1

Filologa Latina
Curso 2016
Clases tericas de Mariana Ventura
Introduccin a la crtica textual: algunos testimonios del desarrollo de la disciplina
Cf. FIESOLE, G. (2000) La genesi del lachmannismo, Firenze, Sismel-Edizioni del Galluzzio.
PASQUALI, G. (1952) Il metodo del Lachmann, en Storia della tradizione e critica del testo,
pp. 3-12.
REYNOLDS, L.D., WILSON, N.G. (1986) La antigedad, El Occidente latino, El
Renacimiento, Estudios filolgicos despus del Renacimiento, en Copistas y fillogos,
Madrid, Cap. 1, 3, 4 y 5 (primera edicin en ingls: 1968).
TIMPANARO, S. (1963) L emendatio ope codicum dagli umanisti al Bentley, Lesigenza di
una recensio sistematica nel secolo XVIII, Gli studi sul testo di Lucrezio, Ci che davvero
appartienne al Lachmann, en La genesi del metodo del Lachmann, Firenze, Cap. I, II, VI y VII.
ZETZEL, J.E.G. (1984) The development of textual criticism, en Latin textual criticism in
Antiquity, Salem, Parte I.
I. Testimonios antiguos:
1) Quint. 1. 4. 2-3 (ed. M. Winterbottom, Oxford, 1970):
[...] Haec igitur professio (sc. grammatica), cum breuissime in duas partis diuidatur, recte
loquendi scientiam et poetarum enarrationem, plus habet in recessu quam fronte promittit. 3
Nam et scribendi ratio coniuncta cum loquendo est et enarrationem praecedit emendata lectio et
mixtum his omnibus iudicium est: quo quidem ita seuere sunt usi ueteres grammatici ut non
uersus modo censoria quadam uirgula notare et libros qui falso uiderentur inscripti tamquam
subditos summouere familia permiserint sibi, sed auctores alios in ordinem redegerint, alios
omnino exemerint numero.
2) Suet. Gram. 1-2 y 24 (ed. C. Roth, Lipsiae, 1902):
1 Grammatica Romae ne in usu quidem olim, nedum in honore ullo erat, rudi scilicet ac
bellicosa etiam tum civitate, necdum magnopere liberalibus disciplinis vacante. Initium quoque
eius mediocre exstitit, siquidem antiquissimi doctorum qui idem et poetae et semigraeci
erant (Livium et Ennium dico, quos utraque lingua domi forisque docuisse adnotatum est) nihil
amplius quam Graecos interpretabantur, aut si quid ipsi Latine conposuissent praelegebant. [...]
2 Primus igitur, quantum opinamur, studium grammaticae in urbem intulit Crates Mallotes,
Aristarchi aequalis, qui missus ad senatum ab Attalo rege inter secundum ac tertium Punicum
bellum sub ipsam Ennii mortem, cum regione Palatii prolapsus in cloacae foramen crus
fregisset, per omne legationis simul et valitudinis tempus plurimas acroasis subinde fecit
adsidueque disseruit ac nostris exemplo fuit ad imitandum. Hactenus tamen imitati, ut carmina
parum adhuc divulgata vel defunctorum amicorum vel si quorum aliorum probassent,
diligentius retractarent ac legendo commentandoque etiam ceteris nota facerent; ut C. Octavius
Lampadio Naevii Punicum bellum quod uno volumine et continenti scriptura expositum divisit
in septem libros, [...]
24 M. Valerius Probus, Berytius, diu centuriatum petiit, donec taedio ad studia se contulit.
Legerat in provincia quosdam veteres libellos apud grammatistam, durante adhuc ibi
antiquorum memoria necdum omnino abolita sicut Romae. Hos cum diligentius repeteret atque
alios deinceps cognoscere cuperet, quamvis omnes contemni magisque obprobrio legentibus
quam gloriae et fructui esse animadverteret, nihilo minus in proposito mansit; multaque
exemplaria contracta emendare ac distinguere et adnotare curavit, soli huic nec ulli praeterea
grammatices parti deditus.

2
3) Gell. 5. 4 (ed. J.C. Rolfe, London-Cambridge, Massachusetts, 1954):
De verbo duovicesimo, quod vulgo incognitum est, a uiris doctis multifariam in libris
scriptum est.
1 Apud Sigillaria forte in libraria ego et Iulius Paulus poeta, vir memoria nostra doctissimus,
consideramus; atque ibi expositi erant Fabii Annales, bonae atque sincerae vetustatis libri, quos
venditor sine mendis esse contendebat. 2 Grammaticus autem quispiam de nobilioribus, ab
emptore ad spectandos libros adhibitus repperisse se unum in libro mendum dicebat; sed contra
librarius in quodvis pignus uocabat, si in una uspiam littera delictum esset. 3 Ostendebat
grammaticus ita scriptum in libro quarto: Quapropter tum primum ex plebe alter consul factus
est, duovicesimo anno postquam Romam Galli ceperunt. 4 Non inquit duovicesimo, sed
duo et vicesimo scribi oportuit. 5 Quid enim est duovicesimo? * * * Varro Humanarum
rerum lib. XVI; hic ita scripsit: Mortuus est anno duovicesimo; rex fuit annos XXI * * *
II. Testimonios de los siglos XV-XVIII:
1) Emendatio:
-Angelo Poliziano, Suscripcin del Codex Riccardianus 1179, que contiene el Ars veterinaria de
Pelagonio, Florencia, 1485:
Hunc librum de codice sanequam vetusto Angelus Politianus, Medicae domus alumnus et
Laurenti cliens, curavit exscribendum; dein ipse cum exemplari contulit et certa fide emendavit,
ita tamen ut ab illo mutaret nihil, set et quae depravata inveniret relinqueret intacta, neque suum
ausus est unquam iudicium interponere. Quod si priores institutum servassent, minus multo
mendosos codices haberemus.
-Piero Vettori, Variae lectiones, Florencia, 1553-1569, XXX 22, tit.:
Correctus locus... partim ope antiqui libri, partim coniectura.
-Piero Vettori, Epistolarum libri, X, Florencia, 1586, p. 166:
Malo cum antiquis libris errare, quam nimio amore rerum mearum.
-Nicolaus Heinsius, prefacio a su edicin de Ovidio, Amsterdam, 1661:
... quos ex fide partim membranarum veterum, partim solius ingenii ductu atque auspicio fretus,
locis plurimis iam emendavi.
-Richard Bentley, nota a Hor. Carm. 3. 27. 15, Cambridge, 1711:
Nobis et ratio et res ipsa centum codicibus potiores sunt.
-Cf. Poetae Latini minores, cum integris Doctorum Virorum Notis, et quorundam excerptis, qui
et suas adjecit; Leidae, apud Conradum Wishoff et Danielem Goedval, 1731, Tom. I, pp. 608609.
2) Arquetipo:
-Erasmo de Rotterdam, Adagiorum Chiliades, Basilea, 1538, p. 209:
De codicum inter se consensu nequaquam mirandum videbitur iis qui sunt vel mediocriter in
pensitandis conferendisque codicibus exercitati. Fit enim supernumero ut unius archetipi
mendum, modo veri fucum aliquem prae se ferat, in universam deinde veluti posteritatem
librorum propagetur...
-Joseph Justus Scaliger, Catulli, Tibulli, Propertii nova editio, Amberes, 1582, Castigationes, p.
4:
Suspicor autem illud Gallicanum exemplar Longobardicis litteris scriptum fuisse, quia errores,
qui in postremis codicibus ab imperitis librariis disseminati sunt, non aliter videntur quam a
morosis illis characteribus nati.

3
3) Relaciones de parentesco entre los cdices; stemma codicum:
-Johann Albrecht Bengel, Apparatus criticus ad Novum Testamentum, Tbingen, 1734, p. 18,
20, 21 y 65:
Propinqui inter se sunt codices, qui sectiones priscas, subscriptiones, et alia accesoria, eadem
habent. [...]
Magnam coniectanea nostra silvam habent: sed manum de tabula, ne risuum periculo exponatur
veritas. [...]
Duo pluresve syzygiae, saepe concurrentes, pro una valent: duo pluresve codices unius
syzygiae, ubi congruunt, pro uno valent. Ubi autem inter se dissentiunt, syzygia vel codex cum
pluribus consentiens praesentem comitum aberrationem perimit. [...]
Valet vero diversitas testium, qui a fonte, a manu prima, quam proxime absunt, et inter se quam
longissime distant; adeoque suo consensu genuinam lectionem ostendunt. [...]
4) Revisin del textus receptus:
-Johann Jakob Wetstein, Prolegomena ad Novi Testamenti Graeci editionem accuratissimam,
Amsterdam, 1730, p. 158 (publicado como annimo):
Si quis, [...] iudicio critico adhibito, vel verbulum vel literam vel apicem immutare audeat,
statim tanquam impium convitiis proscindunt, et haereseos magna acerbitate insimulant.
-Johann Jakob Reiske, Oratorum Graecorum, Leipzig, 1770, p. LXXVI:
Non minore religione tractari a nobis debent auctores profani, atque Novum Testamentum. Qua
de causa codices Novi Testamenti sedulo excutimus, eadem de causa etiam Demosthenis
aliorumque, quotquot sunt, vetustorum auctorum codices inspici, eorumque lectiones erui, et
proferri par est. Nam sola haec est via veritatem historicam texti cuiusque, sive sacrum, sive
profanum est, e consensu multorum vetustorum probatae fidei codicum demonstrandi.
-Johann August Ernesti, Taciti opera, Lipsiae, 1801, p. VI (prefacio de 1772):
Superioribus saeculis, qui ad recensendos scriptores veteres accedebant, satis habebant, codices
scriptos et editos consulere in locis iis, ubi haererent ipsi [...]. Ea re commiserunt ut [...] multa
etiam intacta ipsi relinquerent, quae ex iisdem libris poterant emendari. Etenim nemo est ita
lynceus, ut omnia lectionis vulgatae vitia sua sponte videat, nec interdum pro rectis probet, quae
vitiosa sint [...].
5) Lectio difficilior:
-Johann Jakob Wetstein, Prolegomena ad Novi Testamenti Graeci editionem accuratissimam,
Amsterdam, 1730, pp. 184 (publicado como annimo):
Inter duas variantes lectiones, si quae est aut planior aut Graecantior, alteri non
protinus praeferenda est, sed contra saepius.
[...]
Vulgare indoctorum librariorum id vitium est, ut verba quae non intelligebant, notioribus aliis et
rariora consuetis permutarent [...].
-Johann Jakob Griesbach, Prolegomena ad Novum Testamentum Graecum, Halle, 1796
(segunda edicin), pp. LXI-LXII:
Durior lectio praeferetur ei qua posita oratio suaviter leniterque fluit. Durior tamen est lectio
elliptica, hebraizans, soloeca, a loquendi usu Graecis consueto abhorrens, aut verborum sono
aures offendens. [...] Insolentior lectio potior est ea qua nihil insoliti continetur.

4
III. Testimonios del siglo XIX: Lachmann:
1) Tareas de la crtica textual:
Lachmann, C. Novum Testamentum, Berolini, In aedibus Georgii Reimeri, 1842, Praefatio, p.
V:
Ad scripta veterum repraesentanda duabus diversis utimur artibus: nam et qui scriptor quid
scripserit disputamus, et quo rerum statu quid senserit et cogitarit exponimus; quorum alterum
sibi iudicandi facultas vindicat, alterum interpretatione continentur. Iudicandi tres gradus sunt,
recensere, emendare, originem detegere. Nam quid scriptum fuerit, duobus modis intellegitur,
testibus examinandis, et testimoniis, ubi peccant, revocandis ad verum: ita sensim a scriptis ad
scriptorem transiri debet. Itaque ante omnia quid fidissimi auctores tradiderint quaerendum est,
tum quid a scriptoris manu venire potuerit iudicandum, tertio gradu quis quo tempore qua
condicione quibus adminiculis usus scripserit explorandum. Ex auctoribus quaerere, quod primo
loco posui, id quod recensere dicitur, sine interpretatione et possumus et debemus: contra
interpretatio, nisi quid testes ferant intellectum fuerit, locum habere, nisi de scriptore constiterit,
absolvi non potest: rursus emendatio et libri originis investigatio, quia ad ingenium scriptoris
cognoscendum pertinet, tamquam fundamento nititur interpretatione. Quo fit ut nulla huius
negotii pars tuto a ceteris separari possit, nisi illa una quae debet esse omnium prima: illam dico
quae testium fidem perscrutatur et locupletissimis auctoribus tradita repraesentat.
2) Descripcin del arquetipo de los cdices de Lucrecio:
Lachmann, C. (1955) In T. Lucretii Cari De rerum natura libros commentarius, Berolini,
Impensi Georgeii Reimeri, 2 ed, p. 3:
Ante hos mille annos in quadam regni Fancici parte unum supererat Lucretiani carminis
exemplar antiquum, e quo cetera, quorum post illa tempora memoria fuit, deducta sunt [...]: ex
illo quem in regno Fancico fuisse dicebam multi tribus, quantum cognoscere possumus,
exemplis descripti sunt. Id exemplar ceterorum ARCHETYPON (ita appellare soleo) constitit
paginis CCCII, quarum non tantum prima et ultima, sed praeterea centesima nonagesima, quae
erat post finem libri quarti, conscriptae non fuerunt: item una in libro primo, ut dicam ad huius
versum 1093, vacua fuit relicta: in reliquis fuerunt versus vigeni seni, in ultima libri cuiusque
pauciores. Porro eius codicis scripturam litteris capitalibus gracilioribus, non uncialibus, fuisse
multis indiciis cognosci potest: vocabulorum distinctio nulla fuit, sententiarum constantissima in
mediis versibus. Ex quibus rebus intellegitur eum saeculo post Christum natum quarto quintove
conscriptum fuisse, Vergilianis exemplaribus, quae ex eo genere supersunt, simillimum. Hoc
tamen confitendum est, neque librarium rem suam satis studiose egisse, neque correctores, quos
in libro expoliendo curam collocasse apparet, multa ab illo peccata emendass e: certe ne unum
quidem ex iis versibus quos omisisset restituerunt; ut videantur mihi codicem suum, ut fere
dicebant, sine exemplario legisse et ut potuerint emendasse.