pis: Pis. Daar, tulum gibi eylerin dibinde kalan knt, tortu. Bu, katran gibi bir eydir.

tes: Obartma edatdr. Ouzca. Ouzlar, yuvarlak bir nesnenin vasfnda obartma diledikleri
zaman () teste girme derler ki desteirmi anlamnadr. Bu, kurala uymaz;
nk kural, renklerde bir eyin vasfna obartmak iin, sfat sylenen
kelimenin ilk harfini alp -btn Trk dillerinde- () eklemekle yaplr; bu,
Ouzcada () getirmekle olur. Koyu gk renginde olan nesneye Trkler ()
kpkk, Ouzlar () km kk derler, gm gk demektir. * Trkler,
kelimenin ilk harfi olan () harfini alarak () ile birletirip kp demiler. Bu,
obartma edatdr; sonra da rengin adn getirerek () kp kk derler. Ouzlar ()
yi () e evirerek km kk demilerdir, koyu gk I328 demektir. * Sar
nesneye () sar, koyu sar olan nesneye () sapsar denir. Sar
kelimesinin () i alnarak () ile birletirilmi, bylelikle obartma yaplm; sonra
da rengi bildiren kelime getirilmitir. Bunun gibi, bo yer, aklk iin () yaz
denir. Bunun vasfnda obartma istenildii zaman () yap yaz 1 denir. Btn
obartmalar hep byledir; fakat () harfini () e evirmek kural deildir.
tas: Her nesnenin kts, bayas. Ouzca. () bu at tas tegl= bu at kt deil.
tus tus: Kee ve elbise gibi her yumuak nesneye vurmaktan kan sesi anlatr. () tus tus
urd= tp tp vurdu.
kes: Her hangi bir nesnenin paras () bir kes etmek= bir para ekmek.
kes: Kesek; aptest bozduktan sonra bununla temizlenilir.
kis: Kar. () an kisi= onun kars. Birtakmlar bunu tamlamayla kullanrlar () ol kisi al
I
329 d= o, kadn ald2.
bo: () bo ylk= ba bo salnm hayvan srs. Bu szden alnarak () ol iler bo
denir ki o kadn botur. (O, kadn boad, brakt, unuttu) demektir. () ol kul
bo kld= o, klesini azat etti. * Ergin (hr) kimse iinde () bo denir.
Nitekim u savda da gelmitir: () bo nege ii bolmas= bo braklan maln
sahibi olmaz. Bu sav, kendi maln korumakla emrolunan kimse iin sylenir.
t: Elek, durak, yolculukta dinlenilecek yer ve konulacak zaman. Bu szden alnarak () t
di denir ki konulacak zaman demektir.
e: Perze (Firuze). u parada dahi gelmitir: () Yaratt yal e * Sawurd r ka I330 *
Tizildi karaku * Tn kn ze yrkenr Perze gibi yeil g yaratt, zerine
beyaz yzk kalarn sat, karaku yldz dizildi, gece, gndz zerine
rtlr. (yle ki, bahar anlatarak, yce Allah yeillikte perze gibi olan
g yaratt ve zerine yeim gibi yldzlar sat -yeim, beyaz bir tatr ki
ondan yzk ka yaplr- Terazi yldz dizildi -bu yldzn adna Trkler
Karaku derler- gece ile gndz birbiri zerine rtlyor).
i i: Kadn ocuu ietmek istedii zaman byle syler; binici dahi yrdkten sonra at
iitmek isterse syle der.
s: i. Tutma dedikleri yemei dizmek iin kullanlan nesneye de () s derler.
u: Btn kularn addr; sonra bundan birtakmlar ayrlr; akdoana () r ku,
tavancla () karaku, deve kuuna () twi ku, tavusa () yun ku,
atmacaya () l ku?; yldzlardan mteriye () Karaku denilir; I331 bu
yldz doduu zaman () Karaku tod denir. Bu yldz oralarda sabah vakti
doar; Ouzlar, deve ayaklarnn ucuna da () karaku derler. Kzku
tylerinin rengi bukalemuna benzer, alnca renkten renge giren bir kuun ad.
: K. u savda da gelmitir: () k konuk ot= k konuu ate.
1

Yaz kelimesi bun Bat Anadoluda, Uak, Afyon, Ktahya dolaylarnda ve Orta Anadoluda, Kayseride
dahi bu anlamda kullanlmaktadr. B. A.
() ol kisi ald cmlesinde tamlama yoktur, yalnz () kisi kelimesinin asl () kis olduuna gre kisi
kelimesi tamlama biimindedir, yalnz muzafnileyhi yoktur. Yazmada bu cmledeki kisi kelimesinin
zerine sonradan krmz mrekkeple nokta konmu, br kelimelere konmamtr. B. A.

tef: Dek, al, hile. Nitekim u savda gelmitir: () aw nee tef bilse a ana yol bilir3
f: Hurma ve zm gibi eylerin rasnn mlek veya tencerede kaynamasnda kan sesi
anlatr.
w: Baht, devlet.
to: () tok kii= tok adam. Trklerin sa gibi, banda sa olmayan kimseye () tok er
denir. Boynuzsuz hayvana da () tok ylk denir. () tok tok etti= tan taa
vurmasndan kan ses gibi ses verdi, () er kissi birle tok tok bold= kar ile
koca arasnda geimsizlik oldu.
a: Bir eyin zn, aynn bildiren kelimedir. () ak ol atn tutl= ta o atn kendisini
yakala, () ak aman url= ta niangh vur.
a u: Odun, ceviz, kemik gibi eylerin krlmasndan kan sesi bildirir ve () ak uk etti
denir.
a: Bu da ses anlatr bir szdr. () ol an urd ak etmedi= o, onu dvd, t etmedi.
za za: Kolar tos yapmaa kkrmak iin kullanlr bir kelime.
sa sa: Nbetinin, bekinin kaleyi, at koruyabilmek iin uyank olmasn emreden szdr.
() sak sak= uyank olun! demektir. Uyank ve zeyrek bir kimseye () sak er
denir.
su: () suk yalus er= kendisine yardm eden bir kimsesi ve arkada bulunmayxan,
yapyalnz adam.
bek: () bek ne= salam nesne.
bk: Aalk yer.
bk: Ke, bucak. Aruca.
Tek: Tek, sadece, bir ey dilemeyerek () tek keldim= bir ey dilemeyerek geldim, hibir
arzum yoktur, sadece geliverdim; () tek tur= tek dur, sus. Ouzca.
ek k: Maln deersizi, vr zvr.
k k: Deveyi htrmak iin kullanlr.
ik ik: Keiyi armak iin kullanlr; srmek iin de byle denir.
ik: Ak oyununda an yan yattnda, ukur yan geldiinde () ik turdu denir.
dk: () dk urd= yumruu ile yavaana urdu.
dk: () dk mi= binler aras, () dk mi yarmak= u kadar bin para,
dik: Dik. () dik turd= dik durdu.
sik: Erkeklik aygt. Mahmud der ki: Allahn kitabna say ve ululama olmak zere
-trklerde bilgisiz erkekler ve kadnlar yannda- Kuran okuyan kii ()
yetlerini okurken sesini ksmaldr; nk onlar bu yetlerin anlamn
bilmedikleri iin, kendi dillerindeki anlama alrlar ve glerler. Bu yzden
gnaha girerler. Yine bunun gibi () yeti okunurken dahi sesin kslmas
gerektir; nk Trk dilinde () tlak= dilk, () kadnn kadnlk ayt
demektir. Bunculayn -bilgisiz- Ouzlar yannda () yeti okunurken soru edat
olan () em kadnlk rgesidir. Kelimenin anlamn bilenler iin nasl okunsa
zarar yoktur.
k: Susturma edatdr. Sus! anlamna Trkler () k tur derler.
mk: () ol mk turd= o, rk eder gibi belini bkerek dudu demektir.
bl?: () bl at= ayaklarnda aklk bulunan, sekili olan at; aln aktmal olan ata da () uar
bl denir. zerinden yllar geerek tad bozulan tahla () bl tar denir.
Zaman geerek eskiyen her hangi bir eye de () bl denir. Bu kelime hem
sylenie, hem anlamca Arapaya yakndr. Arapasnda () Trkesinde ()dur.
3

Bu sav yazmada sayfa 167de aadaki gibidir.() aw nee al bilse a ana yol bilir. Bay Kilisli,
basmada -() kelimesini atarak yerine- () kelimesini alm. Bu savn tef aklamasnda gelmesinden
dolaysyla () n () olmas doru ise de metni deitirmek ve al ile yol kelimelerinin karlamasn
bozmak yanltr sanrm. B. A.

tl: Sz. () Ol anar tl tegrdi= o, ona sz dokundurdu, dille, szle incitti.

tl: Dil. u savda da gelmitir: () erdem ba tl= faziletin ba dildir. Bu, Arapadaki () sav
gibidir. Bununla iyi sz murad ediyor.
tl: Lat. () ouz tl, () Yakabu tl gibi. Bu kelime anlam ynnden Arapaya uyun
dmtr; nk Arapada () sz ve lat anlamlarna gelir; bunun iin: ()
denilerek () kelimesiyle sz murad edilmitir.
tl: Dumandan alnan tutsak. () tl tuttm= dumann ne hlde olduunu anlamak iin bir
adam yakaladm.
il: Bere, dmek yznden deri zerinde hasl olan iz.
el l: () el l eligli= udumsuz, eli yntemsiz kii.
ul: Kul, kle. Nitekim u () kul ya, t br savnda dahi gelmitir, kul duman, kpek
kurddur. (Kul, efendisinin maln eline geirdiinde onu bitirir, frsat gzler,
duman gibi davranr; kpek de bulunduu ev iin bir kurt gibidir; nk
yiyecek bir ey bulduu zaman hi ekinme, yer). Bu sav, klenin sahibine
kar sevgisi olmadn gstermek iin sylenir.
l: nsann veya baka hayvanlarn kl.
l u: rdee benzer bir kutur, ilkbaharda gelir, Beyler onu birbirine armaan ederler. Bu
ku iin () kl kuruk= kl kuyruk dahi denir.
kl: Kl. u savda dahi gelmitir: ()kl rkne kz rse yik= kl fliyeceine kze flese
yedir. Bu sav, kk ileri brakarak byk iler yapmakla emrolunan adam
iin sylenir.
tem: Trkazb () kapu4 = kapy trkazlad.
tum: Bu kelime aslnda souk demektir; lkin () tumlu kelimesi hem souk nesne, hem
de souk anlamlarnda kullanlr.
tm: At renklerinden dz renk. () tm kara at= dz kara at, () tm toru at= dz
-tamamen- doru at.
im: Bir eyin i veya ya olmasnda obartma istenildii zaman kullanlr. () im yik et=
im i et, () im l ton= ip slak elbise.
im: Ayrk otu. Yerden yar kkl kesilip alnr; kurutulduktan sonra ate yakmak iin tuturak
yerine kullanlr. () im bt= ayrk biti, im biti.
sm: () sm sk ne= taptatl, pek tatl nesne. Ouzca.
um: Kum. iilce. Bunu Ouzlar bilmezler?
kem: Hastalk. () at kemlendi= at hastaland. Bakas da byledir.
km: Gk renkte obartma istenildii zaman bu kelime kullanlarak () km kk= gm gk
denir. Ouzca.
kim: Soru edatdr. Arapada bunun karl ()dir. () denir kibu kim demektir. Bu kelime
mfret ve cemi iin kullanlr. Ouzlar () boy kim derler ki hangi kabile
demektir. Boy, cemi anlamna gelen addr.
ben: Ben, Ouzlar () ben bardm derler ki ben vardm, gittim demektir; br Trkler ()
men bardm derler.
tn: Gece () tnle keldim= geceleyin geldim.
4

Bu kelimeyi BROCKELMANN tam biiminde okumu ve yazm; fakat bir kaynak gstermemitir. Bize
kalrsa bu kelime tem olmaldr; nk tamn anlam bellidir, tam duvar ve at anlamlarnadr.
BROCKELMANN () cmlesini kapu tamlatt biiminde yazm ise de bizce yanl yapmtr; nk bu
yazla gre anlamn iki derece mteaddirek olmas gerekir ve trkazlatt anlamna gelir; hlbuki gerek
yazma gerek basmada bu cmlenin Arapa karl ()dir; bunun da anlam kapy trkazla berkittidir. Buna
gre BROCKELMANNn okuyuu yanltr. Szn dorusu () cmlesindeki () fiili tam dereceli mteaddi
olmasna lzum yoktur; Arapas da buna tanktr. Bundan baka, yazmada bu kelimenin yazl da bize hak
verdirecek yoldadr. Yazmada () biiminde bulunan kelimenin sonundaki () harfi sonradan konmu; kalem
bsbtn ayrdr. Kelimenin sonunda byk bir kaznt yapldktan sonra bu harf oraya konuluvermitir.
Aslnda () biiminde iken yanl bir dzeltme ile bozulmu olduunu grmekteyiz. B. A.

tn: Ruh, nefes. () an tn kesildi= onun soluu kesildi, ruhu kt.

tin: () tin tizgin= yular dizgin.
n: Doru, sahih. () n szler= o, doru syler, () n ayd= doru syledin.
sen: Sen. Trkler, bu kelime ile ocuk, uak gibi kendilerinden yaa ve urunca kk
olanlara aytarlar. Urunu olan, saylan kimselere kar () ile () denir. Ouzlar ii
tersine evirerek byk iin sen, kk iin siz derler. Ceminde dahi
byle denir. Kural da budur; nk siz cemi olan bir addr.
n: Bak ve kl gibi eylerin kn. () kl kn denir.
ken: Dou lkelerinde her ehre verilen addr. Bu kelime () kend kelimesinin
ksaltlmdr.
kn: Gn, gne. () kn tod= gne dodu. u () knge baksa kz kamar savnda dahi
gelmitir. Gnee bakann gz kamar demektir.
kn: Gn. () bu kn barl= bu gn git. Gne bu yolda ad verilmesinin sebebi, aydnln
gneten gelmi olmasndandr.
kn ypar: Misk gbei.
men: Ben. Trklerce.
mn: orba. Karl Mahmut der ki: Ben Yama lkesinde iittim, orba getir diyecek
yerde () men keldr5 derler ve ehriye orbas getirirler. Bu szden onu
anlarlar. Bu adlarda Trk yazsnda yumuak harf () getirmek de olabilir; lkin
kelimenin dilde sylenii yazdm gibidir. * Slimden iki harflilerin ayrm
bitti. * xxx * HARFLLER AYRIMI HER TRL HAREKEDE ORTASI
SAKN OLAN () AYRIMI
bart: arap ve araba benzer akc nesnelerin ls.
bart: Su iilen bardak6. Ouzca. () bart burt tuttu= anszn onu her yandan yakalad.
burt: Kbus, karabasan. Bunun iin () . burt denir.
brt: Efendisinin kleden hersene ald vergi. Bu kelimeyi () ile () yazmak daha iyidir.
trt: () an tonn trt trt yrtt= onun elbisesini cart cart yrtt.
trt: Drt. () trt yarmak= drt para. Her drt olan ey de byledir. Bunu () ile () biiminde
yazmak daha iyidir.
art urt: Her eyin ufa, dknts.
art: Para () bizi anda bir art alumz bar= bizim onda bir para alacamz var.
irt: () irt sti= birisi dilerinin arasndan irt diye bir ses kard.
sart: Tacir, tecimen. () sart azuk ar bolsa yolda yr savnda gelmitir. (Bunun anlam bir
iki kez gemitir).
sart surt: () an aak sart surt kld= onun aya fart furt etti; bu, ayan papu ierisinde
kard ses gibidir.
srt: Kl, kaln kl. Ouzlar bayr ve yoku gibi yerlere ve kk derelere dahi srt derler7.
art: Yara. Bundan alnarak huysuz kiiye () kart er denir.
urt: Soulcan soyundan olan hayvanlar. br Trklerce. Ouzlar briye kurt derler.
art urt: () elig kart kurt etti= parmaklar tlad.
rt: () krt ot= ksa ot. Ksa saa () krt sa, kt huylu ve pinti adama () krt kii
denir.
5

Basmada () men keldr cmlesindeki () kelimesi yanltr; dorusu () mn keldr olacaktr. Mn

orba anlamnda olduundan mn keldr, orba getir demektir. Yazmada dahi () mn keldr
biimindedir. B. A.
Basmada bu () kelimesiyle bundan sonra gelen iki kelime, yani () ve daha sonra karabasan anlamna gelen ()
kelimeleri yazmada () ile () yart ve () yart yurt ve () yurt biimindedir. B. A.
Bu kelimenin yazmada Arapa karl () diye gsterilmi; biz de ona gre evirmi isek de bu, () olsa
gerektir; nk () arkada bulunan omura kemii anlamnadr. Birinci mnnn bayr, yoku ve kk
dere gibi anlamlarla hibir ilgisi yoktur. srt kelimesi bun bile arka, bayr, yoku anlamlarna
kullanlmaktadr. u hlde () yanltr. B. A.

krt krt: () at arpan krt krt ydi= at arpay ktr ktr yedi. Hyar ve hyara benzeyen
eyleri ses kartarak yiyen kimse iin de byle denir.
krt: Kayn aac. Bundan yay, kam, denek gibi eyler yaplr.
ar ur: () er turmuzn kar kur ydi= adam enhyarn hatr hutur yedi.
ur: () kur temr= elik. Dayantl ve yiit adamlara () kur eren denir. i dolu ve som
olan eylere de byle denir.
mur: Karabiber.
kend: ehir. Bu szden alnarak Kar iin () ordu kend derler, Hann oturduu ehir
demektir; nk Afrasyab -havann iyiliinden dolay- burada otururdu. Buras
Aa indir. u savda dahi gelmitir: () * () * () * () Kelizley atkmz *
Kendler ze ktmz * Furxan ewin yktmz * Burxan ze stmz Seller
gibi aktk, ehirler zerine ktk, put evini yktk, putlar zerine yestehledik.
(Uyurlara yaplan akn anlatarak diyor ki: Onlarn zerine sel gibi aktk,
ehirleri arasna girdik, put evlerini yktk, putlarn zerine pisledik).
Mslmanlarn treleri budur; bir gvur lkesine girdikleri zaman horlamak
iin putlar zerine yestehlerler.
kend: Ouzlarla Ouzlara uyanlara gre ky, Trklerin byk bir ksmna gre ehir
demektir. Bundan alnarak Ferana kasabasna zkend ad verilmitir,
kendimizin ehri demektir. Yine bylece () semiz kend denir; byk
olduundan byle denilmitir. Farcada () derler.
pars: Yrtc bir hayvan.
pars: Trklerin oniki ylndan biri. Bu, yle olmutur; Trkler oniki eit hayvann adn
alarak oniki yla ad olarak vermiler; ocuklarn yalarn, sava tarihlerini ve
daha baka eyleri hep bu yllarn dnmesi ile hesap ederler. Bunun kk yle
olmutur: * Trk Hakanlarndan birisi kendisinden birka yl nce gemi olan
bir sava renmek istemi, o savan yapld ylda yanlmlar; onun
zerine bu i iin Hakan ulusyle gene mavere yapar ve kurultayda biz
bu tarihleri nasl yanldksa bizden sonra gelecek olanlarda yanlacaklardr;
yle ise, biz imdi gn oniki burcu ve oniki ay saysnca her yla birer ad
koyalm, salarmz bu yllarn gemesiyle anlayalm; bu, aramzda
unutulmaz bir anda olarak kalsn dedi. Ulus, Hakann bu nergesini
onaylad8. * Bunun zerine Hakan ava kar; yaban hayvanlarn lsuya
doru srsnler diye emreder. Bu, byk bir rmaktr. Halk bu hayvanlar
sktrarak suya doru srer. Bu hayvanlardan avlarlar; birtakm hayvanlar
suya atlrlar; onikisi suyu geer; her geen hayvann ad bir yla ad olarak
taklr. Bu hayvanlardan birincisi () san= san imi. lk nce geen bu
hayvan olduu iin senenin ba bu adla anlm i () san yl denilmi;
bundan sonra srasyla geen hayvanlarn adlar yllara verilmi: * () ud yl:
kz yl * () pars yl: Pars yl * () tawan yl: Tavan yl * () nek yl:
Timsah yl * () ylan yl: Ylan yl * () yund yl: At yl * () koy yl: Koyun
yl * () biin yl: Maymun yl * () takau yl: Tavuk yl * () t yl: Kpek
yl * () touz yl: Domuz yl * Say () touz ylna varnca dnlerek yine
san ylndan balar. * Karl Mahmut der ki: Biz, u kitab
yazdmzda drt yz altm alt (466) senesinin Muharrem ay idi, ylan yl
girmiti. Bu yl geip 467 yl olunca yund yl girecekti 9. Hesap, sana
gsterdiim zere olacaktr. * Trkler, bu, yllarn her birinde bir hikmet var
8
9

Bu ola Trklerde gene (mavere) ve kurultay usulnn eskiliini gsteren ok deerli bir tanktr. B. A.
Yazmada burada, bir karklk vardr. Bunu Bay Kilisli dzeltmise de biz yazmann bu parasn buraya,
olduu gibi, alma faydal bulduk: () Bu ibarenin sonunda krmz mrekkeple yle bir dzeltme
yaplmtr: () B. A.

sanarak onunla fal tutarlar, uur sayarlar; sz gelimi: Ud yl girdiinde sava

oalrm; nk kzler birbirleriyle vuruurlar, tos yaparlar. Takau ylnda
yiyecek ok olur, ancak insanlar arasnda karklk karm; nk tavuun
yemi danedir; daneyi bulabilmek iin pleri, krntlar birbirine kartrr.
Timsah yl girdiinde yamur ok yaar, bolluk olurmu; nk timsah suda
yaar. Domuz yl girince kar ve souk ok olur, karaalk karm. Bylece
Trkler, her yl bir ey olacana inanrlar. Trklerde haftann yedi gnnn ad
yoktur; nk hafta denilen ey slmlktan sonra bilinmitir. * Aylarn adlarna
gelince: ehirlerde Arapa ad kullanlr. Gebe olan ve Mslman
bulunmayxan Trkler, yl drt ayrma blerek ad verirler. Her ayn bir ad
vardr. Yln gemesi bununlar bilinir: Yenign (Nevruz)den sonra ilkbahara ()
olak ay, sonra () ulu ay derler; nk bu ikinci parada olak byr.
Bundan sonra () ulu ay denir; nk bu para yaz ortasdr; yer yznde
nimet bolarr, hayvanlar byr, st oalr; bakas da byledir. Az kullanld
iin br ad sylemiyorum, sen anla;
bars: Pire, bit gibi hayvanarn srmasndan, ya da ban balancndan ileri gelen vcuttaki
ilik, kabart. () an eti bars bold denir ki onun eti kabard demektir.
ters: G olan her nesne, her g ie () ters i denir.
ars ars: () ol an ars ars urd= o, onu at at dvd. () denir ki 10 her yanndan, her
yanna vurdu demektir.
ars: Deve tynden veya koyun tynden yaplan elbise.
ars ars: () kars kars aya yapt= o, el ayasn birbirine vurarak ses kard. Bu, el
rpmaktan kan sesi anlatr.
klf: () tam klf ykld= dam grlt ile abukcana ykld.
bark: () ew bark. Bark kelimesi yalnz olarak kullanlmaz, ew kelimesiyle
birletirilerek kullanlr.
turk: Her cismin uzunluuna turk denir. () bir s turk= bir sng uzunluunca, () yr
ni turk= yerin eni, boyu.
alk ulk: () alk ulk badar kld= o, onu arpt, itti. Bu, itmenin kard sestir11.
rk: Krk. Nitekim u savda gelmitir: ()12 krk ylka tegin bay ay tzlinr= krk yla
dein zengin, yoksul bir olur. (Ya lmle veya zamann deimesiyle zengin,
yoksul krk yla dein dmdz olur).
berk: () berk ne= muhkem nesne. Asl () bektir. () harfi sonradan gelmitir.
brk: Kavuk, balk. () tatsz Trk bolmas, basz brk bolmas= Acemsiz Trk, basz brk
olmaz.
13
? : Trk lkesinde bir ehir ad.
trk: Allah yarlayas Nuhun olunun addr. Bu, Allahn, Nuh olu Trkn oullarna
verdii bir addr. Netekim Allahn () szndeki insan kelimesi dem
anlamna gelmitir; burada yalnz bir tek kiiyi bildirir. () ayetinde bulunan
insan kelimesi, okluu, yn bildiren bir addr; nk, mfretten bir ey
10

11

12

13

() kelimesinin yazmada nls yoktur. Bay Kilisli, bunu () biiminde harekelemi. Brochelmann dahi byle
yapm; fakat hibir tank gstermemitir. B. A.
() cmlesindeki () kelimesi burada hareketsizdir. Brochelmann, bunu beder biiminde harekelemi. Dv. I,
301, 3te () cmlesindeki bu kelime grdnz biimde gemektedir. Bana kalrsa yeni harflerle bunun
badar olmas gerektir; nk badar badar ygrdi demek patr patr geti demektir. B. A.
Basmada () biiminde olan bu kelime, yazmada () imlsndadr. Dorusu () tegin olacaktr. Brochelmann
dorusunu yazmtr. B. A.
Bu kelime Gerek yazma gerek basmada nlsz olarak () biiminde gemekte olduu grlmektedir. Bunun
() Trk olmas yerindedir sanrm; nk Trkistanda Trkistan adyla bir ehir vardr. Takentle
Harzem (Horzum) arasnadr. * Bunun terek olmas ihtimali de vardr; Trkistanda Terek davan, Yukar
kafkasyada Terek adnda bir ehir vardr. * Bu ikinci biim, ayrma uymaz; nk bu ayrmn kelimelerinin
ortas sakin olmak gerektir. B. A.

karmak doru olamaz, burada da yledir. Trk sz, Nuhun olunun ad

olduunda bir tek kiiyi bildirir, oullarnn ad olduunda, beer kelimesi
gibi okluk ve yn bildirir. Bu kelime, mfret ve cemi yerinde kullanlr.
Nitekim Rum kelimesi Allah yarlayas shakn olu Iysu, Iysunun olu
Rumun addr; oullar da bu adla anlmtr, Trk kelimesi de byledir. * Biz
ad olarak Trk adn yce Allah vermitir dedik; nk bize () Karl
Halef olu mam, eyh Hseyn, ona da () denilen kimse, () denmekle tantlan
() nn ahrzaman zerine yazm olduu kitabnda ulu yalavaa tankla varan
bir hadisi yazm; hadis yledir: () Yce Allah Benim bir ordum vardr, ona
Trk ad verdim, onlar douda yerletirdim. Bir ulusa kzarsam Trkleri, o
ulus zerine musallat klarm diyor. te bu, Trkler iin btn insanlara kar
bir stnlktr; nk, Allah onlara ad vermei kendi zerine almtr; onlar
yeryznn en yksek yerinde, havas en temiz lkelerinde yerletirmi ve
onlara Kendi ordum demitir. Bununla birlikte Trklerde gzellik,
sevimlilik, tatllk, edep, bykleri arlamak, sznn yerine getirmek,
sadelik, nmemek, yiitlik, mertlik gibi lmee deer, saysz iyilikler
grlmektedir. Nitekim u parada gelmitir: * () * Kaan krse an Trk *
Boun aa an ayda * Muer tegir ululuk * Mundanaru keslinr * Onu
Trk boylar grse, bu adam iin byklk ve ululuk yarar ve ululuk bunda
kesilir der14.
trk: Trk. Bu kelime hem mfret, hem cemi olarak kullanlr. Sen kimsin anlamna olan
() kim sen denir; buna () Trkmen diye cevap verilir, ben Trkm
demektir. () Trk ssi atland= Trk ordusu atland.
trk: Vakit anlamna gelen bir kelimedir. Btn meyvelerin olunlat zamann ortasdr. ()
trk zm di= zmn olunluk vakti, () trk kuya di= gn ortas, ()
trk yigit= genlik ann ortas.
serk: Saks ve saks krklar.
srk: () an aak srk buz tek= onun aya buz gibi souk. Bu kelime ancak burada
kullanlr.
krk: Krk.
krk: Gzellik. Gzel ve gsterili olana () krkl denir. * Ortas nlsz olanlarn ayrm
bitti. * * * ORTASI HAREKEL OLANLAR HER TRL NLSYLE ()
AYRIMI
kelep: Trk yaylalarnda biter bir eit ot; davar abuk semirtir.
basut: Arka, yardmc, acyc.
basut: Yardm. () ol maa basut brdi= o, bana yardm etti, ine verdi. kisi de birbirine
yakndr.
bult: Bulut. () kara bult, () ak bult denir. () kara bult yl aar, urun bile l aar
savnda gelmitir kara bulutu yel, rvet, el aar. (Kara bulutlar gk yzn
kapatt zaman onu rzgr datr, hkmet kaplar da rvetle alr). Bu sav,
iin bitmesi iin maln esirgememekle emrolunan kimse iin kullanlr. San
14

Bu parann gerek lfz ve gerek anlamnda bir apraklk vardr. Beytin kitaptaki arapasnn tercemesi
yledir: Trk oymaklar onu grdnde onun iin, buna byklk ve ululuk yarar, byklk ve ululuk
bunda biter biimindedir. Bu para Trkn bykl hakknda getirilmitir. Hlbuki byle bir anlam
karmak ok gtr. Sayn bilgin Bay Zeki Velid, Adsz mecmuasnda say 17, sayfa 133-137 de bu paraya
yle anlam vermitir: Ne zaman Trk milleti grrse, ona, onun -Trk milletinin- sz syleyeni diyecektir:
-Ululuk buna yarar, bunun hissesidir. Bundan sonra mnkat olur. * Bay Zeki Velidinin verdii bu
anlamda da karktr. Yukardaki sylemi olduum maksat dahi buradan anlalmaz. Bize kalrsa 3 c msra
yanl olmaldr. () msrandaki () sz fazla olmaldr. Hem anlam, hem vezin byle olmasn gerekli klar.
u hlde anlam onu Trk olarak grse, millet ona -buna ululuk yarar, ululuk bunda biter- der. Ancak
byle len kiinin Trk olduu ve ululuun onda kemale vard anlalm olur. B. A.

grl dahi buluta benzetilerek () bult tek sa denir kisa bulut gibi ok
demektir. u parada dahi gelmitir: * () * () * () * () * Ad bult kkrey *
Yamur tol sekriy * Kalk an griy * Kana barr belgsz * Bulut
kkreyerek ykseldi, yamur, dolu kouur, onu hava sryor, nereye gidecei
belli deil. * (Bulut, imek akarak, ykseldi; yamur ve dolu dklyor,
hava onu toplayp sryor, ne yana gidecei bilinmez).
tbt: Trk illerinde bulunan kalabalkl bir kavimdir; onlarn bulunduu yerlerde misk
geyii bulunur. Bu geyiklerin gbekleri kesilip alnr; bu bir misk kutusudur;
gbek miski budur. Tbtller () adnda birinin oullardr. Bu, Yemenli bir
kimsedir, orada birini ldrm, korkusundan kam, bir gemiye binerek ine
gelmi, Tibet lkesi onun houna gitmi, torunlar orada yerlemi; oluu
ocuu oalm, torunlar Trk topraklarndan bin beyz fersah yer almtr.
in lkesi Tibetin dou yanndadr. Bat yannda Kimir, kuzaynda Uyur
illeri, Gneyinde Hind denizi bulunur. Bundan baka, dillerinde Arapa szler
de vardr. Anaya () babaya () derler.
tgit: () tgin kelimesinin cemidir. Bu, aslnda kle demektir; sonra Hakan oullarna
unun (unvan) olmutur. Bu, kurala uymayxan bir cemidir. () ke tgit orta
hlli adamlarn byklerine, Hakan ocuklarnn kklerine verilen addr. Bu
iki kelime birletirilerek kullanlr. () ke kelimesinin asl, Zlkarneyn
gnnde bar olmadan evvel Trk kollariyle bunun kollar arasnda yaplm
olan arpmadr.
kt: () kt kii= ksa boylu, cce kii. Bakas da byledir.
igit: Pamuk ekirdei. Aruca.
sipt: Karabiber ve kimyon gibi yemee katlan bir ot. Karca.
sout: Eki stten yaplm peynir. Karluka.
sout: Pirin, et ve baharatla doldurulmu barsak yemei, bumbar dolmas.
st: Alay.
sgt: St. u savda da gelmitir: () sgt slie, ka kasa= sde tazelik, kayna
katlk. (Sde tazelik, kayn aacna katlk yarar). Bu sav, aslna eken
herey iirn sylenir.
aut: Sava ve kavada yiitlerin birbirleriyle arpmalar. Bakas da byledir.
art: Trkmence smek. Zannederim ki sz Arapa () sznden alnmtr.
urut: Ke, ya alnm yourttan yaplan lor peyniri, kelek.
anat: Kanat.
onat: Birbirine yanaan, toplanan insan kmesi. () ol meni konatm ol= o, bana yanaan,
bana sokulan kiidir.
kepit: ki iilen yer, meyhane.
Ket: Harzemde oturan bir Trk boyu.
kt: At.
ket: Geyisi, giyecek. oka dnlerde kullanlan elbise; gerek gelinin ve gerek gveyinin
hsmlarna armaan olarak giydirilen elbise. () ket brdi= -ona arlk
olarak- elbise verdi.
kirit: Anahtar. Bu kelime Arapaya yakndr; nk Arapas ()dir. () atldktan sonra () e, ()
ye, () ye evrilmitir.
klt: Halk arasnda gln olan nesne.
bua: Su kab, saksdan yaplan mlek. () as buka= tencere, tas. Bu iki kelime birlikte
sylenir.
Beke: Tekinlerin san. Nitekim () Bege Arslan Tgin denir. Bu kelime yumak kefle
sylendiinde kltme bildirir Beyceiz demek olur. Bu da acnmak ve
sevmek bildirir; nk () beg yumak kf iledir.

Bolu: Erkek adlarndan.

tou: rek. Bu kelime () tok er sznden alnmtr, tok adam demektir; rek insan
doyurduu iin byle denilmitir.
tik: Ekmekilerin ekmek zerine nak yapmak iin kullandklar nesne, ku yelei.
ana: Kendisini dzdren, korkak, i gremeyen, gevek.
sana: Daarck. Krmz daarca15 () sana kesrg denir.
aa: Kir, pas, bulak. Buradan alnarak () ton kaka bold denir ki elbise kirlendi
demektir.
ulu: Erkek adlarndandr.
ula: Bunun asl () kol atr. Nitekim () bir kula barn denir ki bir kula ipekli
kuma demektir.
l: u savda da gelmitir: () ko kl knka smas= ifte kl kna smaz. Bu sav, bir i
iin arpan, karlaan, ya da bir kz istiyen iki adam iin sylenir; bununla
Hakanl Beylere ad verilerek Kl Xan denir ki kurduu, dnd ilerde
kl gibi kesip atan bir Hakan demektir. u parada dahi gelmitir: * () * () *
() * () * Eren alp oktlar * Kr kzin baktlar * Kamu tolmun toktlar *
Kl knka kn sd * Yiitler artlar, kzn gzle baktlar, btn
silhlarla arptlar, kl kna g sd. * (Bir harbi anlatarak diyor ki:
Yiitler birbirini davet ettiler. fkeli gzlerle baktlar, btn silhlariyle
sava yaptlar; -zerinde birok kann kurumas yznden- kl knna smaz
oldu).
am: Kepe.
kti: Gen ocua sld zaman sylenir. K gibi kokmu demektir, ka nispet
olunur.
kze: Bardak, testi. Bu kelime Arapaya uyun dmtr, ancak () harfi () e evrilmitir.
ke: Yukardaki gibi testi, bardak demektir. Aruca. Bunun iindir ki Arapada () harfi () ye
evrilerek () kelimesi () biiminde yazlr, yaz yazd anlamnadr. Araplar,
ac suya () derler.
kme: Kle gmlerek piirilen rek.
km: Define, gm. () ol km buld= o, gm, define buldu.
mesi: () mesi zm= kara zm.
butar: berd2 denilen hasrn dokumasnda ar olarak kullanlan pamuk ipler.
badar badar: () badar badar ygrdi= patr patr, ayann sesi iitilerek geti.
basar: Da sarmsa.
bar: Karacier. Kimseye boyun emeyen adam iin () bedk barl denir ki cieri
byk demektir. Yayn orta yerine de () ad verilir.
bar: Bakr. u savda dahi gelmitir: () bar bakr, yok altun= var olan bakr, yok olan altn.
(Elde bulunan ey bakr gibi deersiz saylr; elde bulunmayan ey, altn gibi
kymetlidir). Bu sav, bir kimsenin, hsmlarnn yannda deeri bilinmedii,
ancak yokluunda arand zaman sylenir.
bar: inde geen para. Alverileri bununladr.
Barsoum: Merih yldznn ad. Kzllkta bakra benzetilir.
bgr: Br.
15

Burada bir yanllk olsa gerektir; nk hem sana, hem de kesrg ayr ayr daarck ve tulum
anlamna gelir. Burada () biiminde kan bu kelime () kesrg olacaktr. Bk. I, 406, 5; III, 36, 14. sana
ile kesrg kelimeleri burada art arda, ift olarak kullanlmtr. Arapa metinde bulunan () sz,
Trkesinde yoktur. Bu kelimenin gerek yazma gerek basmada () biiminde yazld hlde basma I, 406,
5te () kesrg biiminde harekelenmi, yazma 245, 18 de dahi bu biimde kaydolunmutur. III, 36, 14te
dahi geen bu kelime kesrg imlsndadr. ki kez bu biimde yazld iin dorusu bu olsa gerektir. B.
A.

bkr: () ke ehri ile Uyur lkesi arasnda bulunan dan banda bulunan bir kaledir;
buras snrdr.
tapar: Kpak hanlarndan () nal zn iki olu?16.
tatr: () tatr yr= suyu, aac olmayxan kra yer.
titir: Dii deve.
tar tar: () at aak takr takr tti= atn aya takr takr ses kard.
tikir tikir: () tikir tikir tti denir. Bu da yukardaki anlamdadr.
temr: () kk temr kr turmas savndan gelmitir, gk demir bo durmaz demektir. Bu
savn baka bir anlamda vardr; Krz, Yabaku, Kpak ve daha baka
boylarn halk ant itiklerinde, ya da szletiklerinde, demiri ululamak iin,
klc kararak yanlamasna ne korlar () bu kk kirsn kzl ksun derler,
sznde durmazsan kl kanna bulansn; demir, senden cn alsn
demektir; nk onlar demiri byk sayarlar.
tamur: Damar. Ouzlar /m/yi /a/l syleyerek tamar derler; onlar her zaman yenilie
uyarlar; nk /a/, nllerin en yenisidir, hep ona doru giderler.
tawar: Canl, cansz mal. Ouzlarla Ouzlara uyanlar () ile () tavar derler. u savda dahi
gelmitir: * () * () * Tawar kimi kilse Beglik aar kergeyr * Tawarszn
kalp Beg erensizin emgeyr * Kimin mal oalrsa, Beylik ona yarar; Bey
malsz kalnca, adamszlktan sknt eker. * (Mal oalan kimse,
bakalarndan daha ok Beylie yarar; Bey eli bo kalrsa adam toplamakta
glk eker; nk onlar beyin malna tamahlanarak, evresinde toplanrlar).
br: Kei kl. Buradan alnarak () br ebr denir ki abur cubur demektir, maln
kts ve deersizi.
utur: () utur kii= huyu kt kimse.
ar: ra.
ar: akr, arap. Bu kelime birbirine zt iki anlama gelen kelimelerdendir.
ar17: Dar yol, kk yol.
ar: akr, gk gzl, akr gzl. u savda dahi gelmitir: () t akr atka tegir, at akr
tka tegmes= akr gzl kpek ata deer, atn akr bir ite demez; nk
akr gzl at iyi grmez; ondan kanmakla emrolunuyor.
igir igir: Ekmein ierisinde ta krntlar olduu zaman diin ezemeyerek kard ses.
suur: Kelere benzer bir eit ada tavan; derisinden yamurluk yaplr?
sr: Hanlarn hakl ile birlikte yaptklar bir eit av. yle ki, hann adamlar ormanlara dalar
ve krlara dalrlar, yaban hayvanlarn nlerine katarak hann olduu yere
doru srerler; o, yorulmakszn bulunduu yerden nne kan hayvanlar
vurur. Srgn av.
sr: Sr. () suw sr= manda, dombay.
atr: Katr.
adr: () kadr ne0 g olan nesne. Sarp yere () kadr yr denir; bu, dalarda karn ve
kn ok olmasndan ileri gelir.
adr : Zemheri, karak.
adr: Hakanlarn sert ve etin olanna denir. Bundan dolay Hakanl ulusunun hanlarna ()
Kadr Xan derler. Bu kelime Arapaya uyun dmtr; nk sert olmak,
gten kudretten ileri gelir, sert olan kii istediini yapabilecek kudrettedir.
sr: Ksr, dourmayan kadn veya hayvan; bundan alnarak () ksr ksrak denir ki
dourmayan ksrak demektir.
16

17

Burada Arapa ibarede ufak bir yanllk olsa gerektir. Yukardaki tercememiz bulduumuz ibarenin
tercemesidir. Dorusu Kpak hanlarndan nal zn iki olundan birisi biiminde olmaldr. B. A.
Bu kelime gerek yazma gerek basmada () ar biiminde km ise de r olmas daha doru olsa
gerektir. Bu kelime bun bile kullanlr. Brochelmann dahi r yazmtr. B. A.

keler: Keler.
boaz: Boaz.
tebiz: orak yer. Bundan alnarak haseti kiiye () tebiz kii denir.
topuz: () topuz yk= zerine durulamayxan= stne binilemeyen hayvan yk.
titiz: () titiz ne= tad helile gibi kekremsi olan her ey.
tkz: () tkz at= alnnda bir para beyaz bulunan at.
saz: Sakz. () saz toprak= yapkan toprak.
saz18: Elbiseye bulaan meyve suyu veya hurma pekmezi gibi nesneler.
sekiz: Sekiz. Bu kelime () sekizin yenitilmiidir.
semiz: Semiz, semirmi her hayvan. Bu kelime Arapaya uyundur; ancak, Trkler () harfini
() ye evirmilerdir. Bu, onlarn dilinde olan eydir, sen ve siz gibi. ((), ()
dan evrilmitir).
ubuz: Kubuz, uda benzer bir al.
utuz: Yaban sr.
utuz t: Kudurmu kpek.
az: Aa kabuu.
uuz: Dul kadn.
mz: Kmz. Ksrak sd tulumda bekletilerek ekitilir, sonra iilir.
mz almla: Eki elma, kmza benzedii iin.
kkz: Gs.
kiiz: Kee.
kiwiz: Hal, kilim gibi eyler.
kwij: (iki kak arasndaki () ile). St gibi ii ryen, ii kovalan her aa.
kwij turma: Tad bozulan, tad kaan turp. Tad kaan her ey de byledir.
tarus: Evin ats.
talas: At yarnda, top oyununda meydann sonuna ekilen ip.
talas: Taraz diye tannm olan ehir. Talas, ikidir; birine () ulu Talas denir, ikincisi slm
snrnda bulunur, () Talas19 denir.
tolas: () tolas yz= somurtkan yz.
b: Byklerin konukluuna, dne, davetine gidenlere verilen ipekli kuma.
bur: Deride ve elbisedeki buruukluk.
ba: Parmaklarn ve baka uzuvlarn ek yerleri; kamla kama benzeyen eylerin
boumlar da byledir.
ba: Bak, gzle birbirine bak.
bili: Bili. Burada sfattr, mastar deildir20.
bulu: Kiinin yapt iten kazanc.
bulu: Szle yardm. () ol maa bulu kld= o, bana szle yardm etti.
tap: ki adam ilerini birbirine taprma, vekilleme.
tutu: kma, ekime. Bu kelime, bundan evvelki kelimeden sese daha serttir.
Tutu: Erkek adlarndandr.
tawu: His, duygu, kmldama.

18

19

20

Bu kelime yazmada () sakr biimindedir. Basmada ve Brochelmannn kitabnda sakz biiminde

gemektedir; dorusu ikinci biimi olsa gerektir. B. A.
Basmada nlsz bulunan bu kelime, yazmada () biiminde harekelenmitir; yalnz bu harekeler krmz
mrekkeple yaplm olduundan ok gvenilemez. Bu kelime Dv. III, 177, 17 de () Kmi Talas biiminde
gemektedir. BROCKELMANN da byle yazmtr. Burada kuvvetli bir ihtilmal daha vardr. ki Talas
olduuna gre birine Ulu Talas denildiine gre buna da Kii Talas denmek gerekir. Bu takdire gre
kelime Kii Talas olmaldr. B. A.
Bun bile Trkiyede bu kelime gr kelimesiyle birleerek sfat hlinde kullanlr. Onunla bili gr
olduk denir. B. A.

to: Cenk, sava. u parada dahi gelmitir: * () * () * () * () * Tok ire urtm * Ulu
birle kartm * Tkz atn yartm * Aydm emdi al Utar * Savata
vurutum, byk ile kartm, aln akmal atla yar ettim, ona al, Utar;
dedim. * (Savata kavmin by ile arptm, aln aktmal atmla harbe
girdim, ok atarak, al, Utar; dedim). Utar bir adamn addr.
To: Kii ad.
tegi: Deime. Bu, birisine, senin bir lokma vermen, onunda sana vermesi gibidir.
teki: Her eyin sonu, bitimi.
Teki: Erkek adlarndandr21.
epi: epi, alt aylk kei yavrusu.
awu: Savata saflar dzelten, sava olmad zaman da askeri zulum etmee brakmayan
kimse, avu.
: Menfaat, kar. () ol ta k yok= o ite kar yok.
al: elme, gne.
suru: Buday baaklarndaki daneler sertlemeden nce, alevde tlr, sonra dlerek
yenir; firik, tme.
s: time, arpma.
sk: Sme, sme.
sg: (Yumak kefle) kebap etmee yarar olak, ya da kuzu. Ouzca.
siki: Siki.
ap: Kapp alma, yama etme.
apu: Aru ilinde bir yer ad.
a: Halk arasnda uyumazlk, d. u savda dahi gelmitir: () ka bolsa kya
krmes= halk arasnda anlamazlk ve rknt olsa kimse birbirine yan
bakamaz.
ou: Kucaklama, kouma.
aa: Karda gibi yakn olan hsm.
a: Kay; hayvan derisini dilerek yaplm olan kaya denir.
ar: Kar. () bir kar.
ou: Sepili, sepisiz deri.
ou: Deirmen oluu; oluk.
ou: () tegirmen kou= deirmen oluu.
ou: Ok yapmak iin kesilen aa, hu aac.
am: Kam.
kei: Irman, derenin geidi. u: () ol keini suw iletti savndan gelmitir, su, o geidi,
o kpry gtrd demektir. Bu sav, geen ve elde edilmesi imknsz olan i
iin kullanlr.
keri: stne klabilen da tepesi. Ouzca.
keri: Atn yarn, srt. u: () keri yar oulka kalr savnda dahi gelmitir, srt yar ola
kalr demektir; nk oras oynak yerdir, kolay kolay saalmaz. Bu sav,
yardan saknmak iin sylenir.
keri: Savata dayanma.
kr: Gzle munazara, szle deil22.
kiri: Bir adamn akarlarndan olan geliri.
21

22

Basmada ve BROCKELMANNda Teki biiminde geen bu kelime bence yanltr; nk, bu kelime, kii
ad olarak Bat Anadoluda kullanlmaktadr. Hala oullarna Teke Oullar denir. Macarlar, dahi bu ad
bylece kullanrlarm. Kelime Teke ve e den yurulmutur. Bak Trk Bykleri Yazmada dahi bu
biimde iken, bir dzeltme grerek, krmz mrekkeple () teke biiminde harekelenmitir. B. A.
Basmann 309uncu sayfasnn sekizinci satrndan sonra yle bir ibare konulacaktr: () Bu ibare yazmada
vardr, basmada unutulmutur; yay kirii demektir. B. A.

keri: Kava, eki. () nelek23 keriti= niin uratn, kava ettin?.

keli: Geli. () keli bar= gidi geli. Konuk odasna () kelili barl ew denir.
km: Gm. u parada dahi gelmitir: * () * () * () * () * Alp eren mi uurdum * Boynn
an kardm * Altun km yuurdum * Ssi kaln kim ter * Ko
yiitlerini setim, boyunlarn bktrdm, altnlarn, gmlerini aldm; askeri
ok kim geer?. * (Bir sava anlatarak diyor ki: Duman askerlerini ayrdm,
boyunlarn edirdim, hazinelerindeki altn ve gmleri aldm, askerin
okluundan te geemedim).
km: Aka; nk akada gm vardr.
Km: Kadn adlarndan.
bat: Batak, rmak ve rmaa benzer eylerin derin olan yerleri.
ba24: ant, szleme (ahd msak). () ol meni birle ba kld= o, benimle anlat,
ahitleti.
bar: () ol bar bard= hibir eye bakmayxarak bir giditir ki gitti.
bar25: Kokmu ey. Bu sz ift olarak kullanlr ve () ass bar denir, sas, kokmu
anlamnadr.
bas: Gece baskn yaplacak olan ve anszn dumann yakalanaca yer. () ol an basnda
tutt= o, onu baskn yerinde yakalad.
pusu: Pusu.
bou: Hann, eliye dnp gitmesi iin izin vermesi; eliye verilen bahi dahi byledir. Bu,
Arapadaki () kelimesi gibidir; konua hazrlanan yemee denirken, sonradan
yemein altna konulan sofra anlamna kaymtr. Bunun gibi, hsmlardan
biri uzaktan geldii zaman, dnnde len yaplr; btn hsmlar ve
bakalar arlr; sonra birtakm armaanlar sunularak gitmesine izin verilir.
Bylece birlikte yenilen yemee ()26 bou a denir, izin yemei demektir.
p: () p a= pimi yemek; her pien nesneye de byle denir. Tula ve kiremit gibi
eylere de () p kerpi ad verilir.
p: () p sk= kaynatlm arap.
ba: Bakma, bak. () an bak kr= onun bakn gr. Bu kitapta benim dileim, bu
gibi mastarlardan ancak ok kullanlanlar sylemektir.
puu: () puu pud= ok can skld.
tapu: Tap, hizmet.
tapu: Tapma; () Teri tapu= Allaha tapma.
tutu: Dutu, rehin.
tutu: Efsun, by tutmas. () an tutu bar= onun dutar var.
t: Bir eyden alkoyma, engel olma.

23

24

25

26

Basmada bu kelime nelek biiminde harekelenmi ise de yazmada () nelik imlsndadr. Yine bu kelime
Dv. I, 412, 13te () nelek, II. 209, 10 da () nelk, III, 142, 4te () nelk, III, 186, 7 de () nelek, III,
285, 2 de () nelik biimlerinde gemektedir; dnlsn. B. A.
Bu kelime basmada grdnz biimde ise de yazmada () biiminde yazlm; () harfinin zerinde bir
kaznt var; o kazntda /a/ nls grlmekte; bundan baka () harfinin altnda krmz mrekkeple bir de //
vardr; yle ki, () harfinin hem altna, hem stne nl konmu. Bu kelimenin izahnda getirilen ()
cmlesindeki () kelimesinin () harfi zerinde hareke yok; altnda krmz mrekkeple bir // vardr. Kelime
b biimini alm. Bay Kilislinin dikkat etmeyerek yapt bu yanll B ROCKELMANN dahi yapm.
Yukardaki tanktan baka en byk tank andlama, szleme, balama anlamlarna gelen () bas ve
gerek b kelimelerinin bir kkten gelmi olduklar apak grlp durmaktadr. B. A.
Kokmu ey anlamna gelen () kelimesinin yazmada, ilk harfi bulunan () nin zerinde /a/ altnda // vardr.
Hem bar, hem de br gibi okunabilir. Dnlsn.
Bu kelimeyi BROCKELMANN buu biiminde yazm ise de yanlmtr; nk kelimenin asl botur.
Bolamak, boamak kelimeleri hep bir kktendir. B ROCKELMANN, Dv. I, 372, 11 deki () kelimesini
bou imlsnda yazarak bir tenakuz yapmtr; ikinci yaz daha dorudur. B. A.

tar: Btn Trklerce Buday; yalnz ouzlarca dar. Bu kullan yanltr; onlar
budaya () alk derler.
turu: Dalarda snlacak yer.
toru: At. () bu olan bir toruka aldm= bu kleyi bir ata satn aldm. Baz kere ereti
olarak, benzetme yoluyla deveye ve sra dahi bu ad verilir.
tor at: Doru renkli at.
tur: () Tur art tiz?= Kar yaylasnn ad.
aw: Kam ucu.
sap: adrn etei.
sat: Satma, sat.
s: Kaftann gse kadar olan iki eteinden birisi. () s yapp olturd= kaftann iki
yann toplayarak oturdu. Bu, incelikten ileri gelir.
s: Di etleri arasndaki aklk. Sr saklamak iin t verilen kimseye () bu szni
sdn sztma denir ki bu sz dilerinin arasndan szdrma demektir.
sar: Sar, sar olan her ey. Koyu sarya () sap sar denir.
sar: () sar suw= sar su; bu, karnda toplanan sar sudur. Her hangi bir sar renge de,
birleik olurak () sar sur denir.
soru: Sorma, soru, yitik arama. () soru kld= yiten eyi arad.
al: Bu da yukardaki gibi yitik arama; bir de Beylerin nemli bir ii ktnda, gelmeleri
iin kylere, obalara gnderdii haber.
apu: Kap.
at: Her eyin kat olan.
a: kileme diki, ifte diki.
uu: Kuyu. u savda gelmitir: () kuuda suw bar t burnu tegmes= kuyuda suvar, itin
burnu erimez. Bu sav, bir ii dileyip de eremeyen, bakasnn emeine gz
dikerek onu ele geiremeyen kimse iin sylenir.
: Ky; deniz, rmak, dere gibi eylerin yan, kys; her eyin kys, kys da byledir.
() ark k: rman kys, () ayak k ve () yar k denir ki
kabn kys, uurumun kys demektir.
uru: () kuru ew= iinde kimse bulunmayxan ev. Evde eya bulunmazsa yine byle
denir. () kuru ulma= kuru desti. i boaltlan bir kaba da () kuru denir.
uru: Kuru. (Evvel ki anlam buna rcidir).
or: Beylerin veya bakalarnn korusu; korunan ve gzetilen her yere koru denir.
as: Azn ii, sa ve sol yanlar.
s: Ks, hapis. () ol Beg ksnda kald= o, Beyin hapsinde, bir i iin Beyin emri altnda
kald.
us: Kusu, kusma. () an kus tutt= onu kusma tuttu.
ou: iir, kaside. u beyitte dahi gelmitir: * () * () * () * () * Terken Katun kuta 27 tegr
mendin kou * Ayl sizi tapu tnr yei tapu * Sultan Hatunun
huzuruna benden koma sun, sizin hizmeti yeni hizmetler umuyor, de.
a: Kakma, kzma, istemezlik, ramen. () men an katnda bu kldm= ben bu ii
ona ramen yaptm.
amu: Hepsi, kamu. () kamu kii tz ermes= herkes bir olmaz.
an: Sevin. u beyitte dahi gelmitir: * () * () * Tut yaar altun tamar ar * Aksa an
akn kand meni kan * Onun bulutu durmadan yadrr, halis altn damlar;
onun seli bize doru akarsa sevince kanarm.
but: Budak; her eyin dal, buda.
27

Hem yazma, hem de basmada () kutna imlsnda geen bu kelime yanl olsa gerektir; dorusu ()
katna olmaldr; nk anlamn gerei budur. Dv. III, 181, 14 teki () katnda, I, 62, 8 deki () katn
kelimeleri hep bu anlama gelir. B. A.

but: Kk testi, bodu, krba. Karca.

but: Atn ayak derisi karlarak yaplan tulum. iresine kmz ve kmza benzer eyler
konur.
buta: Dal. Bir diyelekte. /t/ harfi /a/ ve //l olabilir, u beyitte dahi gelmitir: * () * () * Kim
ayp itr kulak * Ay ewi artu budak * Kim der ki ay evinin (hlenin) ard
dal olduunu iitmi olsun. * (Burada cariyeyi anlatyor, yzn aya, boyunu
dala benzetiyor).
bu: Kesik ey, kesilmi, paralanm, her nesnenin yars. () buk yarmak= parann
yars.
b: Byk.
bara: ok tyl kpek. Trklerin inandklarna gre, kerkes kuu kocaynca iki yumurta
yumurtlarm, bunlarn zerine otururmu, yumurtann birisinden barak
karm. Bu kpeklerin en ok koan, er iyi avlayan olurmu. br
yumurtadan da bir yavru karm; bu, son yavrusu olurmu.
yor28: Huy, gidi, insanlarla geini. () Beg york netek= Beyin gidii, huyu nasldr.
bru: Hakann yanna, aamasna gre bykleri alan, yer gsteren adamn ad, terifat. Bu
kelimenin asl buyruktan gelmitir, emir anlamnadr; nk bu adam, onlara
byle emir verir.
bozu ew: Bozuk ev. Yklm, krlm her ey iin de byle denir.
baa: Okun veya mzran ucuna geirilen demir, temren.
baa: Papu. iilce. Ouzlarla Kpaklar bir m getirerek () bamak derler; bu
Arapada da yaplr: () derler; asl ()dr, () kelimesinden gelmitir. Ve yine ()
derler ki, asl ()dir, () kelimesinden gelmitir.
pua er: Skntl adam; Ouzlarla, bakalar dilince.
p et: Pimi et. Yama dilinde () p derler.
bal: Balk. u savda dahi gelmitir: () balk suwda kzi tatn= balk suda, gz darda.
Bu sav, bir eyin ierisinde bulunup da bilmiyormu gibi grnen adam iin
kullanlr.
bal: amur. Birtakm Ouzlarla Aru dilince. Ouzlarn birtakmlar da, sakin ile ()
balk derler. Trk dilinde ancak iki sakin bir arada bulunabilir. Arularn
dilinde etrefillik vardr.
bal: slmlktan ok evvel Trk dilince, snak, kale, ehir demektir. Uyurcada dahi
byledir. Uyurlarn en byk ehirlerinden birisine () B balk denir.
Buras, Uyurlarn en byk ehridir; be ehir demektir. Bundan baka, bir
ehirlerine dahi () Yei balk denir, Yeni ehir demektir.
bula at: Boyu ksa, srt geni at.
Bula: Trklerden bir oymak. Bunlar Kpaklar tutsak etmiti. Sonra yce Allah bunlar
kurtard ve () Elke Bulak denir oldu. Bu kelime () ve () biiminde dahi
yazlabilir.
pamu: Pamuk.
top: evgenle vurulan top, topa.
top: () topk sk= topuk kemiinden yaplan yemek, paa.
tutu: Enenmi, idi edilmi.
turu: Her eyin ar.
Aru turu: Karla Ferana arasnda bir tepe, bir sarp yer.

28

Bu kelime basmada grdnz biimdedir, yazmada nce () biiminde iken, krmz mrekkeple ilk
harfinin altna bir nokta daha konarak () biimine sokulmu; bundan sonra gelen () cmesi de () biimine
konulmu. Bay Kilisliyi yanltan ey, bu kelimenin () harfinde gelmi olmasdr. B ROCKELMANN da
Kilisli yanltmtr. Yoruk, gidi, huy anlamnadr. Bk. Dv. I, 26, 1; III, 6, 9. B. A.

tuza: Av iin kullanlan tuzak. u parada dahi gelmitir: * () * () * () * () * kledi meni

aak * Krmeip or tuzak * gledim andn uzak * Emlegil emdi tuzak *
Ayam tuzaa takld, gizli tuza grmeyerek, bundan uzun hastalk ektim.
Sevgilim il et!.
tuza: Kiinin sevgilisi, sevgi ynnden syledii kelime. Bu kelime () ile () tuzak
biiminde de sylenir.
taa: Taak. Erkeklik aytna da, buna yakn olmas dolaysyla, bu ad verilir.
Tutu: Erkek adlarndandr.
tanu: Tank, ahit.
apa: Trk glnde bulunan ufak bir balk.
b: Ya olan dal, bk.
ou: Domuz yavrusu, her eyin k.
aru: ark. u savda dahi gelmitir: () yaa at aruk ki azuk= yaya kimsenin at,
ar; kuvveti azdr. Bu sav, kuvvetsiz dmemek, ayan andrmamak
iin hazrlkl bulunmas emrolunan kimseye sylenir.
aru: Trklerden bir oymak olup () Barukta otururlar. Baruk ehri Afrasyabn ehridir.
Orada () n olu () Betzeni hapsetmiti.
ola: olak.
ul: veyik byklnde alacal bir su kuu, ulluk.
oma: omak, as, denek.
oma: Uyurlarca, btn Mslman olmayxan halka Mslmanlara verilen ad. () omak
eri denir ki Mslmanlardan bir adam demektir.
ana: Tuzluk ve tuzlua benzer aatan oyulmu kap.
ana: anak. Ouzca.
sau: () sauk ne= salm nesne.
suu: Tkrk.
sru: Srk; adr direi.
sas: Saks. Snr ve snrn arasndaki halk dilince.
sus: Kova. Bir diyelekte; bunu ben iittim.
apa: Gz kapa.
aba: Kabak, ya iken yemek yaplan bir sebze.
apa: Kzn kzl (bekret) () kz kapak sd= kzn kzln bozdu.
at: Sirke, yourt gibi tutma yemeine katlan nesne.
at: Her hangi bir nesneye katlan, kat.
ua: () bir kuak bz= bir kucak bez.
a: Aatan oyulmu nesne. Aruca.
ara: Gz bebei. () kara karak= gzn karas, () r karak= gzn beyaz, () ot
karak= gzn gren yeri.
ru: () kruk er= olak adam, () kruk aak= topal ayak.
azu: () kazuk ark= kazlm ark. Bakas da byledir.
asu: At derisinden yaplan tulum olup ierisine st, kmz gibi nesneler konur.
asu: Aa kabuu. Asl () kasdr; () sonradan gelmitir.
os: Fndk. Bununla kadnlara ad verilir.
aa: Kndra otu.
au: Kak. u savda dahi gelmitir: () kuruk kauk azka yaramas, kuru sz kulakka
yakmas= kuru kak aza yaramaz, kuru sz kulaa yakmaz. Bu sav,
birisinden bitecek ii olann, ona bir fayda gstermesi iin sylenir.
awa: () kawak art= zentle Kar arasnda sarp bir yer ad.
owu: () kowuk ne= kovuk nesne.
awu: Sidiklik, mesne.

aw: Dar ve darya benzer eylerin kepei, kavuz.

al: Hava.
ula: Kulak. Birtakmlar () kulxak, birtakmlar () kulkak derler. Salam olan, ilk nce
geenidir.
ula: () kulak ton= yenleri ksa elbise.
l: Gidi, halkla geini, huy. Baz kere () harfi sakin olarak () klk dahi denir.
omu: Bir zaman yannda bulunduum Beylerden birinin ad.
omu: At gbresi. Baka gbreye bu ad verilmez.
ana: Kaymak. Aru ve Bular dillerince. () yi () a evirmilerdir.
onu: Misafir. u parada dahi gelmitir: * () * () * Bard eren konuk bulup kutka sakar *
Kald al oyuk krp ewni ykar * Konuk bulunduu zaman uurlu sayan
adamlar gitti. Kardan bir karalt grseler -konuk geliyor diye- adrn ykp
gidenler kald.
ona: avdar. u savda dahi gelmitir: () konak ba seregi yg= avdar bann seyrei
iyidir; nk daneler seyrek olursa byk olur, ok olursa kk olur. Bu sav,
istediini elde etmek iin az emek ekmek istiyen kimseye sylenir.
bitik: Kitap.
bitik: Yazma; bu mastardr. () an bitigi belgl= onun yaz yazmas, yazs bellidir.
bitik: Muska. Ouzca.
biek: Pak. u savda dahi gelmitir: () nee yitik biek erse z sapn yonumas= bak ne
kadar keskin olsa da kendi sapn yontmaz. Bu sav, kendi iini beceremeyip
de bakalarnn iini grvermeye yeltenenler iin sylenir.
bedk: Her eyin by. () bedk tewi= byk deve.
brk: Sofra ba, alvar ukuru gibi eylerde bulunan yuvarlak iplikler; pskl.
bezek: Nak. Bir lehe.
bezik: Titreme. () ol bezik bezdi= o, bir titreme titredi.
psk: Ol kuln psk psdi= o, klesi iin pusu kurdu; derse de byle denir.
blk: Blk, hayvanlardan bir blk. () bir blk koy= bir blk koyun srs, () bir
blk kii= bir blk adam. Bu ad, cemi gsteren adlardandr. Ulus ve deve
gibi.
bilek: Bilek.
belek: Konuun hsmlarna getirtii armaan. Bir yerden baka yere gnderilen armaana da
byle denir.
belik: Kandil fitili.
belik: Yara yoklamak iin kullanlan mil.
bilig: Bilim, ilim. () bilig ren= bilim ren.
bilig: Hikmet. () uzak bilgeler= eski hakmler.
bilig: Us, akl. u savda dahi gelmitir: () olan biligsiz= ocuklarda akl yok, (ocuklar
akledemez).
benek: Bakr para.
tepk: Kurun eritilerek i aa biiminde dklr, zerine kei kl veya baka bir ey
sarlr, ocuklar bunu teperek oynarlar.
tepik: Tepme. u savda dahi gelmitir: () ol kuln tepik tepdi= o, klesini bir tepi tepti.
titik: () ba titik titti= yara ok acd. Bu sz, pekit (tekit) yerinde kullanlr. Nitekim () ol
eri uru urd= o, adam dv dvd, () ol ka kad sz de byledir,
o, bir ka kat demektir.
ttek: brik ve ibrie benzer eylerin emzii.
titik: amur.
tirig: Diri, her hayvann dirisi.

tezek: At gbresi. u: () tezek karda yatmas, eg sz katmas savndan dahi gelmitir.

Tezek karda yatmaz; iyi, ktye karmaz demektir. (nk, tezein
scakl kar eritir; yine bylece, birbirine benzemedike iyi, ktye
karmaz).
tezik: Halk arasnda rknt () tezik kimse= iten kaan kimse.
tizig: Saf, sra () bir tizi tirek= bir sra direk, () bir tizi yinc= bir dizi inci.
tejik: Tack, Farsl. (iki kak arasndaki () ile).
tek: Deik, yark. u savda dahi gelmitir: () tek suwda belgrer= yark suda belli olur.
Bu sav, bir i yaptnda nen kimseye, iin iyilii, ktl, meydana
ktnda belli olur, diye sylenir.
teik: Obur, karn doyduu hlde gz doymayxan kii.
tk: ten, gten kalan haylaza () tk kii denir.
tiek: iek, iki yan bitirerek ne basm olan koyun.
tlek: Dlek, oturmakl, gnl sakin kii. u savda dahi gelmitir: () a wek, tok tlek= a
aceleci, ivek; tok dlek olur. Ouzca.
tlek: Drt ayakl hayvanlarn tylerini attklar sra. () ol koy tleginde keldi= o, koyun
krkmnda geldi.
telik: Delik.
twek: Ya st aacnn veya buna benzer bir aacn kabuu boru gibi karlr, sere
kularn vurmak iin ierisine tane konularak atlr. Bu, borudan dahi
yaplabilir. iilce.
bek: ocuk k.
ibek: () ibek karuy= Delicedoan, moymul.
etk: Kedi. () kk etk= erkek kedi29.
eek: iek, aa itii, ot iei.
ekek: iek hastal. iilce.
erik: Sava saf, savata sra, dizi. u savda dahi gelmitir: () alp erikde, bilge tirikde=
yiit, harp nizamnda, akll adam dernekte, dergede snanr.
erik: Her eyin kars. Ouzca. Her eyin vakti, sras.
rek: rek.
ilik ilik: Keiyi arma zamannda kullanlr.
nk: nar aac.
ek: Ot, ayr. Souta.
dlek: Az krk saks, az krk testi.
sibek: Deirmen tann kendi zerinde dnd demir.
sibek: Sbek, ocuun ierisine iemesi iin beiine konan kam.
sidk: Sidik (Her trls).
siig: Kaftann iki yanndan, sa ve sol yanlarndan, birisi. Bu kelime () s kelimesinden
daha gzeldir.
srg: Sr, Hayvan srs. () bir sr koy= bir sr koyun. u para da dahi gelmitir: *
()30 * () * gr sr koy twi yund bile * Yumurlayu erkenin stin saar *
Bir kimsenin koyun, deve, at srleri bulunursa, onlar erkence toplar, stn
saar.
szk: () szk suw: szlm su. Her szlm ve her temiz eye byle denir. Yakut ve
yakut gibi eylere de szk denilir.
sek: () sek at= zlm at.
29

30

Basmada () szndeki () kelimesi grdnz biimde ise de yazmada nlsz olarak () biimindedir.
Dorusu () kvk olacaktr. Bk. Dv. III, 123, 11. B. A.
() kelimesi baz yerlerde () tewi biiminde yazlmtr; bunun eski zamanlarda tewi ve twi
biimlerinde kullanlm olduu anlalmaktadr. Nitekim bun bile zbekler tive, Trkmenler teve,
deve demektedir. B. A.

sewk: () sewk ne= sevilen nesne.

silig: () sili er= temiz, ince, yakkl, tatl dilli kimse.
pik: rp; meyve yenildikten sonra atlan ey. () harfi () den evrilmitir.
tk: Sr boynuzundan yaplan divit.
tk: () tk sakal= kse sakal. Bu, ona benzetilmitir, (divite).
nk: nar aac. () harfi () den evrilmitir.
kepek: Kepek. Kk inciye () kepek yinc denir.
kepek: Bata bulunan kepek.
kpk: Suyun kp.
kpk: Kaynyan tencerenin kp.
keik: Kpr. Nitekim u savda gelmitir: () kaynar kz keiksiz bolmas= cokun su
geitsiz olmaz. Bu sav, herkesin arp kald bir ite, klacak bir yol
bulunabileceini anlatmak iin sylenir.
keik: Sar, iki adamn bir hayvana binmesi.
kiik: Her eyin k.
kek: Kepenek, yamurluk.
kedk: Tyden yaplm bir takke olup tulann altna giyilir; nk bu, ona benzer.
kdk: () kdk= i g. Bu, yalnz kullanlmaz, ikisi bir arada kullanlr.
kerek: Yarar. Bu, yarar m? demek olan () kerek m szne cevap olarak sylenir,
evet anlamnadr.
krk: Kuyumcu, ya da demirci kr.
kzek: ulha aytlarndandr; birbiri zerine dmlenen birtakm iplikler olup, onunlu
steri, alteriten ayrlr. Kuma, kumaa benzer eyler dokuyanlara da byle
denir.
kezik: nsan titreten stma, gezek.
sar kezik: Sarlk hastal.
kezik: Cesaret. () bu ta saa kezik kerek= bu ite sana cesaret gerek. Bu da nceki gibi
sra anlamnadr.
kjik: Perem, zlf. Aruca.
kesek: Bir nesnenin kesei, bl. () bir kesek etmek= bir para ekmek.
keweg: Burundaki kkrdak. (Yumuak kfla).
kwk: () kwk mu= erkek kedi. iilce.
klg: () kl ne= ireti nesne.
klk: Arka; glk, yk ykletilen her hangi bir hayvan.
kemek: ubuklu ve nakl bir kumatr; bundan brg yaplr; Kpaklar yamurluk yaparlar.
knek: Matara, ibrik.
mejek: t pislii. (ki kak arasndaki () ile).
netek: Soru edatdr; nice, nasl demektir. () netek sen= naslsn?
nek: Niin. () nek bard= niin gittin. Yabakuca.
nelk: Niin. Baka Trklerce.
nerek: Neye gerek. () bu saa nerek= bu, senin nene gerek. Asl () ne kerektir, iki harf
atlmtr.
beel: Snnet edilmi kadn, hadm edilmi erkek, idi edilmi at ve baka hayvanlar.
bal: () bal koy= tepesinde beyaz bulunan koyun.
Bedel art: U ile Barsan arasnda sarp bir yer, bir tepe31.
tasal: evgen oyununda izilmi snr. Bu kelime () talas kelimesinden evrilmitir.
Nitekim Arapada () denildii gibi () dahi denir; otlak anlamnadr.
31

Bu kelimeyi BROCKELMANN Bedel art olarak yazmsa da bizce Badal art olsa gerektir; nk Orta
Anadoluda u kelimeler merdiven anlamnadr: Badak, basak, badal. B. A.

tegl: Deil. Ouzca. Bu kelime Arularn () da ol sznden alnmtr. Ouzlar, dillerinde

() harfini () yapmlar, ()i de atmlardr.
l tl: () ok ki ire l tl kld= ok sadakta cl cl etti.
igil: Trkmenlerden oyman addr; birisi gebedir, () Kuyasta otururlar. Kuyas,
Barsann tesinde bir kasabadr. kincisi () Traz= Talas yaknlarnda
bulunan bir kasabada otururlar. Bunlara da yukarkiler gibi iil denir. iil
adnn veriliinde esas udur: Zlkarneyn Aru lkesine geldii zaman,
bulutlar musluklarn am, yollar amur iinde kalm, yrmek glemi
imi. Bunu gren Zlkarneyn () demi (Bu ne amur demektir); orada bir kale
yaplmasn emretmi, kale yaplm; adna igil denilmi. Bundan sonra o
kalede oturan Trklere () igil denilmitir. Daha sonra bu ad, yaylm. *
Ouzlar, buraya yakn oturduklar iin her zaman iillerle sava ederlermi;
dmanlk aralarnda bu gne dein srp gelmitir. * iil klna girenlere
de bu ad verilir. Ouzlar Ceyhundan Yukar ine kadar olan yerlerdeki btn
Trklere iil ad verilir. Bu, yanltr. * ncs, Karda bulunan
birtakm kylerdir. Bu kylerin halkna da iil derler; bunlar, bir yerden
karak dalmlardr.
omul: Trkmenlerden bir oymak.
skel: Hasta. Ouzca.
sigil: Siyil.
zl: Her nesneden kzl olan. u savda dahi gelmitir: () klnu bilse kzl keer= kendisini
sevdirmei bilse krmz giyer, yaranma bilse yeil giyer. (Kadn gzel
grnmei, yi geinmeyi bilirse krmz ipekli kuma giyer, naz etmeyi,
krtma bilirse yeil giyer). Bu sav iyilie ermek iin gzel geinmekle
emrolunan kadna sylenir.
zl: Karda bir dere ad. u parada dahi gelmitir: * () () * () * () * Kzl sar arkap *
Yipkin yal yzkeip * Bir bir ker yrkeip * Yaluk an talaur * Kzl
sar iekler arka arkaya kar, yeil meneke yze kar, birbiri zerine sarlr,
insan buna aar.
kewel: () kewel at= yryl, kheylan at.
bm: () bir bm kaun= bir dilim kavun. Bakas da byledir.
bom: Boum. Parmaklar, kamn, kndra otunun boumu.
bkm: () bkm etk= kadn papucu. Ouzca. Baka Trkler () mkim ve () mkin
derler. (), () den evrilmitir. Bunun z Trkede olmadn sanyorum; lkin 32
Kpaklarla Kpaklardan bakasnn avam takm bunu byle sylerler.
Tarm: Tekinlere ve Afrasyab soyundan olan Hatunlara ve bunlarn byk, kk ocuklarna
kar sylenen bir kelimedir; ne kadar byk olursa olsun Hakanl Hakanlarn
oullarndan bakasna byle sylenmez.
Altun Tarm: Byk kadnlarn lkabdr.
Tarm: Uyur snrnda () Ke adndaki yerin yannda bir yer ad. () Usm Tarm dahi
denir. Buraya akan bir derenin adna da Tarm derler.
turum: Durum, bir adamn boyu kadarnca olan uzunluk. () bir er turum suw= bir adam
boyu su. Bakas da byledir.
32

Basmann birinci cildinin 331 nci sayfasnn 16nc ve yazmann 199uncu sayfasnn 13nc satrnda ()
diye bir kelime vardr. Metin yledir: () Bu ibareyi Bay Kilisli lkin Kpaklar ve onlar ile her cihetle
mttefik olanlar byle derler diye dilimize evirmi; Bay Atf da buna yakn bir anlam vermi ise de ben
bunlarn yanlm olduklarna inanyorum; nk burada -yazmada dahi olduu gibi- ne () ne de () kelimeleri
gide bilir. (), () in cemidir, bu da and demektir. (), ()in cemidir, bu da arda anlamnadr. Bu iki anlamdan
hibirisi burada yakk almaz. * Benim anladma gre bu kelime () olmaldr; o vakit anlam yle olur:
Ben bu kelimenin z Trke olmadn sanyorum; lkin Kpaklarla Kpaklardan baka boylarn avam
bunu byle syler. * Nitekim Dv. I, 280, 13te yle bir para vardr, bu da bizi tanklamaktadr: () B. A.

torum: Torum, deve yavrusu. Diisine () tii torum denir.

tizim: Dizi. () bir tizim yinc= bir dizi inci.
toum: Boazlanacak hayvan; en ok, boazlanacak at iin kullanlr.
tikim: () bir tikim trmek= bir para drm (ierisine peynir veya ya konularak drlen
yufka ekmei).
telim: () telim yarmak= ok para.
tolum: Silh. Bu, cemi gsteren bir addr. u parada dahi gelmitir: * () () * () () * Telim
balar yuwaldmat * Ya andn yawaldmat * Ki an keweldimet * Kl
knka kn sd * Birok balar yuvarland, duman ondan yavalad,
kuvveti gevedi, kl kna gcn sd. * (Yiitlerin balar yuvarland; bu
yzden dumann hnc sendi; kuvveti azald, zerinde ok kan kuruduu iin
kl kna gle sd).
tilim: Dilim. () bir tilim et= bir dilim et. Uzunlamasna kesilen veya yarlan her nesneye de
byle denir.
didim: Geline gerdek gecesi giydirilen ta.
sarm: brik, testi gibi eylerden iilecek olan nesnenin szlmesi iin bu kaplarn azna
gerilen ipek kuma paras.
sam: () bir sam st= bir sata salan st.
som: Bir aa paras am kozas biiminde kesilerek ii oyulur, yanndan delinerek
okum zerine konur.
Barsom: Merih yldznn ad.
uam: () bir uam ne= bir kucak nesne.
orum: Kaya. Ylm mala da byle denir. () ol korum buld= o, bir yn mal buldu.
kerem: zbe, yer altnda kazlm olan izbe. Yukar ve Aa in dilinde.
kerim: Duvarlara rtlen nakl araf, hal gibi nesne. () tam kerimi= duvara gerilen rt.
btn: () n btn kii= kendisine gvenebilen, doru, drst kii.
btn: Doru, drst, sahih. () btn yarmak= btn para, sa para.
boun: Ahli, halk, avam. iilce.
burun: Burun.
burun: () ta burn= da burnu, dan ileriye doru knts. Her hangi bir eyin nne
dahi byle denir.
burun: nce. () ol mendin burun bard= o, benden nce vard. Bu kelime, yalnz anlamda
Arapaya uyun dmtr.
bujn: pleme denilen al bir ot. (ki kak arasndaki () ile).
basan: l gmldkten sonra yenilen yemek. Buradan alnarak () yu basan denir.
boun: Boum, kam boumu, parmak boumu. Bu kelimedeki (),() den evrilmitir. Bu, her
zaman olan eydir. Nitekim u beyitte dahi gelmitir: * () * () * Nitekim nefiy
edat olarak () ve () denir.
baan: Halka. Altn ve altna benzer eylerden yaplan halka, toka. () altun bakan= altn
halka.
bn: Br, bo br.
bkin: Erliksiz, pul.
bkn: Krbarsak.
bken: Karpuz, Hind kavunu.
bulun: Tutsak, yakalanan. u parada dahi gelmitir: * () () * () () * Aba kolsam uu barp *
Tutar erdim ssin tarp * Bulun klp ba yarp * Bulu bara maa yd 33 *
steseydim ard sra varp askerini datarak onu tutardm, tutsak edip ban
yarardm; nesi varsa kurtulmak iin nme yd. * (Yenilen bir adam
33

Basmada () bulu biiminde olan bu kelime yanltr, () yolu olacaktr. Nitekim yazmada dahi byledir.
Bk. Dv. I, 181, 15. B. A.

anlatarak diyor ki, Ben isteseydim onun ard sra gider ve onu yakalardm;
ordusunu datr, onu esir ederdim, kafasn yarardm; lkin bana kurtulmalk
-fidyei necat- olarak birok mal toplad; ben onu brakmakla ona minnet ettim).
taban: Taban, deve taban.
tbn34: Bir para yemek, buday kesmii. U dilince.
taun: Tosun, iki yanda olan sr. Diisine () tii taun denir.
tuun: Kyn by, tannm; kyllere ime suyunu datan kimse.
ttn: Duman. u savda dahi gelmitir: () ot ttnsz bolmas, yigit yazuksuz bolmas= ate
dumansz, gen gnahsz olmaz.
tgn: Dn.
tiken: Diken. Bu syleyi yenilik yoluyladr; hlbuki kurala gre () harfinin eddesiyle ()
tikken demek gerektir. Bu kelime bir eyi delmek, drtmek, dikmek demek
olan () tikdi sznden alnmtr. lk () kelimenin aslndaki ()dir; ikincisi ()
sfat olduu iin getirilmitir. Nitekim eti ie saplad demek olan () tewdi
etni sznden sfat yapmak istersek, () etni tewgen deriz. * Sfatlarda
kelimenin aslnda olmayxan bir () ziyade edersin. () er mdi suwda
sznden sfat yapmak istersek () suwka mgen er deriz ki suda yzen,
uman, dalan adam demektir. Sfatlarda kelimenin aslnda olmayxan bir ()
ziyade klm oldun. Kelimenin aslnda () bulunursa sfat belgisi olmak zere
bir () daha getirirsin; () lerin birbirine girmesi iin eddelersin. Nitekim () er
urautn sikti sznden sfat yapmak istersen () sikken er dersin. () tikken
kelimesi de byledir. Yenilik yaplmak iin sonradan () in biri atlmtr.
tulun: Kulakla az arasndaki yer, dulun. Trk ve Ouz dillerinden birinde.
tulun: Atn sa ve sol dulunundaki kemik.
tolun: () tolun ay= ayn ondrd.
Taman: Karn ortasndan akan bir dere.
temen: () temen yine= timne, uvaldz.
tmen: ok. () tmen trl szledi= ok eit, bir yn sz syledi.
tmen mi: Bin kere bin, bir milyon. () tmen mi yarmak= bir milyon para.
?35: Henz binilmemi olan tay.
oban: Ky bynn, muhtarnn yama.
an: Yien, hala olu.
ekn: Ada tavan yavrusu, gcen.
gen: evgen.
saban: Saban, sapan; btn aytlariyle birlikte ift takm.
saban: iftilik. u savda dahi gelmitir: () sabanda sandr bolsa rtknde irte bolmas=
tarla ekilip srlrken kava36 olursa, harmanda, e zamannda grlt
olmaz. Bu sav, sonunda kava kmamas iin ii nnden salam tutmakla
emrolunan kiiye sylenir.
saun: Karluk boyunun byklerine verilen bir unkundur. Trk doktorlarna () Atasaun
denir.
san: () san sa= sanm sa, kvrck olmayxan sa.
sken: Eek yknn bir yannda olan sepet, sele gibi eyler, seklem.
34

35

36

BROCKELMANN bu kelimeyi () tubun biiminde yazm, hi de bir tank gstermemitir. Bize kalrsa
tbn olsa gerektir. Tp dip demektir. Nitekim Dv. I, 52, 16 da gelmitir. Tbn kelimesinin sonundaki
() nispet edatdr; u hlde tbn tencerenin dibinde kalan bir para yemek anlamna gelmi olmaldr. B. A.
Bu kelime yazmada () imlsnda olduu hlde Bay Kilisli basmaya () biiminde geirmitir.
BROCKELMANN tosun imlsnda yazmtr. Dorusu da bu olsa gerektir.
Basmann on birinci satrnda yle bir ibare vardr: () Bu ibaredeki () kelimesi yanltr. Dorusu () veya ()
olacaktr. B. A.

aan: Ne vakit. () kaan keldi= ne vakit geldin?. Bu kelime, baz kere vakit ve
zaman anlamna da gelir. () kaan barsa sen denir ki gitmi olsaydn,
gitseydin demektir. Baz kere, bu kelime, vakitleme edat olarak kullanlr;
fakat asl olan ilk anlamdr.
an: Kayn, dnr, hsm. Kpaklar bunu () ile sylerler. u savda dahi gelmitir: () kada
tmi kaymaduk, kan tmi kaym= karde demi tnmam, dnp
bakmam, iltifat etmemi; kayn demi, iltifat etmi. Bu sav, hsmlar iinde
kaynlara say ile emrolunduu zaman sylenir.
arn: Karn. () karn atmak= hayvan boazlandktan sonra, ikembesi nian alnara ok atlr.
Vuran adam, etinden bir para alarak gtrr.
urun: Kurum, duvara, ocaa svam, toplanm olan duman eseri.
uun: Kvlcm.
aln: Yarl olan her nesne, kaln. ok askere () kaln s denir.
ulun: Tay.
olan: Kolan, bardak.
olan eti: Atn kolan geen yeri.
keten: Zahmet, sknt. Zahmet eken kiiye () keten krdi, kereg yti denir ki sknty
grd, adr yklendi demektir.
kden: Dn yemei, dn.
kben: Deve hamudunun altna konulan ul, gle gerekli olan ul ve ula benzer eyler.
Ouzca.
krin: Krn, ierisinde kavun, karpuz, hyar gibi eyler tayan kfe.
kzn: Kendisiyle sere kuu, tarla san, kstebek gibi eyler avlanan, san cinsinden bir
hayvan37.
Ksen: () Ke denilen ehrin ad. Buras Uyur snrdr.
kelin: Gelin. Trk yazsnda bu gibi adlarn hakk, orta harfi /a/ /e/ ise, /a/ /e/ olan harften
sonra Trke hecesinde bir elif ziyade klmaktr; deve taban () diye yazld
gibi () diye dahi yazlabilir. Arap harfleriyle yazlnda, asl kelime olmayxan
iki () eklenir. Bunlar, /a/ /e/ nlsn gsterir. * Yine byle, ortas tre olan
kelimelere de bir () eklenir. Buday kesmii anlamna olan () kelimesi ()
biiminde dahi yazlr. Kural byledir; ben hepsini sylemedim. Bir uzatma
harfi ve yumuak harf ziyade klmak olabilirse de, doru ve dzgn olan,
kitapta grlenidir. * Byle olmasnn sebebi udur: () kelimesi () kelimesinin,
() kelimesi () kelimesinin, () kelimesi de () kelimesinin ksaltlmdr.
Uzatlm olsa, kelimenin aslndan uzaklalm olmaz; ksaltlm olsa
yenilik olur. Yenilie uymak daha dorudur. * Mcerret ayrmlar bitti 38. *
XXX * BU AYRIM, KELMENN LK HARF LE KNC HARF
ARASINA UZATMA HARF ZYADE KILINAN AYRIMDIR * TRL
NLSYLE () AYRIMI
aut: Kavut, dardan yaplan bir yemektir. Bu, u suretle yaplr: Dar kaynatlr, kurutulur,
sonra dvlr, un gibi inceltilir, yala ve ekerle kartrlr, bylelikle yeni
domu kadnlara verilen bir yemek olur.
atr: adr.
atr: Niadr. Ke dilince.
ar: adr. Ouzlar buna () ar derler.
satr: Sme; pi, asl belirsiz demektir.
sar: erisine arap konulan havana benzer, sb bir kap.
sibiz: () sibiz kii= alk ve daln kii.
37
38

Bu kelime basmada yanltr. Yazmada () biimindedir, RADLOFFta dahi () kzen imlsndadr. B. A.

Mcerret, yaln anlamnadr. Kendisine hibir harf ziyade klnmayxan asl kelime demektir. B. A.

tde: () tde ne= bir birine benziyen, bir cinsten olan nesneler. Asl () tden gelmitir,
ty anlamnadr. Hayvan iin () bu at ne tl= bu at ne renkte denir. ()
de rlk ve yaknlk bildirir bir edattr. * Bir anadan domu iki ocua ()
karnda denir; nk, karn kelimesine +da eki eklenince bir karnda
birlikte bulunmu demek olur. * Meme iin () emik denir. Bir memeden
emen iki ocua () emikde derler; emmekte arkada anlamnadr. kisi bir
yerden olan kimselere () yrde denir, hemeri anlamnadr. Kardee,
hsma () kada denir, asl () kadr, zarf ve kap anlamnadr. Buna () da
getirilerek () kada olmutur. kisi bir kapta, zarfta yatmlar demek olur
ki, o da ana karndr. * () klde kelimeside byledir. gnl arkada
demektir; nk kalp, gnldr. * () tde kelimesi de byledir; renkte
arkada anlamnadr.
td: Engellik, engel olu.
kek: ilik iin srlen bir iltr; aksran otu.
bal: Yaral. u beyitte dahi gelmitir: * () * () * Urmu ajun pusun klm an bal * Em
sem aar tilenip sizde bulur yak Dnya pususunu kurmu, onu yaralam;
il, re arayp yaky sizde buluyor. * (Kendi hlini anlatarak diyor ki:
Zaman beni sknt pususuna att, yaralad, il arad, yaky senin yannda
buldu).
tat: Tat, dat, lezzet. Birlikte sylenmek zere () tat bal denir.
bik: ocuk beii.
didek:Gelin giderken, yad kimselere grnmemek iin rtlen rt.
blek: Armaan, hediye39.
tnek: Hapishane, zindan. Barsan dilince.
sik: Tatl olan her ey.
sik: arap. Bu kelime bir birine zt iki anlam bildirir. () Ila= Il deresi olan Yama, Toxs,
iil boylarnda araba, kzl arap demek olan () kzl sik adn verirler.
szik: Sezime, sezme.
kpik: Hrka, bezin iki kat arasna pamuk koyarak dikmek.
kik: rt, perde.
klik: Glge.
al: zm asmalarna balanan ya st dal. Nitekim u savda dahi gelmitir: () kal? saw
kalmas, kal ba yazlmas= yal adamn sz braklmaz, kal ba
zlmez.
brim: Bor, verim. u savda dahi gelmitir: () alm arslan, brimi san= alacakl
arslan, verecekli, borlu san.
biin: Trklerin oniki yllarndan biri.
tmin: Demin, bundan evvel anlamna kelimedir. () tmin keldim= demin geldim.
on: Tun ve szlm bakr. () on as= bakr tencere.
soun: Soan; sovan dahi denir.
soan ylan: Tulum gibi iri bir ylan.
sun: Yaban sr. Kk insana benziyen bir ot olup erkeklik kuvveti kalmayxanlarn
kullandklar bu ota () sun otu derler. Farsas ()dir. Bu otun erkei ve
diisi olur; erkei erkee, diisi kadna verilir.
sun: () Sun Samur= () Bora Xann aland yerin ad.
aan: yan, kuyruur, akrep.
39

Bu kelime basma ve yazmalarda bu biimde ise de yanl olsa gerektir, dorusu () belek olmaldr; nk
Dv. I, 322, 16 da () belek biiminde gemektedir. Yazmada, nce () blek biiminde yazlm iken
sonradan krmz mrekkeple () harfinin zerene bir /e/ nls konulmutur. Belek kelimesi bun Bat
Anadolunun birok yerlerinde dn armaan ve yeni doan ocuk iin getirilen hediye anlamna
kullanlmaktadr. B. A.

lain: ahin. Bu, yrtc kulardandr; yiit adama da () lain denir. * +++ * () AYRIMI
atun: Afrasyab kzlarndan olanlarn addr. u savda dahi gelmitir: () Xan bolsa katun
kalr= Hann ii, emri olunca, Hatunun ii geri kalr. Bu Araplarn () sz
gibidir.
aun: Kavun. u savda dahi gelmitir: () kaun karma bolsa iisi ikki eligin tegir= kavun
yama edilirse sahibi iki eliyle yakalar. Bu sav, mal sahibinin malna
dknln gstermek iin sylenir.
laun: lek gibi oyulmu bir eydir; bununla st, ayran ve buna benzer eyler iilir. * Bu
ayrm, kelimenin ortasndaki ve sonundaki harfler arasna uzatma harfi ve
yumak harf getirilen ayrmdr. * +++ * HER NLSYLE * () AYRIMI
Bua Art: Bir sarp yerin addr.
bua: Tencere, bardak. () as buka da denir.
Tatar: Trklerden bir blk.
taar: Daarck ierisine buday ve baka eyler konan nesne, harar.
tawar: Mal, eya.
awar: Ate yakmak iin kullanlan tuturuk; birleik olarak () awar uwar denir.
soar: Boynuzsuz olan her hayvan; ba, yanak gibi sasz olan her adam. Bu szden alnarak
boynuzsuz koyuna da () sokar koy denir.
Xozar: Trk dnyasnda bir yerin ad.
kfez: Kurumlu kii, kasalak.
maraz: cretle alan adam, rat. Aru ve Yama dillerince () xyar maraz denir.
tau: Tanabilen mal ve buna benzer eyler, menkul mal.
tua: Kstek, at ayana vurulan buka.
paa: Hristiyanlarn orucu.
tala: Dalak.
tla: Kadnn avret yeri. iilce.
sula: Dalak. Kpak dillerince. Bu kelimedeki (),() den evrilmitir. Nitekim Arapada () ve
() denir ki asllar () ve ()dur. Bu deiime rnek olmak zere nahivciler
aadaki beyiti getirirler: * () * Buradaki () kelimesi () demektir.
bdik: Oynay, zplay.
bezek: Bezek. () bezek dahi yazlr.
tirek: Direk.
tilek: Dilek.
tlek: () tlek ylk= tleyen, k tyn dken hayvan.
tkel: Tamam, tm. Tam olan bir ey iin () tkel denir. tkel all= tamamn, tmn al.
wal: () kwal burun= ekme, dzgn burun. Bu, herkese sevilir. u beyitte dahi
gelmitir: * () * () * Ard seni kz bod an tal * Yaylr an artu burn tak
kwal * Kz seni yourdu, onun boyu dal gibi; iki yana ard gibi salnr,
burnu da dzgndr. (Yumak vcutlu cariye seni aldatt, onun vcudu,
yumaklktan eilir, ard dal gibi salnr; burnu dahi ekmedir).
uram: Yeni bir okun atl; bu, baka trl ok atmndan daha uzaklara gider; atlmas
yledir; adam, srtst yatarak oku atar, bu trl atlan oka () uram ok
denir.
uram: () kuram kiiler= sanki Hakann yannda oturur gibi srayla oturmu olan kimseler.
Bundan alnarak () kiiler kuram olturdlar denir ki adamlar, aama
srasnca oturdular demektir.
bulan: Kpak illerinde avlanan iri yar bir yaban hayvandr; kp gibi ii oyuk, yukar kalkk
bir boynuzu vardr, orada kar veya su toplanr, diisi diz kerek erkek oradan
su ier, erkei diz kerek de diisi su ier.

tigin: Aslnda kle demektir; buradan alnarak rengi gm gibi saf olan kleye () km
tigin, yiit kleye () alp tigin, uurlu kleye () kutlu tigin denir. * Sonra,
bu kelime Hakanl aylasnn ocuklarna ad olmutur. Bu, yrtc kulardan
birinin adyle ekli olarak kullanlr. () ar tigin gibi ki doan tekin
demektir. () k tigin, kuvvetli tekin demektir. * Bu adn, klelerden
Afrasyab oullarna gemesine gelince, onlar babalarn ok sayarlar, byk
tutarlar; ne vakit babalarna kar sz syleyecek olurlarsa, ya da bir ey
yazmak isterlerse, kendilerini kk gstermek, babalarn bykletmek iin
kul yle yapt, kul byle iledi derler; giderek bu kelime onlara ad olarak
kald. Klelerin ad bunlardan ayrlmak iin bu kelimenin yanna bir ey
eklenir.
tzn: Yumak huylu adam, halm. u savda dahi gelmitir: () tzn birle uru, utun birle
tireme= yumak huylu kimselerle ura, ktlerle direme. (nk yumak
huylu adam bu gibi eyleri kaldrr; fakat kt huylu kimse seni ezer).
tgn: Da, dn, dalama.
tuman: Duman, sis.
arun: nar aac. Yama dilince.
ikin: zm balarnda biten baakl bir ottur, hayvanlara verilir.
ikin: briim. () ikin yp= ibriim teli.
ikin: pek kuma klaptanla -altn sarl ibriimle- dikmek. () ikin iknedi= ipek kuma bu
suretle dikti.
saman: Saman. iilce.
olan: Yaban eei.
apan: Erkek adlarndandr.
utan: Erkek adlarndandr.
kgen: lmikli kstek. St salaca zaman hayvanlarn ayana vurulur.
..?40: Ebem kua, yeilkuak. * +++ * SON HARFTEN SONRA KENDSNE BR EY
ZYADE OLUNAN AYRIM * ORTASI NLSZ () AYRIMI
turb: Uyuntu, yardmc, yver.
krpe: () krpe ot= yeni bitmi ot, () krpe ymi= taze yemi. Bu, mevsimi getikten
sonra, kan nesneye denir. Yazn doan ocua da () krpe oul denir. Vakti
getikten sonra doan kuzu, kek, dana gibi eylere de krpe derler.
kirpi: Kirpi. Byne () oklu kirpi denir.
atpa41: Ky muhtarnn rmak, eme sularnn yollarn kazmayxa gitmeyen kimselerden
ald tutu. iilce.
kenpe: Bir ot ad. Kenkene42.
partu: ste giyilen hrka, pardes43.
prte: Altn krntlar, altn eentileri.
taxtu: Erilmemi, ham ipek.
skti: Kepek. Barsan dilince.
sotu: Sucuk. Karacier, et, baharat kartrlarak barsaa doldurulur, sonra piirilir, yenir.
40

41

42
43

Gerek yazma gerek basmada bu kelime yukarda grdnz biimde yazlmtr; yalnz yazmada ()
kelimesinin ilk harfinin zerinde krmz mrekkeple iki nokta pek zayf olarak seilmektedir. Bu noktalar
sonradan silinmie benziyor. u hle gre () olmak lzm geliyor ise de bu, pek kesin deildir.
BROCKELMANN yil kken diye yazm ise de bu da phelidir. B. A.
Bu kelime yazmada () biiminde ise de yanl olmaldr; nk ayrm, kelimenin () apta olmasn gerekli
klar. B. A.
Bu kelime yazmada () biimindedir. Basmada yanl kmtr. B. A.
Bu kelimeyi BROCKELMANN bert biiminde yazm ise de bir kaynak gstermemi olduundan bizi
inandramamtr. Bun Anadoluda elbise anlamna prt kelimesi kullanlr. Kyller prt almaa
gidiyorum, prtm eskidi derler. ehirlilerde bu kelimeyi yalnz kullanmayp pl prt biimine girmitir.
B. A.

ftu: Makas, krk. iilce.

kirt: Yemin, ant.
kirt: Gereklik, doruluk. lm bir kimse iin: () ol kirt yrde ol denir ki o, gerek
yerdedir, onun zerine yalan sylemek olmaz demektir. Bundan alnarak ()
ol Terige kirtindi denir ki o, Allaha inand, yalava dorulad demektir.
bara: Hepsi anlamna bir kelimedir. () bara keldiler= hepsi geldiler. u parada dahi
gelmitir: * () * Koldaka mi yaak * Bara bile ayruk tayak * Dilenciye
bin ceviz, bunun hepsiyle birlikte ayrca dayak. * (Dilenci iin bin ceviz
borcumdur; bunun hepsiyle birlikte ona -dayanmas iin- bir de deynek
veririm.
teri: cretle alan.
tunu: Tkm, lokma.
me: me, kepe. Ouzca.
cinc: nci. Ouzca ve Kpaka. (() harfi () den evrilmitir.
anu: ehriye hamuru alan oklava.
sin: Somunla yufka aras bir eit ekmek; pide.
anu: Yukar in yolu zerinde bir ehir. Dorusu, () ekilerek () anudur.
am: Kam. () kl kam= iinde kl olan kam.
am: Atn, srn, devenin erkeklik ayt, av. En ok atnkinde kullanlarak () at
kams denir.
kewi: Uyur illerine kadar Karistanda kullanlan hububat lsdr, on rtl alr. (Bir rtl
oniki okkadr).
km: Gm, define, hazine () tawa kmsi denir ki d ulusundan kalma hazine
demektir.
manu: Sanat sahibine verilen cret; baka crete denilmez.
bkde: Haner.
baldu: Balta.
tamdu: Kuvvetli, alevli ate; tuturuk. () tamduk dahi denir.
?: ()?... denir ki, kulan altnda kafa baltas denen yer.
samda: Ayaa giyilen sandal. iilce44.
sndu: Snd, makas. Ouzca.
amdu: Drt arn boyunda, bir kar eninde bir bez parasdr ki zerine Uyur kaannn
mhr baslp al verite para yerine kullanlr. Bu bez eskirse her yedi senede
bir yamanr, sonra ykanr, yeniden zerine mhr vurulur.
anda: Nerede anlaman bir edattr. () kanda erdi= nerede idin?. () harfi () kayda
kelimesinin () sinden evrilmitir. Asl () kayudadr.
ardu: Zemheri sralarnda su zerinde yzen fndk byklndeki buz paralar. u
parada dahi gelmitir: * () () * () () * Kardun yinc saknma * Tuzun
manu szinme * Bulmaduk nege sewinme * Bilgeler an yrer * Karduyu
inci sanmayn, armaan cret sanmayn, bulunmam nesneye sevinmeyin,
bilgeler onu yererler. * (Fndk byklnde donmu olan buz paralarn
inci, armaan edilen yemei i creti sanma; bulmadn eye sevinme; nk
hukem bunu beenmezler).
kend: Kendi, zat, nefs () ol kend ayd= o, kendi syledi.
kndi: Aalk, kt. Ouzca. () ol kndi kii ol= o, aalk kiidir. Baz kere bu kelime
szn arkas akla gelmedii srada, sz yardm olmak zere kullanlr.
44

BROCKELMANN bu kelimeye canfes anlamn vererek Arapasndaki () kelimesini yanl bir anlama
alm oluyor; bunu nereden bulduunu bilmiyorum. () in zeylinde () kelimesi iin meste benzer ayakkab
denilmektedir. (Bk. (), zeyl. 271). Bize kalrsa bun de sandal, Trkiyede bir eit ayakkab anlamna
kullanlmakta olduundan, BROCKELMANNdan ziyade () e inanmak istiyoruz. B. A.

munda: Burda, burada. () ol munda ol= o, buradadr. u parada dahi gelmitir: * () * ()

Emgeksizin turu yok munda tamu * Eglg krmeip ajun kar Emek
ekmeksizin dnyada durmak yoktur ha! Bir iyilik grmeden dnya biter,
gider. * (nsann burada zahmetsiz olarak kalmas dnlemez; kii hayr
grmeden zaman geer ve lm gelir).
mende: Bende, benim yanmda.
mandu: Bir eit Trk sirkesi. Bu sirke, zm ras bir kpe konarak ekitmek, bundan sonra
gece brakmakla elde edilir; bu, sirkelerin en gzelidir.
bora: Deve ayr. () Bora Xan ad buradan gelmitir.
bgri: Eri, eri br.
tetr: Her eyin tersine dnm.
turu: Kl, bak, haner gibi eylerin saplarnn ilerine geirdikleri ince demir, parazvana.
tegre: Daire, evre, dere. () kuu tegresi= kuyunun evresi, kuyu halkas.
upra: Eski elbise.
ar: Doan kuu, akr. () ar Beg erkek ad olarak kullanlr.
r: krk, felek, ark. () kk rs= felek.
r: Deirmen, ark, dolap gibi eylerin kr; ip kr ve her trl makara. * () * () 45 *
ar alp arkun mnp arkar yeter * Awlar keyik tayan p tilk tutar
Doan alp, kheylna binerek da keisine eriir; geyik avlar, tazy
salverip tilkiyi yakalar. * (Eline doan alr, kheyln atna binerek da
keisine eriir; uzun kulakl, ince belli kpeklerle, tilkiler avlar).
sar: Deri, her eyin derisi. Bundan alnarak () yr sars denir ki yer yz, yer yays
demektir. () kii sars yz= insann sars yzdr; nk yz, scakla,
soukla karlat iin daha kat, daha sert olur.
sra: ki da arasndaki geni dere. Ouzca.
swri: Kl, mzrak, amdan, i gibi kk eyadan ucu sivri olan her hangi bir nesne.
soru: () ewge sokr girdim= izin almadan eve gizlice girdim.
ksri: Kabura kemikleri.
kwre: Hayvan lerek ierisindeki nesneler rdkten, eti kemikler zerinde kuruduktan
sonraki kalb.
kekre: Devlerin yedii ac bir ot.
banz: Ba bozulduktan sonra, asmalarn zerindeki zm kalntlar, neferneme. Kenek
dilince.
sunz: Pire soyundan bir hayvandr. Bunun bit olduunu sanyorum.
awju: Dal, buda, meyvesi krmz bir aa olup, dalarda biter, meyvesi acdr. Kadnlarn
parma -krmzlkta- buna benzetilir.
kenzi: Krmz, sar, yeil gibi birtakm renkleri bulunan bir in kuma.
buxs: Bir yemek addr. Bu yemek yle yaplr: Buday piirilerek iine badem taneleri
atlr, zerine bal ve st ile pimi bulama dklr; ekitildikten sonra
budaylar yenir, suyu iilir.
Toxs: Kuyasta bulunan bir Trk boyunun ad. () Toxs igil dahi denir.
tewsi: Tepsi, sofra.
tmse: Minber. Aruca. z Trke deildir46.
xafs:Hokka.
45

46

Bu beyitteki () kelimesini B ROCKELMANN Arapa metne bakarak insan anlamna alm ise de
yanlmtr; nk Trkesinde byle bir ey olmad gibi burada fail istiyen bir de fiil yoktur. Bize kalrsa
bu kelime, pekit (tekit) bildiren bir kelime olacaktr. Nitekim bun Marata ve Orta Anadolunun bir
parasnda taman kelimesi pekit edat olarak kullanlr; Durmu bu ii grr taman derler ki Durmu her
hlde bu ii grr demektir. Konyada dahi tekit edat olarak Dumay kelimesi kullanlr. B. A.
Bun Trkiyede yksekce yerlere tmsek denmekte olduuna baklrsa, bu kelimenin Trke
olduuna phe kalmaz.

tut: Yakn, komu. () an yri meni yrge tut ol= onun yeri, benim yerime yakndr.
Burada () ile () harfi birbirine yaklamtr; () tut dahi denir.
tuta: Yukardaki kelime gibi yakn komu ve her zaman anlamnadr. () men saa
tuta barrmen= ben her zaman, daima size varrm.
axu: Filiz her denilen bir ottur; gz ars iin kullanlr; z Trke deildir.
ar: Hakan saray.
ar: Kar, zd. () tn kn kars ol= gece gndzn karsdr.
ar: ki bey arasndaki uyumazlk () ol Beg an birle kar ol= o Bey teki ile
uyumamtr.
aw: () kaw ka= ince, atk ka.
bata: zerinde klh yapmak iin yn ve kee kesilen tahta.
tuzu: Yoldan geen hsmlara veya tandklara armaan olarak kardklar yemek.
tama: Hakann ve bakalarnn damas.
tama: Denize, gle veya dereye dklen suyun kolu. Gemilerin demir attklar iskele veya
limana da tama denir. u beyitte dahi gelmitir: * () * () * Tama suw tara
kp ta ter * Artular tegre np tizgin yeter * Bu suyun kolu darya
karak da geer; evresinde at dizgini gibi sra sra ard yetiir.
ufa: abuk gitmek istiyen bir postacnn, yoldan bakasn buluncya dein binip gittii at.
ufa: Klavuz, babu. Kpak ve Ouz dillerinde. u savda dahi gelmitir: () kaln kolan
ufasz bolmas= kolan srs klavuzsuz olmaz. Bu sav, bakasna uymann
hayrl olaca bir ite kendisinin dahi uymas emrolunan kiiye sylenir.
soru: Kan alacak ie, kan alanlarn ayt.
sala: () sala at= gem almaz, ba sert at.
apa: Byk kap, kale kaps.
au: Kay, tasa.
udu: Sinek, karasinek.
ara: Kara. u savda dahi gelmitir: () kara karsn kim bilir, kii alasn kim tapar=
karann yalsn kim bilir? nsann iindekini kim anlar, kim sezer?. u
beyitte dahi gelmitir: * () * ()47 * Kara kal bilse mun ol buz sukar * Aw
yap tuzak taba mege bakar * Karga bana gelecek sknty bilse gagasyla
buzu deler; hlbuki avc saklandnda, karga, tuzaktaki yeme bakar. *
(Kara, kendisine gelecek olan sknty ve al bilse buzu deler; hlbuki avc
kendisini saklad zaman, bilmeyerek, tuzaktaki daneyi grerek tuzaa girer).
uru: () kuru er= tan ve zevzek adam.
aru: Da tepelerine minare biiminde yaplan yap olup duman geldii zaman herkesin
hazr bulunmas iin zerinde ate yaklr.
aa: () kaa koy= ba ak, baka yerleri kara olan koyun.
aa: () kaa at= yz ak, gzlerinin evresi kara olan at; bunun bir ad da peeli attr.
Bann ortas ak olan deveye de byle denir.
aabora: ki yerin addr48.
am: Eri br ve arpk olan her ey. Buradan alnarak () kam yzlg denir ki
arpk yzl demektir.
telwe: Deli.
47

48

Yazmada bu kelime () yakar biimindedir. Bu biimi daha uyun buluyorum; nk, anlama yaraan
budur; o vakit anlam yle olur: Hlbuki avc gizlenir, kara bana gelecek bely bilmeden tuzaktaki
dneye yaklar. B. A.
Burada, asl metinde, bir yanllk olsa gerektir. Kaakoy= ba ak koyun, kaa at= yz ak at
dedikten sonra kaa bora= bann ortas ak deve anlamna gelmesi beklenirken Kaa bora= iki yerin
ad denilmitir. Burada, asl metinde bir kelime unutulmu olsa gerektir, ki o kelime iki yerin ad
olmaldr. Kaa koy, kaa at gibi kaka bora da devenin bir eidi olmaldr. Belki bu kelime, ayn
zamanda iki yerin ad dahi olmutur. B. A.

alwa: rence oku, zerinde temreni bulunmayxan, yuvarlak bir tahta paras bulunan ok.
bur: () burk ne= krk nesne (eki suratl adamlarn surat gibi).
tara: Koruk. () talka dahi denir.
turu: pek. u savda dahi gelmitir: () Tawa Xann turkus telim, telemeip bmas=
in Hakannn ipei oktur; fakat denklemeden bimez. Bu sav, her ite israf
terk etmekle, tutumlu olmakla emrolunan kimse iin sylenir.
tala: Koruk. ((), () dan evrilmitir).
talu: Erilmi, bklm nesne. Bu szden alnarak () talku y denir ki bklm ip
demektir.
ana: Bir eit tuzak.
at: () katk kii= kimseye boyun emeyen kii, kat adam).
ut: () kutk er= alak gnll, yumak huylu kii.
berke: Hrsz dlen, eek srlen kam veya deynek.
brge: Pire. Bir yerde duramayxan zevzek, takn kimseye () brge kii denir.
brg: Bor. () an maa bir at brgsi bar= onun bana bir at borcu, verecei var.
belg: Belg, im, nian, almet. () kut belgsi bilig savnda dahi gelmitir. devlet almeti
bilgidir demektir.
bilge: Bilgin, lim.
bilge: Akll. u beyitte dahi gelmitir: * () * () * Bilge eri eg tutup szin iit * Eremini
greniben ka sura * Bilgin kimseyi ho tutup szn dinle, faziletini ren,
rendiini ite kullan. * (Bilgin, akll, hikmet sahibi kimsenin szn dinle,
onda olan edep ve fazileti ren, rendiinle amel et!). Bu kelime ile
erkeklere ad verilerek () Bilge Beg denir. Uyur kaanna () Kl Bilge
Xan ad verilir, akl gl gibi demektir; burada okluu gstermek iin su
irkilen yere benzetilmitir. Ve yine akll kiiye () bg bilge denir49.
trg: Sofra zerindeki eitli yemek; sra, dizi.
trgi: Sofra. u savda dahi gelmitir: () tln trgige tegir= dil ile sofraya eriilir. (yi szle
insan nimete eriir). Bu sav, faziletini szleriyle bildirmekle emrolunan kii
iin sylenir. Nitekim Arapada () denilmitir, kii dilinin altnda gizlidir
demektir.
tezgi: () tezgi bold= duman gelmesi yznden halk arasnda rknt oldu.
tilk: Tilki. Kinye olarak kz ocuklarna sylenir. Bir kadn dourduu zaman ebeden ()
tilk mi dodu, azu bri m? diye sorarlar; tilki mi dodu, kurt mu?
demektir. Bununla kz m dodu yoksa olan m? demek isterler. Kza,
aldatt ve yaltakland iin tilki denir; erkee yiitlii dolaysyla kurt
derler.
tilge: () bir tilge et= bir dilim et. Uzunlamasna kesilen her ey iin de byle denir.
Uzunlamasna ayrlm olan yere de () bir tilge yr denir.
erge: ulha tara.
rk: () rk bar mu denir ki ocua iin var m? demektir.
btk: Kaka, byk aptes. Bu kelime ancak kk ocuklara () btk bar mu denildii
zaman kullanlr, kakan var m? demektir.
ilg: () ilg at= al at.
sirke: Sirke.
sirke: Bata treyen bit yumurtas, sirke.
ketki: () ketki at= srt dar, yanlar geni at.
ktki: Toprak yn, tepecik.
keg: Ne olursa olsun kiyilecek nesne.
49

Bu kelimeyi BROCKELMANN bk biiminde yazmsa da Uyur endeksinde bg yazlm

olduundan biz de Uyur endeksindeki yazl aldk. B. A.

klg: Gl, glme. Kalbin durmasna da (sektei kalbe), klg denir. () er klg bard
denir ki adam sekte yakalad demektir. Baz kere bunun iin () kltg dahi
denir.
kerki: Keser, dlger keseri.
krke: Aatan yaplm tabak. Keneke.
butlu: Yavaa, devenin burnuna geirilen burunsalk.
birle: Bile, birlikte, ile. () ol meni birle rdi= o, benim ile birlikte idi. Baz kere () harfi,
yenilik iin atlr ve () bile denir.
bibli: Karabiber, driflfl.
tublu: Mezar. Bir insana ilenildii zaman () tubluka tol50 denir ki mezara gir demektir.
tol: Alt aylk kuzu, toklu.
afl: hin.
ala: Uta, snrda bir yayla ad.
ulu: Tilki zm.
bma: () bma yorna= bime yonca. * Sonunda () ve () ile biten ve meful anlamn
anlatan kelimeler mastarlktan karak dorudan doruya ad olur. Onun iin
bunlar yazyorum.
tutma: Sandk.
turma. Turp. Havuca () sar turma denir, sar turp demektir. Arular havuca () gizri
derler. Bunu, Farsann () gezer sznden almlardr, bu da havu
demektir. Yalnz, kelimedeki () harfi, biraz gevetilmitir. Ouzlar buna ()
ker derler. Bunlar da Farslardan almlardr. * Ouzlar, Farslarla birlikte
dp kalkmayxa balaynca birtakm Trke kelimeleri unutmular, onun
yerine Farsa kullanr olmular. Nitekim, Ouzlar kovaya () aftab derler.
Farsada () aftbe denir; ve gerdanlk iin () kilide derler. Bunun Arapas
()dir. br Trkler, kovaya () kuman, gerdanla () bakan derler.
Bilinmelidir ki, Ouzlarn dili incedir, Trklerin, birisi asl ve kk, brs
taknt olmak zere ift olarak kullandklar her bir adn ve fiilin Ouzlar
taknt olann kullanrlar. Hlbuki, br Trkler, bunu tek olarak
sylemezler. Sz gelimi: Trkler bir eyi bir eye kattklar zaman () katt
kard derler. Burada kk olan () kattdr. () kard kelimesi takntdr.
Ouzlar, bir eyi bir eyle kartrdklar zaman () kard deyip, asl olan
brakrlar. * Yine byle, Trkler () eg yawlak derler, iyi kt demektir.
() eg iyi, () yawlak yavuz, kt anlamnadr. Bu ikisini birlikte
kullanrlar. Tek olarak birisini kullanmazlar. Ouzlar ise bunlar tek, yalnz
kullanrlar.
tizme: alvarn uburluu, torbann az ba ve buna benzer nesneler. Bunlar, ukurluk gibi
yaplara ip geirilerek baland iin byle denilmitir.
tegme: Her bir adam () tegme kii z bolmas, yat yauk tz bolmas= deme kii kendisin
gibi olmaz, yat hsmla bir olmaz. (Her adam, kendisin gibi olmaz, ona gizli
eyleri syliyesin, gvenesin; yabanc ile akraba dahi deildir.
tgme: Dme. Gmlek, hrka, kaftan gibi eylerin dmesi.
tikme: () tikme ne= dikilmi nesne.
alma: Kemre, kemre. Koyun allarnda ya da, deve ahrlarnda toplanp kesilerek kn
yakmak iin kurutulan kesek.
satma: Kulbe, kulube. Bu, ba bekisinin geceleri barnmak iin aa zerinde yapt
ardaktr.
50

() tubluka tol sznn karlnda, asl metinde () denilmi ise de doru deildir; yukardaki Trke szn
anlam yeni Trkemizle mezara gir, dol demektir. Hlbuki () sznn Trkesi onunla mezar dolsun
demektir. Biz, ilk anlam aldk; nk dorusu budur. B. A.

szme: Ke dedikleri yasz kuru peynir, ayran szmesi.

atma: () katma yua= ufalanm ekmektir, yada piirilir.
arma: Yama. () ne karmalad= bir eyi yama etti.
rma: Her hangi sb (mahrut) bir ey. () krma topk= sb topa.
kesme: Enli ok temreni.
kesme: Perem. u parada dahi gelmitir: * () () * () () * Tnle bile bastmz * Tegme yaak
pustmz * Kesmelerin ketsimiz * Mlak erin btmz * Geceleyin bastk,
her yandan pusu kurduk, peremlerini kestik, Mlak adamlarn bitik. * (Biz
onlara gece baskn yaptk. Atlarnn peremlerini bile kestik. Mlak
adamlarn ldrdk). Mlak bir yer addr.
begni: Buday, dar, arpa gibi eylerden yaplan iki.
bana: Merdiven basama.
tana: () tana yawa 51= kasn aacnn psesi olup yourtla kartrlr, tutmaca katlr; bir
devadr; tutmaca renk verir.
tekne: Tekne.
urn: Trk hekimlerinin yaptklar srgnlk ilc.
igne: Mala; iftilerin srg dedikleri ayt. Yama dilince.
xasn: ocuklar semirtmek iin, bir kese ierisine konularak azlarna verilen bir devadr,
Hindistandan gelir.
on: Komu. Ouzlar () harfini () harfinden nce syleyerek () kon derler. kisi de
kurala uyundur, gzeldir. * +++ * HER HAREKESYLE () AYRIMI
turbun: Aratrma, lme () an ewin turbnla= onun evi nerede ise aratr.
Tarbn: Trklerden bir blk halktr ki, kendilerinden byn buyruu altnda bulunurlar.
tartn: Yiyecek, baka bir yerden getirilen zahire.
tatn: () er tatn bard= adam dar gitti.
ikten: Eyer rts.
aftan: Kaftan.
Baran: Bir yerin ad.
tapan: ayakl sofra biiminde bir nesne olup el erimeyen zm salkmlarn kesmek iin
zerine klr.
uran: in yolu zerinde, Mslman snrlarndan biri.
Barxan: Aa inin addr. O, Kar yaknnda bulunan bir dan tepesindeki kaledir,
aasnda altn mdenleri bulunur.
burxan: Put. Heykele dahi () beez burxan denir.
Tarxan: slmlktan evvel verilmi olan bir adtr; Bey demektir. Aruca.
ndan: Kokulu bir aa, sandal aac. () ndan at= gl renkli at, kula renginde at.
tawran: alvar ukuru, sapan kolu yapmak iin bir araya getirilerek rlm olan iplikler.
Serpen: Ouz ehirlerinden birinin addr. Halk () sarpan der. Hlbuki, Trk dilinde ()
harfinin yeri yoktur.
52
suyran : Minare ve minareye benzer eyler gibi uzun olan her nesne. Ouzca.
tgsin: Drt keli olarak dmlenen bir eit dm. u parada dahi gelmitir: * () () * ()
() * Tegme eek kldi * Bukuklanp bkldi * Tgsin tgn tgldi *
Yaralmat yrker * Her bir iek yld, tomurcuklanp bkld, drt
51

52

Gerek yazma gerek basmada bu kelimenin karlnda: () denilmektedir. Bizi () kelimesi ok uratrd.
Bay Kilisli, hibir anlam vermeden gemi. Bay Atf, gelii gzel bir anlam vermi. Birok aratrmalardan
sonra kelimenin () olduunu rendik, ve o yolda anlam verdik. kelime aadaki () xasn kelimesi de
bununla ilgilidir. B. A.
Bu kelime yazmada grdnz biimdedir. BROCKELMANN basmaya bakarak yanlmtr. * Kelime,
basmada () biiminde km ise de, yazmada () imlsndadr. B ROCKELMANN () subran diye yazm ise
de biz bu biimi kabul etmedik; nk, kaynak gsterilmemi. Biz, yazmadaki biimi aldk. B. A.

keli dm dld, yarlarak bir birine girer. * (iekler topland, sanki

tomurcuklar keli dmler gibi birbirine sarlm, almak zere bulunuyor).
tksin: Halktan olup handan kat aa bulunan kii.
tosun: Doksan. Asl () tokuz ondur, dokuz kere on demektir, iki kelime birletirilmitir.
Saxsn: Bularlara yakn bir ehirdir. Bu, Suvardr.
seksn: Seksen. Asl () sekiz ondur, sekiz kere on demektir; iki kelime birletirilmitir.
kpsn: ilte, minder.
kimsen: Balklar ve kavuklar sslemek iin kullanlan altn krntlar.
kiren: stbe.
kkin: () kkin ne= gk renkte olan her ey.
baran: Mersin aacnn yemii.
baan: Elli rtldan yz rtla kadar olan byk balk; ulusun by buna benzetilerek ()
boun baan demektir.
tutun: Tutulan, yakalanan; tutsak.
tadun: Frat ve Frata benzer dere. Bu kelime akan rmaklar iin ad olan () kz kelimesi
yerindedir.
talan: () talan ig= sara, tutark53.
san: Fare, san. u savda dahi gelmitir: () ldei san mu taak kar= lecek san
kedi taa kar. Bu sz, Arapadaki () sz gibidir. Bu sav, lm bir ey
yznden olacak kimsenin, o ey etrafnda dolat zaman sylenir.
san yl: Trklerin tannm olan oniki yllk devresinden bir yln ad.
saran: orak yerlerde biten ot. Bu otun bittii yere () saran yr denir. Kam kurutan
tepeye de () saran kam denir.
azan: () kazan yr= ierisinde yarlar, bataklklar, atlaklklar bulunan yer. u savda
dahi gelmitir: () ku yawuz sazan, ya yawuz azan, yr yawuz
kazan, boun yawuz Barsan= kularn kts saksaan, aalarn kts
ku burnu (yaban gl), yerlerin kts bataklkl olan yer, halkn kts de
Barsanllardr. Aalarn en ktsne () azan denir; gl gibi sar, beyaz
iekleri olan bir aaktr; kpe gibi krmz meyveleri olur. Bizim yanlarda
ba kylarna dikerler; nk bu aa odun olmaa yaramaz; yand zaman
atlar, elbiseyi ve evdeki eyay yakar. Yerin en kts de kendisinde yarlar ve
bataklklar bulunan yerdir; nk byle yerler adr kurmaa, ekin ekmee
yaramaz. nsanlarn en kts de Barsanllardr; nk onlarn huyu ktdr,
pinti kiilerdir.
uzu: Kuzun. u savda dahi gelmitir: () brini ortak, kuzunu ya banda=
kurdunki ortak, kuzununki aa banda, (kuzun, kurdun avlad eyle
ortak olur; fakat kendi avlad ey aacn banda durur). Bu, Arabn () sz
gibidir.
uun: Hayvanlarn yedii taze kam.
uun: Baka bir syleni de () uundur, eki bir eit ot anlamna gelir.
uman: brik, gm, glsuyu iesi.
munan: () munan kii= geveze, bo boaz adam.
barn: () barkn kii= kendisini, yolundan hibir eyin alkoyamad yolcu.
turun: () turkun suw= durun su.
talan: Kavut. u beyitte dahi gelmitir: * () * () * Olum gt all biligsizli kiter * Talkan
kimi bolsa aar pekmes katar * Olum, t al! Bilgisizliini gider; kimin

53

Gerek yazma gerek basmada sara, tutark anlamna geldii gsterilen bu kelime, her iki nshada da ()
biiminde yazlmtr. kinci parasnda nokta ve hareke yoktur. Biz bunu () ig biiminde aldk; nk
sara bir eit hastalktr. B. A.

kavutu varsa ona pekmez katar. (Ey oul! t al, kendinden sefahati defet!
Kavutu olan bir kimse onu pekmeze katar; akl olan kimse t kabul eder).
alan: Yarann bir yerden baka bir yere yrmesidir. Aya ien bir adamn kasklarnda
ilik belirmesi gibi.
alan: Kalkan. Trk ve Ouz dillerinin birinde. u parada dahi gelmitir: * () () * () () *
Krkp at kemelim * Kalkan sn umalm * Kaynap yana yumalm *
Kat ya yuwlsun * Bararak at srelim, kalkanla, sng ile vurualm,
kaynayarak yumualm, kat duman yumasn. * (Biz onlarn zerine
bararak, haykrarak saldrrz; sngyle, kalkanla vuruuruz; dumanla
buluunca iddetleniriz, sonra barmak isterlerse dururuz, kat duman
yumasya kadar).
terken: Vilyet zerine vali olan kimseye kar Hakanllarn aytasdr; kendisine itaat edilen
demektir. Hanlk makamnda oturmayxanlara bu sz sylenmez.
terkin: () terkin kel= abuk gel. Asl () terkdir, bu da abukluk demektir.
trkn: Oymaklarn, hsmlarn topland yer, ana baba evi. () kz trknige keldi= kz
babas evine geldi. u parada dahi gelmitir: * () () * () () * Kelse aba
terkenim * Etilgemet trknim * Yalmaay terkinim * Emdi eri erger *
Hakanm gelirse oyman hli iyi olur, topluluu dalmaz, imdi harp saflar
dzelmitir54. * (Hakan yardma gelirse iimiz iyi olur, oyman evleri
yklmaz, harp saflar dzlmtr. Ey Hakanm bana yeti!).
terkin: () terkin suw= birikmi su.
terkin: () terkin s= toplanm, birikmi asker.
terkin:Toplu olan, toplanm olan her ey.
Terken: a ehrinin addr. () bu ehirdendir. Asl ad () Takenddir, Ta ehiri demektir.
tkn: Dikenli kitre aa.
etgen: Gem dizgini.
mgen: imenlik, ayrkotu.
iwgen: () iwgin a= doyurucu, yal a. Hayvanlar semirten bi ota da () iwgin ot
denir.
Sitgn: Ouz ehirlerinden birisi.
szgn: Rengi kara, dikenli bir da aacdr.
kirkin55: Borann, devenin krn zamandr. () bora kirkini kirdi denir ki devenin
kzma zaman girdi demektir.
kewgin: () kewgin a= doyurmayxan a. Bu () iwginin zdddr. Doyurmayxan ota da
byle denir.
kelgin: Arapada () denilen, byk rmaklarn veya denizlerin taar gibi kabarmas. Bu, sele
benzer.
limgen: Sar erik.
balan: () baklan kuz= taze ve semiz kuzu.
Belgen: Erkek adlarndandr.
ulan: Karluk byklerinin adlarndandr.
54

55

Bu para, Cilt II, 165te dahi gemekte ise de bir ka yerinde deiiklik vardr; olduu gibi yazyoruz: ()
Buradaki () itilgemet ve nc msradaki () trknm kelimeleri ile () tarlmaay kelimesi C. I, 368
deki parann kelimeliri ayn deildir. Bize kalrsa, ilk para daha doru olmaldr; nk ilk parada ()
etilmeget biiminde yazlm olan kelime, ikinci yazlta () itilmeget biiminde gelmitir. Bunun dorusu
() etilgemet olacaktr. Nitekim Dv. I, 139, 16 da gelen () meni m edglgn etilgen ol szndeki ()
etilgen kelimesi buna tanktr. * () tarlmaay kelimesi ilk parada () biimindedir. Bu iki kelimenin
anlamlar aa yukar birbirine yakndr. * Asl byk yanllk C.II, 165te geen parann nc msranda
gelen () trknm kelimesindedir; nk ikinci msra dahi () kelimesiyle bitmektedir. C.I, 368, 16 daki
nc msrada bu kelime () terkinim biiminde gemektedir, dorusu da budur; nk Dv. I, 369, 5te ()
terkin= toplanm olan her ey anlamna gemektedir. B. A.
Bun bu kelime Anadolunun gneydou dolaylarnda gil gil biiminde kullanlmaktadr. B. A.

sglin: Sln kuu.

swlin: Sln kuu.
batman: Batman () bir batman et.
umn: Kurabiye biiminde yaplan bir ekmektir; mlekte su buusunda piirilir. Bu,
sinirmesi en kolay ekmektir.
Skmen: Yiitlere verilen bir sandr; savata sray sken, kran kii demektir. Bu, () skti
neni sznden alnmtr, bir eyi skp att demektir.
sman: zm skma zaman.
urman: Gedele, yay konan kap, yaylk. Ouz ve Kpaka. () ki kurman= ok ve yay
konan kap. Asl beline kuak bala demek olan () kurman sznden
gelmitir.
ketmen: Yeri kazmak iin kullanlan ayt.
kzmen: Kzde piirilen ekmek, kzleme. * +++ * ORTASI LE SONUNA EKME HARF
VE YUMAK HARF GETRLEN AYRIM * HER TRL NLSYLE ()
AYRIMI
y? amata: Kadayf hamuru gibi ince bir hamurun addr. Yal tavuk ya da yal et
kzartlaca zaman yan szmamas iin buna sarlr.
ara: Kaplar dolaan dilenci.
kele: Sz. Ouzca.
kmie: Sivrisinek.
tabaru: () ol meni tabaru keldi= o, benden yana geldi. () ol an tabaru bard= o, ondan
yana gitti. Taba kelimesi, () cihat, taraf, yan anlamlarnadr. () ile ()
sonradan gelmitir.
xumaru: Miras. () bunu atamdan xumaru buldm= bunu atamdan miras buldum.
xumaru: Anda olmak zere verilen mala denir. Byklerden birisi ldnde, malndan en
iyi bir para Hakan iin ayrlr. Bu mala dahi () xumaru denir, xumaru
anda, hatra anlamnadr. Bu kelime, kadna, erkee ad olarak dahi verilir.
Uzaa giden bir adamn hsmlarna brakt mala da xumaru denir.
namja: Kadnn kz kardeinin kocas, bacanak. iilce.
alau: in kumalarndan bir eit.
amua: Yenilen bir eit ot, poy otu.
arau: Kr.
uru: () kuru ne= kurumak zere olan nesne. Bir eyin kuruduu vakte de byle denir.
rau: Kra. Souk gecelerde gkten der.
buzau: Buza. u savda dahi gelmitir: () ewdeki buzau kz bolmas= ev danas kz
olmaz56. Bu sav, erefte, fazilette ykseldii hlde hsmlarnn hl ocuk
sayd kimseler iin sylenir.
buzau: () buzau tl= san gibi kk bir hayvan
bouu: () at bouu bold= atn salverilme zaman geldi. Bakas da byledir.
buau: Buka; hrszlarn ellerine vurulur.
taau: Tavuk ve horoza verilen ad; sonra horoza () erkek takau, tavua () tii takau
denilerek birbirinden. Nitekim u savda dahi gelmitir: () yazdaki swlin
eergeli ewdeki takau nma= krdaki sln ararken evdeki tavuu
karma. Bu sav, meydanda olmayxan bir eyi ele geirmek iin elindekini
harcyan kimseye sylenir.
taau: () takau yl= Trklerin on iki yllarndan birisi.
talau: abuk ldren a. arsna da () talau denir.
tumau: ngi, nezle.
anau: Niter, kan alacak ayt.
56

Bun bu sav, Orta Anadoluda ev danas tosun olmaz diye kullanlmaktadr. B. A.

btge: Patlcan.
bileg: Bilei.
tireg: Direk, kendisine bir ey dayanlan her nesne, direcen ve buna benzer eyler.
kereg: Trkmenlerce adr demektir, gebelerce klk ev anlamna gelir. u savda
dahi gelmitir: ()57 kek krdi kereg yti= sknt grd, adrn ykt,
srtlad.
kzeg: Ksk. u savda dahi gelmitir: () kzeg uzun bolsa eli kymes= ksk uzun
olsa el yanmaz. Bu sav, olu, ua alarak gnlk (refah) gren kimse iin
sylenir.
kige: Az glge.
keleg: Geleni, tarla san soyundan bir hayvanck.
klige: Koyu glge.
umal: Karnca. iilce.
uml: () uml bold= scaktan gz karard.
kepeli: Gece kuu, yarasa. * +++ * HER NLSYLE () VE () AYRIMI
arzan: ok kocam kii.
pan58: nnap.
pan59: Vcutta kan krmzlk. nnaba benzedii iin bu ad verilmitir.
araan: Da aalarndan bir eit aa.
ulman: () ulman = iinden klamayan i, alpak i. Bu kelime aslnda su birikintisine
denir. Keneke. * +++ * NLSYLE () AYRIMI
tatnd: () tatnd st= bol st.
sand: () sand ne= salan, yaylan nesne.
tnd60: () tnd ne= esirgenen, yasaklanan edilen nesne.
keindi: () keindi ton= ok giyilen elbise.
srndi: () srndi er= her yerden srlen kii, srnt adam.
rnd: Her hangi bir eyin krnts.
zerenze: Yaban mersini, ya da durbadak denilen bir ottur. Tohumuna () zerenze uru=
denir.
szndi: () szndi suw= szlm su.
aznd: () kaznd toprak= kazlm toprak.
bound: Hayvanlarn sidiklii; insann deil.
salnd: () salnd otu= sellerin getirerek kyya att odun.
salnd: () salnd ne= atlan, karlan nesne.
sulund: Erkein arkaya doru salverdii sa. Asl () salnd nedir, salverilen, sarktlan
nesne demektir. Bu, fasih olmayxan bir kelimedir.
tamnd: () tamnd suw= su damlas.
kmndi: () kmndi ne= gmlm nesne. * Fiillerin kklerine (), (), () harfleri
eklenerek ad yaplr. Bu suretle kelimenin anlam, bir eyin art demek olur;
ya da bu, meful ad anlamna gelir; Arapann () vezni gibidir. * Baka bir
biim daha vardr ki o da, emir olan kkn son harfi, mazi belgesi olan (), ()
arasna () getirilir; bu suretle kelime, meful anlamna ad olur. Nitekim suyu
szd demek olan () suwn szti cmlesindeki () fiilin kk harflerinden
sonuncusu olan () ile mazi belgesi olan () arasna bir () getirilerek () szndi
57

58
59
60

Gerek yazma gerek basmada () biiminde yazlan bu kelime yanl olacaktr; dorusu () kek olmaldr.
Nitekim Dv. I, 46, 7 de ve yine I, 196, 3te () kek biiminde gelmitir. R ADLOFF C. II, 1058 de dahi kek
biiminde gemektedir. B. A.
Bu iki pkan kelimesi ayrma uymamaktadr; bunlar pan olsa gerektir; dnle. B. A.
Bu iki pkan kelimesi ayrma uymamaktadr; bunlar pan olsa gerektir; dnle. B. A.
Gerek yazma gerek basmada () tand biiminde geen bu kelime () tnd olacaktr; nk Dv.n
birok yerlerinde () harfinin //l biimiyle gemektedir. Bk. Dv. II, 100, 11; II, 114, 14; I, 374, 13. B. A.

suw denir ki szlm su demektir. * te bylecene fiil, o i kendi zerinde

yaplan bir addan baka bir ey olmu olur; bunun anlam szlm su
demektir. * Sylendiim br eylerin hepsi bu kural zerinedir. * +++ ()
AYRIMI
pstli: Kara paz denilen, yenilen bir ot. ller ayrm bitti. Gelecek olan, ziyadeler
ayrmdr. * +++ * HER NLSYLE () AYRIMI
buut: rak, zenaat ra.
tarmut: Dalarn tepeleri, dereleri. () ta tarmut ketim= dere, tepe getim.
tekt: Deiit, karlk, bedel; kalp aka vererek iyisini alma gibi.
rapat: Anarya. Beyin, halkn glklerini alp zerine parasz olarak yk ykletmesi gibi.
Kepkene.
aput: aput, ilte.
arut: Zt; geceyle gndz gibi.
zut: Ceza. kence. Bakalarnn t almas iin, suu yznden birinin halk arasndaki
cezaya, ikenceye uramas.
awut: ki hann, lkelerinin emniyeti iin, buluarak barmalar.
awut: Erkek adlarndan.
lnt: mece; buday, budaya benzer eyleri temizlenmekte, kyllerin yardmlamas. Bu,
arasra, kyllerin birbirine bir kle veya bir hayvan gndererek harman
ddrmek iin yaptklar yardmdr. Kepkene.
bu: Makas; kendisiyle her hangi bir ey biilen nesne.
Budra: Yabaku byklerinden birinin ad. () Beke Arslan Tigin gnnde Mslmanlarn
eline tutsak den adamdr.
yerk: Kl gibi tahtadan yaplm uzunca, enli bir aa parasdr; frndaki ekmei
evirmek iin kullanlr.
bske: rek61.
tutma: Trklerin tannm bir yemei. Bu yemek Zlkarneynin yapt azklardandr; yle,
yaplmtr: Zlkarneyne alktan yankmlar; ona bizi a tutma demek olan
() bizni tutma a diyerek yolumuzu a, biz yurtlarmza gidelim gibi szler
sylemiler. Zlkarneyn, bilginlerle konumu, bu yemei karmlar; ibu
yemek, bedeni kuvvetlendirir, yze krmzlk verir, kolaylkla sinirilmez.
Tutma, yendikten sonra suyundan da iilir. Trkler bu yemei grdkten
sonra () tutma demiler. Asl () tutma atr. ki () birden atlmtr;
kendini acktrma, bylece yemek yaparak ye! demektir.
tutu: Kahvalt, bir para yemek.
tudr: Zibil, gbre, fk. Aruca.
talu: Hayvan srtna ykletilen yk ip arasna sokulan bir aatr; birka kez bklnce
yk skar, denk sarkmaz.
Tawa: Main in addr. Buras, inden drt ay uzaktadr. in, aslnda blktr:
Birincisi Yukar indir ki, doudadr; buna () Tawa derler. kincisi Orta
indir; buras, Xtay adn alr. ncs Aa indir, () Barxan ad
verilir; bu, Kardadr; lkin imdi Main, Tawa diye tannmtr. ()
Xtay lkesine de in denilmitir.
Tawa62: Trklerden bir blktr. Bu diyarda otururlar; bu szden alnarak, bunlara () Tat
Tawa denir, Uyur demektir; Tattr, inlidir. Bu, Tawatr.
61

62

Bske kelimesiyle, zerindeki yerk kelimesi yer deitirmi olmaldrlar; nk bun bile Orta
Anadolunun birok yerlerinde yufka, bazlama gibi ekmekleri evirmek iin kullanlan tahta ayta biirge,
bisle, bisla, bisli aa gibi adlar verilmektedir. Bk. Derleme Dergisi. B. A.
Yazmann kysnda, nshann yazld yaz ile km olan bir dzeltme vardr. Bunu Bay Kilisli, naslsa
almam ve ibareyi u biimde yazm: () B. A.

tawa: Byk ve eski yaplarn hepsine birden () tawa ei ad verilir. Nitekim Araplar
bu gibi izerlere () ulusunun izeri derler. Bu kelime ili hanlar da lkaplanarak
() Tawa han denilir; lkesi eski ve byk demektir.
Tat Tawa: Bu szdeki Tat kelimesinden Farsllar, Tawa kelimesinden de Trkler
murat edilir. Bence en dorusu, sylemi olduumdur; slm lkesinde
tannm olan budur; orada da yledir. Her ikisi de gzeldir.
tawa: () tawa yudas denir ki, susam ieinin (urfann) yaprana benzer yapraklar
bulunan bir aatr; il gibi kullanlr.
sara: Yaban hindibasna benzer bir ottur.
sura63: Lk aacnn zamkdr; bununla kl, haner, keski gibi eylerin saplar berkitilir.
sarn: Deve derisinden yaplan su tulumu; aatan oyulmu kap.
sad: Sad, dost.
sud: Kn sra ile dostlar arasnda yaplan len, gezek ziyafeti.
sawd: Aa dallarndan rlerek ierisine meyve ve buna benzer eyler konulan nesnenin
ad; sepet, sele.
senke: Fndk kklnde bir eit elma; tatldr, ak ve krmz eitleri vardr.
at: yana benzer bir bcektir; insan sokar. Aruca.
sa: Ksa, kelpeten.
usa: Kk, kara bir hayvanck; insan srr.
usa: Sere kuu.
kerpi: Kerpi. Pimiine () p kerpi denir, tula demektir.
kirt: () kirt kii= kimseyi ekemeyen huysuz kii.
batar: Orak. Aruca.
Bektur: Erkek adlarndandr. Asl () bekturdur ki yerinde salam dur demektir.
bktir: Dalardaki ukur ve sert yerler. u parada dahi gelmitir: * () () * () () * Aa bktir
ze yordm * Bark yakp kya krdim * An bilip tak bardm * Tkel ya tri
tod * Dan sert yamalarn aarak yrdm, yakn vararak bir karalt
grdm. An tanyarak yanna vardm. Btn dumanlarn tozu ykseldi. *
(Dan sert yamac zerine ktm. Uzaktan bir karalt grdm. Tandktan
sonra olduum yerde durdum. Dumann tozlar ykseldi).
baldr: Dan burun gibi kan yeri; () ta baldr denir.
baldr: () baldr oul= vey oul.
baldr: () baldr kz= vey kz.
baldr: () baldr tar= lkbahar balancnda ekilen ekin. En iyi ekin vakti budur. Her
hangi bir i ilk anda ilenirse baldr denir. Kuzu doumunda ilk kuzuya da
() baldr kuz denir. Bu drt kelimede () harfi kaln, tok olarak sylenir.
buldur buldur: () ta kuuka tti buldur buldur tti= ta kuyuya dt gldr gldr etti.
bldr: Bldr, geen yl, bir yldr.
Bular: Herkese tannm olan Trk ehri.
tlfir: rt, perde, kadnlar rts. Bu, kumatan ve ipekten yaplr.
aldr aldr: () ok kite aldr aldr tti= ok sadakta aldr aldr etti. Yel estii zaman
kuru otlarn kard sese de byle denir.
amur: alam.
amur: Bu da alam demektir; () ile () yer deitirmitir.
serker: Haydut, yol kesen haydut. Karluka.
andr: Sepilenmee yarayan deri yzldkten sonra, etin zerinde kalan ince zar.
kester: Saks. U dilince.
Kemir: Trk illerinde bir ehir ad. Bunu, Allah yarlayas Sleyman yalava yapmtr.
63

Bu kelime hem basma, hem yazmada () harfinin /a/ nlsyle yazlmsa da baka yerlerde bu harf /u/
nlsyle harekelenmitir. Bk. Dv. III, 259, 4; II, 216, 1-4. B. A.

mandar: Aalara sarlan bir bitkinin addr; ok kez aalar kurutur; bu, sarmaktr.
Ouzca.
burduz: Bahe, bostan. Bu kelime z Trke deildir.
baldz: Bir adamn karsnn kk kz kardei. Erkein kz kardeine () baldz denmez, ()
siil denir.
tarmaz: enhyar.
utsuz: leri ters giden adam. u savda dahi gelmitir: () kutsuz kuuka kirse kum yaar=
uursuz kuyuya girse kum yaar, kuyu kurur. Bu, Arabn: () sz gibidir.
rz: Trklerden bir boy.
albuz: Lokma. Tkm. () kalbuzlad neni= o eyi tkt, yuttu.
unduz: Su kpei, kunduz.
unduz: 64() kunduz kayr= kunduz taandan yaplan bir il.
kndz: Gndz.
munduz: Budala, akn. u savda dahi gelmitir: () nee munduz erse eg, nee egri
erse yol eg= ne kadar ahmak olsa e, arkada iyidir; ne kadar eri olsa
iyidir. (Arkada akn olsa da da krda yalnzlktan daha iyidir; krda,
yolsuz, ban alp gitmektense yol eri olsa da gene iyidir; nk, yolsuz, ok
kez dilee varlmaz).
munduz: () munduz akn= anszn gelen sel.
munduz: () munduz yora at= yora yryten baka yry bilmeyen at.
bas: Ulus arasnda yaplan ant ve balant. u parada dahi gelmitir: * () () * () () *
Bas bitik klurlar * And key yeme brrler * Xandn basut tilerler * Basml
omal65 tirker * Andlama bitii yazyorlar, salam yemin ediyorlar,
handan yardm istiyorlar, Basml, omul toplanyor. * (Hakana kar
koymamaa, ona balanmayxa antlama bitii yazarak ulus, Yakabu harbinde
Hakandan yardm dileinde bulunuyor; imdi Basml ve omul bizimle
arpmak zere toplandlar; Hakan eriti, onlarn kann dkt, tutsak etti).
bekmes: Pekmez. Ouzca.
rbas: () krbas er= Bann sa dklerek artk banda sa bitmeyen kimse.
yurba: () yurba = neresinden klaca belli olmayxan kark i.
batru: () batru suw= bulank su. Suyu azalarak hamuru oalan erite orbas da byledir.
bula: Duman gelmesi zerine halk arasna den karklk.
tirke: Sknt, kalabalk yznden yrmekte glk66. Dere kollar suyunun topland yere
() suw tirkei denir.
ulbu: Elbiseye ve ele bulaan meyve yapkanl.
sarma: Bir eyin bir eye sarlmas, girmesi. Bir karklk zamannda halkn birbirine
girdii, dalaland zaman da () sarma bold denir.
suwsu: Budayn kuvveti gittikten sonra alnan son suyu. zerine su katlan ayrana da byle
denir.
atl: Katl. Su kollarnn kavatnda olan su birikintisi. () suw katlt denir.
atm: Erkek adlarndandr.
rt: Gerek insann ve gerek bakasnn yznn rengi. () krkl krtl kii= yznn
rengi gzel insan. Yer yzne () yr krt denir. Her hangi bir yze ve
yayya krt denmez.
64

65
66

Gerek yazma gerek basmadaki () sz yanltr. Bay Kilisli burada Arapas ayan tetkiktir deyip gemi,
Bay tf derelerin iki ucu diye anlam vermi ise de yanlmtr. B ROCKELMANN doruyu sezmi. barenin
dorusu () olacaktr. () Xazmeyan kelimesi Farsadan Arapaya gemitir. B. A.
Bu kelime baka yerlerde () omul biiminde gemektedir. B. A.
Bay Kilisli basmada bir para unutmu, yazmada vardr. Biz aldk ve dilimize evirdik. Para yledir: ()
Bay Kilisli yle anlatmtr: () B. A.

ar: Lnet, ilenme. () Teri kar an zre denir ki Allahn lneti onun zerine
demektir. Baz kere bu kelime, sfat olarak kullanlr ve () kar kii denir,
lnetleme olmu adam demektir.
olda: Kolda. Bu, ancak byklerin uuklar iin kullanlr.
kirde: Bir avluda seninle birlikte oturan komu.
burba67: i uzatma, ii yarna brakma.
br: Atn ve eein genizden ses karmas. () at brk denir.
buru: Derinin ve deriye benzer eylerin ekilip bzlmesi.
bala: () bala ne= braklm ey. Bu szden alnarak () bala ylk denir ki
braklm hayvan demektir68.
br: uval, daarck, tulum gibi eylerin tka basa dolu olmas.
tabla: Bir eye raz olmak. () bu da seni tabla bar mu= bu ite senin rzan var m?.
tapzu: Halkn birbirini snamaya ektikleri bilmece. () tapzuuk tapuzdum= bilmece
sordum.
tutsu: Vasiyet. () men aar tutsu tutuzdum= ben ona vasiyet ettim.
tart: Yk ipi, denk sars.
tart: Bir i kmas zerine Hakann, adamlarn armas. () Begden tart keldi=
Beyden okuyuca, daveti geldi.
turu: Hay, utanma. () ol menden turku bold= o, benden utanr oldu.
tura: Tura, tura. Hakann mhr, buyrultusu. Ouzca. Bunu, Trkler bilmez. Bende asln
bilmiyorum.
tura: Dnte geri alnmak zere, sava zamannda askerin binmesi iin hakan tarafndan
verilen at69.
tlda: Bahane. () ol aar tlda klur= o, ona bir bahane bulur. Farsas ()dir.
tosu: () kn tosu= dou, ark.
bats: () kn bats= bat, arp.
tal: leri geri brakma.
tuml: Tumlu, souk, souk olan ey. u parada dahi gelmitir: * () () * () * () * Tuml
kelip kapsad * Kutlu yay tepsedi * Karlap ajun yapsad * Et yin p
emrir * Souk gelip kaplad; kutlu yaz ekemedi; kar yaarak dnyay
kapatt; vcut yerek titriyor. * (Souklar geldi, dnyann etrafn kaplad;
k, mbarek yaza haset etti; hava karlad, yer yzn rteyazd; vcut, karnca
girmi gibi titreir). () tumdur. () l yzi tumlu= l yz souk; nk
ondan yaknlar ekinirler.
srt: Her hangi bir szn izeridir ki adam onun hepsini deil, birtakm paralarn
anlayabilir. () men bu szden srt buldum= ben bu szn izerini buldum.
sal: () sal er= sal adam.
sars: () sars sz= kat sz. Sert i ve sert yry iin de byle denir.
szla: Souk su imekten veya buz inemekten dilerin yerek uyumas.
sz: Mest ve ayakkab gibi eylerde iki diki arasna konulan sahtiyan.
sz: ki eyi birletiren kenet.
sza: () t sza= dilerin arasndaki aklk.
sal: Sayl olan her ey. Asl () saldr.
suwla: Hayvan sulanacak yer, yatalak, suvat.
Suwla: Bir yer ad.
utlu: () kutlu ne= kutlu olan nesne. Bu, erkek ad da olur.
67
68

69

Bu kelime yazmada () yurba biimindedir. B. A.

() kelimesini BROCKELMANN bola biiminde yazm. Byle yazmakla hakl ise de yazmada iki kez
geen bu kelime bala biimindedir. Bala, kendi bana, bal bana braklm demek olabilir.
Nitekim bala ylk byledir. B. A.
Bu kelime yazmada () tuza biimindedir. Yazma sayfa 232, 16. B. A.

ara: Elbisenin bir kar kadar olan paras. () an kara kr= onun elbisesinin bir kar
kadar yerini gr.
ura: Kuak kuanma.
ura: Tura, ynden dokunur, bel kuana benzer bir nesne olup adra sarlr; buna () ew
kura denir.
la: Klak. u savda dahi gelmitir: () z kz ir kla= adam kendi iini kendi yapt,
bakasna brakmad. Bu, klan gney yann alan adam gibidir; nk
gney yannda ot uzun olur, kn kar az bulunur.
Manla: Ouz lkesinde bir yerin ad.
ula: Kularn ok olduu yerdir; orada av yaplr.
ara: l, suyu ve bitkisi bulunmayxan krlar.
uls: () kuls er= huyu kleye benziyen adam.
njda: Bilei ta. (ki kak arasndaki () ile).
batra: Ucuna bir ipek paras taklan mzraktr. Sava gn yiit kendisini bununla tantlr.
bua: Bucak, zviye.
bua: Deve derisinden ayakkab yaplan para, ark.
boxsu: Klelerin boyunlarna geirilen lle.
bosu: Lle. Bir diyelekte. (), () dan evrilmitir. Arapada () ve () kelimelerinde olduu
gibi.
axsa buxsa: Topal ve olak olanlar iin sylenir, iki kelime bir arada kullanlr.
Badru: Erkek ad.
Baru: Afrasyabn kurduu bir ehirdir; Afrasyab orada () n olu () i hapsetmiti70.
bura: Burak.
bura: Ter taneleri. Bu szden alnarak () ter burakland denir ki ter taneleri burak gibi
kt demektir.
buzlu: erisine buz doldurularak yaz iin saklanan yer.
basru: Basrk, bask. u savda dahi gelmitir: () yr basruk ta, boun basruk Beg= yer
basks da, insanlarn basks da Beydir; nk insanlar tutan onlardr.
bana: () banak er= banda tulas, eninde zrh olmayxan kimse.
bama: Papu. Ouzca.
boma: Gmlek dmesi.
boma: Gerdanlk, bomak. Bu, altundan, gmten yaplr, zerine deerli talar ve inciler
oturtulur. Gerdek gecesi iin sslenen geline taklr.
bal: amur.
bula: Duman gelmesi yznden halk arasna den karklk.
Bula: Erkek adlarndandr. u beyitte dahi gelmitir: * () () 71 * Bulak k bolsa kaan
biligi yiter * Yaak telim sayrab an tamak katar * Karklk ok olursa
bilgin kaybolur, yanak ok sylerse aznn kurumasndan enesi yorulur.
Bu sav, sz az sylemekle emrolunan kii iin kullanlr.
topra: Toprak.
taplu: Yer yarklar.
tuta: Geceleyin dumann gzclerini ve ileri kollarn yakalamak iin karlan atl blk.
Tarlu: Yama ilinde bir ehir.
tara: Tarak.
turla: Her hayvann ar. nsan ihtiyarlnda zayflaynca dahi turlak denir.
tarma: Yrtc hayvanlarn penesi. Bir eit bitgiye de () karak tarmak denir.
tuzlu: Tuzluk.
70
71

Burada () biiminde geen bu kelime Dv. I, 318, 17 de () biimindedir. Dnle. B. A.

Bu beyit erkek ad olan Bulak kelimesine deil, bundan evvelki bulak kelimesine rnek olarak
getirilmise de yanl konulmutur. Biz de bozmadk. B. A.

tora: Kavak aac72.

tra: () trak er= dyrak, ylmaz, yiit adam. u parada dahi gelmitir: * () * () * Orak
eri trak ymi an olak * Sti ze sarak yri tak alak * Orak boyunun
adamlar ylmaz yiittir; yedikleri olaktr, st kabnn zerinde srahiler
bulunur, yerleri de oraktr. * (Orak boyu adamlar yiittir, yemekleri
olaktr, kmz kabnn zerinde her zaman bir tas bulunur; bununla birlikte
topraklar ksrdr. Onlar yiitlikle, seleklikle (cmertlikle) anyor.
tusa: Dul kadn. ok kez () tul tusak diye ift olarak kullanlr.
tawra: abukluk. Bu szden alnarak () tawrakn kel denir ki abuklukla gel, davranarak
gel, abuk gel demektir. Bu kelime sfat olarak da kullanlr: () tafra k=
kvrak ii, alkan ii.
tolu: Tokluk.
tolu:nsann ba sasz, hayvann ba boynuzsuz olmak.
talu: Baltann sapn sktrmak iin aklan ivi.
tomu: Ku aas.
tama: Damak.
axa: Da tepelerindeki talk yer. u savda dahi gelmitir: () axak ze ot bolmas,
akrak bile uwut bolmas= da akanda ot, dazda ut olmaz.
axa: Kurutulmu eftali ve zm. Karluka.
ar arma: oluk ocuk. Bu iki kelime birlikte kullanlr.
amra: oluk ocuk.
aru: () aruk yr= inenerek sertleen, katlaan yer.
ama: akmak. Ate karmak iin elikten yaplan nesne. Bu kelime ad olduu gibi
mastar da olur. Nitekim () sznden gelmi olan () ve () sznden gelmi olan
() sz gibidir73. Bu kelime hem ad, hem de mastardr.
alpa: Kir, pislik. () alpak i= kark i.
omu: Aya, ba kzl, kanadnda ak bulunan kara. Ouzlar () n atarak () omuk
derler. Drt harfli olup da kendisinde () veya () bulunan (hengi yeni ve ar
olan) kelimelerde byledir.
amu: Kovcu, sinsi kiiye () amuk er denir.
baa: Oyluk kemiklerinin st.
sapl: Saplk; kl, bak gibi eylere sap olmaa yarayan nesne. Her hangi bir eyin sapna
da saplk denir.
saa: Maln saan, israf eden kimseye () saak kii denir.
sa: Sk sk san kii. Bu kelime kuraldan dtr; nk kurala gre () harfi yerine ()
olmalyd; zira devam bildiren sfatlar bu yolda yaplr. Nitekim ok ileri giden,
bakalarn geen ata () ozan at denir. ok i gren kiiye de () ol klan
ol denir ki o, ok i yapan adamdr2 demektir.
susa: Susak, kendisiyle su ve suya benzer eyler alnan nesne. Kpak ve btn gebeler
dilince.
Soda: Balasauna gelip yerlemi olan bir ulustur. Bunlar soddandrlar. () sod,
Buhara ile Semerkand arasndadr. Bunlar, Trk kln almlar, Trk huyu ile
huylanmlardr.
sara: Srahi, kendisiyle bir ey iilen kap, kse. u savda dahi gelmitir: () sawn
sarakka tegir= szle srahiye eriilir. (Gzel szle, kii, Beylerin itii
kaptan su ier). Bu savla arlanr demek istiyor.
72

73

Bu kelimenin izahnda, gerek yazma gerek basmadaki Arapa ibare yledir: () bu ibaredeki () kelimesi ()
biiminde olacaktr. Kavak aac anlamnadr. B. A.
Burada Arapa ibare yledir: () Bu ibare, yanltr. Basmada dorultulmutur. Biz dorultulmu olan biimi
yazdk. B. A.

srma: Eek palanndaki teelti.

Suna: Ouz ehirlerinden biri.
sal74: Dii koyun. Bu kelime aslnda salan hayvan anlamnadr.
suwlu: Mendil.
sal: te uyanklk.
solu: Yemee, imee doymazlk; oburluk.
apa: Kapak, sadan kapa.
apa: Su kollarnn birbirine kavutuu yer.
adra: Da yamalar, yanlar. Bundan alnarak () kat kadrak denir ki yan, yama
demektir.
udru: Btn hayvanlarn kuyruunu anlatan bir kelime. Koyun kuyruuna () koy
kudruk, at kuyruuna () ad kudruk denir. u parada dahi gelmitir: * () ()
* () () * Kudruk kat tgdmiz * Teri k gdmiz * Kemip at tegdimiz
* Aldap yana katmz * Kuyruu sk ddk, Allah ok dk, gemi
ekerek at zengiledik, aldatarak yine katk. * (Atlarn kuyruunu sk sk
baladk. Allaha ok hamd ettik, gvurlarla sava yaparken tekbir getirdik.
Atlar zengileyerek zerlerine saldrdk; arkamza dsnler diye, onlar
aldatmak iin kaverdik).
udru: () ku kudruk= ku kuyruu. u savda dahi gelmitir: () tokum yzp 75 kurdukta
biek sma= deriyi yzdkten sonra ba kuyruunda krma. Bu, Arabn ()
sz gibidir.
udru: K, gt. () kudruk tgen kii= k ok ten, ok osuran kii76.
arsa: Derisinden gzel krk yaplan bir hayvan.
arlu: Gebe Trklerden bir bln addr. Ouzlardan ayrdrlar. Ouzlar gibi
Trkmendirler.
urlu: inde kmz biriktirilen kk testi.
arna: Ouz ehirlerinden biri.
arna: () karnak er= koca karnl adam.
rna: Cariye. Yabaku, Kay, omul, Basml, Ouz, Yemek ve Kpak dillerinde.
zla: () kti kzlak= kabaku denilen bir kutur; kuyruu krmz olur.
sra: Gen ksrak. Ouzlarca, her hangi bir ksrak. u savda dahi gelmitir: () kz birle
kreme, ksrak birle yarma= kzla greme, ksrakla yarma, (Kzla
greme; nk kzlar kuvvetli olur, seni alteder; ksrakla yarma, ksrak attan
daha evik, daha srayl olduundan seni yener). Bu, Hakanllardan bir
kzn, gerdek gecesi Sultan Mesudu, ayayle dokunarak ykt iin
Hakanllarn Sultan Mesut hakknda syledikleri bir savdr.
sma: zenginin iki yannda bulunan kaytr; zengi bu kaylarn arasnda bulunur.
sma: lmik, kenet.
ulu: Kuluk vakti. Ouzca.
l: K evi; k iin hazrlanan her eye de byle denir.
oa: () koak ne= gevek, rk nesne.
fa: Trklerden bir blk.
fa: Kar yaknnda bir yer ad.
74

75

76

Gerek yazma gerek basmada ibare yledir: () Buradaki () kelimesi yanltr; () olsa gerektir. Baka trl
anlam kmaz. B. A.
Gerek yazma gerek basmada bu sav, () tokum bzp biiminde ise de yanltr. Dorusu () yzp
olmaldr; nk Arapadaki () kelimesi yzmek anlamnadr; ve nk bozmak veya bzmek
kelimelerinin burada yeri yoktur. BROCKELMANN, RADLOFFu tank tutarak byle bir anlam vermise de
yanlmtr. Biz RADLOFFta bulamadk. B. A.
Bu kelimenin izahinda, gerek yazma gerek basmada ibare yledir: () Buradaki () kelimesi () olacaktr. B. A.

ulba: Bir Trk tapannn, din ulusunun addr. Balasaun dalarnda bulunurdu.
Anlattklarna gre, bir gn sert bir kaya zerine () Teri kul Kulbak diye
yazar; yaz, apak meydana kar; bir de bir ak kaya zerine bu yazy yazar;
yaz, kara olarak belirir. zeri bune kadar durmakta imi.
altu: Yaban sr boynuzudur. Delinerek orba ve orbaya benzer eyler iilir.
olt: Koltuk.
lt: Bata bulunan kepek, konak.
ama: Evlerin ak yerlerine rtlr, kam gibi ykseke bir ot, semer otu.
umla: Kpak illerinde yetiir, yapra fasulya yaprana benzer sarmak gibi bir ot. Balla
kartrlarak arap yaplr. Bu ot, denizde bulunan bir gemiye alnacak olursa
ftna kopar, dalalar kar, gemi sallanr, iindekiler batacak gibi olur.
an: Dii kpek. Bir kadna sld zaman, dii kpee benzetilerek kank! denir.
monu: Boncuk, ss iin boyuna taklan deerli talar.
monu: Atn boynuna taklan deerli ta, arslan trna, muska gibi eyler.
manu: Heybe, torba gibi at eyerine taklan ey.
munan: () munan kii= boboaz, geveze kimse.
prek: nsann kkl, atn peremi.
bitrik: Fstk. Aruca.
pistik: Erilmek zere hazrlanm, atlm pamuk smei. iilce.
pistik: Fitil. Aruca.
bksek: Kadnn gs ile boynu arasndaki yeri; buraya gerdanlk taklr.
bksek: Gsn yukar yan, gsten yukar olan ksm.
ttsk: () tstk kii= kinci adam, yaman duman.
tahek: Bir eit in ipei.
trpig: Trp, keser. Buna () trpig dahi denir77.
terlik: Teri ekmek iin eyerin veya palann altna konulan kee.
trlg: Bir eyin eitleri, trl. () ka trl ne denir ki ka trl ey demektir, () ka
trl sz aydm= ka trl sz syledim.
trmek: Kadnbudu denilen yemek.
trnek: Dernek; ulusun, ileri konumak iin toplandklar yer.
tlk: () tlk i= dinlenmek iin yolcularn, gece yarsndan sonraki konak vakitleri.
tegrek: Her hangi bir eyin halkas, deresi. () kuu tegresi= kuyu azna konulan halka.
tklg: Kr. () tkl kzl= kr gzl.
tewlg: Aldatc, alc.
ekrek: () ekrek kapa= ynden yaplan epsiz bir kaftan (kleler giyer).
erlig: () kzi erli= gece grp gndz gremeyen, bulutlu gnde grp bulutsuz gnde
gremeyen kimse.
elpek: apak, gz apa.
ildek: Atn gsnde kan bir bandr. Bu bandan sar su ile irin akar; dalanrsa geer.
srtk: () srtk iler= srtren, kendisine srtrlen kadn, sevici kadn. Ezilen,
srtrlen her eye de srtk denir.
serek: () serek bz= seyrek bez.
serek: () serek kapu= parmaklkl kap.
srk: Gece toplants, msamere. Ouzlar // harfini /e/li syleyerek () srek derler78.
selk: Zamanmzdaki Seluklu sultanlarnn dedelerinin addr. Ona () Selk S ba
denirdi.
77

78

Bu kelimeyi BROCKELMANN trbik yazm ve bir kaynak gstermemitir. Bizce trpi, trpig
olmaldr; nk bun bile kullanlmakta olan biim budur. B. A.
Trkiyede bulunan Bektaler, yln belli bir iki gecesinde toplanrlar. Buna srek ve sofiyan srei
derler. B. A.

sigrig: Dada atlamakla geilen yer.

Sgrg: Kadnn avret yeri.
kprg: Kpr.
ktlk: Smek iin kullanlr; put.
tmrk: Dmrk, def. Ouzca.
kpk: Eyerin n ve arka yastklar. Ouzca.
kirpik: Kirpik.
kertk: Aata alan kertik. () kertk kemrk denir ki kesik; gedik demektir.
kertik: Ekmek ve ekmee benzer eylerin saysn bilmek iin bir aata yaplan kertik,
etele.
krek: Dar z suda veya stte kaynatldktan sonra zerine ya dklerek yenilen bir
yemek.
kezlik: Kadnlarn st elbiselerine taktklar kk bak.
kzlk: At kuyruundan yaplm bir dokumadr; gz ard veya kamat zaman zerine
konur.
ksrk: Kstek. () ksrk tua= atn n ayaklarna vurulan tuak veya kstek.
kewrik: Grgen aac.
kwrg: Ks, davul.
kewrek: () kewrek ne= yumak, gevek nesne. Gevek elbise ve elbiseye benziyen eyler
iin de byle denir.
kwek: () kwek et= gevek, slpk et.
kwek: () kwek ekmek= iyi hamurdan yaplan ekmek.
kwlk: Camurdan fndk byklnde yaplan yuvarlaklar. Kurumadan nce ve
kuruduktan sonra zpzp gibi atlr.
keklik: Keklik kuu79.
kekmek: () kekmek er= iler kendisini piirmi, bandan geen birok skntlar yznden
peklemi olan kii; pikin adam. Asl () kektir; kek zahmet, sknt
anlamnadr. Bu, sfattr. Bu eit sfatlar kuraldan dtr; dorusu ()
kemkendir.
kemdk: () kemdk sk= syrlm, eti yenilmi kemik.
knk: Yaka, urba yakas. Ouzlar // harfini /e/li syleyerek knek derler.
Kenek: Trkmenlerden bir blktr.
Kenek Seir: Talas yaknlarnda bir ehrin addr. Buras Kpak snrdr.
kendk: Kp gibi, topraktan yaplan byke bir kaptr; ierisine un ve una benzer eyler
konulur. Keneke.
knlk: Gn hesabiyle yaplan i.
knlk: () knlk ym= gnlk azk. Bu kelime az kullanlr.
merdek: Ay yavrusu. () a merdegi de ay yavrusu anlamnadr. Birtakm Trkler domuz
yavrusuna da bu ad vererek () touz merdegi derler.
meldek: () meldek ne= erkek avadanl gibi keeleen, slpyen nesne.
bl: Eldeki, ayaktaki atlaklklar, blan; yer yzndeki atlaklklara dahi byle denir.
besbel: Bir tel iplik.
Basml: Trklerden bir blk.
bal: () ba ylk= ba beyaz, drt ayakl hayvan.
batmul: Karabiber.
pkel: Yufka, pide gibi ince ekmek. Hakanl dilince.
burl: Tulum ve tuluma benzer dolu olan kaplarn hasl ettii bknt ve girinti knt80.
79

Gerek yazma gerek basmada ibare yledir: () Bu ibaredeki () kelimesi () olsa gerektir; nk () kelimesi
buraya gelmez. () kelimesi Farsa () den alnmtr. Bk. Kamus Tercemesi I, 433. B. A.

borul: () borul koy81 denir ki boaz beyaz koyun anlamnadr.

bktel: () bktel er= orta boylu kimse, () bktel at= yass arkal, oturamakl at.
bgrl: () bgrl at= brleri ak olan at. Alaca koyunla baka hayvanlara da byle denir.
bandal82: Aatan, omuzba biiminde karlan para. Bunu ocuklar alrlar, yakarlar,
geceleyin kzn birbirlerine vururlar, atarlar. Buna () ot bandal denir,
evgen oyununda oynanr.
tarl: () tarl ylk denir ki srtnda akl, karal izgiler bulunan alacal her hayvan
demektir. Bu sfat, attan baka her hayvan vasflar.
torl: Yrtc kulardan bir ku. Bin kaz ldrr, bir tanesini yer. Bu, erkek ad da olur.
torl?: Et ve baharatla doldurulan barsak, bumbar dolmas. Keneke.
ekel: anak, mlek; anak mlek paralar83.
sengil: nsann yznden kan siyil, ergencelik84.
sarsal: Sansar, samura benzer bir hayvanck.
artal: () kartal koy= akl karal koyun.
rl: () krl er= krl adam.
zul: () kzul at= donu boz ile kr arasnda olan at.
bekem: Almet, belge; sava gnlerinde yiitlerin belge olmak zere takndklar ipek
paras, ya da da sr kuyruu. Ouzlar buna () perem derler. u parada
dahi gelmitir: * () () * () () * Bekem urup atlaka * Uyurdak tatlaka * Or
yawuz tlaka * Kular kibi utmz * Atlara belge vurarak Uyurdaki Tatlara,
hrsz, kt itlere kular gibi utuk. * (Atlara almet vurarak Uyur
kpeklerinin zerine yneldik. Bununla Uyur ulusunu murad ediyor; kular
gibi uarak tepelerine indik, demek istiyor).
bekm: Evin sofras.
berem85: Bayram, halk arasnda glme ve sevinme. Bir yer klarla ve ieklerle bezendii
zaman () berem yr denir ki gnl aan yer demektir. Bu kelimenin
aslnn ne olduunu bilmiyorum; nk bu kelimeyi Farslardan dahi iittim.
Bununla birlikte Ouzlar bayram gnne () beyrem derler. Bu, sevin ve
elence gndr. Ouzlar () harfini () ye evirmilerdir; buna gre bu kelime
ayrca bir lat olabilir.
birtem: () ol yumuka birtem bard= o -sanki hi dnmeyecekmi gibi- uzun bir mddet
elile gitti86.
baram: () baram kum= geni, byk kumluk yer. Kar ile Yarkent arasndaki kumua
() Baram kum denir.
80

81

82

83

84

85

86

() kelimesi her iki nshada dahi bu biimdedir; dorusu () burl olmaldr. Nitekim Dv. I, 384, 10 da
geen ve ayn anlama gelen () br kelimesi bize tanklk etmektedir. * Bu kelimenin Arapa izahnda
yazlm olan () ibaresi yanltr. Dorusu () olacaktr; nk baka trl anlam kmaz, ksa da yanl olur.
Dv. I, 384, 10 daki () kelimesinin Arapa ibaresi doru olarak: () biimindedir.
Bu kelime basmada () biiminde yazlm ise de yazmada () borul biiminde olduu aka
grlmektedir. B. A.
Bu kelime yazma ve basmalarda nlszdir. Biz B ROCKELMANNa uyarak harekeledik. Uak dolaylarnda
byk ra paralarna ve yanar hlde bulunan ra demetine banar derler: Bu gece bir banar ra ile
komu evine gezmee gittik denir. B. A.
Bu kelimenin izahnda yazmada ibare yledir: () Basmada Bay Kilisli bunu () biimine koymu ise de
doru yapmamtr. Yazmadaki yanll dzeltmek isterken, kendisi daha byk bir yanla dmtr.
barenin dorusu yle olacaktr: () Yazmadaki () kelimelerinin () kelimesiyle anlam bakmndan hibir ilgisi
yoktur. Bay Kilislinin bulduu () kelimesi de byledir. BROCKELMANN da yanlmtr.
BROCKELMANN bu kelimeyi seil biiminde yazm ve bir kaynak gstermemitir. Bize kalrsa bu
kelime seil olacaktr; nk ayrmn gerei budur.
Ankara yerlileri bun bile bu kelimeyi beyrem biiminde kullanrlar ve Hac Beyrem trbesi derler. B.
A.
Yumu kelimesi bun Orta Anadoluda hizmet anlamna kullanlmaktadr. Yumu grd yumulca,
alkan bir karnca gibi. B. A.

buxsum: Boza, dardan yaplan bir iki.

tomrum: () tomrum ya= pabuularn, zerinde sahtyan ve gn gibi eyleri kestikleri
aa ktk, aa tomruu.
term87: Eirilmi ip yuma. Aruca.
znkm: Bir eit in ipeklisi.
sdrm: Srm. Ouzca. () srdm l er= iledii ii bitiren, bakasna brakmayxan adam.
sarm: Souk gnlerde kar gibi yaan i.
ktrm: zerinde oturulan kerevet, dkkn, seki.
krm: Belinleme, tel. Bu, kylerdeki halkn ehre kamalar anlamnadr.
kedrim: () kedrim et= derisi yzlm et.
kestem: Geceleyin davetsiz gelen adamlara verilen iki ziyafeti.
*
*
*
HER K HARF BR CNSTEN OLANLAR
tartar: Kumruyan benzer bir ku.
urur: () tewi emgi urur. Deve salrken, sdn kapta kard sesi anlatan kelime.
urur: () karn kurkur tti= karn uruldad.
sksk: Dadaan denilen, odunu salam olan bir aa.
sumlm: () sumlm tat= hi Trke bilmeyen Farsl. Hi Trke bilmeyen baka kimselere
de sumlm denir.
krkm: Safran. Bu kelime Arapaya uyundur; nk Araplar da () derler. u parada dahi
gelmitir: * () () * () () * Begler atn arurup * Kau an tururup * Mezi
yzi sararp * Krkm aar trtlr * Beyler atlar yordular, kay onlar
durdurdu; yzleri, benizleri sarard; sanki safran srlmt. * (Afrasyab iin
at yaparak diyor ki: Beyler atlarn yordular; onlar kay sard; yzleri safran
srlme dnd). * HER TRL NLSYLE () AYRIMI
sarau: Kadn yama.
spaur: Hayvan torbas. Asl () sp akurdr, iki yllk tayn yem yedii yer demektir.
ulabuz: Klavuz. (() harfi () den evrilmitir). u savda dahi gelmitir: () kaln kaz
kulavuzsuz bolmas= ok kaz, kaz srs klavuzsuz olmaz demektir. Bu sav,
ilerinde kendisinden daha bilgili bir kiiye uymakla emrolunan kimse iin
sylenir.
ala: Sere parmak, sra parmak.
amu: Sere parman yanndaki parmak, yzk parma, adsz parmak. Az tannm
kelimedir.
solamu: Solak kii.
arau: Frap ehrinin ad. Bu, Ouz ehirlerinden birinin addr88.
aramu: Karamuk, buday ierisinde bulunan karamuk taneleri.
ama: Kurbaa yavrusu dahi denilen su bcei.
tnerik: () tnerik yr= karanlk yer. Mezara da tnerik denir. () er tnerikke kirdi=
adam mezara girdi.
merk: () merk kii= her zaman gz sulanan adam, gz az gren adam.
xonek: Ylk. Krlan dahi denilen benekli, gzel kokulu kk kavun.
Beenek: Rum yaknnda oturan Trklerden bir blk.

87

88

Basmada () imlsnda kan bu kelime, yazmada () trm biimindedir. B ROCKELMANN term diye
yazmsa da yazmay grmedii iin yanlmtr. B. A.
Gerek yazma gerek basmada ibare yledir: () Bu ibare yanltr, dorusu yle olmaldr: () Ancak bu
biimde anlam dorulabilir. B. A.

Beenek: Ouzlarda bir boy. () dahi lattir. * +++ * KNC VE DRDNC HARF
HAREKEL OLAN () LE () AYRIMI
tawlu?: Tabarhun89.
bourda: () bourda sa= kvrck sa.
xans: Nakl bir in ipeklisi90.
tabuzu: () tabuzu ne= bilmece.
tuturu: () tuturu ne= buyrulmas ve tutulmas hakl olan ey.
sbzu: Ddk, boru.
sra: Sra.
sra: ekirge. Buna benzetilerek gevek ve tenbel adama () sra er denir?
ubura: Bayku.
?: () yr= otlar birbirine karmam olan yer, otu az yer.
tatra: Tire denilen sepilenmi beyaz deri.
tawlu: () tawlu anlamnda bir kelime.
awlu: Krmz meyveleri olan, meyvesinin suyu tutmaca katlan, gz arsna il yaplan
ve elbise boyanan bir aa.
toura: Kp ve ibrik gibi eylerin kulpu.
Toura: Kar yaylasnda bir yerin ad.
saru: Kene, sakra.
asru: Kasra. 495-497. SAYFALAR
srl: () srl er= sr sahibi olan adam.
tawarl: () tawarl er= mall adam.
awarl: () awarl yr= kendisinde yavan gibi tuturak yapmaa yarayan otun bulunduu
yer.
Barl: Balasauna yakn bir yerin ad.
barl: () bakrl ta= Bakrl da.
tamrl: () tamrl et= damarl, sinirli et.
ubuzlu: () kubuzlu kii= kubuzu olan adam.
utuzlu: () kutuzluk er= yaban sr sahibi adam.
sazl: () sazl er= sakz olan adam.
sazl: () sazl yr= amuru yapkan yer.
sazl: () sakzl ton= yapkan eyler yapm olan elbise.
aml: () kaml yr= kaml yer.
tapulu: () tapulu er= eskiden beri hizmeti olan adam.
apulu: () kapulu ew= kapl ev.
tatl: () tatl ne= tatl nesne. Asl ()dr.
tutulu: () tutulu yr= tekin olmayxan yer, cin arpan yer.
tl: () tl ne= kendisine, varlmas yasak olan nesne.
l: () kl brk= kyl brk, kyl klh, kendisine kylk dikilmi olan klh.
uulu: () kuulu ew= kuyulu ev.
tarla: Tarla, ekerge.
turula: () turula yr= durulacak yer.
89

90

Biz bu kelimeyi iyice anlayamadk. Bir kere kelime, aslnda Arapa deil, Farsadan gemi olmaldr.
Farsada bunun birka anlam vardr ve () harfiyle yazlr; anlamlar unlardr: nnap dedikleri meyve,
kzlaa, bakam aac, tarhun denen sebze. BROCKELMANN bu kelime iin kzlst demitir? Kuzey
Trkesinde tobulu adnda bir aa vardr; meyvesi olmaz, dallarndan kam sap yaplr. B. A.
Bu kelime, yazmada () biimindedir. () harfinden sonra gelen /a/ nlsnn alt ucunda bir nokta
sezilmektedir. Bundan baka () ile () arasnda bir di grlmektedir. Bu hl, () ile () arasnda bir harfin
bulunduuna kuvvetli bir tanktr. u hlde kelime, () naxs olacaktr. Bu kelimenin ipekli bir in kuma
anlamna gelmesi de bizim davamz kuvvetlendirir. Bay Kilisli () B ROCKELMANN xans biiminde
yazmlarsa da ikisi de yanlmtr. B. A.

tarl: () tarl yr= ekin bulunan yer. Anbara da byle denir.

sarl: () sarl er= kendisindee sarlk hastal bulunan kimse.
urulu: () kurulu ya= kurulu yay.
pusulu: () pusulu ya= pusu kurmu olan dman.
apl: () kapl kz= kzolan kz91.
atl: () katl er= soysuz adam, sdne su katlm adam. Yemek iin kat bulunan
kimseye de byle denir.
baral: () barakl kii= bara, barak soyundan kpei olan kimse.
arulu: () aruklu er= ar olan adam.
arulu: Ouzlardan bir oyman ad.
aral: Gzl, gz olan hayvan. () karaksz tek krr= gzsz gibi grr, savata sava
yapanlar, onlarn silhlarn grmezden gelir anlamnadr92.
asulu: () kasuklu er= kendisinde kmz tulumu bulunan adam.
osl: () koskl er= bademi olan adam.
baal: () baakl s= temrenli sng, bal mzrak. Temrenli oka da byle denir.
taal: () taakl er= taakl adam.
aulu: () kauklu ayak= kakl kadeh.
buulu: () bukuklu er= barl adam.
taulu: () takuklu er= tavuu olan adam. Ouzca.

91

92

Gerek yazma gerek basmada () kapl biiminde geen bu kelime yanltr; nk kapak kelimesi
bekret anlamnadr. Bk. I, 319, 11-13. B ROCKELMANN dahi metne bakarak aldanmtr. Dorusu
kapal olacaktr. B. A.
Basmada ibare () biimindedir. Yazmada da bu biimde iken sonradan bir dzeltme grerek () denilmitir;
dorusu da budur. Biz de bu yolda dilimize evirdik. B. A.