma gerilimi ebeke
gerilimine eit olmayan motorlara oto trafosu ile yol verilir.
/ yol verme ynteminde yol alma akm, normal alma akmnn % 33,3nden
daha aaya drlememektedir. Hlbuki oto trafosu ile yol verme ynteminde yol alma
akm, normal alma akmnn % 65ine kadar drlmektedir. Kademeli olarak sarlan
oto trafosunun sekonder ucundan alnan gerilim, motorun alma geriliminden daha kk
deerlere drlr. Bylece motora uygulanan deiik deerlerdeki dk gerilimle
ebekeden daha dk yol alma akmlar ekilerek yol verilebilir.
ekil 3.8: Asenkron motora oto trafosu ile yol verme kumanda ve g devre emas
fazl asenkron motorlara direkt olarak yol verildiinde motor, yaklak normal
alma akmnn 3-6 kat kadar yol alma akm eker. Ayn motora / yol verme yntemi
ile yol verildiinde ise yol alma akm 2.Ih deerinde olur. Eer bu motora oto trafosu ile yol
verilirse yol alma akm 1,5.Ih olur.
Oto trafosu ile yol vermede trafo, maliyeti artrdndan ekonomik olmaz. Ancak
byk gl ve zellikle yk altnda kalknan motorlara iki kademeli oto trafosu ile dk
yol alma akm ekilerek yol verilir.
3.9. Direnle Yol Verme

fazl asenkron motorlara kademeli diren ile yol vermede temel prensip, ebeke
geriliminin bir ksmn yol verme direnci zerinde drmek ve geriye kalan gerilimi motora
uygulamaktr. Bylece motor ilk kalknma annda ar akm ekmeden dk gerilimle yol
alm olur.
34
Kalknma akmn azaltmak iin byk gl motor devresine seri olarak ayarl diren
balanr. Kademeli olarak ayarlanan direncin kademeleri sra ile kontaktr kontaklar
tarafndan devreden kartlr. Bu uygulamada tek kademe diren kullanldnda kalknma
akm % 50 civarnda, ok kademeli dire kullanldnda ise kademe saysna gre daha da
fazla der.
ekil 3.9: Asenkron motora direnle yol verme kumanda ve g devre emas
35
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
1. Motorun kesik almasn gerekletiriniz.
lem Basamaklar
neriler
Kumanda ve g devrelerini renme

Faaliyeti-2de belirtilen ekilde iziniz.
Kumanda ve g devrelerini TSE normu
sembollerini kullanarak iziniz.
Kesik alma kumanda ve g devre
Uygulama yapmadan nce yukarda
emasn iziniz.
anlatlan kesik alma konusunu tekrar
okuyunuz.
almaynz.
yapnz.
Kumanda kablolarnn ve devre
nce kumanda devresini kurunuz ve
balantlar kontrol ediniz.
G devresinin balantlarn yapnz ve
kurmaynz.
devreyi kontrol ediniz.
vermeyiniz.
vererek devreyi altrnz.
alterinin kapal olduundan emin
olunuz.
balantlarn sknz.
gemeyiniz.
elemanlarn ait olduklar yerlere tekrar
kullanma hazr olmas iin dzenli
braknz.
36
2. Motorun srekli almasn gerekletiriniz.
lem Basamaklar
neriler
Kumanda ve g devrelerini tekniine

uygun iziniz.
anlatlan srekli alma konusunu
Srekli alma kumanda ve g devre
tekrar okuyunuz.
emasn iziniz.
almaynz.
yapnz.
kurmaynz.
vermeyiniz.
Mhrleme konta koymay
unutmaynz. Mhrleme konta
olmadan motorunuzun sreli
almadn grnz.
G devresini kurarken 380 V
balantlarn sknz.
olduundan g alterinin kapal
olduundan emin olunuz.
gemeyiniz.
braknz.
37
3. Motorun uzaktan kumanda devresini kurunuz.
lem Basamaklar
neriler

uygun iziniz.
Asenkron motorlarda uzaktan kumandaya
ait kumanda ve g devre emasn
anlatlan motorlarn uzaktan kumandas
iziniz.
almaynz.
yapnz.
kurmaynz.
Kumanda devrenizi kurarken stop
butonlarn seri, start butonlarn paralel
balamaya zen gsteriniz.
Daha sonra devreyi ikinci kumanda
vermeyiniz.
merkezinden altrp durdurunuz.
olunuz.
balantlarn sknz.
gemeyiniz.
braknz.
38
4. Devir ynn buton kilitlemeli ve elektiriksel kilitlemeli olarak deitiriniz.
lem Basamaklar
neriler
Kumanda ve g devrelerini izerken

tekniine uygun iziniz.
Buton kilitlemeli ve elektriksel kilitlemeli
devir yn deitirme kumanda ve g
devre emasn iziniz.
anlatlan devir yn deitirme
Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn Kumanda panonuzda enerji varken
almaynz.
yapnz.
nce buton kilitlemeli devir yn
deitirme devresini kurunuz ve
kurmaynz.
vererek devreyi altrnz ve gerekli
vermeyiniz.
kumandalar yaparak iinizi teslim ediniz. G devresinde 380 V olduundan g
Elektriksel kilitlemeli devir yn
deitirme devresini kurunuz ve
olunuz.
Buton kilitlemeli devir yn deitirme
devresinin sadece kk gl
motorlarda uygulanabileceini byk
gl motorlarda devir yn deiirken
ar akm ekileceini unutmaynz.
balantlarn sknz.
gemeyiniz.
braknz.
39
5. Otomatik yldz gen yol verme ilemini yapnz.
lem Basamaklar
neriler

uygun iziniz.
anlatlan otomatik yldz gen yol
Motora otomatik yldz gen yol verme
verme konusunu tekrar okuyunuz.
iin gerekli kumanda ve g devre
emasn iziniz.
almaynz.
yapnz.
kurmaynz.
vermeyiniz.
retmeninizin denetiminde enerji veriniz
olunuz.
ve motoru altrarak yldzdan gene
Yldzdan gene gei iin motorun
otomatik geii gzleyiniz.
anma devir saysna ulam olmasna
dikkat ediniz.
Yldzdan gene geme sresinin
balantlarn sknz.
maksimum 8-10 sn. olduunu
unutmaynz.
gemeyiniz.
braknz.
40
6. Oto trafosuyla yol verme ilemini yapnz.
lem Basamaklar
neriler
Kumanda ve g devrelerini izerken

tekniine uygun iziniz.
Motora bir kademe oto trafosu ile yol
anlatlan oto trafosu ile yol verme
verilmesi iin gerekli kumanda ve g
devre emasn iziniz.
almaynz.
yapnz.
kurmaynz.
gen alma gerilimi ebeke
gerilimine eit olmayan motorlara oto
trafosu ile yol verildiini unutmaynz.
Motora normal devrine gelmeden
ebeke gerilimini uygulamaynz nk
Normal devrine ulaan motora, oto trafosu
yksek akm ekecektir.
devreden karak ebeke geriliminin
uygulandn gzleyiniz.
vermeyiniz.
balantlarn sknz.
olunuz.
gemeyiniz.
braknz.
41
7. Direnle yol verme ilemini yapnz.
lem Basamaklar
neriler

uygun iziniz.
Motora bir kademe diren ile yol
verilmesi iin gerekli kumanda ve g
devre emasn iziniz.
anlatlan diren ile yol verme konusunu
tekrar okuyunuz.
Kumanda kablolar ve devre elemanlarnn Kumanda panonuzda enerji varken
almaynz.
yapnz.
kurmaynz.
Motora normal devrine gelmeden
ebeke gerilimini uygulamaynz nk
yksek akm ekecektir.
Normal devrine ulaan motora, diren
devreden karak ebeke geriliminin
vermeyiniz.
uygulandn gzleyiniz.
olunuz.
balantlarn sknz.
gemeyiniz.
braknz.
42
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz.
Deerlendirme ltleri
1.
2.
3.
Evet
Hayr
ema veya projeyi inceleyerek gerekli elemanlar temin

edebildiniz mi?
Sistemdeki alacak alclarn ve kumanda elemanlarnn projede
belirtilen yerlerine montajn yapabildiniz mi?
Sistem elemanlar arasndaki gerekli balantlar yapabildiniz mi?
DEERLENDRME
43
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1.( )
2.( )
Kumanda devresi altrlmadan g devresine geilmemelidir.

Uzaktan kumanda devresinde stop butonlar seri, start butonlar ise paralel
balanmaldr.
3.( ) Buton kilitlemeli devre genellikle byk gl motorlar iin kullanlr.
4.( ) Asenron motorlarda eletriksel kilitlemeli devir yn deitirme devresinde stop
butonuna basmadan motor dier ynde almaz.
5.( ) Buton kilitleme yntemi bir devir yn deitirme yntemidir.
6.( ) Oto trafosu ile yol verme asenkron motor kalk akmn azaltma yntemlerinden
birisi deildir.
7.( ) Yldz gen yol vermede yldz olarak kalknan motorun devir says anma devrine
yaklanca motor gene gemelidir.
8.( ) Yldzdan gene geme sresi motorun gc ile ters orantl olarak deiir.
9.( ) gen alma gerilimi ebeke gerilimine eit olmayan motorlara direnle yol verilir.
10.( ) Asenkron motorlara direnle yol vermede ama, motora dk gerilim vererek motor
kalknma akmn drmektir.
11.( ) Srekli almada start butonuna paralel bal kontaktr kontana konta
denir
12.( ) Asenkron motorlarn almaya baladklar ilk anda ebekeden ektii akma
akm denir.
13.( ) Asenkron motorlarda .KW zerindeki glerde yol verme yntemleri uygulanr.
DEERLENDRME
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.
44
MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
(
(
(
(
(
(
(
(
9.
10.
( ) gen balantda faz akm hat akmnn 3 katdr.

( ) Otomatik kumanda devreleri, kumanda devresi ve g devresi olmak zere iki
ksmdan meydana gelir.
( ) Kumanda devresi izilirken dikkat edilmesi gereken hususlardan birisi de ii biten
devre elemannn devreden kartlmasdr.
( ) TSE normuna gre kumanda devrelerinde e1 sigortay ifade eder.
( ) Otomatik kumanda devre emalarnda kullanlan elemanlarn resimleri yerine
elemanlarn yerini tutacak semboller kullanlr.
( ) TSE normuna gre kumanda devrelerinde k kontaktr ifade eder.
( ) TSE normuna gre kumanda devreleri yatay izilir.
( ) TSE normuna gre kumanda devrelerinde d zaman rlesini ifade eder.
( ) Kumanda devresi altrlmadan g devresine geilmemelidir.
( ) Uzaktan kumanda devresinde stop butonlar seri, start butonlar ise paralel
balanmaldr.
( ) Buton kilitlemeli devre genellikle byk gl motorlar iin kullanlr.
( ) Asenron motorlarda eletriksel kilitlemeli devir yn deitirme devresinde stop
butonuna basmadan motor dier ynde almaz.
( ) Buton kilitleme yntemi bir devir yn deitirme yntemidir.
( ) Oto trafosu ile yol verme asenkron motor kalk akmn azaltma yntemlerinden
birisi deildir.
( ) Yldz gen yol vermede yldz olarak kalknan motorun devir says anma
devrine yaklanca motor gene gemelidir.
( ) Yldzdan gene geme sresi motorun gc ile ters orantl olarak deiir.
( ) gen alma gerilimi ebeke gerilimine eit olmayan motorlara direnle yol
verilir.
( ) Asenkron motorlara direnle yol vermede ama, motora dk gerilim vererek
motor kalknma akmn drmektir.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
) Asenkron motorlarn devir saylar yk ile ok az deimektedir.

) Az bakm gerektirmelerinden dolay ok tercih edilir.
) Motor gvdesi zerindeki kanatcklar motor hzn arttrr.
) Ayn adl kutuplar birbirini eker; zt kutuplar birbirini iter.
) Bir asenkron motor sargsnda U giri ucu ise V de k ucudur.
) Sincap kafes bir rotor eididir.
) Motor etiketinde 380 Volt yazan motorlar gen balanrlar.
) Yldz balantda hat akm faz akmna eittir.
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.

27.
28.
Asenkron motorun duran ksmna .. denir.

28-Asenkron motorun dnen ksmna .. denir.
45
29.
30.
31.
32.
33.
34.
fazl asenkron motorlarda fazl stator sarglar oyuklara, .derece faz farkl
olarak yerletirilir.
Stator devri ile rotor devri arasndaki farka denir.
XYZ ularnn birletirilmesi ile balant oluur.
Srekli almada start butonuna paralel bal kontaktr kontana konta denir.
Asenkron motorlarn almaya baladklar ilk anda ebekeden ektii akma
akm denir.
Asenkron motorlarda .KW zerindeki glerde yol verme yntemleri uygulanr.
DEERLENDRME
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.
46
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Doru
Doru
Yanl
Doru
Yanl
Doru
Doru
Doru
Doru
Stator
Rotor
120
kayma
yldz
RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
Doru
Doru
Yanl
Doru
Yanl
Yanl
Doru
RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Doru
Doru
Yanl
Doru
Doru
Yanl
Doru
Yanl
Doru
Doru
Mhrleme
Kalknma
3kw
47
MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
Doru
Doru
Yanl
Doru
Yanl
Doru
Doru
Doru
Doru
Doru
Doru
Yanl
Doru
Yanl
Yanl
Doru
Doru
Doru
Yanl
Doru
Doru
Yanl
Doru
Yanl
Doru
Doru
stator
rotor
120
kayma
yldz
mhrleme
kalknma
3 Kw
48
NERLEN KAYNAKLAR
Otomatik kumanda kitaplar

nternette otomatik kumanda ve otomasyon zerine alan firmalarn siteleri
Otomatik kumanda panosu imalat yapan firmalar
49
KAYNAKA
KAYNAKA
GRKEM Abdullah, Atlye-II, Ankara, 1999.

SANCAK Zeki, KATO Takahisa Otomatik Kumanda Yntemleri, JICA,
1992.
50

Otomatik Kumanda Devreleri

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Otomatik Kumanda Devreleri

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

OTOMATK KUMANDA DEVRELER

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 44

Otomatik kumanda devrelerini izmek ve kurmak

1. Asenkron motor klemens balantlarn yapacak ve devir

Ortam: Atlye ortam

Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra

Uygun ortam salandnda asenkron motorlarn yapsn renip etiket bilgilerinden

Atlyeniz dndaki bir asenkron motorun etiketini inceleyip oradaki bilgilerin

Atlyeniz dndaki bir asenkron motorun klemens kutusunu inceleyip balant

Aratrdnz motorun ne amala kullanldn ilgili kiiye sorarak reniniz.

Aratrma ilemleri iin kk ve orta lekli bir fabrikaya gidip motorlar

1.1. Asenkron Motorun Yaps ve Paralar

Resim 1.1: Asenkron motorlarn paralar

Resim 1.2: Statorun yaps

Resim 1.3: Sincap kafesli motor

1.1.2.2. Sargl Rotor

1.1.3. Gvde ve Kapaklar

Resim 1.4: Asenkron motor gvde ve kapaklar

1.2. Asenkron Motor eitleri

Faz saysna gre

Bir fazl asenkron motorlar

ki fazl asenkron motorlar

fazl asenkron motorlar

Ksa devre rotorlu (sincap kafesli) asenkron motorlar

Rotoru sargl (bilezikli) asenkron motorlar

Yap tiplerine gre

Ak tip asenkron motorlar

Kapal tip asenkron motorlar

Flanl tip asenkron motorlar

alma ekillerine gre

Yatk alan asenkron motorlar

Dik alan asenkron motorlar

Resim 1.6: Ak tip asenkron motor

Resim1.7: Flanl tip asenkron motor

Rotorun yaplna gre

Yksek rezistansl asenkron motorlar (rotor omik direnci byk)

1.3. Asenkron Motorun alma Prensibi

Alternatif akmn uyguland stator sarglarnda dnen bir manyetik alan

ekil 1.8: Asenkron motorlarn alma prensibi

ekil 1.9: fazl asenkron motorlarda sarglarn yerleimi

1.4. Motor Etiketini nceleme

Motoru yapan firmann ad ( ..Ltd. )

Resim 1.10:Asenkron motor etiketi

1.5. Asenkron Motor Balant ekli ve zellikleri

R faz iin giri ucu: U, k ucu X,

S faz iin giri ucu: V, k ucu Y,

T faz iin giri ucu: W, k ucu Z,

Resim 1.11: Asenkron motor balant klemensleri ve kprleri

ekil 1.12: Asenkron motor klemens balantlar

1.5.1. Motorun Yldz Balants ve zellii

ekil 1.13: Yldz balant ( )

ekil 1.14: Yldz balant ( ) ve zellii

1.5.2. Motorun gen Balants ve zellii

ekil 1.15: gen balant ( )

Klemens balant kutusu konusunda ularn karlkl gelmemesi gerektii

ekil 1.16: gen balant ve zellii ( )

1.6. Asenkron Motorda Devir Ynnn Deiimi

ekil 1.17: fazl asenkron motorlarda devir yn deitirme

Kumanda panonuzda enerji varken