Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
GII TCH II
H ni, 6-2013
B MN DUYT
Ch nhim B mn
T Vn Ban
Ch bin:
Thnh vin:
Thay mt nhm
mn hc
T Vn Ban
PGS TS T Vn Ban
TS T Ngc nh
TS Hy c Mnh
Hc hm
PGS
PGS
Ging vin chnh
Ging vin chnh
Ging vin
Ging vin
Ging vin
Ging vin chnh
Ging vin
Ging vin
Ging vin
Ging vin
Hc v
TS
TS
TS
TS
TS
ThS
ThS
ThS
ThS
ThS
ThS
ThS
Tun th: 1
- Thi gian:
L thuyt, tho lun: 5t - T hc, t nghin cu: 5t
- a im:
Ging ng do P2 phn cng.
- Ni dung chnh:
Gii thiu v mn hc v cc quy nh
Chng 1: Hm s nhiu bin s
1.1 Gii hn Lin tc
1.2 o hm Vi phn
.
Gii thiu hc phn GII TCH II (15 pht)
thy bn cht ca hin tng cng nh m rng kh nng i vo
cuc sng ca ton hc chng ta cn nghin cu gii tch trong phm vi nhiu
bin.
Vi hm nhiu bin, nhiu khi nim v kt qu vi hm mt bin
khng cn bo ton m c nhng bin th tinh vi, uyn chuyn v ha hn nhng
ng dng v cng rng ln. GTII - mt s tip tc Gii tch I - hng ch yu
vo php tnh vi phn, php tnh tch phn ca hm nhiu bin.
Chng ta s thy rt nhiu v d, bi tp lin quan n thc tin cho
thy mng ng dng v tin khong hu ca l thuyt, m bo s trng tn
ca ton hc.
Cc khi nim, nh l, tnh cht ... thng c pht biu bng li v
kt hp vi cng thc...
Chnh sch ring
Mi ln ln bng cha bi tp ng c ghi nhn, cng vo im qu trnh
0.5 im. Cha bi tp sai khng b tr im.
S hin din trn lp: Khng i hc
Ti liu tham kho
TT Tn ti liu
Tc gi
1
Gio trnh Gii T Vn Ban
tch II
2
Gii tch II & III Trn Bnh
3
Ton hc cao cp Nguyn nh
(T3-2)
Tr v
4
Bi tp Gii sn Trn Bnh
gii tch 2, 3
5
Calculus:
A R. Adams
Complete Course
6
Calculus (Early Jon Rogawski
Transcendentals),
Nxb
Nxb Gio dc
KH v KT
Gio dc
2007
2007
KH v KT
2007
Addison Wesley
1991
2007
Nm xb
2012
V phn
L thuyt
Chng 1: Hm s nhiu bin s
Chng 2: Tch phn bi
Chng III: Tch phn ng, tch phn mt
Chng 4: phng trinh vi phn
im bi thi
im qu trnh
im chuyn cn
Tng im = im chuyn cn x 10%
+ im qu trnh x 20% + im bi thi x 70%
Hnh thc thi: Thi vit
3
S im
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
10
10
10
10
x .y x1y1 ... x n y n .
* Khng gian Euclide n . Khng gian vc t V c trang b tch v hng
va nu gi l khng gian Euclide n chiu, k hiu l n .
Tch v hng nu trn c cc tnh cht thng thng bit t ph thng.
Khi x .y 0 ta ni hai vc t x v y l trc giao vi nhau, v vit x y .
* Khong cch. Khong cch gia x (x1 ,... , x n ) v y (y1 ,... , y n ) k
hiu bi d(x, y), xc nh theo cng thc
d( x , y )
(x y ) (x y ) .
(1.1)
d(x , y ) 0; d(x , y ) 0 x y :
tnh xc nh dng
(b)
(c)
(d)
+ Hnh cu ng tm a, bn knh .
+ Mt cu ng tm a, bn knh .
Tp b chn. Tp E c gi l b chn nu tn ti mt hnh cu m no
cha n.
hnh cu ng no cha n
hnh cu ng tm O cha n
Tp compc. Tp ng v b chn c gi l tp compact.
Min. Mi tp m l mt min m.
Min m cng vi bin ca n gi l min ng.
Min m, min ng gi chung l min.
Min m t 2 im bt k ca n c th ni vi nhau bi mt ng gy
khc nm hon ton trong min gi l min lin thng.
Sau y, khi quen, ta khng cn phi vit ch m cho phn t ca n
na.
V d 1.1. Cho cc tp hp sau y trong 2 (xem Hnh 1.2):
D1 {(x, y) : a x b, c y d} : tp hp m (Khng cha bin)
y
A
y
A
D1
D2
D3
c
D
a
C
b
c
D
D
x
C
b
f :D
a. nh ngha. Cho D n . nh x
x (x1 ,..., x n ) f (x) f (x1,..., x n )
c gi l hm s trn D.
D: tp xc nh, f: hm s; x: bin s (hay i s).
Lu rng bin s c n thnh phn, mi thnh phn xem nh mt bin c
lp (cho nn hm s trn n hay c gi l hm nhiu bin).
b. Cc phng php biu din hm s ()
Biu din bng biu thc gii tch.
Biu din bng th
6
S dng cc ng (ng) mc
Bng d liu.
1.1.3. Gii hn ca hm nhiu bin
a. Gii hn ca dy im
Ta ni dy im {u n } {(x n , y n )} 2 hi t n u 0 (x 0 , y0 ) nu
lim d(u n , u 0 ) 0 .
(1.2)
u n u 0 (khi n ).
Gii hn ca dy im tng ng vi gii hn ca tng ta :
lim (x n , y n ) (x 0 , y0 ) lim x n x 0 ; lim y n y0 .
(1.3)
n
y , ta cn vit
lim f (x, y) ( hay f (x, y) khi (x, y) (x 0 , y0 ))
(1.5)
(x,y)(x 0 ,y0 )
y
)sin
i)
;
ii)
.
(x, y)(1, 0)
(x, y)(0, 0)
x y2
x 2 y2
7
Gii. i)
1
lim (x 2 y 2 )sin 2
sin1.
x,y 1,0
x y2
Theo nh l kp,
f (x, y) 0
(x, y)(0, 0)
lim
f (x, y) 0 .
(x, y)(0, 0)
e x 1
y2 z2
1.1.4. S lin tc ca hm s
Cho hm s f (x, y), (x, y) D , trong D l tp tu ca 2 v
(x 0 , y0 ) D l im gii hn ca D. Ta ni f(x, y) lin tc ti (x 0 , y0 ) nu
lim
(x, y) (x 0 , y0 )
f (x, y) f (x 0 , y0 ) .
(1.7)
Gi s a (x 0 , y0 ) D, u (x, y) (x 0 x, y0 y) D .
t f f (x 0 x, y0 y) f (x 0 , y0 )
Khi hm s f(u) lin tc ti (x 0 , y0 ) khi v ch khi
lim
f 0 .
(1.8)
( x,y)(0,0)
(x,y)D
xy
V d 1.5. Cho hm s u f x, y x 2 y 2
(x, y) (0,0)
(x, y) (0,0)
xy
x 2 y2
(x 2 y 2 )
(x 2 y 2 ) 1
.
0 xy
2
2
x y 2 2 (x 2 y 2 )
2
Trng hp 1: 1
lim
f (x, y) lim
u 0 2
(x,y)(0,0)
( 1)/2
d(u,0)
0 f (0,0) .
x 2
2x
1
0 khi x 0 . Vy f(x,y) khng
2 1
2x
lin tc ti (0,0).
1.2. O HM - VI PHN
1.2.1. o hm ring
nh ngha. Cho hm s z f (x, y) xc nh trong tp m D 2 , ly
im M 0 (x 0 , y0 ) D . C nh y y0 th f (x, y0 ) l hm mt bin x. Nu hm
ny c o hm ti x x 0 th o hm gi l o hm ring ca hm
z f (x, y) theo bin x (bin th nht) ti im M 0 (x 0 , y0 ) , k hiu bi mt
trong cc cch sau:
z(x 0 , y 0 ) f (x 0 , y 0 )
zx (x 0 , y0 ), f x (x 0 , y 0 ),
,
.
x
x
Nh vy, cho x nh sao cho (x 0 x, y0 ) D . t:
x z f (x 0 x, y0 ) f (x 0 , y0 )
gi l s gia ring ca hm s z f (x, y) i vi bin x ti (x 0 , y0 ) . Khi
f (x 0 , y 0 )
z
lim x .
x 0 x
x
y
y0
(x 0 , y0 )
x0
(x 0 x, y 0 )
x 0 x
f y (x 0 , y0 ), zy (x 0 , y0 ),
f (x 0 , y0 )
z (x 0 , y0 )
.
hay
y
y
n 3 : nh ngha tng t.
Quy tc. Khi tnh o hm ring theo bin no , ta ch vic coi cc bin
khc khng i, ri ly o hm theo bin nh ly o hm vi hm mt bin.
V d 1.7. Tnh cc o hm ring ca hm s
x
i. z x y , (x 0). ii. z arctan , (y 0) .
y
Gii. i.
ii.
z
z
y x y1;
x y ln x.
x
y
z
1
1
y
z
1
x
x
.
x 1 (x / y)2 y x 2 y 2 y 1 (x / y) 2 y 2 x 2 y 2
f f (x 0 x, y0 y) f (x 0 y0 )
c gi l s gia ton phn ca hm f(x,y) ti (x 0 , y0 ) .
Nu s gia f c th biu din di dng
f Ax By x y
(1.9)
df (x 0 , y0 ) f x (x 0 , y0 ) x f y (x 0 , y0 ) y .
10
dz(x 0 , y0 ) f x (x 0 , y0 )x f y (x 0 , y0 )y .
(1.10)
Chng minh
(i) T gi thit, f Ax By x y .
Xt y y0 const th y 0 v f x f A x x . Do :
f
A x x
f x (x 0 , y 0 ) lim x lim
A.
x 0 x
x 0
x
Tng t, f y' (x 0 , y 0 ) B .
(ii) Vi x, y nh th
f f (x 0 x, y0 y) f (x 0 , y0 )
f (x 0 x, y0 y) f (x 0 , y0 y) f (x 0 , y0 y) f (x 0 , y0 ) .
p dng cng thc s gia gii ni cho hm mt bin dn n
trong 0, 0 khi x 0, y 0 .
Vy f f x (x 0 , y0 ) x f y (x 0 , y0 )y y (pcm).
Ch . Ging nh trng hp mt bin, nu x, y l bin c lp th
dx x; dy y . T ,
df (x 0 , y0 ) f x (x 0 , y0 ) dx f y (x 0 , y0 )dy .
H qu. Nu f x (x, y), f y (x, y) lin tc trong tp m D th
df (x, y)
f (x, y)
f (x, y)
dx
dy .
x
y
(1.11)
f x (x 0 , y 0 )(x x 0 ) f y (x 0 , y0 )(y y0 ) df (x 0 , y0 ).
Dn n cng thc xp x
f (x 0 x, y0 y) f (x 0 , y0 ) f x (x 0 , y0 )x f y (x 0 , y0 )y
( f (x 0 , y0 ) df (x 0 , y0 ) ).
(1.12)
Cng thc ny cho php tnh gi tr gn ng ca hm s dng vi phn.
V phi l biu thc tuyn tnh ca cc bin x, y nn cng thc cng c tn
l xp x tuyn tnh ca hm f ti ln cn im (x 0 , y0 ) .
1,02
.
0,95
Cc bn hy tr li cu hi gi nh? (x 0 , y0 )
Gi tr l th nht x
Gi tr l th hai y
} Dng hm f(x,y)
12
Gii. Xt hm s z arctan
zx 1,1
zy 1,1
y
ti ln cn im (1,1).
x
y
2
y x 1,1
1
x
y
2
x y 1,1
1
,
2
1
x
1
2
.
2
y x 1,1 x y 1,1 2
1
x
2
b) Tho lun
c) T hc
d) Bi tp chun
b ti thiu
Ti liu [1], tr ....
Ti liu
Ch : Bi tp v nh cho c chng
CHNG I
B tr: 3(b);
4(a, b, d);
5(a);
8(c,d);
15;
18(b);
21(b);
22;
30(a);
34(c, g); 35(d, e);
37(a);
Chnh: 6(a, b, c, d, e); 13(b, c); 24(c); 26(d);
35(i, j, k, l); 36(e, f, g, h, i, j, k); 37(c, d,
VD 1.17;
VD 1.26A;
VD 1.27;
VD 1.28;
VD 1.29 (i, ii); VD 1.30; VD 1.37;
VD 1.39
13
10(a);
12(b);
23(a);
24(a);
39(c);
41(a, e).
33; 34(f);
e, f);
40( d, e, f);
Tun th: 2
Kim tra kin thc, rn luyn k nng tnh Gii han v xt tnh lin tc
Nm c khi nim v bit cch tnh H hm hp, o hm hm n, o
hm theo hng, ngha H theo hng.
S 6. a) Continuous , discontinuous, C; b) D;
1.2. O HM - VI PHN
c) C; d) D;
e) C.
1.2.3. o hm ring ca hm hp
F(x, y) f (u(x, y), v(x, y)), (x, y) D .
Tnh cht. Hp ca cc hm lin tc l hm lin tc.
f f
lin tc trong
,
u v
u u v v
lin tc trong
, , ,
, cc hm u(x, y), v(x, y) c cc o hm ring
x y x y
F F
,
D. Khi trong D tn ti cc o hm ring
v
x y
F F u F v
x u x v x ,
F F u F v
.
y u y v y
(1.13)
.
x u x v x
y u y v y
Xem CM trong [1].
Ch . i) Trng hp z f (u(x, y)) th
z df (u(x, y)) u(x, y) z df (u(x, y)) u(x, y)
.
;
.
. (1.14)
x
du
x
y
du
y
14
dz f f dy
.
dx x y dx
(1.15)
dz f dx f dy
. .
dt x dt y dt
(1.16)
f f u f v f w
,
x u x v x w x
f f u f v f w
.
y u y v y w y
(1.17)
u u(x, y)
iv) Cho php i bin
bin mi im (x, y) D thnh im
v
v(x,
y)
v
u
x
x
J
v
u
y
y
u
y
.
v
y
(1.18)
ii) z e xy ln(x 2 y 2 ) .
z z u z v
2u
2v
1
2
2
.y
...
;
x u x v x u v 2
x
u 2 v2 y
z z u z v
2u
2v x
2(y 4 1)
.
x 2
...
y u y v y u 2 v 2
u v2 y2
y(y 4 1)
ii) Thc ra, khi o hm ta khng cn vit ra cc hm trung gian u, v, w...,
nn vit trc tip theo cc bin cui cng x, y, z ...
#
S bt bin dng ca vi phn
15
(*)
dz
f
f
dx dy .
x
y
f f u f v
, ..., thay vo c
x u x v x
f u f v
f u f v
dz
dx
dy
u x v x
u y v y
f u
f f v
v
dx dy dx dy
u x
y v x
y
f
f
(**)
du dv .
u
v
Nh vy cng thc (**) cng dng vi (*).
Ta ni: Vi phn cp mt bt bin dng (c cng dng (*) d l bin c lp
hay bin ph thuc).
p dng.
Nu u u(x, y), v v(x, y) l cc hm kh vi th
d u v du dv;
u vdu udv
df (u) f (u) du .
;
(1.19)
d
v2
v
Cc cng thc ny ng cho u, v l bin c lp nn ng cho u, v l bin
ph thuc.
V d 1.13. Tnh vi phn ca cc hm s sau
i) z arcsin
y2
;
x
Gii.
i) dz
1
2 2
y
1
x
ii) dz
1
2
1 (xy )
y2
d
x
d(xy 2 )
2
2xy dy y 2dx
x
x 2 y4
1
2 4
1 x y
1.2.4. o hm hm s n
16
y( ydx 2x dy)
x
x 2 y4
x2
a2
y2
b2
1, y
x2
y2
G(x, y, z, u, v) 0
x (a, a) . Ta ni h thc
a 2
a 2
a x 2 v y
a x2 ,
b
b
Nu t y c th gii ra c mt (hoc mt s) cp hm
u u(x, y, z)
v v(x, y, z)
(1.23)
17
Fx (x, y(x))
,
Fy (x, y(x))
F
dy(x)
x .
F
dx
y
CCH NH!
(1.24)
Fz (x 0 , y0 , z 0 ) 0 .
Khi tn ti hm n z z(x, y) ti mt ln cn ca (x 0 , y0 ) , lin tc, kh
vi lin tc ti ln cn (x 0 , y0 ) v z(x 0 , y0 ) z 0 .
tnh cc o hm ring ca z(x,y), ta thay z z(x, y) vo (1.21):
F F z
x z x 0
.
F F z
0.
y z y
Do Fz 0 , iu ny dn n
F
F
z
z
y
CCH NH!
(1.25)
x ,
.
F
F
x
y
z
z
V d 1.14. Tnh cc o hm ring ca hm n z z(x, y) xc nh t
z
F
y 2x
,
x z
x
Fz
e 3z
Fy
z
x
z
.
x
Fz
e 3z
).
u(x,y,z) ti M0, k hiu l
(hay
18
By gi ly i (1,0,0) l vc t n v ca trc Ox th
F(t) u(x 0 t, y0 , z 0 ), F(0) ux (x 0 , y0 , z 0 ) . Vy:
u u
o hm theo hng i bng o hm ring theo bin x:
.
i x
u u u u
Tng t,
.
,
j y k z
nh ngha. Nu khng l vc t n v ( | | 1 ), gi 0 l vc t
u u
n v ca ; t .
0
Chng ta c th t hiu o hm theo hng trong 2 .
nh l 1.10. Nu hm s u u(x, y, z) kh vi ti im M 0 (x 0 , y0 , z 0 ) th
ti c o hm theo mi hng v
u(M 0 ) u(M 0 )
u(M 0 )
u(M 0 )
(1.29)
cos +
cos
cos
x
y
z
* Gradient
y
z
x
(Gi s cc HR tn ti)
u(M 0 )
grad u(M 0 ) ;
(i)
u(M 0 )
Chng minh. (cos , cos ,cos ) , (i) trc tip suy ra t (1.29).
Ta nhn c (ii) t ch
hng
l
u
V d 1.15. Cho hm s u x 3 y3 z3 3xyz ; tnh grad u v ti
M 0 1, 2 1 bit l vc t n v ca M 0 M1 vi M1 2,0,1 .
ux 3x 2 3yz
2
uz 3z 3xy
M M
(1, 2, 2) 1 2 2
, ,
+ M 0 M1 1, 2, 2 0 1
M 0 M1
3
3 3 3
u(M 0 )
1
2
2
.grad u(M 0 ) 3 1. 3. 3. 1 .
3
3
3
u(M 0 )
Suy ra
grad u(M 0 ) grad u(M 0 ) 3 19 .
21
Tun th: 3
1.2. O HM - VI PHN
1.2.6. o hm v vi phn cp cao
nh ngha. Gi s f x (x, y), f y (x, y) tn ti trong tp m D 2 . Nh
vy, cc o hm ring cp mt l nhng hm s.
o hm ring ca o hm ring cp mt, nu tn ti, gi l o hm
ring cp hai. C 4 o hm ring cp hai:
f 2f
(x, y),
f xx
x x x 2
f 2f
(x, y),
f yx
x y yx
f 2f
(x, y),
f xy
y x xy
f 2f
(x, y).
f yy
y y y 2
22
zx 2x ln(x y)
zxx 2ln(x y)
x2
,
xy
3x 2
(x y)
zy
x2
.
xy
, zxy
2
x(x 2y)
(x y)2
, zyy
x2
(x y)2
(x 0 , y0 ) f yx
(x 0 , y0 ) .
f xy
(1.32)
(1.33)
dy y khng ph thuc vo x, y. Gi s tn ti d 2f th
d 2f d(df ) d(f x dx f y dy)
(f x dx f y dy)x dx (f x dx f y dy)y dy
(dx) 2 (f yx
f xy
)dx dy f yy
(dy) 2 .
f xx
, f yx
lin tc, khi chng bng nhau. Vy
Gi s f xy
(dx) 2 2f xy
dx dy f yy
(dy) 2 .
d 2f f xx
(1.34)
d f dx dy f
y
x
Tng t
2
(1.35)
d f dx dy f .
y
x
Xy ra cng thc tng t cho hm nhiu bin hn,
n
(1.36)
d f (x, y, z) dx dy dz f
y
z
x
2
2f
2f
2f
dx 2
2
dy 2
2
dz 2 2
2
2f
2f
2f
dxdy 2
dxdz 2
dydz .
xy
xz
yz
23
z
z2
y2
(*)
1 2
d f (x 0 , y 0 ) . ..
2!
1 n
1
d f (x 0 , y0 )
d (n 1)f (x 0 x, y0 y),
n!
(n 1)!
( 0< < 1).
(1.37)
f (M) f (M 0 ) x y f (M 0 )
y
k 1 k! x
x y
y
n 1! x
n 1
f (M1 )
(1.38)
( M1 thuc on M 0 M1 ).
hay vit phn d dng Peano:
k
f (M) f (M 0 ) x y f (M 0 )
y
k 1 k! x
+ (x, y).
vi
lim
(x, y) 0 .
( x,y)(0,0)
24
x 2 y 2
(1.39)
M1 l im trn on thng MM 0 .
Chng minh. (Xem [1])
1.3. CC TR
1.3.1. Cc tr a phng ca hm nhiu bin
nh ngha. z f (x, y), (x, y) D 2 , M 0 (x 0 , y0 ) l mt im trong
ca D. Gi s U l mt ln cn nh ca M 0 .
* M U m f (M) f (M 0 ) th:
M 0 gi l im cc tiu ca hm f(x,y);
Hm f(x,y) c gi l t cc tiu ti M 0 ,
f (M 0 ) gi l gi tr cc tiu.
* Tng t vi cc i.
im cc tiu, cc i gi chung l im cc tr; gi tr cc i, gi tr cc
tiu gi chung l cc tr.
z
y0
x0
M0
f (M 0 ) f (M 0 )
0.
x
y
(1.41)
25
(x 0 , y0 ) .
* Ta ch vic tm cc tr ti nhng im ti :
+
} im ti hn (nghi ng CT).
f f
0 : im dng
x y
d f (x o , yo )
2f (x 0 , y0 )
x 2
2f (x 0 , y0 )
2f (x 0 , y0 ) 2
dx 2
dx dy
dy
xy
y 2
2
2f (M 0 )
x 2
2f (M 0 )
2f (M 0 )
, B
, C
,
xy
y 2
B2 AC.
(1.42)
A B
Ma trn ca dng ton phng d 2f (x o , y o ) l
.
B C
T i s tuyn tnh ta bit rng dng ton phng xc nh dng khi v
ch khi tt c cc nh thc con chnh ca n dng; xc nh m khi v ch khi
cc nh thc con chnh i du, nh thc con chnh th nht m. T
nh l 1.14'. Gi s xy ra cc gi thit ca nh l 1.14. Khi
i) Nu 0; A 0 ( C 0) th f t cc tiu ti M 0 .
ii) Nu 0; A 0 ( C 0) th f t cc i ti M 0 .
iii) Nu 0 th M 0 khng l im cc tr.
26
0.
x
y
z
(1.43)
d f (x 0 , y0 , z0 ) dx dy dz f (x 0 , y0 , z 0 ) .
y
z
x
Khi ,
2
Nu d 2f (x 0 , y 0 , z 0 ) xc nh dng th (x 0 , y 0 , z 0 ) l im cc tiu;
Nu d 2f (x 0 , y 0 , z 0 ) xc nh m th (x 0 , y 0 , z 0 ) l im cc i;
Nu d 2f (x 0 , y 0 , z 0 ) khng xc nh th (x 0 , y 0 , z 0 ) khng l im cc
tr.
V d 1.19. Xt cc tr ca hm s z x 3 y3 3xy .
zx 3x 2 3y 0 M (0,0)
0
Gii.
l cc im dng.
2
zy 3y 3x 0 M1 (1,1)
zxx 6x; zxy 3; zyy 6y.
+ Ti M 0 : A 0; B 3;
C 0 9 0 : Khng t cc tr.
27
+ Ti M1 : A 6;
B 3;
C 6 9 36 25 0 .
y2 z2 2
4x y z
(x, y, z 0) .
Gii. im dng ca hm s xc nh t h
y2
ux 1 2 0
4x
y z2
1
2z 2
2 0
uz
y
z
1 2z 2
2z
2 4
3 , uyz 2 , uzz 3
2x y
y z
2x
2x
y
Tnh cc o hm ring cp hai ny ti M, dn n
d 2 u(M) 4dx 2 3dy 2 6dz 2 4dxdy 4dydz .
y l dng ton phng ca cc bin dx, dy, dz. Ma trn ca dng ton
4 2 0
3 2 .
phng ny l A 2
0 2 6
Xt cc nh thc con chnh ca n,
4 2 0
4 2
A1 4 0, A 2
8 0, A3 2
3 2 32 0 .
2
3
0 2 6
uxx
y2
, uxy
3
, uxz 0, uyy
2
1
1
4(dx 2 2. dxdy dy 2 ) 2(dy 2 2dydz dz 2 ) 4dz 2
2
4
2
2
V vy hm u t cc tiu ti M, u CT u(M) 4 .
+ (x 0 , y0 ) :
lim
(x,y) x 0 ,y0
2 ,
(x 0 , y0 )
x 2 y 2 : (x 0 , y0 ) l im cc tiu.
zx 2xy y 2 3y 0
M1 (1,1), M 2 (0,0), M3 (3,0), M 4 (0,3) .
2xy
3x
* y 0, x [0, 2] z 0 .
* y 2, x [0, 2] z 2x 2 2x, z 4x 2 ;
1 1
1
, z , z(2) 4, z(0) 0 .
2 2
2
Vai tr x, y nh nhau, so snh mi gi tr tnh, ta thy:
Max z Max{1, 0, 4} 4 , t c ti (2, 2) .
z 0 ti x
x 2y 2 2 .
Gii. T iu kin nhn th 2y 2 2 x 0 x 2 .
z 6x x(2 x) 1 x 2 4x 1 .
z 2x 4, z 0 x 2 .
x
z
z
y
0
5
11
Nh vy cc i iu kin l 5, t c ti (2, 2) ;
Cc tiu iu kin l -11, t c ti (2, 0).
30
f
(x,
y,
z)
F
(x,
y,
z)
0
z
z
F(x, y, z) 0
iii) T y ta tnh c i v Ni (x i , yi , zi ) . Cc im Ni (x i , yi , zi ) gi l
cc im nghi ng cc tr iu kin.
iv) Coi c nh, lp hm 3 bin x, y,z
(x, y, z) f (x, y, z) F(x, y, z) .
(1.45)
(1.46)
(1.47)
H(x, y, z) 0
ta tin hnh tng t Bi ton 1, c th nh sau.
i) Lp hm Lagrange ca 5 bin
(x, y, z, , ) f (x, y, z) F(x, y, z) G(x, y, z) .
31
(1.48)
(1.49)
F(x, y, z) 0
G(x, y, z) 0
(1.50)
(1.52)
i) z x y,
2
ii) u x y z ,
x2
a2
y2
b2
z2
c2
1 (a b c).
Gii. i) t (x, y, ) x y (x 2 y 2 1)
1 2x 0
x
y 1 2y 0
2
2
x y 1 0
2 1 / 2 1 1 / 2, 2 1 / 2 , im dng iu kin tng
1 1
1 1
,
,
ng l (x1, y1 )
v (x 2 , y 2 )
.
2 2
2 2
t (x, y) x y (x 2 y 2 ) .
d (x, y) ...; d 2 (x, y) (dx 2 dy 2 ).
1
1 1
, (x1, y1 )
,
2
2 2
32
dx, dy:
1
1
dx
dy 0 dy dx .
2
2
d 2 1 x1 , y1
1
(dx 2 dx 2 ) 2 dx 2 0 (dx 0).
2
1 1
,
Vy
l cc tiu iu kin (CTK), zCTK z(x1, y1 ) 2 .
2 2
* Vi 2
1
1 1
,
, lm tng t trn, (x 2 , y 2 )
l im cc
2
2 2
i iu kin v z(x 2 , y 2 ) 2 .
Nu ch cn tm GTLN - GTNN iu kin, v ng trn x 2 y 2 1 l
ng v gii ni nn sau khi tm c cc gi tr 1,2 , (x1, y1 ), (x 2 , y2 ) ta thc
hin nh sau:
f (x1 , y1 ) 2, f (x 2 , y 2 ) 2 ,
GTLN K Max( 2, 2) 2 ,
GTNN K = Min( 2, 2) 2 .
x 2 y2 z2
ii) t (x, y, z, ) x 2 y 2 z 2 2 2 2 1 .
a
b
c
x 2x 2x / a 2 0
y 2x 2y / b 2 0
2x 2z / c2 0
z
x 2 y2 z2
2 2 2 1 0
b
c
a
x 0
T 3 phng trnh u ta c
,
2
y 0
,
z 0
.
b
c
dx 2 dy 2 dz 2
d 2 (x, y, z) ... 2dx 2 2dy 2 2dz 2 2 2 2 2
a
b
c
2 1 2 dx 2 1 2 dy 2 1 2 dz 2 .
b
c
a
33
b
c
b
c
a
(*)
cdz
c2
0 hay dz 0 .
c 2
c 2
Khi d 2 1 (0,0, c) 2 1 2 dx 2 1 2 dy 2 0 .
a
b
b2
b 2
d 2 2 (0, b,0) 2 1 2 dx 2 1 2 dz 2 .
a
c
34
ngha ca vc t grad
* Cha bi tp (2 tit)
36(f, g, h, i, j, k); 37(c, d, e, f);
40( d, e, f);
S. 36. f) minimum f (1, 2,3) 24 ; g) maximum z(0;1) / 2 1;
h) minimum z(1,1) z(1, 1) 2 , (0,0) is a saddle.
i) minimum z(1, 1) 3 ;
j) (1,0) is a saddle;
2 4
k) maximum z 0,
, (0,0) is a saddle.
3 27
40. d) Minu u(1,0,0) 1 , Max u u(0, 0, 2) 4 ;
e) Min u u(1,0,1) 0 ;
f) Max u u(2, 2, 1) 9, Minu u(2, 2,1) 9 .
1.5. S LC V HNH HC VI PHN
Hnh hc vi phn: Dng cc phng php ca php tnh vi phn nghin
cu hnh hc.
1.5.1. ng cong phng
a. Tip tuyn, php tuyn. ph thng chng ta bit rng, nu ng cong
C l th ca hm s y f (x) th phng trnh tip tuyn ti im
M 0 (x 0 , y0 ) (y0 f (x 0 )) trn ng cong l
35
y f (x 0 ) (x x 0 ) y0 .
By gi gi s ng cong C c phng trnh tham s
x x(t)
t , x(t), y(t) l lin tc.
y y(t)
ng cong trn:
x(t), y(t) kh vi lin tc trn [, ] , x2 (t) y2 (t) 0 t
Nu ti im t 0 [, ] no m x(t 0 ) y(t 0 ) 0 th im tng ng
M 0 (x(t 0 ), y(t 0 )) trn C gi l im k d. Chng ta khng xt trng hp ng
cong c im k d.
By gi ly t 0 [, ] v gi s im tng ng trn ng cong l
y(t 0 )
. Vy
M 0 (x 0 , y0 ) . Ta bit h s gc ca tip tuyn ti M 0 l k yx
x(t 0 )
y(t 0 )
phng trnh tip tuyn c dng y y0
(x x 0 ) hay
x(t 0 )
x x 0 y y0
.
x (t 0 ) y(t 0 )
(1.53)
(t 0 ) (x(t 0 ), y(t 0 )) .
Suy ra phng trnh php tuyn:
x(t 0 )(x x 0 ) y(t 0 )(y y0 ) 0
(1.54)
b. cong
nh ngha cong ca ng cong ti 1 im (xem [1])
Cch tnh cong
+ ng cong cho di dng phng trnh y f (x) th
y
.
(1 y2 )3/2
(1.55)
xy xy
.
(x2 y2 )3/2
(1.56)
c. ng trn mt tip
Cho trc im M trn ng cong. Nhiu khi cn phi xp x ng cong
ti ln cn im M bng mt cung trn no . ng trn cha cung trn
phi tip xc vi ng cong ti M, c cng b lm vi ng cong v c
cong bng cong ca ng cong ti M (Hnh 1.14). ng trn gi l
ng trn mt tip (cn gi l ng trn chnh khc) vi ng cong ti M.
Bn knh ca ng trn mt tip gi l bn knh cong, tm ca ng trn
mt tip gi l tm cong ca ng cong (ti im M).
36
M0
(1.57)
(x 2 y2 )3/2
.
xy xy
(1.58)
e. Ta tm cong.
Lu . Ngi ta cng c cng thc tnh cong, bn knh cong cho trng
hp ng cong cho di dng ta cc.
f. Tc b, thn khai
Xt ng cong phng C. Mi im M trn C c tng ng mt tm cong
I. Qu tch L cc tm cong I ca ng cong C gi l ng tc b ca C, cn C
gi l thn khai cu L (xem Hnh 1.15.)
Nu C cho bi phng trnh y = f(x) hay phng trnh tham s th phng
trnh tc b di dng tham s ln lt l
(1 y2 )y
X
1 y2
Y y y
(tham s x hoc y)
37
(1.61)
(x2 y2 )y
x 0 x
xy xy
(tham s t)
(x2 y2 )x
y0 y xy xy
(1.62)
Gii. R rng l x 0 , ta c y 2p x .
p
p
, y
, thay vo (1.61) nhn c tc b
2x
2 2x x
3y 2
X
3x
p
X
2p
( 2px )3 hay
3
Y
Y y
2
p
p2
r(t) OM
gi l hm bn knh vc t ca im M.
T y, ta ch cn xt hm bn knh vc t r r(t) .
Nu M c ta (x,y,z) th
x x(t), y y(t), z z(t)
(1.63)
(1.64)
r r(t) x(t) i y(t) j z(t) k .
(1.65)
dr
V(t) x2 (t) y2 (t) z2 (t) .
(1.66)
dt
b. Phng trnh tip tuyn v php tuyn ca ng cong
Nh ni, vc t ch phng ca tip tuyn l
x (t 0 ) y(t 0 ) z(t 0 )
(1.67)
i
j k
i
j
k
B r r x y z x(t) y(t) z(t) ,
x y z x(t) y(t) z(t)
N BT.
39
(1.68)
(C)
M0
Chun ha cc vc t B,T, N ta c
T B N
, , .
T
B
N
Mt phng qua M 0 ,
+ C cp vc t ch phng , (vc t php ) gi l mt phng mt tip;
z C;
x a2 cos t, y a2 sin t, z 0.
T nhn c
B a sin t
j
a cos t
k
C
a2 cos t a2 sin t 0
Vy cc vc t n v cn tm l
40
a sin t
acos t
C
T
i
j
T
a 22 C2
a 22 C2
a 22 C2
B
Csin t
Ccos t
a
i
j
B
a 22 C2
a 22 C2
a 22 C2
N
cos t i sin t j.
N
Trong trng hp a C 1, t th M(-1, 0, ).
1
1 1 1
0,
,
,
, 0,
, (1, 0, 0)
2
2
2
2
k,
k,
(1.69)
n 0 n(M 0 ) Fx (M 0 ) i Fy (M 0 ) j Fz (M 0 ) k.
(1.72)
n(M 0 ) Fx (M 0 ), Fy (M 0 ), Fz (M 0 ) .
(1.73)
Fx (M 0 ) Fy (M 0 ) Fz (M 0 )
(1.75)
(1.76)
n 0 f x (x 0 , y 0 ), f y (x 0 , y 0 ), 1 ,
x x0
y y0
z z0
,
f x (x 0 , y0 ) f y (x 0 , y0 )
1
f x (x 0 , y0 )(x x 0 ) f y (x 0 , y0 )(y y0 ) (z z 0 ) 0.
42
(1.77)
z z0 f x (x 0 , y0 )(x x 0 ) f y (x 0 , y0 )(y y0 ).
hay
(1.78)
(Q1 ) : (x 2) (y 2) (z 1) 0 x y z 5 0.
(Q 2 ) : (x 2) (y 2) (z 1) 0 x y z 5 0.
43
TM TT CHNG 1
Cc nh l v gii hn, lin tc ca tng, hiu, tch, thng, lu tha, hp
hm ca cc hm, cc hm lin tc, nh ngha hm s cp v tnh lin tc ca
chng, cc khi nim v kt qu v s lin tc u i vi hm mt bin vn cn
bo ton cho trng hp hm nhiu bin.
Khi tnh o hm ring theo bin no , ta coi cc bin khc khng i,
ri ly o hm theo bin nh ly o hm vi hm mt bin.
o hm hm hp: F F(u(x, y), v(x, y))
F F u F v F F u F v
,
x u x v x y u y v y
o hm hm s n: z z (x, y) xc nh t F(x, y, z) 0
Fy
z
F z
x,
.
x
Fz y
Fz
Cc php ton v vi phn
d (u v) du dv,
u vdu udv
df (u) f (u) du .
,
d
v2
v
D u, v l bin c lp hay bin ph thuc lun c
f
f
dz
du dv .
u
v
Tnh gn ng
f (x 0 x, y0 y) f (x 0 , y0 ) f x (x 0 , y0 ) x f y (x 0 , y0 ) y
u
grad u u x2 u y2 uz2 .
f (M 0 ) f (M 0 )
0.
x
y
iu kin ca cc tr
Cho M 0 (x 0 , y0 ) l im dng ca hm z f (x, y) . t
2f (M 0 )
x 2
, B
2f (M 0 )
2f (M 0 )
, C
, B2 AC.
2
xy
y
i) Nu 0; A 0 ( C 0) th f t cc tiu ti M 0 .
ii) Nu 0; A 0 ( C 0) th f t cc i ti M 0 .
iii) Nu 0 th M 0 khng l im cc tr.
44
Trng hp 3 bin
Ti im dng M 0 (x 0 , y0 , z 0 ) D ca hm u f (x, y, z) tnh
2
d f (M 0 ) dx dy dz f (M 0 ) .
y
z
x
2
Nu d 2f (M 0 ) xc nh dng th M 0 l im cc tiu.
Nu d 2f (M 0 ) xc nh m th M 0 l im cc i.
Tm GTLN - GTNN trn min ng, gii ni D
+ Tm nhng im ti hn bn trong ca D: M1 ,..., M k ;
+ Tm nhng im ti hn trn bin ca D: N1,..., N ;
+ Tnh: f (M1 );... ; f (M k ); f (N1 );...; f (N ) ;
+ Kt lun: GTLN - GTNN ca hm l Max, Min cc gi tr nhn c.
Cc tr c iu kin
Tm cc tr ca hm f(x,y,z) vi iu kin F(x, y, z) 0 , ta c th dng
a) a v trng hp t bin hn
b) Phng php nhn t Lagrange:
i) Lp hm Lagrange (x, y, z, ) f (x, y, z) F(x, y, z) .
ii) Tm cc nghim i , x i , yi , zi , i 1,..., k t h
x f x (x, y, z) Fx (x, y, z) 0
f (x, y, z) F (x, y, z) 0
y
y
y
z f z (x, y, z) Fz (x, y, z) 0
F(x, y, z) 0
iii) Kim tra xem cc im dng iu kin Ni (x i , yi , zi ) c l im cc tr
iu kin hay ti t GTLN, GTNN iu kin hay khng.
Tip tuyn ca ng - php tuyn, tip din ca mt
Tip tuyn ca ng cong x x(t), y y(t), z z(t) ti im
M 0 (x 0 , y0 , z 0 ) trn ng ng vi gi tr t t 0 ca tham s l:
x x 0 y y0 z z 0
.
x (t 0 ) y(t 0 ) z(t 0 )
,
Fx (M 0 ) Fy (M 0 ) Fz (M 0 )
Fx ( M 0 ) (x x 0 ) Fy (M0 ) (y y0 ) Fz ( M0 ) ( z z0 ) 0
45
Tun th: 5
I n f (x i , yi ) Si
(2.1)
i 1
Gi di l ng knh ca mnh ( Si ):
(2.2)
(2.3)
(2.4)
D1
(2.5)
D2
47
(2.6)
D
D
D
b
d
(2.9)
h(x).k(y)
dx
dy
dx
h(x).k(y)
dy
h(x)
dx
.
k(y)
dy
D
a
c
a
c
H qu.
{a x b; c yd}
V d 2.1. Tnh i)
(x y 2 ) dxdy , ii)
0 x,y1
y3
Gii. i) I dx (x y ) dy xy
3
0
0
0
2
ii)
(2.10)
sin 2x 2 y dx dy .
{0 x /2, 1 y 2}
/2
sin 2x dx. 2 y dy
1
y 1
y 0 dx
cos 2x
2
/2
0 .
1
5
x dx .
3
6
0
2y 2 3
.
1
ln 2
ln 2
48
f (x, y) dxdy dx
D
y 2 (x)
b y 2 (x)
dx. (2.11)
f
(x,
y)
dy
f
(x,
y)
dy
y1 (x)
a y1 (x)
x 2 (y)
f (x, y) dxdy dy
D
f (x, y) dx
x (y)
x 2 (y)
y 2 (x)
f (x, y)dxdy dx
D
x 2 (y)
f (x, y)dy dy
y1 (x)
f (x, y)dx
(2.13)
x (y)
1
y x v x y .
I dx
0
2 y2
3
x
(y
x)dy
2
x 2 x y
0
2
49
y x
dx
y x 2
...
1
.
504
y
3
y x, y x 1, y 1, y 3 .
Tnh I (x 2 y 2 ) dxdy .
D
Gii.
D {(x, y) : 1 y 3, y 1 x y} .
I dy
1
3
x3
2
2
2
(x
y
)
dx
3 x
y1
1
xy
x y1 dy
y3
3 (y 1)
y
y 2 (y 1) dy ... 14 .
3
3
1
1
x/2
I dx
2y
2
2
1
1
1 2
e dy xe x dx e x d(x 2 ) e x
20
40
4
x2
2
0
1 4
e 1 .
4
(2.14)
x
D(x, y)
det u
D(u, v)
yu
xv
0, (u, v) D' ;
yv
(c th tr ra ti mt s hu hn ng). Khi
D'
50
(2.15)
D(x, y)
D(u, v) D(u, v)
D(x, y)
(2.16)
D1
D
0,
f (x, y) l vi bin y
(2.17)
l vi bin y nu
Hnh 2.3. Min i xng qua trc Ox (a) v qua trc Oy (b)
V d 2.5. Tnh tch phn I (x y) 4 (x 2y)5 dxdy .
D
2
x u v
u x y
1
3
3
3
3
det
1
3
v x 2y
1
y 1 u 1 v
3
3
3
3
Khi min D tr thnh D {(v, v) : 2 u 3, 1 v 2} .
51
1 u5
I du u v dv
3
3 5
2
1
4 51
3
2
v6
2
1
147,7 .
D(u, v) 1
D(x, y) 1
3 J
D(x, y)
1
1
.
D(u, v) D(u, v)
3
D(x, y)
b. i bin ta cc
x r cos
Xt i bin ta cc
. nh thc Jacobi ca php bin i l
y r sin .
J
x
D(x, y)
det r
D(r, )
yr
x cos r sin
r 0 (tr ra ti O(0,0)).
y sin r cos
(2.18)
D'
D { , r1 () r r2 ()} ,
r2 ( )
f (x, y)dxdy d
D
f (r cos , r sin ) r dr .
(2.19)
r1 ( )
(x 2 y 2 ) dxdy
{x 2 y2 R 2 }
1
dxdy ,
ii) Tnh tch phn I sin(xy 2
2
2
1 x y
D
vi D l na trn hnh trn tm O, bn knh 1.
Gii. i) t x r cos, y r sin th J r , t
52
R 4
.
4
r4
d r r dr 2 .
4
0
2
R
0
R 4
.
2
1
2
1 x y
dxdy I1 I 2
I1 0 (l do?)
I2 : t x r cos, y r sin , J r ,
I I 2 d
0
= d
0
r
2
1 r cos r sin
d(r 2 1)
2
0 2 1 r
1 r2
1
0
dr d
0
r
1 r
( 2 1).
dr
y b r sin
y r sin
b
(2.20)
()
Khi dng ta cc co gin x a r cos , y b r sin , nh thc Jacobi ca
(2.21)
D'
x 2 y2
1 , tia Ox v tia:
9
4
i) y x (x 0) ;
ii) y 2x / 3 (x 0) .
x 3r cos
Gii. Xt php i bin ta cc (co gin)
; J 6r .
y 2 r sin
i) y x 2r sin 3r cos tan 3 / 2 1 arctan (3 / 2) .
r2 1
3
S dxdy d 6r dr 1 6. |0 31 3arctan .
2
2
D
0
0
53
S dxdy
D
r 2 1 3
d 6r dr 6. |0 .
4 2
4
0
x 2 y 2
(
xy
sin(y
))dxdy
;
D
9
16
D
2
V d 2.8. Tnh
Gii. I
( xy y
D1
2
y
trong D1
1, x, y 0 .
9 16
I 4 dr
0
/2
2
)12r d
r4
4,12
4
1
0
/2
y Y y0 Y y y0
, vi J r .
y r sin y0
y y0 r sin
ii) Nhiu khi min ly tch phn cho php ta s dng c ta cc thng
thng v ta cc dch chuyn. Tuy nhin khi thc hin ly tch phn lp vi
loi ta ny th d, vi loi khc li kh hn nhiu. Khng c mt gi cho
iu ny.
iii) i khi, ngi ta cn dng i bin ta cc co gin dch chuyn
x x 0 a r cos
, vi J ab r .
y y0 b r sin
54
dt(S) 1 (f x )2 (f y ) 2 dxdy .
(2.22)
/4
S 4S1 4 dxdy 4
S1
r dr 4
/4 2
r
2
r a cos 2
d
r 0
/4
cos 2 d a 2 sin 2
/4
0
a 2.
55
2x
1
dxdy
2
2
2 a x
dx
0
a
a2 x2
dy a 2 .
V 2 4 x 2 y 2 dxdy .
D
/2
V2
/2
4 r 2 r dr
/2
1 2
2. . (4 r 2 )3/2
2 3 /2
16(3 4)
2 cos
d
0
9
b. Mt s ng dng c hc
* Khi lng bn phng D:
(2.23)
m (x, y) dxdy;
D
* Trng tm G(x G , y G ) :
xG
1
1
x (x, y) dxdy, y G y (x, y) dxdy.
mD
mD
(2.26)
1
1
x dxdy, y G y dxdy
SD
SD
56
(2.27)
(x, y) Kxy .
Hnh 2.8. 1/4 hnh trn
R 2 x 2
* m Kxy dxdy dx
D
1
Kxydy K x y 2
2
0
* M OA M OB K x 2 xy dxdy K dx
x 3 ydy ...
R 2 x 2
R 2 x 2
R 2 x 2
x 2 ydy
K R4
dx
8
K R6
24
K R5
15
8
K R 5 KR 4 8
xG
:
R. T tnh i xng, x G y G R.
15
8
15
15
* Cha bi tp (2 tit):
S. 1. e) 2(e - 2).;
7. e) (3 2ln 2) / 4 ; f)
8: b)
8 2ln(1 2) .
5
3 ; d) (1/3) ln (b/a);
6
9: g) 7/24 ;
3 3 1
2
; d) 2a ( 2) .
12
- Vit cng thc chuyn TP kp sang TP lp, cn ca bin x
trc, cn ca bin y sau; Ngc li
- Nu to Descates v to cc ca vi im c bit.
- V mt s hnh, nu cch xc nh cn tch phn.
VD 2.11; VD2.25 ; VD 2.26;
VD 2.27;
B tr: 1(b, d);
2(b, c);
3(b); 4(a, b); 5(a, c, d);
6(b); 7(d, c);
8(a); 9(d, f);
10(c);
15; 17;
Ti liu [1], tr ....
10: f) 64 / 3 ; g) 8 ; h) 16a 3 / 3 .
b) Tho lun
c) T hc
d) Bi tp
Ti liu
57
14: c)
58
Tun th: 6
Nm cch xc nh cn TP
Mt s ng dng
Nm c mt s cc i bin tng qut khc
Thc cht i bin to tr l g.
I n f (x i , yi , zi ) Vi ,
(2.28)
i1
Gi di l ng knh ca mnh ( Vi ):
d i d(Vi ) Sup{MN : M, N Vi } .
Nu khi n sao cho Max(d1,...,d n ) 0, I n dn n gii hn I hu
hn, khng ph thuc vo cch chia min V v cch chn cc im Mi trn
( Vi ) th ta ni:
+ Hm f(x,y,z) kh tch trn V;
+ I c gi l tch phn bi ba ca hm f(x,y,z) trn V, k hiu l
f (x, y, z) dxdydz (hay f dxdydz hay f (x, y, z) dV );
V
(C th i sang mt th t khc).
b. Min ly tch phn c dng hnh tr cong
V {(x, y, z) : (x, y) D 2 , z1 (x, y) z z 2 (x, y)} .
z 2 (x,y)
z 2 (x,y)
V
D z1 (x,y)
D
z1 (x,y)
I f (x, y, z)dxdydz dx
V
y1(x)
60
z 2 (x,y)
dy
z1 (x,y)
f (x, y, z) dz.
(2.30)
1
(1 x y z)3
dxdydz ,
V l vt th gii hn bi cc mt ta
v mt phng x y z 1 .
G. x y z 1 z 1 (x y) .
Chiu V xung mt phng Oxy ta
nhn c tam gic OAB. Vy
Hnh 2.10. Vt th V d 2.13
1
1 x y
1 x
I dx
1 x
dx
0
1
dy
1
(1 x y z)3
(1 x y z)2
1 x
1
dx
20
dz
z 1 x y
dy
z 0
1
1
1
5
(1 x y) 2 4 dy ... 2 ln 2 16 .
cc mt x 0, y 0, z 0, x 1, y 2, z x 2 y 2 .
61
x 2 y2
I dx dy
0
1
2
z2
xyz dz dx xy
2
0
0
z x 2 y2
z 0
dy
121
.
60
(2.31)
S(x)
Gii. I
Bi v
x2
a2
a2
y2
b2
z2
c2
dx x
a
x2
dydz
S(x)
y2
b2
y2
x2
b 1
a2
dx. dydz
z2
c2
y2
b2
1.
S(x)
z2
c2
dt(S(x))dx .
x2
a2
hay
z2
x2
1 dt(S(x)) bc 1 2 .
2
a
2
x
c 1
a2
T I
x2
4
4
x
bc
1
dx
bca 5 .
2
35
a
a
x x(u, v, w)
3
y y(u, v, w) (u, v, w) V .
z z(u, v, w)
(2.32)
+ nh thc Jacobi
xu
D(x, y, w)
J
det yu
D(u, v, w)
zu
xv xw
yv yw 0 (u, v, w ) V
zv zw
(2.33)
(c th tr ra ti mt s hu hn mt). Khi
f (x, y, z) dxdydz f (x(u, v, w), y(u, v, w), z(u, v, w)) J dudvdw . (2.34)
V
V1
V
0,
nu f(x, y, z) l vi bin z
* Pht biu tng t khi min V i xng qua mt Oyz hoc Ozx.
b. i bin ta tr
* To tr. M(x,y,z) trong h ta Descates vung gc Oxyz, ta tr
ca n l b ba s (r, , z) , trong (r, ) l ta cc ca hnh chiu M ca M
ln mt phng Oxy (xem Hnh 2.13 ).
z
M(x,y,z)
y
M'
Hnh 2.13. Ta tr
R rng l r 0, 0 2, z .
x r cos
y r sin
z z
(2.35)
63
cos r sin 0
J det sin r cos 0 r .
0
0
1
Nhn c cng thc tch phn bi ba trong ta tr
(2.36)
r2 ( )
f (x, y, z) dxdydz d
V
r1( )
z 2 (r cos , r sin )
dr
f (r cos , r sin , z) r dz
z1 (r cos , r sin )
mt z x 2 y 2 v z h (h 0).
64
Gii. Xt i bin ta tr
x r cos
y r sin J r .
z z
z x 2 y2
r 2cos 2 r 2 sin 2 r.
h
x
d dr zr dz
0
z2
d r
2
0
h
r dr
r 2 2
h 4
2 (h r )dr
.
2
4
0
V
D z1 (x,y)
(2.44)
x 2 y 2 z 2 9
x 2 y 2 8
Giao tuyn hai mt:
...
2
2
x y 8z
z 1
D {(x, y) : x 2 y 2 8} , l hnh trn tm O, bn knh R 8 . T
z 2 (x,y)
V dxdydz dxdy
V
z1
1 2
2
2
dz
(x
y
)
(x y2 ) dxdy .
(x,y)
D
65
d
0
1
40
(vtt).
9 r 2 r 2 r dr
8
3
b. Mt s ng dng c hc
Khi lng ring (x, y,z) ti im M(x, y, z) V , (x, y,z) .
* Khi lng vt th V:
(2.45)
m (x, y, z) dxdydz.
V
* Ta trng tm x G , yG , z G ca V:
xG
1
x (x, y, z) dxdydz,
m
V
yG
1
y (x, y, z)dxdydz,
m
V
zG
1
z (x, y, z)dxdydz.
m
V
(2.46)
1
1
1
x dxdydz, yG y dxdydz, zG z dxdydz (2.47)
V V
V V
V V
V: l th tch vt th V.
V d 2.19. Tnh ta trng tm vt th ng cht gii hn bi cc mt tr
parabolic y x 2 v cc mt y z, z 0, y 1 .
Gii. Mt di v mt trn ca vt th l z 0 v z y . Ta c
1
V dxdydz
V
x dxdydz 0.
V
y dxdydz dx 2 dy ydz dx 2 y
V
1
1
z dxdydz
V
x
1
x
1
dx
66
4
dy ... .
7
y2
2
dy ... .
7
2 2
dx dy z dz
x2
dx 2 dy dz dx 2 y dy ... 5 .
T tnh i xng,
5 5
Vy (x G , y G , z G ) 0, , .
7 14
Cha bi tp.
S. 19.c) 0;
b) Tho lun
c) T hc
d) Bi tp
Ti liu
#
c) (e 2) ; d) 16a 2 / 9 . 2a 2 ( 2) .
67
Tun th: 7
x r cos sin
y r sin sin
z r cos
(2.38)
68
z
M(x,y,z)
r
M'
Hnh 2.16. Ta cu
l , gc zOM
l . Tuy
Nhn xt. Mt s ti liu k hiu gc xOM
nhin, ta k hiu nh trn ph hp vi nhiu ti liu khc, v c bit l ph
hp vi cc phn mm tnh ton hin i.
H Ni c ta (cu) (6300, 108, 69) ( y gc tnh theo ).
* i bin s dng ta cu. Dng i bin ta cu (2.38) tnh tch
phn bi ba rt hiu qu. nh thc Jacobi ca php i bin l:
(2.39)
I f (x, y, z) dxdydz
V
(2.40)
d
1
r 2 ( ,)
1 ( )
1 ( )
r1 ( ,)
69
x a r cos sin ,
y b r sin sin ,
z c r cos ,
(2.42)
x y z
bi 2 mt cu
(S1 ) : x 2 y 2 z 2 1,
(S2 ) : x 2 y 2 z 2 4 (z 0)
x r cos sin
y r sin sin
z r cos
ta c J r 2 sin .
70
T I
/2
d
0
1
d r 2 sin dr 2 ( cos )
r
1
/2
0
r2 2
1 3 .
2
dy f (x, y) dx dx f (x, y) dy
c
(2.51)
f (x, y)
tn ti v lin tc trn D th
y
b
b f (x, y)
d
I(y)
dx, y [c, d]
f (x, y)dx
dy a
a y
(2.52)
xb xa
dx (0 a b),
i) I
ln
x
0
71
ii) J
dx
2
2 2
0 (x a )
(0 a).
b
1b
x b xa
y
Gii. i) Nhn thy rng
x dy I x y dy dx .
ln x
a
0a
b y 1
b
x
1
b 1
1
I x dx dy
dy ln
.
dy
0
1
y
1
a
a0
a
a
J(a)
0
dx
x2 a2
1
1
arctan , a L
a
a
1
1
1
1 1 1
J(a) 2
dx
2a
dx
arctan
2
2
2 2
2
2
a
a
a
x
a
(x
a
)
a
a
0
0
1
J J 2 (a)
2 2
0 (x a )
dx
1
1
arctan 2 2
.
a 2a (a 1)
2a
3
(*)
J n (a)
dx
2
2 n
0 (x a )
, n 3, 4, ... #
I(y)
f (x, y)dx
u(y)
v(y)
v(y) f (x, y)
d
f (x, y) dx
dx f (v(y), y)v(y) f (u(y), y) u(y).
dy u(y)
u(y) y
sin x
72
sin (tx) dt
sin x
Gii. f (x)
I(y) f (x, y) dx
(2.54)
C th l:
0, B 0 : b B Ib (y) I(y) .
* Tch phn suy rng (2.54) c gi l hi t u trn on [c, d] nu
g(x) dx
hi t
sin xy
1 x 2 y2 dx .
0
Ta thy
sin xy
2
1 x y
1
1 x
y; tch phn
1 x 2 dx
hi t. Vy tch
nh l 2.6
73
[c, d] .
b) Vi nhng gi thit phn a) th
d
d
f
(x,
y)
dx
dy
f
(x,
y)
dy
dx
c a
a c
(2.55)
* o hm ring
* Tch phn
f (x, y)
tn ti v lin tc trn [a, ) [c, d] ;
y
f (x, y)
dx hi t u trn [c, d] .
y
Khi
d
dy
f (x, y)dx
f (x, y)
dx y [c, d]
y
(2.56)
i) I
ii) I
e bx
dx (a, b 0) ,
x
74
I(y)
yx
dx
1
(y 0) .
y
Ta thy 0 f (x, y) e
xy
ax
, tch phn
ax
dx hi t.
dy e
a
yx
dx
dx e
yx
ax
dy
e bx
1
dx dy ln y ab .
x
y
a
ii) t x ut, (u 0) , ta c I u
eu
2x 2
dx .
0
2
u2
I du
ue
u2
u 2x 2
dx du
ue u e u
2x 2
dx du .
ue
0
u 2 (1 x 2 )
1
dx
du dx
dx I
.
2
2
4
2
1
x
0
Nhn xt. Chng ta nhn c tch phn Poisson-Euler ni ting hay dng
trong L thuyt Xc sut:
e x dx .
(x) t x 1e t dt (x 0) .
0
Trc ht ta c
1
(x) t
x 1 t
e dt t x 1e t dt 1 (x) 2 (x).
* (1) 1
* (x 1) x(x)
* (n 1) n!
1
* .
2
(x 0)
75
(n 1, 2,...)
2
2
1
1
e u 2udt 2 e u dt 2.
.
2 0 u
2
0
Cha bi tp:
22: b) 4(R 5 r 5 ) / 15 ; c) 8/5 ;
23. a) a 3 / 240 ;
e) / 48 .
b) 32 / 3 .
c) T hc
d) Bi tp
Ti liu
- Lin h to D vi to cu.
- Cng thc i bin T cu
- Xc nh cn tch phn trong T cu
VD2.37 ; VD 2.40
B tr: 22(d); 24(c, d, e, f, h); 25.
Ti liu [1], tr ....
76
l ng cong lin tc
b. nh ngha. u f (M) xc nh trn cung L AB
thnh n cung nh bi cc
trong khng gian, khng t ct, (c di). Chia AB
i 1 i
cung A
i 1A i chn im Mi ty . Lp tng TP
n
I n f (Mi )si
i 1
v cch chn cc
hu hn I xc nh, khng ph thuc vo cch chia cung AB
im Mi th:
+ Gii hn I c gi l tch phn ng loi mt ca hm f(M) trn cung
, v k hiu l
AB
f (M)ds (hay f (M) ds , f (x, y, z) ds, f ds ...).
AB
77
f (M)ds f (M) ds .
AB
BA
ii) Tch phn ng loi mt c cc tnh cht khc ging vi tch phn xc
nh thng thng nh tnh cht tuyn tnh, h thc Chasles, xc nh dng ...
e. ngha hnh hc - c hc
ds .
(3.2)
AB
Hnh 3.1. Bc rm
S f (x, y) ds
C
(x, y, z)ds .
(3.3)
AB
xc nh nh sau:
Trng tm G(x G , yG , zG ) ca cung AB
78
x G m x (x, y, z) ds
AB
y 1
G m y (x, y, z) ds
AB
1
z G
z (x, y, z) ds
m
AB
(3.4)
AB
: th ca hm s y f (x), a x b
AB
b
1 y2 (x)dx .
(3.6)
AB
L l ng trn x 2 y 2 ax (a 0).
2
a
a2
2
Gii. L : x y .
2
4
Xt php i bin ta cc x r cos , y r sin .
/2
a 2cos 2 a d 2a 2 .
/2
b. nh ngha. Trong mt phng Oxy xt ng cong nh hng L AB
(chiu ng cong i t A n B). Cho P(x,y), Q(x,y) l nhng hm xc nh
Ly im M ty trn cung A
A . Lp tng tch phn
i
i 1 i
n
I n F(Mi ) Ai 1Ai P(Mi )x i Q(Mi )yi ,
n
i 1
i 1
i 1,..., n
, cch chn
gii hn I hu hn xc nh, khng ph thuc vo cch chia cung AB
cc im Mi th:
+ Gii hn I c gi l tch phn ng loi hai ca cc hm P(x,y),
v
Q(x,y) (hay ca trng vc t F(x, y) P(x, y) i Q(x, y) j ) trn cung AB
k hiu l
AB
hay
AB
P dx Q dy ;
L
.
+ Cc hm P(x,y), Q(x,y) c gi l kh tch trn AB
Ch . Tch phn c vit n gin hn khi thnh phn P (hoc Q) trit
tiu, cng nh khi c tha s chung:
AB
AB
AB
AB
c. iu kin tn ti
AB
P dx Q dy P dx Qdy .
AB
BA
P dx Q dy .
AB
P(x,
y)
dx
Q(x,
y)
dy
F(x,
y)
(x,
y)
ds
ds .
cho di
a. ng cong cho di dng tham s. Nu ng cong L AB
dng tham s: x x(t), y y(t), a t b , ( t a ng vi im u A, t b ng
vi im cui B), cc hm x(t), y(t) lin tc, kh vi tng khc, P(x,y), Q(x,y) l
nhng hm lin tc trn L th
I P(x, y) dx Q(x, y) dy
L
(*)
P dx Qdy Rdz
L
b
P(x(t), y(t), z(t))x(t) Q(x(t), y(t), z(t))y(t) R(x(t), y(t), z(t))z(t) dt.
a
(a) V mt s vc t ca trng F .
(b) Tch phn mang du g khi L l cung ni O(0,0) vi A(1, 1) theo:
(i) cung parabol y x 2 ; (i) on thng AB?
Hy tnh gi tr ca I khng nh nhn xt va a ra.
Mi s hng F(M i ) Ai1Ai trong tng tch phn u dng; tng tch phn cng
vy, v do tch phn s dng.
th y x 2 , vy
(i) Trn cung AB
1
I (x x 2 x.x 2 .2x)dx
0
27
.
30
(ii) Trn on AB th y x ,
vy
1
I (x x x.x)dx
0
4
.
3
thng" v khng th cha hai mu ring bit. Min khng n lin (min c "l
thng") l min a lin.
(a)
(b)
(c)
Pdx Q dy x y dxdy .
L
CCH NH!
y (x)
2
P
P
(x)
I dxdy dx
dy P(x, y) |yy yy 2(x)
dx
1
y
D
a
y (x)
a
1
83
AmB
AnB
AmBnA
Hnh. Min n gin (a), hnh thang cong (b), v min a lin (c)
Q
Tng t, J dxdy Q(x, y)dy
x
D
L
Q P
dxdy Pdx Qdy .
Suy ra J I
x
y
D
L
* D l hnh thang cong c y // Oy, tc l mi ng thng i qua im
trong ca min v // Oy s ct bin L ca n ti ng hai im (xem Hnh), ta
thm vo tch phn trn 2 on CB v AD, ta nhn c kt qu tng t.
* Cc trng hp khc: B qua chng minh (xem [1])
x
x
AO
AO
L
OA
AO OA OA
84
(e
L
Trn OA th y 0
0. Tm li I 2 0 2 .
OA
P dx Q dy
AB
Q(x, y) P(x, y)
vi mi (x, y) D .
x
y
b)
P dx Q dy 0
AB
P dx Q dy x y dxdy 0 .
L
85
AnB
l hai cung bt k trn tng khc, c hai
* b) c) . Gi s AmB,
l
im chung duy nht l A v B, nm hon ton trong D. Khi AmBnA
ng cong kn trong D. T ch mnh b) l ng, ta c
P dx Q dy
AmBnA
P dx Q dy
AmB
P dx Q dy
BnA
P dx Q dy P dx Q dy
AmB
AnB
(3.15)
AB
u(x, y)
P dx Q dy + C
(3.16)
AM
CM
86
y0
u(x, y)
y0
M(x,y)
A(x0,y0)
x0
xy
l cung
y 2dx (1 xy)dy , vi AO
AO
Trn AO, y = 0 nn I
P dx Qdy
AO
AO
87
P dx 0dx 0.
a
l ng y3 3x 3 4x 0 i t im O(0,0) ti im A(1,1) .
Q
P
Q P
6x e y
,
, cc hm P, Q,
lin tc (trn 2 ) nn
x
y
x y
theo nh l 3.2 biu thc cho l vi phn ton phn. Chn (x 0 , y0 ) (0,0) , p
dng cng thc (3.17),
Gii. * V
x 2 x3
(y 2) de y 6 e y
2
3
x
0
C e y (y 3 3x 2 ) 2x 3 C .
88
Q P R Q P R
vi mi (x, y, z) U .
x y y z z x
CCH NH!
(b)
P dx Q dy Rdz 0
P dx Q dy Rdz , trong
AB
AB
u(x, y, z)
P dx Q dy Rdz +C
AM
u(x, y, z)
P(x, y0 , z0 )dx
x0
Q(x, y, z 0 )dy
y0
R(x, y, z) dz C . (3.17)
z0
Q
P R
Q P
R
2yz3
,
6xyz 2
,
3y 2 z 2
.
x
y y
z z
x
Theo nh l, biu thc cho l vi phn ton phn. t
(x 0 , y0 , z 0 ) (0, 0, 0) , hm th v c th tnh nh sau:
x
90
Nu mt S kn th k hiu l
f (M) dS .
S
(3.18)
(3.19)
91
xG
1
x (x, y, z) dS,
m
S
yG
1
y (x, y, z) dS,
m
S
zG
1
z (x, y, z) dS.
m
S
(3.20)
(3.21)
x y z a
(a 0); x, y, z 0.
x
a 2 (x 2 y 2 ) y
a 2 (x 2 y 2 )
2
a2
z z
1 2
.
x y
a (x 2 y 2 )
92
a2
I (a (x y ))
D
a 2 (x 2 y 2 )
dxdy
a 2 a 2 (x 2 y 2 ) dxdy.
D
/2
I a2
d a 2 r 2 r dr
0
a 4
. (Ta cc).
6
Hnh 3.13. Pha ca mt: (a) pha trn, (b) pha di,
(c) pha ngoi
i vi mt S cho bi phng trnh z z(x, y) , pha ca S ng vi php
tuyn lm vi tia Oz mt gc nhn l pha trn, pha kia gi l pha di (xem
Hnh 3.13a,b).
Nu mt S cho bi phng trnh x x(y, z) , ta c th xt pha trc - pha
sau. Nu S cho bi phng trnh y y(z, x) , ta c th ni n pha tri - pha
phi. Thc ra cc t trn - di, trc - sau, tri - phi y ch c tnh c l,
ph thuc vo v tr tng i ca h trc vi ngi quan st.
Mt kn bt k khng t ct S (mt cu, mt elipsoide ...) l mt hai pha.
Pha c php tuyn hng vo min trong gii hn bi mt S c gi l pha
trong ca S, pha kia c gi l pha ngoi ca S (xem Hnh 3.13c).
Bn hy ni nhng pha c th ca chic chum?
Mt tr, mt cu, mt nn?
Lu : C nhng rc ri khi xc nh pha ca mt: bng Mbius. Ta ly
mt bng giy hnh ch nht ABCD; xon bng li na vng; dn cho A vi C,
B vi D, ta s c bng Mbius (xem Hnh 3.12).
93
B D
(a)
(b)
(a)
A
S1
S2
Hnh 3.15. Mt nh hng tng mnh (a), pha ngoi ca hnh hp (b)
Theo nguyn tc ny, hnh hp c th nh hng ra ngoi (Hnh 3.15b) hoc ngc li, nh hng vo trong.
94
n v vi din tch S . Trong mt n v thi gian, lng cht lng chy qua mt
S (t tri sang phi) l th tch hnh tr xin (xem Hnh 3.16):
V v. cos (n, v). S n v . S .
(3.22)
y chng ta quy c rng mang gi tr dng nu gc hp bi vc t
Hnh 3.16. Lng cht lng chy qua mt S trong mt n v thi gian
I n F(Mi ) n(Mi ) Si
i1
n
95
(3.23)
S1...Sn
c. iu kin tn ti
Nu S l mt nh hng tng mnh v cc hm P, Q, R lin tc trn S th
tn ti tch phn mt loi hai ca cc hm ny trn S.
d. Tnh cht
S ph thuc vo hng ca mt. Nu mt c chn theo hng
ngc li th tch phn c cng tr tuyt i nhng i du:
(3.24)
Nhc li: n(M) (cos (M), cos (M),cos (M)) - vc t php tuyn n v
tai im M ca mt nh hng S.
F n dS .
(3.25)
Ngoi ra, tch phn mt loi c cc tnh cht thng thng ca tch phn
nh tnh cht tuyn tnh, h thc Chasles, ...
Lu . Mt s ti liu dng v phi ca phng trnh (3.25) lm nh ngha
cng nh k hiu ca tch phn mt loi hai.
3.4.3. ngha
(Nh li trng vn tc: lng cht lng chy qua mt theo chiu xc
nh trong mt n v thi gian).
3.4.4. Cch tnh
* S dng cng thc lin h hai loi tch phn mt
* Mt cho bi phng trnh hin z z(x, y)
S: z z(x, y), (x, y) D (D l hnh chiu ca S xung mt Oxy),
Pha ca mt l pha trn th cc vc t php tuyn s to vi trc Oz mt
zy
zx
1
n
,
,
.
2
2
2
2
2
2
1 zx zy
1 zx zy
1 zx zy
zx .P
R
I
dS .
2
2
2
2
2
2
z
1
z
1
z
S
x
y
x
y
x
y
( zx .P(x, y, z(x, y)) zy .Q(x, y, z(x, y)) R(x, y, z(x, y))) dxdy.
D
(3.26)
c bit,
(3.27)
Du cng "+" hay tr " " ty thuc vo pha ca mt chn l pha trn hay
pha di.
V d 3.10. Tnh tch phn mt loi hai
S
2
4
( 2x)z(x, y) 1.x 2 dxdy (x 2 2x 3 2xy 2 )dxdy . #
3
D
D
zx
1 x 2 y2
, zy
y
1 x 2 y2
xy
xy
4 dxdy
2
2
1 x 2 y2
D 1 x y
4dxdy 4dt(D) 4. .
4
D
V d 3.12. Tnh tch phn mt loi hai
S1
S1
1
.
2
1
Suy ra I .
2
Q P
R Q
P R
dxdy
dydz
dzdx.
S
V d 3.13. Tnh tch phn
(3.29)
C
2
99
3
.
2
(3.30)
xy dydz x
2
y dzdx (x 2 y 2 )z 2dxdy ,
S
2
xydydz (y
1 x 2
I (y 2y) dxdydz 3 dx
V
100
2 z
dz
ydy
184
.
35
S1
S2
S3
2x 2x 3x dxdydz 3x dxdydz .
V
S1
S2
S3
I3
/2
sin ) dr 3 .
b) Tho lun
c) T hc
VD3.32 ;
d) Bi tp (1t)
Ti liu
VD 3.33; VD3.34 .
101
102
(1.73),
vc
php
ca
(S)
ti
im
M0
hiu l grad u(M 0 ) (hay u(M 0 ) ). Nh vy
103
u(M 0 ) u(M 0 ) u(M 0 )
grad u(M 0 )
,
,
.
y
z
x
iu ny xy ra ti im M 0 bt k, vy ta c
u u u
grad u , ,
x y z
(3.31)
u(M)
0.
th o hm ca hm u(x,y,z) theo hng trit tiu:
F F(M) F(x, y, z) .
(hay F P i Qj Rk).
Chng ta ch xt nhng trng vc t m cc hm P, Q, R c cc o hm
ring lin tc trong G.
q
r
E
r A 3,
3
40 r
r
trong 0 8,85.10 12 , r OM x i y j z k, r r x 2 y 2 z 2 .
Cho trng vc t F (P,Q, R) . tm phng trnh ca ng dng C:
x x(t), y y(t), z z(t) , ta thy vc t ch phng ca tip tuyn ti M
M(x(t), y(t), z(t)) l (x(t), y(t), z(t)) . Vc t ny phi ng phng vi vc t
F (P(x(t), y(t), z(t)), Q(x(t), y(t), z(t)), R(x(t), y(t), z(t))) . Vy,
x(t) y(t) z(t)
dx dy dz
hay
.
P
Q
R
P
Q R
(3.33)
Q
cos
Rcos
)
dS
n dS .
S
V th, ngi ta hay vit cng thc tnh thng lng di dng vc t
(3.34)
F n dS
S
106
.
(3.35)
x
y
z
Mt cch ngn gn, divergence ti im M l phn k ( pht tn)
trung bnh ti mt th tch nh bao quanh im ny.
Chng ta cng c th vit li cng thc Ostrogradski-Gauss di dng vc
t nh sau:
(3.37)
n
dS
divFdxdydz
divFdV
S
V
V
Tnh cht. Cho F, F1, F2 l nhng trng vc t, C l vc t hng s, u l
div (u C) C grad u;
(3.38)
e. Lu s v rotation (xoy)
i
j
k
rot (F)
grad F .
x y z
P Q R
vi
(3.41)
grad ,
, .
x y z
(K hiu " " ch tch c hng ca hai vc t).
(Nhiu ti liu k hiu vc t xoy l curl F).
T , chng ta c th vit li cng thc Stokes di dng vc t:
(3.42)
F
ds
rot
F n dS .
C
Tnh cht. Cho F, F1, F2 l nhng trng vc t, C l vc t hng s, u l
trng v hng, k l hng s. Khi ta c
rot (F1 F2 ) rot F1 rot F2
rot (kF) krot F
rot (u C) grad u C
(3.44)
rot (u F) urot F grad u F.
(3.45)
3.5.3. Ton t vi phn
108
u u u
grad: u grad u
i
j k,
x
y
z
P Q R
div : F div F
,
x y z
i
j
k
2
x 2
2
y 2
2
z 2
2
2
2
2u 2u 2u
(3.46)
: u u 2 2 2 u 2 2 2 .
y
z
x
y
z
x
b. Ton t del (cn gi l ton t nabla hay ton t Haminton), c k
hiu bi vc t tng trng
i
j k,
(3.47)
x
y
z
tc ng nh sau:
u u u
u
i
j k grad u,
x
y
z
P Q R
div F,
x y z
i
j
k
(3.48)
F
rot F.
x y z
P Q R
u, F, F .
x y z
109
Q P R Q P R
.
x y y z z x
Nh vy, nu U l min m, n lin bt k trong G th theo nh l 3.3,
mt lot kt lun ta c th suy ra t iu ny:
bt
F l trng th khi v ch khi lu s trn mt ng cong AB
k ca trng (lin tc, khng t ct, trn tng khc trong U) ch
ph thuc vo im u v im cui ca trng, khng ph thuc
vo ng ni 2 im ny trong U. Lu s bng hiu gia th
ca trng ti im cui vi th ca trng ti im u:
AB
e. Trng iu ha
Trng va l trng dng, va l trng th gi l trng iu ha.
(3.49)
2u 2u 2 u
x 2 x 2 x 2
A r
111
Tun th: 12
(4.1)
y x ln y y3 xe x :
cp I,
y 4y x8
cp II.
V d 4.1. y 9y 0 .
Cc hm Ccos3x; Dsin 3x , C, D - hng s ty l nhng nghim ca
phng trnh (PT) cho (trn ). Ni chung, PTVP c v s nghim.
#
Gii mt PTVP trn (a, b) l tm tt c cc nghim ca n trn khong ny.
Nghim c th tm di dng hin y = f(x), c th di dng n - tc l ch
ra mt biu thc (x, y) lin h bin c lp x vi hm phi tm y - cng nh c
th cho nghim di dng tham s: x x(t); y y(t) . Cc ng cong tng
ng biu din nghim gi l cc ng cong tch phn ca PT.
4.1.2. Dng tng qut ca PTVP cp mt
a. nh ngha. PTVP cp I dng tng qut:
112
F(x, y, y) 0
(4.2)
y f (x, y) :
(4.3)
(x, y) D 2 , (x 0 , y 0 ) D, D m
f (x, y)
lin tc trn D Nghim tha mn (4.4) l duy
y
nht trn ln cn va nu.
c. ngha hnh hc
ii) Ngoi ra, nu
y
y0
M0
x0
(4.6)
(4.7)
f (x) dx g(y) dy C .
(4.8)
Ch . Cc phng trnh
u(x) dx v(y)dy 0
(4.7')
y g(x) h(y) .
(4.7'')
1 x
1 y
1 x
1 y
dx
dy
dx
dy C
x
y
x
y
ln x x y ln y C ln xy x y C : Tch phn tng qut.
Cn c 2 nghim x 0 v y 0 : nghim k d.
Nhn xt. Nhiu khi cn chia hai v PT cho y, thng ta phi kim tra xem
hm hng s y 0 c l nghim hay khng.
Cng rt nhiu khi cn chia hai v cho x, ta mc nhin t iu kin x 0
ri thc hin php chia. Thc ra vn phc tp hn nhiu, cn "ghp ni"
nghim.
#
4.1.4. Phng trnh thun nht
a. Dng:
y g(x, y) , g - hm thun nht
114
(4.9)
y
y
g(x, y) g x.1, x. g 1, f , x 0,
x
x
x
y
Vy ta lun c th vit PT thun nht di dng y f .
x
y
du
dx
:
f (u) u x
PT phn ly
du
dx
du
hay ln x
C g(u) C
f (u) u
x
f (u) u
y
u 0 y u 0 x cng l mt nghim.
x
xy
V d 4.4. y
.
xy
x y 1 (y / x)
: hm thun nht.
x y 1 (y / x)
t y u x y ux u .
Vi x 0,
1 u
dx
1 u
1 u2
du
.
u x u
u x
2
1 u
1 u
x
1 u
Ly tch phn hai v,
1 u
1
ln x
du arctan u ln(1 u 2 ) ln C
2
2
1 u
x
arctan u
y
arctan .
x
Ce
e
x y
.
1 u2
b. Phng trnh a c v dng thun nht. l PT
a x b1y c1
y f 1
, a i , bi , ci const .
a
x
b
y
c
2
2
2
(4.10)
a x b1y c1 0
* Nu h PT i s tuyn tnh 1
c nh thc khc khng:
a 2 x b 2 y c 2 0
115
a1
a2
b1
a
b
0 1 1 ,
b2
a 2 b2
y
y
y
0
0
a u b1v
dv
f 1
: thun nht
du
a
u
b
v
2
2
(u - bin c lp, v - hm phi tm, h s c1 , c 2 bin mt, h s
a1, b1, a 2 , b 2 bo ton).
Phng trnh tr thnh
x 1
y 1
u x 1 x u 1
t
,
1
y
Vi u 0, PT
2t 1
1 2t 2t
dt
2
du
ln 1 2t 2t 2 ln Cu
u
(4.11)
f (x, y)
p(x) lin tc trn D {a x b, y } .
y
Theo nh l 4.1, D l min tn ti duy nht nghim ca PT ny.
Nu v phi bng khng, (4.11) tr thnh
y p(x)y 0
(4.12)
Cc hm f (x, y),
dy
p(x)dx : phn ly; tch phn hai v,
y
p(x)dx
ln y p(x)dx ln C hay y Ce
(C 0) .
(4.13)
Thay vo PT ban u
p(x) dx
p(x) dx
p(x) dx
C(x) e
C(x).p(x).e
p(x).C(x).e
q(x)
p(x) dx
p(x) dx
C(x) q(x) e
C(x) q(x) e
dx C.
p(x) dx
e
( 1)
* y e
.
* Nn p dng trc tip (4.14) tnh nghim ca PT tuyn tnh.
* C th dng phng php tha s tch phn (cht ch hn) chng
minh (4.14) l nghim tng qut ca (4.11).
V d 4.7. Gii phng trnh
117
x 0
2;
x2 1
x2 1
Theo (4.14), nghim tng qut l
ye
x
x 2 1
dx
2 dx
1
C
x 2 1 e x 1 dx
1
ln(x 2 1)
e 2
ln(x 2 1)
1
2
C
e
dx
x2 1
1
x2 1
1
x2 1
C ln(x x 2 1 .
C ln1
C 2 . Thay vo ta c
1
#
(4.15)
NH!
y y p(x)y1 q(x) .
t z y1 z (1 )y y y y z / (1 ) , c
z / (1 ) p(x)z q(x)
z (1 )p(x)z (1 )q(x) : PTTT.
V d 4.9. Gii PT y
Gii. PT y
2
y (x 1)3 y 2 0 .
x 1
2
y (x 1)3 y 2 .
x 1
118
NH!
y
y
t z
1
, ... , PT tr thnh
y
hay
2 1
(x 1)3 .
x 1 y
2
1
z (x 1)3 z ... (x 1) 4 C(x 1) 2
x 1
2
2
y
. y l nghim tng qut.
(x 1) 4 C(x 1) 2
Lu . Ging nh vi PTTT,
(C th), coi y: bin c lp, x: n hm PT Bernoulli!
4.1.7. Phng trnh vi phn ton phn (PTVPTP)
Dng: P(x, y) dx Q(x, y) dy 0
(4.16)
, (x, y) D .
x
y
th v tri ca (4.6) l vi phn ton phn, hm u(x,y) c tnh theo cng thc
(3.15) hay (3.16).
TPTQ: u(x,y) = C.
V d 4.10. Gii PT [(1 x y)e x e y ] dx [e x xe y ]dy 0 .
Gii. P, Q cng cc o hm ring l lin tc.
Q P
e x e y . Chn (x 0 , y0 ) (0,0)
x y
x
u(x, y) (1 x)e x 1 dx e x xe y dy
(xe x x)
x x
x 0
(e x y xe y )
TPTQ: (x y)e x xe y C .
yy
y 0
(x y)e x xe y .
#
(4.17)
(Q) (P)
, (x, y) D .
x
y
Hm (x, y) nh vy c gi l tha s tch phn.
Tm TPTQ ca (4.17): u(x, y) C , l TPTQ ca PT cho.
Q P
x y
(x) dx
(x) (hm ch ph thuc x): (x) e
*
; (4.18)
Q
P Q
y x
(y) dy
*
. (4.19)
(y) (hm ch ph thuc y): (y) e
P
V d 4.11. Gii PT (xsiny + ycosy)dx + (xcosy y siny)dy = 0.
Q
P
cos y;
x cos y cos y y sin y
Gii.
x
y
Q P
x y
( 1)dx
1, ch ph thuc x (x) e
C ex .
Q
(Ch cn chn mt TSTP l ; c th, chn C = 1 ta c TSTP l e x ).
Nhn hai v PT cho vi ta e x thu c (chc chn l PTVP ton phn!)
e x (x sin y y cos y) dx e x (x cos y y sin y) dy 0 .
Q P
3y 2 (4xy 9y 2 ) 4xy 6y 2
x y
P Q
y x 2
(y 0, 2x 3y 0) , ch ph thuc vo bin y.
P
y
Chn (y) e
2
dy
y
1
y
. Nhn 2 v vi 1 / y 2 ta thu c PT
(2x 3y)dx 2 3x dy 0 .
y
120
7
7
0
1 y
TPTQ: x 2
7
3xy C , C- hng s ty .
y
PT tuyn tnh
PT Bernoulli
Gii:
f (x) dx g(y) dy C
y
Dng: y f
x
Gii: y u(x).x y ux u , a v PT phn ly
Dng: y p(x)y q(x)
Gii:
p(x) dx
p(x) dx dx
NTQ: y e
C q(x) e
121
Q P
x
y
y0
Tha s tch
phn
Q P 1
(x) dx
(x) : Chn (x) e
x y Q
P Q 1
(y) dy
d) Bi tp (2t) 12(e, f, g); 13(b); 15(f, g); 18(c, d); 19(a, b, c, d, e) (CpI)
4.2. PHNG TRNH VI PHN CP HAI
4.2.1. M u
a. nh ngha. Dng tng qut ca PTVP cp II
F(x, y, y, y) 0 (phi c mt y'')
(4.23)
Nu c th gii ra y'' qua cc bin cn li:
y f (x, y, y) : PTVP cp hai dng gii ra vi o hm (4.24)
nh l 4.2 (nh l tn ti duy nht nghim)
f (x, y, y) f (x, y, y)
Xt PTVP (4.24), f (x, y, y),
: lin tc ca ba bin
,
y
y
(x, y, y) trong tp m D 3 .
(x 0 , y0 , y0 ) D , ! y = y(x) trong mt ln cn ca x 0 tha mn
y x0 y0 ,
y x0 y0 .
(4.25)
122
mn,
x0
y0 ; y
gii
x
ra
C1 C10 , C 2 C02
y (x,C10 ,C02 ) :
y0 .
ii) y x y / x .
Gii. i) t y p p(x) y p , ta c x p2 p 1 .
y l PT cp I vi bin x. Li t
t p x t 2 t 1 , dx (2t 1) dt .
dp
2t 3 t 2
2
V
t; dp t dx t(2t 1) dt (2t t) p p(t)
C.
dx
3
2
4
5
1
y p(x) dx p(t) x(t) dt t 5 t 4 t 3 Ct 2 Ct D.
15
12
6
x t 2 t 1,
4 5 5 4 1 3
2
y
Ct
Ct
D.
15
12
6
123
ii) t y p p(x) y p , ta c p
1
p x : PT TTcp I,
x
1
C
NTQ: p y x 2 .
3
x
NTQ PT cho: y x 3 / 9 C ln | x | D .
t y p p(y) y
* p 0 y y D .
* p 0 2y p p 0. y 0,
2 dp
dy
p
y
1
C
ln p ln y ln C0 p
2
y
y
dy
C
y3/2 Cx D.
dx
y
(4.27)
y p(x)y q(x)y 0 .
(4.28)
PT (4.28) cng c gi l PT TN tng ng vi PT khng TN (4.27).
Cu trc nghim:
nh l 4.3. Nu y1 (x) v y 2 (x) l 2 nghim ca PT TN (4.28) th
C1, C2 , hm s C1y1 (x) C2 y 2 (x) cng l 1 nghim ca (4.28).
Chng minh. Thay y C1y1 (x) C2 y 2 (x) vo PT cho ta c
y 2 (x) y1 (x).
p(x) dx
e
y12 (x)
dx .
(4.29)
y C1 y1 C1y1 C2 y 2 C2 y2 .
Ta hy chn C1 (x), C 2 (x) tha mn iu kin b sung
C1 y1 C2 y 2 0 .
Khi y C1y1 C 2 y2 . Tip tc, ly o hm ta c
y C1 y1 C1y1 C2 y2 C2 y2 .
Thay vo PT cho, rt gn li ta c
125
C1 y1 C2 y2 f (x) .
Tm li, C1 (x), C 2 (x) phi tha mn h
C1 y1 C2 y 2 0
(4.32)
C
y
C
y
f
(x)
2 2
1 1
C th chng minh h (4.32) lun c nghim duy nht. Gi s l
C1 (x) 1 (x) dx K1
C1 1 (x)
(4.33)
( K1, K 2 - cc hng s ty ).
Ta c lun nghim tng qut ca PT khng thun nht cho.
Phng php va nu gii PT khng thun nht gi l Phng php
bin thin hng s (Lagrange).
N hiu qu vi PT TT h s hng s (s xt sau), v phi ty .
2x
V d 4.17. Gii phng trnh y y 3 e x .
x
Gii. Trc ht ta gii PT thun nht y y 0 .
mc 4.2.5a chng ta s gii PT thun nht ny mt cch d dng. Tuy
nhin, c th nhn thy y l phng trnh vng x, (hoc coi l vng y). NTQ:
y C D ex .
By gi ta tm nghim PT cho di dng
y C(x).1 D(x).e x ,
C.1 D.e x 0
e x 2e x
2x
C(x), D(x) :
C 2 3 , D 3
x
x
3
x
x
x
C.0 D.e (2 x)e / x
ex
dx
2
2e x
dx
ex
x
x 1 e
dx
e
d
x 2 x 2 C1
x2
x3
1 1
D 3 dx 2 D1.
x x
x
ex
ex
1 1
Vy NTQ y 2 C1 .1 2 D1 .e x hay y C De x . #
x
x
x x
126
k 2 pk q 0.
PTT
(4.35)
k2 + pk + q = 0
C 2 nghim thc k1 k 2
C1e k1x C 2e k 2x
C nghim kp k1 k 2
e k1x (C1 C 2 x)
ii) PTT: k 2 6k 9 0 k1 k 2 3
NTQ : y (C1 C 2 x)e3x .
(4.36)
e x Pn (x)
So snh vi nghim
PTT
2
k pk q 0
khng l nghim
e x Q n (x)
l nghim n
x ex Q n (x)
l nghim kp
x 2 ex Q n (x)
i
ex [Pm (x)cosx
Q n (x)sin x]
khng l nghim
ex Hs (x)cosx K s (x)sin x
l nghim
( s Max (m, n) )
k 2 2k 1 0 k1 k 2 1 .
y e x [A (A 2B)x Bx 2 ],
y e x [2A (A 4B)x Bx 2 ].
Thay vo PT cho, ng nht h s 2 v ta c A 1, B 2 .
NR : y xe x (1 2x) NTQ : y C1e x C 2e 2x xe x (1 2x). #
V d 4.22. Gii PT y 4y 4y 4e 2x .
PTT: k 2 4k 4 0 k1 k 2 2 .
NTQ PTTN: y (C1 C 2 x)e 2x .
f (x) 4e 2x e 2x .P0 (x) 2 nghim kp ca PTT. NR dng
y y x 2e 2x A A e 2x x 2 y 2Ae 2x (x x 2 );
y 2Ae2x (1 4x x 2 ) .
Thay vo PT cho, ng nht h s 2 v ta c A 2 .
NR : y 2e 2x x 2 NTQ : y (C1 C 2 x 2x 2 )e 2x .
V d 4.23. Gii PT y y xe x 2e x .
PTT: k 2 1 0 k i 0 i .
NTQ PTTN y e0x (C1cos1x C 2 sin1x) C1cos x C 2 sin x .
Thy rng f (x) f1 (x) f 2 (x), f1 (x) xe x , f 2 (x) 2e x .
* Xt PT y y f1 (x) xe x .
f1 (x) xe x e1x P1 (x) 1 khng l nghim PTT, tm nghim ring
y y1 e x (A Bx); y e x (A B Bx); y e x (A 2B Bx).
Thay vo PT ta c
A 1 / 2; B 1 / 2 NR : y1 e x ( 1 x) / 2 .
* By gi xt PT y y f 2 (x) 2e x .
y y 2 e x C y e x C, y e x C .
Thay vo PT c C 1 NR : y 2 e x .
#
NTQ : y C1cos x C 2 sin x e x (x 1) / 2 e x .
Mt s ng dng thc t ca PTVP cp II
b) Tho lun
Phng trnh vi phn tuyn tnh cp hai: nh ngha, PT
c) T hc
thun nht tng ng, pht biu 5 nh l ni ln cu trc
nghim ca PTVPTT cp hai.
- a PT cp II v cp I:
t p p(x) y y p (vng y)
hay p p(y) y y p.p (vng x).
Bng 4.2
c cc V d: VD 4.51; VD 4.52; VD 4.53; D 4.54((i), (ii)).
d) Bi tp
Ti liu [1], tr ....
Ti liu
(C Dx)sin x]
(A Bx) cos x
(C Dx)sin x,
Bcos x
( A Bx)sin x
(C Dx) cos x
Dsin x
(B C Dx) cos x ( A D Bx)sin x,
y
D cos x ( B C Dx)sin x
( A D Bx) cos x
Bsin x
( A 2D Bx) cos x (2B C Dx)sin x.
Thay vo PT, hng ng hai v ta c:
(8A 2D 8Bx) cos x (2B Cc 8Dx)sin x 4x sin x
2D 0
8A
A 1 / 8
B 0
8B
0
8A 2D 8Bx 0
2B 8C 8Dx 4x
2B 8C 0
C 0
D 1 / 2
8D 4
1
1
y cos x x sin x .
8
2
1
1
NTQ y cos x x sin x C1cos3x C 2 sin 3x .
#
8
2
Nhn xt. Nu v phi cha cc hm cosin, sin th l bi ton dng kh.
Khi o hm, ta nn vit cos di cos, sin di sin, vit cc s hng ca a thc
theo th t lu tha tng dn, h s theo th t A, B, C.... iu quan trng l
phi tp trung cao ta mi hy vng nhn c p s ng.
1
2
V d 4.25. y y 2cos 2 x . S y C1 C 2e x x cos 2x sin 2x .#
10
10
c. Phng trnh tuyn tnh cp cao vi h s hng s
NR
(4.37)
k n p1k n 1 ... p n 0
k l nghim n
e kx
k l nghim kp bi m
e kx , xe kx , ..., x m 1e kx
bi m
Gii.
i) PTT k 3 3k 2 k 3 0 (k 2 1)(k 3) 0 k 1, 1, 3 .
NTQ PTTN y C1e x C 2e x C3e3x .
tm nghim ring, ta thy f (x) 3e 2x : 2 khng l nghim ca
PTT. Ta tm nghim ring di dng y y Ae2x .
Thay vo PT cho, hng ng h s 2 v ta c A 1 y e 2x .
Vy, NTQ phng trnh cho l y C1e x C 2e x C3e3x e 2x .
ii) PTT k 4 8k 0 k(k 2)(k 2 2k 4) 0
k1 0; k 2 2; k 34 1 3 i .
NTQ PTTN: y C1 C 2e 2x C3e x cos 3 x C 4e x sin 3 x .
* Nghim ring. f (x) 16xe 2x : 2 l nghim n ca PTT.
Tm nghim ring dng y y xe 2x (A Bx) e 2x (Ax Bx 2 ) .
132
dy1
dx f1 (x, y1,..., y n )
Dng: . . . . . . . . . . . . . . .
dy
n f n (x, y1 ,..., y n )
dx
x: bin c lp, y1, y 2 ,..., y n : cc n hm phi tm.
(4.40)
y2
z
V d 4.28. Gii h phng trnh
z 1 y
2
Gii. Lu rng bin c lp l x. o hm PT th hai
1
z y .
2
Dng c PT u, c PT sau, dn n
1 y 2 1 (2z)2
z p p 2p 2 .
* R rng p 0 l nghim, ng vi n l z C 0, y 0.
* p 0,
p
dp
dz
2 . Gii ra ta c
p
z
dz
1
.
Cz 2 z
dx
Cx D
T PT sau, y 2z 2p 2Cz 2
y 0
S
;
z C 0
b. Phng php t hp
2C
(Cx D) 2
2C
(Cx D)
133
,z
1
.
Cx D
(4.42)
o Suy ra nghim.
x
()
x t 3x 5y
V d 4.29. Gi h
y
y
()
t
3x 5y
Gii. Chia PT (**) cho PT (*); ly PT (*) nhn vi 3, PT(**) nhn vi 5 ri
cng li ta nhn c h
tD
dy y
x
dx x
Cx
3 5C
#
d(3x 5y) 1 3x 5y t D
y C(t D)
dt
3 5C
c. Phng php th. c ti liu [1]
d. Mi quan h gia h PTVP v PTVP cp cao c ti liu [1]
3
z y xz x
(n l y, z)
(4.44)
.........................
y a (x) y . .. a (x) y b (x)
n
n1
1
nn
n
n
x: bin c lp,1 y1 ,..., y n : n hm, a ij (x), bi (x) : lin tc trn (a, b).
Cng xt: bi ton Cauchy, nghim ring, nghim tng qut, cu trc
nhim v cch gii ca h thun nht, h khng thun nht trong nhng trng
hp c bit cng nh phng php bin thin hng s trong trng hp tng
qut
Tuy nhin, chng ta ch xem xt trng hp c bit n gin ca (4.44),
l h thun nht vi h s hng s (cn gi l h vi phn tnm tuyn tnh)
y1 a11y1 . .. a1n y n
( a ij - const)
(4.45)
. . . . . . . . . . . . . . .
y a y . .. a y
n
n1 1
nn n
134
x y z
ii) y z
z x z
y (C D Dx)e 2x
Gii. i) NTQ
z (C Dx)e
2x
t
z C1e C 2 sin t C3cos t
2y
1 1
V D
0 , nn ta t z x y , dz dx dy dy dz dx .
2 2
2z 1
3
dz dx 2
dz dx hay
z2
z2
2z 3ln z 2 x C x 2y 3ln x y 2 C .
y
, y z.x z .
x
x 2 z xz x 2 1 z 2 zx 0 z 1 z 2
dz
1 z
dx
ln z 1 z 2 x C y x 2 y2 Dxe x 0 .
Lu rng PT cho khng thun nht; tuy nhin ta vn gii thnh cng
khi t y zx !
#
V d 4.37. (Bi ton nng dung dch). Mt b 1000 l nc c ha tan
50 kg mui. Bm nc bin vi nng mui 10 g/l vo b vi vn tc 10l/pht,
gi th tch nc trong b c nh bng cch rt nc khi b vi vn tc 10
l/pht.
i) Lp phng trnh vi phn m t lng mui trong b theo thi gian.
ii) Sau 40 pht, lng mui cn li trong b l bao nhiu? S: 36,8 kg.
V d 4.46. S lng ban u ca m vi khun bung cy l 1000 v vn
tc sinh trng t l vi s lng vi khun c mt bung cy. Sau 2 gi, qun
th c 9 000 con.
(a) Tm biu thc s lng vi khun sau t gi.
(b) Tm s vi khun sau 3 gi.
(c) Tm vn tc sinh sau 3 gi.
(d) Sau bao lu s lng vi khun tng ln gp i
V d 4.47 (Bi ton xc nh nin i ha thch). Ngi ta cho rng, lng
phng x m tri t nhn t v tr v c bn cn bng vi lng phng x m
cc cht phng x mt i trong qu trnh phn r. V th, c th coi lng carbon14 trong mi c th sng mi thi i v c bn l nh nhau. Tuy nhin, khi
mt c th sng cht i th tc thay i carbon-14 l t l thun vi khi
lng hin c ca n trong c th. Gi y(t) l lng carbon-14 trong ha thch
ti thi im t th tc thay i ca carbon-14 trong ha thch ti thi im
l
y(t) ky(t) , k - hng s m.
Bit rng chu k bn phn r ca carbon-14 l 5730 nm, hy tnh h s
phn r k.
Ha thch ca c th ngi cha 54% lng carbon-14 ban u, ngi
sng cch y bao nhiu lu?
HD. Vi T 5730 , y(T)
0,54y 0 y 0e kt t
1
y 0 y 0e kT k 0,00012 .
2
ln 0,54
5134 (trn nm ngn nm).
k
Q P
Q
P
x y 2
(x) e
sin 2y,
sin 2y
x
y
Q
x
136
2
dx
x
1
x2
PT
(sin 2 y x 2 ) dx
1
sin 2 y
1 2
sin
0
1
dx
sin
2ydy
C
hay
x
C.
x
x
x
1
0
y dy 3 y dy
1
xe
e
dy C Cy 2 hay xy 1 Cy3 .
2
y
x y 2 0
x 1
Xt h
x y 4 0
y 3
u x 1
x u 1
t
, dx du, dy dv . Nhn c PT
v y 3
y v 3
(u v)du (u v)dv 0.
u(1 2t t 2 ) du u 2 (1 t) dt 0
1 2
d u (1 2t t 2 ) 0
2
u 2 (1 2t t 2 ) C u 2 2uv v 2 C.
Tr v bin c, x 2 2xy y 2 4x 8y C .
Cch II. Tht may, y l PTVP ton phn!
(*)
(*)
PTT ca PT (*) l k 2 1 0 k1 1, k 2 1 .
NTQ PT TN tng ng l z C1e x C 2e x .
V phi f (x) e x , 1 l nghim n, tm nghim ring ca (*) dng
z A.xe x z Ae x Axe x , z 2Ae x Axe x .
Thay vo PT (*) i ti 2A 1 A 1 / 2 z xe x / 2 .
NTQ ca PT cho l:
z 1
1
y C1e x C2e x xe x .
x x
2
C2 (x) x B
C2 (x) 1
NTQ ca PT cho l
y ln cosx A e2x cosx (x B) e 2x sinx .
ii) NTQ ca PT thun nht y1 (C1 C 2 x)e x .
138
C1 e x C2 xe x 0
x
1
C1
,
C
x
2
x
x
x
2
1 x2
1 x2
C1 e C2 (e xe ) e / (1 x )
C ln 1 x 2 K
1
1
C 2 arctan x K 2
x 2x 5y
x 2x 2y
V d 4.54. i)
;
iii)
y 3x 4y
y 8x 2y
Gii. i) o hm PT u, s dng PT th hai v PT u ta c
x 2x 5y 2x 5(3x 4y) 2x 15x 20(x 2x) / 5
x 6x 7x 0.
x 5C1e t C2 e7t
t C 5C1 , D C2 , nhn c
t
7t
y 3C1e C2 e
iii) o hm PT th nht, dng PT u v PT th 2 ca h ta c
x 2x 2y 2x 2(8x 2y) 2x 16x 4(2x x) / 2
(*)
x 4x 20x 0.
PTT: k 2 4k 20 0 k 2 4i .
NTQ ca PT (*): x e 2t (Ccos 4t D sin 4t) .
y (2x x ) / 2 e 2t ( 2D cos 4t 2C sin 4t) .
TM TT CHNG 4
PTVP
cp
PT
Dng: f (x) dx g(y) dy
phn ly
139
mt
f (x) dx g(y) dy C
PT
thun
Nht
PT tuyn
tnh
y
Dng: y f
x
t y u(x).x y ux u , a v PT phn ly
Dng: y p(x)y q(x)
p(x) dx
p(x) dx dx
C
q(x)
e
NTQ: y e
Q P
x
y
TPTQ: u(x, y)
PTVP
cp
hai
y0
Q P 1
(x) dx
(x)
(x)
:
Chn
Tha s
x y Q
tch
P Q 1
(y) dy
phn
hng s
C1 y1 C2 y2 f (x)
H s
hng
H
PTVP
PP kh
PP
T hp
H s
hng
Thun nht:
Bng 4.1
V phi c bit:
Bng 4.2
Cp cao, v phi c bit: Bng 4.3
a v PT cp cao
Tm ra mt s tch phn u
Dng PP kh a v PT cp cao
Dng PP Euler
140
Bi ging 15: n tp
Chng, mc: 4
Tit th: 70-75
Mc ch, yu cu:
Tun th: 15
141