COLLOQUIA RUSSICA

Series I, vol. 3

Rus' during the epoch

of Mongol invasions
(12231480)

Publication after 3rd

International Conference,
Warsaw, 1517th November 2012
Editor:
Vitaliy Nagirnyy
Krakow 2013

Editorial board:
Pawe Glinka (Krakow) editorial assistant, Vytas Jankauskas (Kaunas),
Adrian Jusupovi (Warsaw), Monika Kamiska (Krakow), Karol Kamiski (Warsaw),
Joanna Mendyk (Krakow), Adam Mesiarkin (Bratislava), Vitaliy Nagirnyy (Krakow) editor,
Andriy Stasyuk (IvanoFrankivsk), Barbara urek (Krakow) editorial assistant.
Advisers:
Prof. Andrzej Janeczek (Warsaw), Prof. Fiodor Uspenskiy (Moscow)
Revision, translation and stenographic recording:
Pawe Glinka, Magdalena Frczek, Monika Kamiska,
Anna Madej, Halina Poslavska, Andriy Stasyuk.
Desktop publishing:
Barbara urek
Cover design:
Barbara urek
On cover:
front page: Fragment of a painting by Mikhail Avilov Duel Peresvet with Chelubey
at the Kulikovo Field (1943); Tokhtamyshs yarlyk.
last page: map of lands of Rus and the Golden Horde in second half of 13th c.,
maps author: Stsiapan Tsemushau.
Editorial board might not share contributors views and their opinions are not to be identified with
Editorial boards outlook.
Copying and reprinting without written permission from the Editorial board is forbidden.

Copyright by the Jagiellonian University

Krakow 2013
ISSN 20839251
Editorial board:
Zakad Historii Europy Wschodniej, Instytut Historii,
Uniwersytet Jagielloski, ul. Gobia 13, p.303, 31007 Krakw

COLLOQUIA RUSSICA
Seria I, tom 3

Ru wepoce
najazdw mongolskich
(12231480)

Materiay Midzynarodowej
konferencji naukowej,
Warszawa, 1517 listopada 2012 r.
Redaktor naukowy:
Vitaliy Nagirnyy

Krakw 2013

COLLOQUIA RUSSICA
I, 3

(12231480)

,
, 1517 2012 .
:

2013

Contents

Preface .................................................................................................................... 11
Przedmowa .......................................................................................................... 14
.................................................................................................... 18
The list of the participants of the conference ........................................................ 20
The welcoming speech by the Director for Scientific affairs of the Institute
of History of the Polish Academy of Sciences prof. Tomasz Wilicz ......................... 22
The welcoming speech by the Director of the Institute of History at the
University of Warsaw, prof. Dariusz Koodziejczyk...................................................... 23
The welcoming speech by the President of the Students of History Scientific
Association at the Jagiellonian University Dominik Kadzik ...................................... 25
The welcoming speech by the President of the Scientific Association at the
Centre for East Studies at the University of Warsaw PhM Karol Kamiski ............ 26
Chapter I: Studies
Monika Kamiska, Archeologiczne wiadectwa najazdw mongolskich na
miasta ruskie wXIIIXIV w.: rzeczywisto astereotypy historiograficzne ................ 29
Adam Mesiarkin, Najazd mongolski na Ru oczyma polskich, czeskich
iwgierskich kronikarzy .............................................................................................. 38
,
12071210 . ......................................................................................................... 44
,
12371241 . ................................ 52
. 12391243 .
: , ,
.................................................................................................................... 62

COLLOQUIA RUSSICA

, 1241 .? .......................... 70
, ........................................... 77
, :
? ..... 93
Viktor Adamovi, Rus in the Second sequel to Cosmas ..................................... 102
,
XIII . ....................................................................... 109
Aneta GobiowskaTobiasz, Wyroby ruskich rzemielnikw winwentarzach
grobowych poowieckiej arystokracji rodowej (XIIIXIV w.) ..................................... 118
,
XIIIXIV. ( ) ............................................ 132
,
1399 . ........................................................................................................ 143
Kristina Fiodorovait, Tartar factor in SouthWestern Rus in second half
of the 15t c. according to Lithuanian Metrica .................................................................... 150
Marcin Grala, Sd nad biskupem twerskim Eutymiuszem. Przyczynek
do bada nad orientacj polityczn wadykw ruskich na przeomie XIV iXV w. .... 156
Elbieta Cukier, Bizantyskie wzorce Psaterza Kijowskiego na przykadzie
wybranych miniatu ..................................................................................................... 167
Rafa Korczak, Stosunki bizantyskomoskiewskie za panowania Manuela II
Paleologa (13911425) .............................................................................................. 180
, ....

(XIVXV .) .............................................................................................................. 189
Adam Czader, Misja dyplomatyczna posa cesarza Fryderyka III, Nicolasa
(Mikoaja) von Popplau do wielkiego ksicia moskiewskiego Iwana III Wasylewicza
prba pozyskania Moskwy wwalce habsburskojagielloskiej okoron w. Stefana ... 198
Andrii Zhyvachivskyi, Kaffa aziemie ruskie wdrugiej poowie XV w. Handel
czarnomorski ............................................................................................................... 208
Chapter II: Lectures
Prof. Mrta Font, Attraction and repulsion: Latin Church and Tatar influence
in Rus ......................................................................................................................... 219
Prof. Andrzej Janeczek, Red Ruthenia on name`s incidents .......................... 224

Prof. Dariusz Koodziejczyk, Rus and the Golden Horde antagonism and
symbiosis in the relations between the Rurikids and the Genghisids .......................... 235
Chapter III: Debates
Debate I: Prosopography at historians service, the round table discussion with
Prof. Aleksandr Mayorov, PhD Vitaliy Mykhaylovskyy, PhD Adrian Jusupovi ... 247
Debate II: Rus in genealogical research, the round table discussion with
prof. Jan Tgowski, prof. Leontiy Voytovych, prof. Dariusz Dbrowski ................... 156
Chapter IV: Literature review
Halisko-volysk letopis, peloila apedmluvu napsala Jitka Komendov,
Praha: Argo 2010, 184 s. [- ,
, : 2010, 184 .] ............ 269
, , : .
. . , 2012, 181 . (
, . 1). [Leontij Vojtovy, Knia Lev Danyovy, Lviv: NAN
Ukrainy, Instytut ukrainoznavstva im. I. Krypiakievya, 2012, 181 s.(Slavetni
postati seredniovicia, Vyp. 1)] Vitaliy Nagirnyy ................................................ 270
, . 2, . . , :
. . . , 2012, 320 .
[Ukraiskouhorski etiudy, Vyp. 2, red. nauk. Leotij Vojtovy, Lviv: NAN Ukrainy,
Instytut ukrainoznavstva im. I. Krypiakiewya, 2012, 320 s.] Vitaliy Nagirnyy 272
Tmea Btor, A tatr fggstl az nll uralkodig. AMoszkvai Fejedelem
sg trtnete anagyfejedelmi vgrendeletek (13361462) tkrben, Pcs, 2011,
384 p. [ ,
.
(13361462), 2011, 384 c. ] ............................ 274
, 1362 . ,
2012, 112 ., . [Borys erkas, Syniovodska bytva 1362 roku. Istorynyj narys,
Kyiv 2012, 112 s., il.] Vitaliy Nagirnyy ............................................................. 276
, .
V 70- V ., : ,
2012, + 450 ., . [Vitalij Myhajlovskyj, elastyna spilnota. lahta podil
ska vid drugoji polovyny XIV do 70-h rokov XVI st., Kyiv: Tempora 2012, XII
+ 450 s., il.] Vytas Jankauskas .......................................................................... 277

10

COLLOQUIA RUSSICA

: , [. . ];
, . .
, 2012, . 6, 352 . [Princely epoch: history and culture, [ed. Volody
myr Aleksandrovych]; National Academy of Sciences of Ukraine, Institute of
the Ukrainian Studies named after I.Krypyakevych, Lviv, 2012, Vol. 6, 352 p.]
Adam Mesiarkin ............................................................................................. 278
: ,
. 3, -, 2012, 120 . [The Student Historical Notebook:
acollection of students works, vol. 3, Ivano-Frankivsk 2012, 120 p.]
Viktor Adamovi .......................................................................................................... 280
Information about authores ....................................................................................... 283

Preface
The third volume of Colloquia Russica series1, currently in Readers hands, con
tains materials after the III International scientific conference Rus in the epoch of Mon
gol invasions (12231480), which took place in Warsaw on 1517th November 2012.
It was yet another scholarly meeting of the annual series dedicated to the history of Rus
during the reign of Rurikid dynasty.
The conference Rus during the epoch of Mongol invasions (12231480) continued
previous conferences of Colloquia Russica series, which took place at the Jagiellonian
University in Krakow (2010) and at the Vasyl Stefanyk Precarpathian University in
IvanoFrankivsk (2011). This time, the meeting was organized by the Tadeusz Man
teuffel Institute of History at the Polish Academy of Sciences, the Institute of History
at the University of Warsaw, the Centre for East European Studies at the University of
Warsaw, the Institute of History at the University of Warsaw and the Students of His
tory Scientific Association at the Jagiellonian University in cooperation with the Vasyl
Stefanyk Precarpathian University in IvanoFrankivsk. During the first two days the
debates took place in the Institute of History at the Polish Academy of Sciences and
on the third day the participants met in the Institute of History at the University of
Warsaw.
What is atradition already, the conference combined students, PhD candidates
and professional scholars panels, open lectures by both Polish and foreign professors,
scientific debates with participation of wellknown specialists and presentation of
the last scientific publications. The languages in use were: Polish, English and Rus
sian. During the conference there were eight panels during which there were papers
given by 29 authors from: Poland (Warsaw, Krakow), Ukraine (Kyiv, IvanoFrankivsk,
Lviv, Chernivtsy), Belarus (Minsk), Russia (Moscow), Lithuania (Kaunas), Slovakia
(Bratislava), Czech Republic (Brno) and Hungary (Pcs)2. Participants had achance of
listening to lectures by prof. Mrta Font (Pcs), prof. Andrzej Janeczek (Warsaw) and
Until now in Colloquia Russica series there were published: Colloquia Russica, t. 1: Ru redniowieczna assiedzi
(IX poowa XIII w.). Materiay midzynarodowej konferencji naukowej, Krakw 2426 listopada 2010 r., pod red.
Vitaliya Nagirnego, Krakw 2011; Colloquia Russica, series I, vol. 2: Principalities in lands of Galicia and Volhynia in
international relations in 11th14th c. Publication after 2nd International Conference, IvanoFrankivsk, 2022th October
2011, Krakw 2012. Currently prepared for publication are: Colloquia Russica, series II, vol. 1: Przemyl iziemia prze
myska wstrefie wpyww ruskich. X poowa XIV w.; Colloquia Russica, series II, vol. 2: Vidurio ryt Europa mio prie
Mlynj Vanden metu.
2
Abstracts of conference participants students and PhD candidates were published before in all three languages of
the conference in periodical i I , . 3, 2012, . 455. Translations of the abstracts of the
professional scholars papers and the translations of resumes of the lectures were given to the participants during the
conference.
1

COLLOQUIA RUSSICA

12

prof. Dariusz Koodziejczyk (Warsaw), as well as interesting discussions during two

debates between prof. Leontiy Voytovych (Lviv), prof. Jan Tgowski (Biaystok), prof.
Dariusz Dbrowski (Bydgoszcz) and between prof. Aleksandr Mayorov (Saint Peters
burg), PhD Vitaliy Mykhaylovskyy (Kyiv) and PhD Adrian Jusupovi (Warsaw). The
conference was brought to aclose with apresentation of the last researches regarding
the history of medieval Rus done by Polish and foreign scholars3.
*
This tome of Colloquia Russica consists of: welcoming speeches given during the
inauguration of the conference by the organizers and invited guests; selected students,
PhD candidates and professional scholars papers; resumes of lectures in the languages
of the conference (English, Polish and Russian) as well as stenographic records of the
most interesting parts of the scholarly debates which took place after the beforemen
tioned lectures; moreover stenographic records of two debates and aliterature review
including information about the last publications regarding the history of medieval
Rus. Due to the size of the volume contrary to the previous tome of Colloquia Russica
the Editorial board resigned from publishing stenographic records of the discussion
after the chosen papers which contained the fragments of interesting scholarly pole
mics. The publication is completed with the information about the authors.
*
To summarize the introduction Iwould like to thank all the people who helped in
organization of the conference and publication of the present study.
First of all, Iwould like to thank the main organizers of the conference: the
Director of the Tadeusz Manteuffel Institute of History at the Polish Academy of
Sciences prof. Wojciech Kriegseisen and Director for Scientific Affairs prof. Tomasz
WiliczIwaczyk; the Director of the Institute of History at the University of Warsaw
prof. Dariusz Koodziejczyk and the Director of the Centre of East European Studies
at the University of Warsaw Jan Malicki thanks to their active support the conference
could be organized. Warm words of thankfulness are addressed at the Director of the
Institute of History at the Jagiellonian University prof. Sawomir Sprawski, the Presi
dent of the Students of History Scientific Association Dominik Kadzik; the President
of the Students Association at the Centre of East European Studies at the University of
Warsaw MA Karol Kamiski and our foreign partners from Precarpathian University
in IvanoFrankivsk represented by PhD Myroslav Voloshchuk. Separate thanks is de
served by the students and PhD candidates who actively took part in the organization
More about the conference: M. Kamiska, Colloquia ruskie, tym razem wstolicy, Societas Historicorum, 57, 2013,
s. 19; D. Kadzik, Cykl Colloquia Russica, Societas Historicorum, 57, 2013, s. 3; . , Colloquia Russica III:
: 12231480, 1517.11.2012,
, 4, 2013, c. 173; A. Mesiarkin, Medzinrodn konferencia Rus v epoche monholskch njazdov (12231480),
Varava, 15.17. november, 2012, Historia Nova, 6, 2013, s. 169172.
3

Preface

13

of the conference and thanks to whom the translations of the abstracts and resumes of
papers were done, as well as agraphical design, among them: MA Andrii Zhyvachivskyi,
MA Barbara urek, Pawe Glinka, Anna Madej, MA Magdalena Frczek, MA An
driy Stasyuk. For the medial support Iwould like to thank the Editorial board of the
periodical Mwi Wieki. The organization of the conference would not be possible
without the financial help from Consultative Council of the University of Warsaw, and
for that, Iwould like to express our gratitude.
Great contribution to the organization of the conference was made also by
PhD Adrian Jusupovi (Institute of History at the Polish Academy of Sciences/Insti
tute of National Remembrance) who watched over all the conferences matters from
the very beginning, for what he deserves special thanks.
Other words of thankfulness go to persons who worked on the publication of
the third volume of Colloquia Russica. Among them there are: MA Barbara urek,
Pawe Glinka, MA Magdalena Frczek, MA Monika Kamiska, Joanna Mendyk and
Anna Madej from the Jagiellonian University, as well as MA Halina Poslavska and
MA Andriy Stasyuk from the Precarpathian University. For important contentrelat
ed comments, as well as their significant help Iwould also like to thank PhD Adrian
Jusupovi (Warsaw), PhD Norbert Mika (Racibrz), PhD Myroslav Voloshchuk (Iva
noFrankivsk), PhD Vytas Jankauskas (Kaunas), MA Adam Mesiarkin (Bratislava),
MA Viktor Adamovi (Brno), MA Aneta GobiewskaTobiasz (Krakow), as well as
Stsiapan Tsemushau (Minsk) for the preparation of the map.
For important contentrelated comments Iwould like to thank the advisors of
the present volume, that is prof. Andrzej Janeczek (Warsaw) and prof. Fiodor Uspenski
(Moscow).
Printed publication of the third volume of Colloquia Russica was made possible by
the financial help of the Institute of History and the Council of Students Associantion
at the Jagiellonian University and the Bratniak Foundation for what, in the name
of Editorial board, Iwould like to express my gratitude.
Vitaliy Nagirnyy

Przedmowa
Trzeci tom zserii Colloquia Russica1, ktry przedkadamy Czytelnikowi, obejmuje
materiay III Midzynarodowej konferencji naukowej pt. Ru wepoce najazdw mongol
skich (12231480), ktra miaa miejsce wWarszawie wdniach 1517 listopada 2012
r. Byo to kolejne spotkanie naukowe zcyklu corocznych konferencji, powiconych
dziejom Rusi za panowania dynastii Ryrykowiczw. Pierwsze miao miejsce na Uni
wersytecie Jagielloskim wKrakowie (2010), drugie na Uniwersytecie Przykarpackim
imienia Wasyla Stefanyka wIwano-Frankiwsku (2011). Tym razem spotkanie zorga
nizowane zostao przez Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii
Nauk,Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego,Studium Europy Wschod
niej Uniwersytetu Warszawskiego,Koo Naukowe Studium Europy Wschodniej, Insty
tut Historii Uniwersytetu JagielloskiegoorazKoo Naukowe Historykw Studentw
UJ, przy wsppracy zUniwersytetem Przykarpackim im. Wasyla Stefanyka wIwanoFrankiwsku. Wtrakcie pierwszych dwch dni obrady przebiegay wsiedzibie Instytutu
Historii PAN, natomiast trzeciego dnia uczestnicy zebrali si wInstytucie History
cznym UW.
Tradycyjnie ju konferencja czya wsobie panele studentw, doktorantw ipra
cownikw naukowych, wykady otwarte polskich izagranicznych profesorw, debaty
naukowe zudziaem znanych specjalistw oraz prezentacje najnowszych wyda nau
kowych. Jzykami roboczymi byy: polski, angielski irosyjski. Wtrakcie konferencji
odbyo si osiem paneli, podczas ktrych referaty wygosio 29 referentw zPolski
(Warszawa, Krakw), Ukrainy (Kijw, Iwano-Frankiwsk, Lww, Czerniowce), Biaorusi
(Misk), Rosji (Moskwa), Litwy (Kowno), Sowacji (Bratysawa), Czech (Brno)
iWgier (Pcs)2. Uczestnicy konferencji mieli okazj wysucha wykadw prof. Mrty
Font (Pcs), prof. Andrzeja Janeczka (Warszawa) iprof. Dariusza Koodziejczyka (War
szawa), jak rwnie ciekawych dyskusji wczasie dwch debat naukowych zudziaem
prof. Leontija Voytovycha (Lww), prof. Jana Tgowskiego (Biaystok), prof. Da
riusza Dbrowskiego (Bydgoszcz) oraz prof. Aleksandra Mayorova (Sankt-Peterburg),
Dotychczas wserii Colloquia Russica drukiem ukazay si: Colloquia Russica, t. 1: Ru rednioweczna assiedzi (IX
poowa XIII w.). Materialy midzynarodowej konferencji naukowej, Krakw 2426 listopada 2010 r., pod red. Vitaliya
Nagirnego, Krakw 2011; Colloquia Russica, seria I, vol. 2.: Principalities in lands of Galicia and Volhynia in internation
al relations in 11th14th c. Publication after 2nd International Conference, Ivano-Frankivsk, 2022th October, 2011, Krakw
2012. Do druku przygotowywane s: Colloquia Russica, seria II, vol. 1: Przemyl iziemia przemyska wstrefie wpyww
ruskich. Xpoowa XIV w.; Colloquia Russica, seria II, vol. 2: Vidurio ryt Europa mio prie Mlynj Vanden metu.
2
Abstrakty referatw uczestnikw konferencji studentw idoktorantw zostay wydrukowane wczeniej we wszyst
kich trzech jzykach konferencyjnych wczasopimie , . 3, 2012, c. 455. Natomiast
tumaczenia abstraktw referatw pracownikw naukowych oraz tumaczenia streszcze wykadw zostay rozdane
uczestnikom wtrakcie konferencji.
1

Przedmowa

15

dr. Vitalija Mykhaylovskiego (Kijw) idr. Adriana Jusupovia (Warszawa). Konferencj

zamykaa prezentacja wynikw najnowszych bada nad dziejami Rusi redniowiecznej,
ktre s prowadzone przez polskich izagranicznych uczonych3.
*
Na niniejszy tom Colloquia Russica skadaj si sowa powitalne, wygoszone pod
czas inauguracji konferencji przez organizatorw oraz zaproszonych goci; wybrane
referaty studentw, doktorantw ipracownikw naukowych; streszczenia wykadw
wjzykach konferencji (angielskim, polskim irosyjskim) oraz stenogramy najcieka
wszych fragmentw dyskusji, jakie wywizay si wok tyche wykadw, ponadto
stenogramy dwch debat naukowych, atake kronika naukowa, zawierajca informacje
onowych publikacjach zzakresu Rusi redniowiecznej. Ze wzgldu na du objto
tomu, Redakcja wodrnieniu od drugiego tomu Colloquia Russica, zrezygnowaa
zzamieszczenia stenogramw dyskusji wok wybranych referatw, zawierajcych frag
menty ciekawej polemiki naukowej. Publikacj zamyka informacja oautorach.
*
Podsumowujc rozwaania wstpne, chc zoy podzikowania wszystkim tym,
ktrzy przyczynili si do organizacji konferencji iwydania drukiem niniejszego opra
cowania.
Przede wszystkim serdecznie dzikuj gwnym organizatorom konferencji:
Dyrektorowi Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk,
prof. Wojciechowi Kriegseisenu ijego zastpcy, prof. Tomaszowi Wiliczowi; Dyrek
torowi Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Dariuszowi
Koodziejczykowi oraz Dyrektorowi Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu War
szawskiego, Janowi Malickiemu dziki ich aktywnemu wsparciu moliwe byo zor
ganizowanie tej konferencji. Ciepe sowa podzikowania za okazan pomoc nale si
take: Dyrektorowi Instytutu Historii Uniwersytetu Jagielloskiego, prof. Sawomirowi
Sprawskiemu; Prezesowi Koa Naukowego Studentw Historykw Uniwersytetu
Jagielloskiego, Dominikowi Kadzikowi; Prezesowi Koa Naukowego Studium Europy
Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, mgr Karolowi Kamiskiemu oraz naszym
partnerom zagranicznym zUniwersytetu Przykarpackiego wIwano-Frankiwsku
wosobie dr. Myroslava Voloshchuka. Na osobne podzikowanie zasuguj studenci
idoktoranci, ktrzy aktywnie wczyli si do organizacji konferencji idziki ktrym
powstay tumaczenia abstraktw oraz streszcze wystpie, atake projekty graficzne,
s to: mgr Andrii Zhyvachivskyi, mgr Barbara urek, Pawe Glinka, Anna Madej, mgr
Magdalena Frczek, mgr Andriy Stasyuk. Za wsparcie multimedialne dzikuj Redakcji
Szerzej okonferencji zob.: M. Kamiska, Colloquia ruskie, tym razem wstolicy, Societas Historicorum, 57, 2013,
s. 19; D. Kadzik, Cykl Colloquia Russica, Societas Historicorum, 57, 2013, s. 3; . , Colloquia Russica III:
: 12231480, 1517.11.2012,
, 4, 2013, c. 173; A. Mesiarkin, Medzinrodn konferencia Rus v epoche monholskch njazdov (12231480),
Varava, 15.17. november, 2012, Historia Nova, 6, 2013, s. 169172.
3

16

COLLOQUIA RUSSICA

czasopisma Mwi Wieki. Organizacja konferencji nie byaby moliwa bez wsparcia
finansowego ze strony Rady Konsultacyjnej UW, za co serdecznie dzikuj.
Szczeglne wyrazy wdzicznoci za ogromny wkad worganizacj konferencji
nale si dr. Adrianowi Jusupoviu (Instytutu Historii PAN/Instytut Pamici Naro
dowej). Czuwa on od pocztku nad wszystkimi organizacyjnymi sprawami konfer
encji.
Osobne igorce podzikowania skadam na rce osb, ktre pracoway nad
wydaniem trzeciego tomu Colloquia Russica. S wrd nich: mgr Barbara urek,
Pawe Glinka, mgr Magdalena Frczek, mgr Monika Kamiska, Joanna Mendyk
oraz Anna Madej zUniwersytetu Jagielloskiego, atake mgr Halina Poslavska imgr
Andriy Stasyuk zUniwersytetu Przykarpackiego. Za cenne uwagi merytoryczne
i pomoc nale si rwnie podzikowania dla dr. Adriana Jusupovia (Warszawa),
dr. Norberta Miki (Racibrz), dr. Myroslava Voloshchuka (Iwano-Frankiwsk),
dr. Vytasa Jankauskasa (Kowno), mgr Adama Mesiarkina (Bratysawa), mgr Viktora
Adamovia (Brno), mgr Anety Goebiowskiej-Tobiasz (Krakw), atake dla dr. Stsia
pana Tsemushau (Misk) za przygotowanie mapy.
Za cenne uwagi merytoryczne chciabym podzikowa Recenzentom niniejszego
tomu: prof. Andrzejowi Janeczkowi (Warszawa) iprof. Fiodorovi Uspenskemu (Mosk
wa).
Wydanie drukiem trzeciego tomu Colloquia Russica byo moliwe dziki pomocy
finansowej Instytutu Historii iRady K Naukowych Uniwersytetu Jagielloskiego
oraz Fundacji Bratniak za co wimieniu kolegium redakcyjnego wyraam im swoj
ogromn wdziczno.
Vitaliy Nagirnyy


Colloquia Russica1,
, III

(12231480),
1517 2012 .
,
.
(12231480)
Colloquia Russica,
(2010)
. (2011).
.
, ,
,

,

,
. .
,
.
, ,
, ,

.
: , .
: , 29
(, ), (, , ,
), (), (), (),
(), () ()2; ,
Colloquia Russica : Colloquia Russica, t. 1: Ru rednioweczna a ssiedzi
(IX poowa XIII w.). Materialy midzynarodowej konferencji naukowej, Krakw 2426 listopada 2010 r., pod red.
Vitalija Nagirnego, Krakw 2011, 184 s.; Colloquia Russica, seria I, vol. 2.: Principalities in lands of Galicia and Volhynia
in international relations in 11th14th c. Publication after 2nd International Conference, Ivano-Frankivsk, 2022th October,
2011, Krakw 2012, 292 p. : Colloquia Russica, seria II, vol. 1: Przemyl i ziemia przemyska w strefie
wpyww ruskich. Xpoowa XIV w.; Colloquia Russica, seria II, vol. 2: Vidurio ryt Europa mio prie Mlynj Vanden
metu.
2

, . 3, 2012, c. 455.
.
1

COLLOQUIA RUSSICA

18

(), ()
(); .
(), . (), .
() . (), ...
() ... ().

3.
*
Colloquia Russica, :
,
; ,
; (
, )
, ; ;
,
. ,
Colloquia Russica,
. .
*
, ,
.
,
: .
, . ;
, .
, ... ,

. :
, . ;
,
;
, . ,
.
, .: M. Kamiska, Colloquia ruskie, tym razem w stolicy, Societas Historicorum, 57, 2013,
s. 19; D. Kadzik, Cykl Colloquia Russica, Societas Historicorum, 57, 2013, s. 3; . , Colloquia Russica III:
: 12231480, 1517.11.2012,
, 4, 2013, c. 173; A. Mesiarkin, Medzinrodn konferencia Rus v epoche monholskch njazdov (12231480),
Varava, 15.17. november, 2012, Historia Nova, 6, 2013, s. 169172.
3

19

... .
,
,
. :
. , . , , ,
. , . .

M

wi

Wieki
.

, .
...
( / ),

.
,
Colloquia Russica. : . , ,
. , . ,
, . .
.
... (), ... (),
... (), ... (),
. (), . (), .
- (), ... ()
.
:
. () . ().
Colloquia Russica

, Bratniak
.

List of participants of the conference

Adamovi Viktor, MA, Masaryk University, Brno, Czech Republic
Alekseev Alexandr ( ), Ambassador of the Russian Federa
tion in Poland, Russia
Aristov Vadym ( ), MA, Institute of History of Ukraine, National
Academy of Sciences of Ukraine, Kyiv, Ukraine
Botor Timea, PhD, University of Pcs, Pcs, Hungary
Brzozowska Zofia, MA, University of Lodz, Lodz, Poland
Cukier Elbieta, MA, Jagiellonian University, Krakow, Poland
Czader Adam, Jagiellonian University, Krakow, Poland
Dbrowski Dariusz, Prof., Kazimierz Wielki University, Bydgoszcz, Poland
Dygo Marian, Prof., University of Warsaw, Warsaw, Poland
Fiodorovait Kristina, Vytautas Magnus University, Kaunas, Lithuania
Font Mrta, Prof., University of Pcs, Pcs, Hungary
Gobiowska-Tobiasz Aneta, MA, Jagiellonian University, Krakow, Poland
Grala Marcin, MA, The Pontifical University of John Paul, Krakow, Poland
Herucov Angelika, MA, Comenius University, Bratislava, Slovakia
Ivaskiv Ihor ( ), Vasyl Stefanyk Precarpathian National University,
Ivano-Frankivsk, Ukraine
Janeczek Andrzej, Prof., Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish
Academy of Sciences, Warsaw, Poland
Jankauskas Vytas, PhD, Vytautas Magnus University, Kaunas, Lithuania
Jusupovi Adrian, PhD, the Tadeusz Manteuffel Institute of History at the Polish
Academy of Sciences/Institute of National Remember; Warsaw, Poland
Kadzik Dominik, Jagiellonian University, Krakow, Poland
Kalinichenko Vitalii ( ), Yuriy Fedkovich Chernivtsi
National University, Chernivtsi, Ukraine
Kamiska Monika, MA, Jagiellonian University, Krakow, Poland
Kamiski Karol, MA, East European Studies, University of Warsaw, Warsaw, Po
land
Koodziejczyk Dariusz, Prof., University of Warsaw, Warsaw, Poland.
Komynska Oksana ( ), Ivan Franko National University, Lviv,
Ukraine
Korczak Rafa, PhD, University of Lodz, Lodz, Poland
Lavrenchenko Maria ( ), MA, Institute for Slavic Studies

21

Russian Academy of Sciences, Moscow, Russia

Lewek Konrad, Jagiellonian University, Krakow, Poland
Madej Anna, Jagiellonian University, Krakow, Poland
Mayorov Aleksandr ( ), Prof., St. Petersburg State University,
St. Petersburg, Russia
Mesiarkin Adam, MA, Comenius University, Bratislava, Slovakia
Mykhaylovskyy Vitaliy ( ), PhD, Borys Grinchenko Kyiv
University, Kyiv, Ukraine
Nagirnyy Vitaliy, PhD, Jagiellonian University, Krakow, Poland
Nosenko Andrii ( ), Vasyl Stefanyk Precarpathian National Uni
versity, Ivano-Frankivsk, Ukraine
Papa Ivanna ( I), MA, Ivan Franko National University, Lviv, Ukraine
edvydis Laurynas, MA, Vytautas Magnus University, Kaunas, Lithuania
Stasyuk Andriy ( ), MA, Vasyl Stefanyk Precarpathian National
University, Ivano-Frankivsk, Ukraine
Stasyuk Iryna ( ), MA, Vasyl Stefanyk Precarpathian National Uni
versity, Ivano-Frankivsk, Ukraine
Stefanyshyn Volodymyr ( ), Vasyl Stefanyk Precar
pathian National University, Ivano-Frankivsk, Ukraine
Tgowski Jan, Prof. University of Bialystok, Bialystok, Poland
Tsemushau Stsiapan ( ), PhD, Belarusian State University, Minsk,
Bilarusian
Tyanina Elena ( ), MA, Lomonosov Moscow State University, Mos
cow, Russia
Voloshchuk Myroslav ( ), PhD, Vasyl Stefanyk Precarpathian
National University, Ivano-Frankivsk, Ukraine
Voytovych Leontiy ( ), Prof., Ivan Franko National University,
Lviv, Ukraine
Voytsytskyy Vladyslav ( ), Yuriy Fedkovich Chernivtsi
National University, Chernivtsi, Ukraine
Wilicz Tomasz, Prof., Tadeusz Manteuffel Institute of History of Polish Academy
of Sciences, Warsaw, Poland
Zhyvachivskyi Andrii, MA, Tadeusz Manteuffel Institute of History, Polish Aca
demy of Sciences, Warsaw, Poland
mudzki Pawe, Prof., University of Warsaw, Warsaw, Poland
urek Barbara, MA, Jagiellonian University, Krakow, Poland

The welcoming speech by the Director for

Scientific affairs of the Institute of History of
the Polish Academy of Sciences, prof. Tomasz
Wilicz
Z ogromn radoci witam Pastwa na trzeciej midzynarodowej konferencji
naukowej Colloquia Russica, tym razem powiconej Rusi w epoce najazdw mongol
skich. Konferencja powstaa dziki wysikowi organizacyjnemu kilku instytucji m.in.
Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk, Instytutu Historycznego Uniwersytetu
Warszawskiego, Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, Insty
tutu Historii Uniwersytetu Jagielloskiego, Koa Naukowego Historykw Studentw
Uniwersytetu Jagielloskiego oraz przy wsppracy z Uniwersytetem im. Wasyla
Stefaniuka w Iwano-Frankiwsku. Wszystkim tym instytucjom bardzo dzikujemy za
pomoc. Chciabym te podzikowa tym, ktrzy si najbardziej napracowali przy or
ganizacji dzisiejszej konferencji, a wic Panu Vitalijowi Nagirnemu, Panu Adrianowi
Jusupoviowi, Panu Dominikowi Kadzikowi i Panu Karolowi Kamiskiemu.
Szanowni Pastwo, niezmiernie jestem rad widzc Pastwa tutaj. Konferencja
cigna badaczy zarwno modych jak i dowiadczonych z caej Europy Wschodniej
i rodkowej. W imieniu Dyrekcji Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk chc
serdecznie przywita w tych cianach naszych dostojnych goci: Jego Ekscelencj Am
basadora Federacji Rosyjskiej w Rzeczypospolitej Polskiej Alexandra Alekseeva; prof.
Mrt Font z Wgier, prof. Leontija Voytovycha, dr. Myroslava Voloshchuka i dr. Vi
talija Mykhaylovskiego z Ukrainy, prof. Aleksandra Mayorova z Rosji, dr. Stsiapana
Tsemuschau z Biaorusi, dr. Vytasa Jankauskasa z Litwy, prof. Dariusza Koodziejczyka,
prof. Mariana Dygo, prof. Jana Tgowskiego, prof. Dariusza Dbrowskeigo, dr. hab.
Pawa mudzkiego, dr. Rafaa Korczaka z Polski, a take modych badaczy z Polski,
Ukrainy, Rosji, Litwy, Sowacji i Czech.
Mwimy rnymi jzykami, ale zakadam, e bdziemy si doskonale rozumie,
wic sdz, e nie bdzie problemu z pynnym przechodzeniem z jednego jzyka na
drugi. ycz Wam udanych wystpie i owocnych obrad, a take niezapomnianych
wspomnie z naszej konferencji.
Dr hab. Tomasz Wilicz
Zastpca Dyrektora do spraw naukowych
Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk

The welcoming speech by the Director

of the Institute of History at the University
of Warsaw, prof. Dariusz Koodziejczyk
Szanowni Pastwo, bardzo si ciesz, e mog powita wWarszawie tak liczne
grono uczestnikw zrnych pastw Europy rodkowej iWschodniej.
Moe powsta pytanie dlaczego akurat tutaj, wWarszawie, potrzebna jest kon
ferencja oredniowiecznej Rusi? Odpowiem tak po pierwsze, dlatego e naley
si interesowa ssiadami. Po drugie, dlatego e rwnie wspczesna Polska zawiera
wswych granicach terytoria dawnej Rusi iwpewnym sensie uzna mona Polsk za jed
no zpastw sukcesyjnych Rusi Halickiej. Co wicej, jak si swego czasu przekonaem,
wpewnym kontekcie terminy Polska iRu si zlewaj.
Powysze stwierdzenie mog zilustrowa nastpujcym przykadem: ot
wrdach tatarskich XVI iXVII w. pojawia si termin Krel, etymologicznie
wywodzcy si od polskiego sowa krl iodnoszcy si do ziem bdcych we wadaniu
krla Polski. Wgierski orientalista Edmond Schtz postawi tez, e termin ten naley
utosamia zRusi Halick, atropem tym pody rwnie zmary niedawno wybitny
ukraiski orientalista ihistoryk Jarosaw Daszkiewicz, ktry rwnie uzna, e spo
tykany wrdach turecko-kipczackich termin Krel oznacza ziemie poudniowozachodniej Rusi.
Sprawa nie jest jednak tak prosta. Dla redniowiecznych Tatarw, ktrzy na co
dzie obcowali igraniczyli zWielkim Ksistwem Litewskim, Polska pojawia si
niejako zza plecw Litwy, jako twr nowy, mao znany iwymagajcy zdefiniowania.
Wpadzierniku 1514 r. chan Mengli Gerej wystawi list przymierny dla Korony
Polskiej, odrbny od analogicznego dokumentu, ktry wczeniej otrzymao Wiel
kie Ksistwo Litewskie. Wdokumencie czytamy deklaracj chana, wktrej stwierdza
on, e od tatarskich najazdw bezpieczna bdzie nie tylko Litwa, ale te z
y , y , , ,
y, , y z,
z. Korona Polska zostaa wic tu zdefiniowana jako Lww iinne
miasta. Podobn, cho nieco odmienn definicj Krlestwa Polskiego zawiera doku
ment, ktry Mengli Gerej wystawi miesic pniej wjzyku woskim. Chan zobowiza
si oszczdzi od najazdw: [...] li dominii del Regno de Polonia, et prencepalmente
le terre de Rossia et de Podolia, come sonno li castelli czoe Camyenyecz, et gli altri

24

COLLOQUIA RUSSICA

castelli in quelli lochi situati, et qual se vogliano altri castelli appartenenti al decto Regno
de Polonia. Tym razem mamy wic definicj Korony Polskiej jako przede wszystkim
[prencepalmente] wojewdztw ruskiego ipodolskiego. Ujmujc bardziej lapidarnie,
Polska to Kamieniec iinne zamki.
Przysowiow kropk nad i stawia wreszcie dokument nastpcy Mengli Gereja,
chana Mehmeda IGereja, wystawiony wpadzierniku 1520 r. wjzyku chorezmijskokipczackim, uywanym wkancelariach pastw sukcesyjnych Zotej Ordy a do poowy
XVI wieku. Chan zobowiza si wnim nie najeda nalecych do Polski Lublina,
Lwowa, Kamieca Podolskiego, Midzyboa, Chmielnika, Latyczwa, Zinkowa, Bu
czacza, Beza, Sokala, Przemyla, Chema, Skali, atake pozostaych Waszych miast:
[...] leh yurtunung Lublin lav Qamanic Podolya Mejibuj himelnik Latev Zemqon
Bua Bels Soqal Premsle ve Qolma sqala taq bulardan baqa kermenleringiz [...].
Polska zostaa tu wic zdefiniowana przez 13 miast, zktrych a dziesi naley dzi
do Ukrainy. Zpozostaych 3 miast lecych dzi wPolsce, take Przemyl iChem
przynale do historycznej Rusi. Jedynie Lublin nie nalea do Rusi iumieszczenie go
na tej licie dodatkowo dowodzi, e Schtz iDaszkiewicz jednak si mylili, ograniczajc
zasig terytorium, do ktrego odnosi si termin Krel, jedynie do ziem ruskich.
Niemniej, jak wida powyej, zpunktu widzenia Tatarw Polska wduym stopniu
tosama bya zRusi, gdy to ruskie ziemie Rzeczypospolitej najczciej byy przez nich
najedane, awic take te rejony byy im najlepiej znane. Utosamienie wic Polski
iRusi przynajmniej wtym kontekcie ma gboki sens ipo raz kolejny uwidacznia, jak
silnie splatay si losy obu krajw wminionych stuleciach.
Na tym zakocz to krtkie sowo wstpne, dzikuj bardzo za uwag iycz
owocnych obrad.

Prof. Dariusz Kolodziejczyk

Dyrektor Instytutu Historycznego
Uniwersytetu Warszawskiego

The welcoming speech by the President

of the Students of History Scientific Association
at the Jagiellonian University Dominik Kadzik
Szanowni Pastwo, pozwol sobie zabra przykad zJego Ekscelencji Ambasa
dora Federacji Rosyjskiej imwi krtko, ebymy wszyscy przeszli do wykadu Pani
Profesor Mrty Font iobrad konferencyjnych. Ja, jako reprezentant Koa Naukowego
Historykw-Studentw chciaem zwrci uwag na jeden wany fakt, to znaczy
chciabym podkreli uczestnictwo wanie studentw na tej konferencji ipodkreli,
e na pocztku bya ona gwnie konferencj studenck, natomiast teraz si przerodzia
wtaki dualistyczny twr, kiedy studenci idoktoranci wygaszaj swoje referaty wraz
zwykadami profesorw idebatami pracownikw naukowych. Pomoc pracownikw
naukowych, ich dobre ucho ikrytyczna ocena referatw, maj na celu wane zadanie
pomc studentom, ktrych zreszt wikszo aspiruje do pniejszej kariery naukowej.
Dlatego te chciabym zachci wszystkich tutaj zgromadzonych pracownikw nau
kowych do konstruktywnej krytyki ipomocy tyme studentom.
ycz Wam wszystkim, Szanowni Pastwo, owocnych obrad, konstruktywnej dys
kusji oraz zawarcia nowych znajomoci.
Dominik Kadzik,
Prezes Koa Naukowego
Historykw-Studentw
Uniwersytetu Jagielloskiego

The welcoming speech by the President

of the Scientific Association at the Centre
for East Studies at the University of Warsaw
MA Karol Kamiski
W imieniu Dyrektora Stusium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego
dr h.c. Jana Malickiego oraz Koa Naukowego SEW, chciaem Pastwa powita na
III konferencji z cyklu Colloquia Russica. Z radoci przyjelimy zaproszenie do
udziau w tej jake potrzebnej inicjatywie. Konferencja taka jak ta naley do rzadkoci
w wiecie naukowym. Daje ona moliwo zaistnienia w dyskusji naukowej modym,
zaczynajcym dopiero swoj badawcz przygod, studentom idoktorantom.
W imieniu Dyrektora SEW dr h.c. Jana Malickiego iwasnym chciabym pastwu
yczy owocnych obrad.

Mgr Karol Kamiski

Prezes Koa Naukowego
Studium Europy Wschodniej
Uniwersytetu Warszawskiego

Chapter I

Studies

Monika Kamiska
(Krakw)

Archeologiczne wiadectwa
najazdw mongolskich na miasta
ruskie wXIIIXIV w.: rzeczywisto
astereotypy historiograficzne
Badanie ladw najazdw mongolskich jest zadaniem specyficznym, wymagajcym od
archeologa szczeglnej ostronoci iposikowania si rdami iosigniciami innych nauk.
Znaleziska zwizane zniszczycielsk dziaalnoci najedcw mona podzieli na kilka
kategorii. Szturmy na miasta pozostawiy po sobie lady wpostaci warstw spalenizny wido
cznych wprzekrojach waw iwrd nawarstwie kulturowych miasta, masowe pochwki
ofiar najazdu ipochwki nietypowe (szkielety osb przygniecionych materiaem budow
lanym lub gincych wpoarach), skarby oraz zabytki ruchome (bro, najczciej groty
strza). Nie wszystkie zwymienionych kategorii znalezisk mona bez problemu powiza
zkonkretnym wydarzeniem historycznym. Wniniejszym artykule ukazane zostay prob
lemy zwizane zbadaniem najazdw mongolskich na Ru imodyfikacj utartych whisto
riografii pogldw na temat upadku grodw ruskich, ukazane na przykadach wybranych
stanowisk archeologicznych zterenu dzisiejszej Rosji, Ukrainy iPolski.
Zazwyczaj przedmiotem bada archeologw s lady ludzkiego osadnictwa, jego
szeroko pojtej dziaalnoci wytwrczoci imodyfikacji przestrzeni go otaczajcej (od
badania rnego rodzaju warsztatw rzemielniczych po pozostaoci miejsc pozyski
wania surowcw, przepraw wodnych ildowych, architektury uytkowej, kultowej
iobronnej), czy wkocu pochwki ludzi, atake udomowionych zwierzt. Wporw
naniu do wymienionych typw stanowisk, badanie pozostaoci po zjawiskach do
krtkotrwaych takich, jak np. lady inwazji mongolskiej na Ru zlat 12371240, jest
zadaniem owiele bardziej skomplikowanym. Wszelakie najazdy koczownicze, czy to
scytyjskie, huskie czy mongolskie byy zjawiskiem stosunkowo ulotnym. Materialne
pitno krtkotrwaego ataku wroga nie zawsze zostawao odcinite na tyle gboko,
by przetrwa wwarstwach kulturowych przez stulecia. Oblenie izdobycie danego
grodu lub miasta1 trwa mogo przecie zarwno kilka tygodni, jak ijeden dzie.
Wprzypadku orodkw ruskich stosowany bdzie termin miasto. Terminy grd imiasto wodniesieniu do
orodkw ruskich bywaj uywane wpolskiej literaturze naukowej zamiennie (ukr. , ros. ). Wynika to
1

30

COLLOQUIA RUSSICA

rda archeologiczne zwizane znajazdami moemy podzieli na kilka podsta

wowych kategorii. Wstratygrafii waw obronnych iwnawarstwieniach majdanw
grodzisk spotykane s warstwy spalenizny. Ponadto odkrywane s destrukty budo
wlane, zdeponowane wziemi bd skrytkach murw skarby, na terenie obleganych
grodzisk odnajdowane s okazy broni oraz szcztki ludzi izwierzt. Wprzypadku
ludzkich szkieletw niekiedy znajdowane s pojedyncze szkielety, ainnym razem
liczce setki lub tysice szkieletw mogiy zbiorowe. Naley jednak pamita, i nie
wszystkie zwyej wymienionych kategorii powizane s jedynie zdziaaniami wojen
nymi poary nawiedzay drewniane redniowieczne miasta Rusi stosunkowo czsto,
podobnie jak epidemie, ktrych ofiary rwnie grzebano wzbiorowych mogiach (tzw.
c, , a)2.
Przegld rde istanowisk
Badanie ladw najazdw znanych ze rde pisanych stawia przed archeologiem
wyzwanie dopasowania materialnych wiadectw najazdu do konkretnego wydarze
nia historycznego. Jest to niekiedy zadanie trudne iryzykowne. Niemal klasycznym
przykadem problemw zinterpretacj warstw spalenizny na grodzie jest Rajkowieckie
Gorodiszcze ( e), niegdy uwaane za orodek spalony przez
Mongow podczas najazdu, dzi czony zdziaalnoci Daniela Romanowicza3.
Widentyfikacji warstw poarowych rda pisane s wjednych przypadkach pomoc
ne, winnych przysparzaj wtpliwoci (np. womwionym niej Wodzimierzu nad
Klam). Wczasie najazdu jedne osiedla spony wcaoci izostay opuszczone przez
ocala ludno, inne ucierpiay wmniejszym stopniu ibyy odbudowywane. Praktyk
zasypywania zgliszcz piaskiem iwyrwnywania wten sposb powierzchni pod now
zabudow odnotowano np. wBugarze, ale iwgrodach ruskich: Serensku czy Suzda
lu4.
Kolejnym zagadnieniem zwizanym znajazdem mongolskim na Ru jest ar
chitektura murowana jej kryzys ipowizany znim pogld ozburzeniu wielu cerk
wi ipaacw podczas niszczycielskiej inwazji. rda wskazuj, i jedynie Cerkiew
Dziesicinna5 icerkiew p.w. w. Michaa wPerejasawiu6 runy bezporednio wskutek
dziaa Mongow. Nie do koca jednak wiadomo, wjakich okolicznociach znisz
czone zostay towarzyszce cerkwiom obiekty rezydencjonalne. Powodw, zktrych
staroruskie budowle obracay si wruin byo oczywicie wicej (np. powodzie, pro
cesy stokowe, trzsienia ziemi czy wkocu brak prac remontowych). Poza tym,
rzdy mongolskie cechoway si tolerancj religijn (zazwyczaj oszczdzano zarwno
czciowo zuycia staroruskiego sowa (majcego kilka znacze grd, fortyfikacje, kreml), ktre weszo do
wspczesnego jzyka rosyjskiego wznaczeniu miasto. Staroruskie orodki ju wXIXIII w. speniay niemal wszyst
kie warunki czynice zpunktu osadniczego miasto wedug ekonomicznoprzestrzennych iprawnych definicji.
2
. . , a, 2008, . 108109.
3
. . , , [in:] XIII :
, . . . , . . , 2003, . 60.
4
. . , XIII , [in:] XIII , c. 106.
5
, [in:] [dalej: ], . 2, 1908,
. 785.
6
Ibidem, . 781.

Monika Kamiska

31

chrzecijaskie sobory, jak imuzumaskie meczety). Jeszcze wpierwszej poowie

XX w. zagadnienie budownictwa murowanego pnocnowschodniej Rusi od najazdu
mongolskiego po panowanie Iwana III stanowio ciemne wieki ruskiej architektury7.
Do niedawna sdzono, i jedynymi pamitkami po zabytkach pnocnowschodniej
Rusi koca XIII pocztku XV s latopisowe wzmianki8.
Dzisiejszy stan bada jest owiele bogatszy. Literatury przedmiotu stopniowo
przybywa, dysponujemy te coraz liczniejszymi danymi opozostaociach obiektw
architektonicznych zXIIIXV w. Warto podkreli rwnie, e niektre witynie,
wczeniej bdnie datowane, zostay postarzone iobecnie za czas ich powstania
przyjmuje si XIIIXV w.
Badania archeologicznoarchitektoniczne rzucaj nowe wiato na owe ciemne
wieki. Tak byo m.in. wprzypadku architektury Koomny. Osamym miecie wczasach
przed mongolskich wiemy stosunkowo niewiele, np. nieznany jest do tej pory zarys
przebiegu pierwotnych fortyfikacji Koomny9. Wlatach 19781983 Wofgang Kawel
machier ( ), Andriej Moczanow ( ) iStanisaw
Orowskij ( ) przeprowadzili badania na koomieskim kremlu.
Wiadomym byo, i na miejscu istniejcego do dzi XVIIwiecznego Soboru Uspien
skiego staa cerkiew zczasw Dymitra Doskiego. Wdolnych partiach fundamentw
badaczom udao si wyrni fragmenty jeszcze starszej kamieniarki zfragmentami
zaprawy. Wprzypadku budowli zKoomny widzimy wic wtrne uycie materiau bu
dowlanego zcerkwi datowanej na koniec XIII lub pocztek XIV w., cofajce, wedug
ustale badaczy, pocztki architektury murowanej wmiecie oniemal 100 lat przed
Dymitrem Doskim10.
Archeologia pomoga te nakreli charakter budownictwa ksistwa moskiews
kiego wkocu XIII na pocztku XIV w. Badania wyjaniy, e znajdujcy si do dzi
na kremlu XVwieczny Sobr Uspienski mia poprzednika zbudowanego wpierwszej
poowie XIV w. (13261327)11. Sobr Uspienski nie by jedyn budowl kremla,
posiadajc swj XIVwieczny pierwowzr. Dzwonnica p.w. w. Jana Klimaka, zbu
dowana wczasach Iwana Gronego, take stana na miejscu budowli otym samym
wezwaniu ifunkcji z1329 r. (rozebranej w1505 r.). Take Sobr Archangielski (XVI
w.) sw metryk siga jeszcze XIV w.12 Rwnie najwikszy rywal Moskwy wpierwszej
poowie XIV w., Twer, posiada sw architektur murowan. Jeszcze wkocu XIII w.
zbudowano tu Sobr Przemienienia Paskiego (12851290), ktry zosta wcaoci
przebudowany wXVII w. WTwerze zbudowano take wlatach 13231325 sobr
monastyru Teodora, nastpnie przebudowano go wpocz. XV w., by wXVIII w. ostate
. . , XIII XIV . , 2003. Infor
macje zcyfrowej wersji ksiki winternetowej bibliotece, zob: http://www.rusarch.ru/zagraevsky4.htm [24.XII.2012]
8
Ibidem. Zob. przyp. 7.
9
A. . , XIIIXIV :
, [in:] XIII , c. 8486.
10
. . , . Zob. przyp. 7.
11
Wykopaliska na moskiewskim kremlu prowadzone byy wlatach szedziesitych isiedemdziesitych (
, a), ich wyniki nie byy pocztkowo jednoznaczne ipoprawna identyfikacja pozostaoci
architektury kremla zostaa ustalona wtoku dyskusji naukowej (Ibidem).
12
Ibidem.
7

32

COLLOQUIA RUSSICA

cznie go rozebra13. Kolejnym orodkiem, wktrym po najedzie mongolskim nie por

zucono dziaalnoci budowlanej, by Rostw Wielki, gdzie powstaa w1287 r. cerkiew
p.w. w. Borysa iGleba. Budowla znikna zplanu miasta wXVIIXVIII w. Zostaa
odkryta izbadana podczas wykopalisk przeprowadzonych wlatach 1986199114.
Budownictwo pnocnowschodniej Rusi epoki ksit Daniela, Jerzego iIwana
Kality dowodzi, i kryzys wywoany najazdem nie by a tak powany, jak go dawniej
przedstawiano.
Miastem zomawianego obszaru ziemi zaleskiej, ktre zdaje si potwierdza
wspomniany wyej stereotyp okryzysie budownictwa jest Wodzimierz nad Klam.
Wydaje si, i Wodzimierz wraz zutrat znaczenia sta si mao atrakcyjnym polem
dla nowych inwestycji budowlanych. Owszem, ksita ruscy rywalizowali otytu
ksicia wodzimierskiego, jednak najwyraniej nie miao to znaczenia dla samego
miasta. Wpomongolskim Wodzimierzu, pomijajc nieliczne prace remontowe przy
istniejcych ju obiektach, nie budowano nowych murowanych wity do XVIXVII
w.15 Odtworzy wygld miasta nie tylko przed, ale ipo najedzie, jest niezwykle trudno.
Dane archeologiczne dotyczce Wodzimierza s skromne wporwnaniu zorodkami
takimi, jak Riaza czy Kijw iwiele pyta, zwizanych zatakiem Mongow na mia
sto, pozostaje nadal bez odpowiedzi. Latopis awrientijewski wspomina oogromnym
poarze wmiecie w1185 r.16 Kolejne, wielkie poary dotykay miasto w1193 r. oraz
w1227 r. (spon miao wtedy wiele cerkwi idwr ksicy)17. Trudno jest wic oceni
skal zniszczenia miasta w1238 r. We Wodzimierzu spotykamy si zatem ponownie
zproblemem identyfikacji warstw poarowych zkonkretnym wydarzeniem history
cznym.
Podczas bada zdobytych przez Mogow miast, czsto odkrywane s elemen
ty uzbrojenia (przewanie groty strza), niestety, interpretacja znalezisk broni przy
braku informacji ze rde pisanych jest ryzykowna. Powodw ku temu jest kilka
po pier wsze, armia CzyngisChana ijego nastpcw stanowia ogromny konglomerat
etniczny, do ktrego wcielano podbite ludy iktry opiera si na ludach Wielkiego
Stepu, czerpicych swe bojowe tradycje zrozmaitych rde od Japonii iChin po
tradycje perskie czy kaukaskie. Poza tym, wrd uzbrojenia koczowniczego zauwaalna
jest take pewna unifikacja, np. przewaaj groty strza osadzane na trzpieniu oraz
popularne niemal na caym Wielkim Stepie ostrza rozwidlone, deltoidalne czy szer
okie oukowatych ostrzach18. Nawet sama terminologia dostarcza problemw. Wli
teraturze spotykane s okrelenia: uzbrojenie tatarskie, uzbrojenie mongolskie czy
wkocu tataromongolskie19. Aby znaleziska broni byy przydatne wbadaniach
Ibidem.
Ibidem.
15
. . , 1238 , [in:] XIII , c. 48.
16
, [in:] , . 1, 19261928, c. 392.
17
Ibidem, . 409, 449.
18
W. witosawski, Uzbrojenie koczownikw Wielkiego Stepu wczasach ekspansji Mongow (XIIXIV w.), d 1996,
s. 4143.
19
Przykadowo: .. , ,
, 1966, 2, . 5060; . ,
XIIIXIV , 1961; .. ,
XIVXV [in:] ,
13
14

Monika Kamiska

33

nad najazdem mongolskim naley uwzgldni szereg czynnikw znimi zwizanych.

Witold witosawski wswoim opracowaniu znalezisk mongolskich zterenu Europy
rodkowej przy opisie danego okazu broni uwzgldni przede wszystkim informacje
ze rde pisanych, awprzypadku ich braku: bezporedni lokalizacj na trasie prze
marszu wojsk mongolskich lub lokalizacj na terenach przez nie penetrowanych, kon
tekst izabytki towarzyszce znalezisku i, oczywicie, analogie formalne do znalezisk
stepowych20.
Charakterystycznymi dla niszczycielskich najazdw s groby masowe ludnoci
zdobytego orodka ipojedyncze szkielety odnajdywane wfosach lub pod zgliszczami.
Masowe pochwki odkryto m.in. wKijowie, Koomnie, bugarskim Biljarze21.
Stosunkowo dobrze przebadane zostay groby masowe wRiazaniu. Pierwsze
szkielety, pochodzce zmasowej mogiy, odkryto na tzw. pnocnym grodzie ju
w1926 r., jednake sdzono wtedy, i odkryto dugo funkcjonujce kilkuwarstwowe
cmentarzysko, na ktrym nowsze groby spoczyway na starszych. Dalsze wykopaliska
pokazay, i jest to grb masowy, wktrym wjednym wsplnym wykopie uoono ciaa
zabitych warstwami. Kolejna zriazaskich mogi zbiorowych zlokalizowana zostaa
przy wale redniego grodu, na warstwie poarowej. Nastpne pochwki masowe
pochodziy zriazaskiego Podou. Wrd wyposaenia szkieletw znajdowano za
zwyczaj drobne przedmioty, ozdoby iczci stroju datujce mogi na pierwsz poow
XIII w. oraz fragmenty wczeniejszej ceramiki, ktre znalazy si wwypenisku jamy
grobowej prawdopodobnie podczas jej zasypywania. Nie mona wykluczy, i oma
wiana mogia zbiorowa zostaa wyryta czciowo na terenie wczeniejszego cmentarzys
ka zXIIXIII w.22
Stanowiskiem oogromnej liczbie pochwkw masowych jest Kijw. Po raz pier
wszy na zbiorowe mogiy wKijowie natkn si na pocztku ubiegego stulecia Iosif
Chojnowskij ( ) podczas wykopalisk prowadzonych przy ul.
Dziesicinnej23. Wsezonie badawczym 19071908 Wikentij Chwojka (
) na sadybie Grigorija Piotrowskiego ( ), wbezporednim
ssiedztwie Cerkwi Dziesicinnej, odkry zbiorowa mogi, ktr od razu uznano za
grb obrocw cerkwi24, gdy szkielety odnalezione przez W. Chwojk nosiy na so
bie lady nagej mierci. Szkielety zmasowej mogiy odnaleziono na terenie Cerkwi
Dziesicinnej take w2007 r.25 Kolejnym znaleziskiem nietypowego pochwku by
szkielet dziecka, odkryty wpobliu Monastyru p.w. w. Michaa Archanioa oZotych
Kopuach26 dziecko najprawdopodobniej zgino wpoarze. Domostwa noszce
lady nagej katastrofy odkryto na Podole. Wchatach odkopanych przy ul. Wielkiej
1983.
20
Idem, Archeologiczne lady najazdw tatarskich na Europ rodkow wXIII w., d 1997, s. 2972.
21
. . , , . 109111; . . , XIIIXIV, c. 90;
. . , XIII , . 103.
22
. . , . . , XIXIII ., 1995, c. 372383.
23
Moliwe, i kontynuacj tej kilkutysicznej mogiy odkry w1910 r. architekt Dmitrij Milejew.
24
. . Ka, , , 1949, 9, . 60.
25
. . , , . 110.
26
. . , , . 6567.

34

COLLOQUIA RUSSICA

ytomierskiej w1946 r. natrafiono na pozostawione jakby wpopiechu inwentarze

cae naczynia, narzdzia metalowe, ozdoby. Wszystkie domy nosiy te lady dziaania
ognia. Jednake najbardziej szokujcym byo odkrycie wpiecu jednego zdomostw
przycinitych do siebie szkieletw dwch osb. Nogi szkieletw byy nieco nad
palone27. Trudno jednak orzec, czy omawiane domostwa zPodou zostay opuszczone
podczas najazdu mongolskiego, czy moe nieco wczeniej.
Z okolic Kijowa (monastyr Zwierzyniecki) pochodzi take do dawne28 zna
lezisko, interpretowane jako pochwki mnichw, ktrzy schronili si wklasztornej
pieczarze wczasie ataku nieprzyjaciela. Wrg, wedug teorii Iwana Kamanina (
), mia uwizi mnichw wich skalnym schronieniu, aci zmarli wpieczarach
zpowodu niedostatku wody, poywienia itlenu. Teori t potwierdziy wykopaliska
rozpoznanie idatowanie zabytkw towarzyszcych szcztkom ludzkim wskazao, i
szkielety faktycznie naleay do mnichw szukajcych schronienia wpieczarach pod
czas najazdu w1240 r.29
Groby masowe zXIII w. zKoomny charakteryzoway si stosunkowo niewielki
mi rozmiarami wporwnaniu do kijowskich czy riazaskich. Byy to jednowarstwowe
mogiy zbiorowe oprostoktnie zarysowanych jamach. Odkryte zostay na nekropoli
datowanej na XIII XV w.30
Ciekaw sytuacj zwizan zpochwkami ludnoci polegej wczasie najazdu
odnotowali badacze stolicy Bugarii Woaskiej. Wwarstwach spalenizny, czonych
znajazdem na Bugar w1236 r., nie odnaleziono adnego ludzkiego szkieletu, podczas
gdy wwarstwach interpretowanych jako lady najazdu z1361 r. czy ruskiego ataku
z1431 r. spotykano ludzkie szcztki31. Czy wiadczy to opoddaniu si ludnoci miasta
ioszczdzeniu jej przez napastnikw? Teorii na ten temat mona stworzy wiele.
Cmentarz (nie za mogi zbiorow), na ktrym pochowano prawdopodobnie
ofiary najazdu mongolskiego, odkryto wGrdku Nadbunym. Cmentarzysko dato
wane jest na poow XIII w. Wrd odkrytych na cmentarzysku szkieletw wiele nosio
lady uszkodze zadanych broni sieczn. Jako e sam Grdek Nadbuny (utosamiany
zWoyniem) pooony jest niedaleko obleganego przez Mongow Wodzimierza
Woyskiego, moliwa jest wanie taka interpretacja32.
Wrd odnalezionych szkieletw, kojarzonych zbojami zmongolskim agresorem,
mona niekiedy pokusi si oprb identyfikacji szcztkw napastnika, jak np. miao
to miejsce wKijowie. Wjednej ze spalonych chat odkryto stos szkieletw, zktrych
czaszki dwch reprezentoway typ mongoloidalny33. Oczywicie, interpretacja tych
szcztkw jako wojownikw mongolskich na podstawie samej tylko analizy jest wysoce
dyskusyjna.
Ibidem, c. 71.
Ogromn ilo ludzkich szkieletw wrnych pozach odkry wjednej zpieczar klasztoru Zwierzynieckiego artysta
Dymitr Zajczenko ( ) w1911 r., zob.: . . , , . 110111.
29
Ibidem, c. 110111.
30
. . , : ,
[in:] XIII , c. 90.
31
. . , XIII , . 105.
32
L. Rauhut, redniowieczne cmentarzysko szkieletowe na stanowisku 1A wGrdku Nadbunym, Sprawozdania Archeo
logiczne, 2, 1956, s. 7881.
33
. . , , . 71.
27
28

Monika Kamiska

35

Kolejn ido powszechn kategori znalezisk, zwizan zludzkim zachowaniem

wobliczu nagego zagroenia, s skarby. Jednym znajciekawszych bya podziemna
skrytka spod poudniowozachodniej czci Cerkwi Dziesicinnej, odkryta iprze
badana w1939 r. Gboko pomieszcze, do ktrych prowadzi szyb wyobiony
wlessie, sigaa a 4 m poniej dawnego poziomu podogi cerkwi. Eksploracja zasypiska
tunelu dostarczya wielu artefaktw: poczwszy od uamkw marmurowego sarkofagu,
destruktu budowlanego iform odlewniczych, po m.in. fragmenty nadpalonych szkie
letw dwch osb (starszej imodszej) wnajniszych partiach skrytki. Przy szkieletach
odnaleziono fragmenty tkanin, skry idrogocenne ozdoby oraz elementy stroju34.
Michai Kargier (M K) wspomina take obocznym tunelu, jaki schro
niwszy si wskrytce Kijowianie starali si przebi wkierunku stoku Gry Staroki
jowskiej. Niestety, gdy mury wityni runy, gruzy zasypay tunel wraz ze znajdujcymi
si wnim ludmi35, czynic ze skrytki jeden znietypowych grobw.
Tzw. upadek rzemios po najedzie mongolskim, wyraa si wstosunku liczby
wyrobw rzemiosa wwarstwach sprzed najazdu ipo najedzie. Problem ten wymaga
krytycznego podejcia. Czy np. zanik wyrobw zmetali kolorowych wdanej czci
miasta oznacza, i napyw surowca usta, zmniejszy si popyt na wyroby albo te, e
warsztat rzemielniczy upad (rzemielnik zgin, zosta uprowadzony bd zmieni
profesj), czy te moe zosta on jedynie przeniesiony winn, niezbadan dotd ar
cheologicznie cz miasta? Mino wszystkich tych wtpliwoci, nasycenie zabytkami
warstw stanowi jednak pewn wskazwk. Dobrze obrazuj to wykopy zaoone na
moskiewskim kremlu. Wtamtejszym materiale wykopaliskowym ogromna ilo ladw
produkcji rzemielniczej datowana jest tylko do poowy XIII w.36
Najazd zlat 12371240 astereotypy historiograficzne
Oprcz oglnych stereotypw ozburzeniu wikszoci wity ipaacw, upad
ku sztuki budownictwa murowanego czy ozaniku staroruskich rzemios, istniej te
pewne utarte od lat przekonania, dotyczce konkretnych orodkw. Jednym znich jest
wyobraenie ozupenym opustoszeniu miasta Riaza. Tragiczn histori ozdobyciu
miasta wXIII w. opowiada , skomponowana
na podstawie lokalnego latopisarstwa itradycji ludowej dopiero wXIV w. Zdobycie
Riazania musiao wic odbi si na Rusi niezwykle szerokim echem, skoro powie ta
przetrwaa niemal sto lat wtradycji ustnej, ado naszych czasw dotrwaa wlicznych
odpisach zXVIXIX w.37 Jak wskazuj dane archeologiczne, rok 1237 nie oznacza
koca osadnictwa wmiecie. Na terenie Riazania odnaleziono nie tylko liczne znale
ziska ceramiki zXIIIXIV w., ale iwyrobw elitarnych oraz monet. Sytuacj komp
likuje jednak fakt, i zabytki te nie s zwizane zkonkretnymi obiektami. Staroruskie
Idem, . (19381947), 1951, c. 112
140.
35
Ibidem, c. 136.
36
. . , : XIII , [in:] XIII
, . 97102.
37
W. Jakubowski, R. uny, Literatura staroruska. Wiek XIXVII. Antologia, Warszawa 1971, s. 8089.
34

36

COLLOQUIA RUSSICA

miasto zostao wpewnym momencie opuszczone (ju po XIII w.), ana jego terenie
rozwijao si intensywnie rolnictwo, ktre zupenie zniszczyo pniejsze warstwy kul
turowe38. Pewnym jest, i sam Riaza funkcjonowa jako orodek miejski jeszcze przez
pewien czas po 1237 r.
Sporo uproszcze iuoglnie odnosi si rwnie do Kijowa iobszaru Rusi
poudniowej. Jedno jest pewne w1240 r. miasto silnie ucierpiao. Dokadniejsz
prb odtworzenia losw Kijowa utrudnia fakt, e wiele obiektw tradycyjnie ju
zwizywanych znajazdami (skarby, lady poarw) datowano wycznie na 1240 r., wre
zultacie czego ocena wpywu ataku Batuchana na Kijw (rwnie na poudnioworuskie
stanowiska) urosa do roli mitu zupenego upadku miasta, jego handlu (w materiale
archeologicznym widoczny jest zanik amfor, rozumiany jako zaprzestanie impor
tu pynw wnich przewoonych) irzemios. Woglnej wiadomoci pojawio si
wyobraenie ocakowitym odizolowaniu spraw Kijowa iRusi poudniowej od Rusi
pnocnowschodniej. Danych oczciowym wyludnieniu tzw. miasta Izjasawa po
zdobyciu Kijowa przez Mongow dostarczyy m.in. badania Kargiera z1938 r. na te
renie monastyru w. Michaa oZotych Kopuach. Przy klasztorze odkryto take kom
pleks domostw zXII pocztku XIII w. Osobliwoci stratygrafii tego obszaru by
niemal zupeny brak warstw zmateriaami pochodzcymi zXIVXVI w.39 nad war
stwami staroruskimi. Wstratygrafii wykopw badacza opuszczone domostwa staro
ruskie przykrya warstwa nowo wyksztaconego humusu, aponad ni widniaa cienka
kulturowa warstewka zXVIIXVIII w.40
O czciowym tylko zmniejszeniu znaczenia Kijowa mog wiadczy lady kon
tynuacji zasiedlenia we wszystkich rejonach miasta, cho zrn intensywnoci, jak
iobecno wmateriale archeologicznym zabytkw iceramiki datowanych na XIIIXV
w. Na zaburzony obraz kultury materialnej Kijowa wpywa take stereotypowe trak
towanie przedmiotw takich, jak m.in. szklane bransolety, jako tradycyjnie zwizanych
zokresem przedmongolskim, podczas gdy te same rodzaje zabytkw znane s izdato
wanych na czasy pniejsze warstw zinnych orodkw pnocnej Rusi41.
W przypadku Kijowa dysponujemy jeszcze jedn kategori rde dotyczc ko
czownikw najazd mongolski pozostawi lady wmiejskiej toponimii stolicy Rusi
Kijowskiej. Brama Sofijska, czca grd Wodzimierza zgrodem Jarosawa nazy
wana bya po najedzie mongolskim Batyjow42. Drugim obiektem, ktry sw nazw
zawdzicza wodzowi Mongow jest pooona na poudniowych rubieach Kijowa
Batyjowa Gra.
. . , . . , ,
[in:] XIII , . 1833.
39
Taka sytuacja miaa miejsce nie tylko na obszarze tzw. miasta Izjasawa. Jak uwaa Gleb Iwakin ( I), brak
warstw wdzisiejszych wykopach archeologicznych wniektrych partiach miasta Grnego wKijowie nie oznacza, e
ich tam nigdy nie byo. Powodem ich zaniku mogo by przede wszystkim intensywne budownictwo miejskie wczasach
nowoytnych. Zob.: . . , , . 60.
40
. . , , . 67.
41
. . , , . 63.
42
. . , XXIII . , , . E147,
1982, c. 11.
38

Monika Kamiska

37

Podsumowujc, rda archeologiczne daj jedynie czstkow wiedz ona

jazdach, ktr naley konfrontowa przede wszystkim ze rdami historycznymi oraz
wynikami bada historykw sztuki iarchitektury. Badania archeologiczne nie tylko
dostarczaj nowych informacji ocharakterze izasigu najazdw mongolskich, ale
pozwalaj modyfikowa stereotypowe wyobraenia oznaczeniu inwazji mongolskiej
dla poszczeglnych orodkw Rusi.
*
Monika Kamiska, Archeological proofs of Mongol attacks on Old Rus cities in
13th14th c.: reality and historiographical stereotypes
Studying traces of invasions is aspecific task that requires archaeologists special at
tention and resorting to sources and achievements of other disciplines of science. Find
ings related with the destructive invaders can be divided into several categories. Attacks
on the cities left their traces in the form of burned layers visible in the cross shaft and
the cultural strata of the cities, mass burials of the victims of the invasion and atypical
burials (weighed down by building material skeletons or bones of the victims of fires),
treasures and small finds (weapons, mostly arrowheads). Not all of these categories of
finds can be easily linked to specific historical event. The research issues related to the
study and modification of the historiography stereotypes of Mongol invasions and their
influence on the collapse of Ruthenian towns have been shown by examples of chosen
archeological sites from the area of present-day Russia, Ukraine and Poland.
*
,
XIIIXIV .:

, ,
. , ,
.
, ,
(
),
(, ).

. ,
, , ,
,
,
.

Adam Mesiarkin
(Bratysawa)

Najazd mongolski na Ru oczyma

polskich, czeskich iwgierskich
kronikarzy
W artykule zanalizowano polskie, czeskie iwgierskie rda narracyjne pod wzgldem
ich informacji o podboju Rusi przez Mongow wpoowie XIII w. Podkrela si, e infor
macje otakich wydarzeniach, jak bitwa nad rzek Kak, zniszczenie Kijowa czy innych
miast ruskich, s czsto bardzo skromne. Stan ten, poza maymi wyjtkami, nie zmienia
si a do pojawienia si Mongow wgranicach Krlestwa Wgierskiego, Czeskiego iwcz
esnej Polski. Autor przedstawia wniosek, e rodkowoeuropejscy kronikarze byli czsto lep
iej poinformowani owydarzeniach majcych miejsce wZiemi witej ni owydarzeniach
na Rusi, co te moe wiadczy oniedocenieniu groby najazdu mongolskiego wkrajach
Europy rodkowej.
Analizujc odgos najazdu mongolskiego na Ru wkronikach czeskich, wgierskich
ipolskich, oczekiwa by mona byo, e bdzie si pojawia wnich wodniesieniu do
klski nad Kak czy upadku Kijowa, apokaliptyczny motyw, metafora upadku Rzymu,
nadejcie ludw Gog iMagog. Podobnie jak to przedstawiono wLatopisie Nowogrodz
kim, wktrym Mongoowie ukazani zostali jako nard piekielny, zesany na chrzecijan
za ich grzechy1. Irzeczywicie, wrdach wgierskich, czeskich ipolskich Mongoowie
czsto pojawiaj si wtakim wietle. Ale, co trzeba wyranie podkreli, taka ocena nie
bya zwizana ze zniszczeniem przez koczownikw ziem ruskich, apojawia si dopiero
po wydarzeniach wPolsce ina Wgrzech.
Ze rde, geograficznie ichronologicznie najbliszych do najazdu mongol
skiego na Ru kronik irocznikw polskich nie uzyskujemy zbyt duo informacji na
temat sytuacji panujcej na ziemiach ruskich. Stosunkowo duo wzmianek opodboju
Rusi przez koczownikw podaje jedynie Kronika Wielkopolska2. Najpierw znajdujemy
Chronicle of Novgorod, trans. R. Michell, N. Forbes, London 1914, p. 64 (pod rokiem 1224);
, 1950, c. 61. Motyw Boej kary wprzypadku najazdu mongolskiego
jest obecny irozpracowany wkaznodziejstwe Serapiona Peczerskiego, zob.: C C ,
[in:] , XIII , . . . , . . , 1981, . 455.
2
O Kronice Wielkopolskiej szerzej, zob.: B. Krbiswna, Dziejopisarstwo wielkopolskie XIII i XIV wieku, Warszawa
1959, s. 164184; J. Dbrowski, Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), WrocawWarszawaKrakw 1964,
s. 133139.
1

Adam Mesiarkin

39

wniej informacj ozdewastowaniu ispaleniu przez Mongow Wgier wroku 12383,

po czym, autor notuje pod 1241 r., e Bathy rex Tartarorum cum suis exercitibus Tar
tarorum, gentis savae et innumerae, transiens per Russiam, voluit intrare Hungariam4.
Naley zwrci uwag na fakt, e kronikarz jako jedyny zzachodnich autorw, wiedzia
otym, i u ksicia mazowieckiego, Konrada, znalaz schronienie ksi czernichowski
Micha Wsiewoodowicz, jednak ion nie wyjani powodu ucieczki ruskiego wadcy
do Polski5. Co ciekawe, lska Kronika Ksit Polskich nie wspomina nawet otym, e
Mongoowie podbili Ru6.
O wiele mniej informacji oomawianym zagadnieniu znajdujemy wrocznikach
polskich. XIIIwieczny Rocznik kapitulny krakowski7, Rocznik krtki8, Rocznik Malopol
ski9 czy Rocznik kapituy gnieznienskiej10 informuj oMongoach dopiero pod rokiem
1241, wzwizku zbitw pod Legnic, atake wzwizku ztym, e rex intravit Ungar
iam cum multis exercitibus11. Podobnie Rocznik franciszkaski Krakowski mwi okoc
zownikach dopiero pod 1241 r.: Tartari Cracoviam intraverunt, ducem Slezie Henri
cum occiderunt12. Rwnie imodsze roczniki Rocznik Traski13, Rocznik Sdziwoja14
iRocznik wielkopolski15 zwracaj uwag na Mongow dopiero pod rokiem 1241
lub nawet 1242 r., wmomencie kiedy Tartari vastaverunt Poloniam16 iTarsis rex
zaatakowa Wgry17.
Do nielicznych rocznikw, ktrych autorzy podaj chociaby szcztkowe infor
macje onajedzie Mongow na Ru, nale Rocznik witokrzyski iRocznik poznaski
modszy. Rocznik witokrzyski, powstay na przeomie XIII iXIV w., pod rokiem 1239
podaje informacj onajedzie Mongow, ktrzy wyprawili si przeciw krlowi Beli
IV oraz contra Cracowiam, Wratislaviam, iktrzy przed tym zniszczyli Syradie,
Sandomirie et Russie18. Zkolei Rocznik poznaski modszy, spisany wXV w., ale
naladujcy lakoniczny styl starszych rocznikw, podaje notatk otym, e rex Tartaro
rum Bathi vastavit Russiam et Poloniam et Ungariam19.
Warto te kilka sw wspomnie odanych Jana Dugoszana temat interesujcego

Kronika Boguchwaa iGodysawa Paska, [in:] Monumenta Poloniae Historica [daje: MPH], t. 2, ed. A. Bielowski,
Lww 1872, p. 560; Chronica Poloniae Maioris, [in:] Monumenta Poloniae Historica. Nova Series [dalej: MPH.NS], t. 8,
ed. B. Krbis, Warszawa 1970, p. 86 i przyp. 484.
4
Kronika Wielkopolska, wyd. B. Krbis, Krakw 2012, s. 153.
5
Ibidem.
6
Zob.: Kronika xit polskich, [in:] MPH, t. 3, ed. A. Bielowski, Lww 1878, s. 489.
7
Rocznik kapitulny krakowski, [in:] MPH, t. 1, ed. A. Bielowski, Lww 1864, s. 804; Najdawniejsze roczniki polskie
ikalendarz, ed. Z. KozowskaBudkowa, [in:] MPH.NS, t. 5, Warszawa 1978, s. 79.
8
Rocznik krtki, [in:] MPH, t. 1, s. 804, 806, 807.
9
Rocznik Malopolski, [in:] MPH, t. 3, ed. A. Bielowski, Lww 1878, s. 166.
10
Rocznik kapituy gnieznienskiej, ed. B. Krbis, G.. Labuda, [in:] MPH.SN, t. 6, Warszawa 1962, s. 5.
11
Ibidem .
12
Rocznik franciszkanski Krakowski, [in:] MPH, t. 2, s. 838.
13
Rocznik Traski,[in:]MPH, t. 2, s. 838.
14
Rocznik Sdziwoja, [in:] MPH, t. 2, s. 877.
15
Rocznik wielkopolski, [in:] MPH, t. 3, s. 882.
16
Ibidem.
17
Rocznik kapituy gnieznienskiej, s. 5.
18
Rocznik switokrzyski, [in:] MPH, t. 3, s. 71.
19
Rocznik Poznanski modszy, [in:] MPH.SN, t. 6, s. 137.
3

40

COLLOQUIA RUSSICA

nas zagadnienia. Dugosz, korzystajc zruskich rde20, jako jedyny zzachodnich

kronikarzy opisa pierwszy najazd Mongow na Ru ibitw nad Kak. Umieci
wKronice krtki opis pochodzenia irozwoju szczepu mongolskiego, wyjani casus
belli, szczegowo opisa przebieg bitwy nad Kak (co prawda pod bdn dat)21,
rwnie przedstawi zdobycie Riazania, Suzdala, Czernihowa, dopeniajc te infor
macje wzmiankami ozniszczeniach, mordach na starcach idzieciach, atake opoj
mowaniu jecw wojennych22.
W dziejopisarstwie ssiednich Czech sytuacja bya podobna. Wydaje si, e kro
nikarze czescy nie wykazali wikszego zainteresowaniu najazdem mongolskim na Ru.
Na przykad, wKronice Dalimila, powstaej na pocztku XIV wieku, pojawia si tylko
krtka wzmianka na temat omawianej kwestii. Kronikarz sporo pisze oszpiegach
Mongow, Kartasach (wedug niektorych interpretacji jest to pierwsza wzmianka
oCyganach na terytorium Czech), ktrzy mieli dokona rozpoznania na czeskiej zie
mi, dziki czemu, wedug sw kronikarza, Mongoowie mogli pniej czu si tu jak
wdomu. Pierwsza rymowana czeska kronika nie szczdzi te opisw okrutnych hord,
cieszcych si wmordach. Natomiast onajedzie koczownikw na Ru wspomina
tylko epizodycznie. Piszc otrzech odamach dzikiego narodu, autor zanotowa: jeden
krla Wgier dusi, jeden morduje chrzesciaskie dzieci wPolsce iostatni maszeruje po
zwycistwo do Kijowa23. To jedyne informacje, jakie moemy znale wKronice Da
limila na temat wydarze na Rusi.
Czeskie kroniki doby cesarza Karola IV, spisane po upywie znaczcego czasu od
najazdu mongolskiego na Ru iEurop rodkow zawieraj jeszcze mniej informacji
omongolskim podboju Rusi. Faktycznie otym wydarzeniu wspomina jedynie kro
nikarz zwany Pukawa, piszc krtko opogaskich Tatarach, ktrzy zabili Henryka
Pobonego, zniszczyli ispldrowali ca Ru iinne krlestwa wierzcych24. Natomi
ast pozostali autorzy, np. autor Kroniki Zbrasawskiej, pochodzcej zpocztku XIV
w., czy Frantiek Prask, piszcy wpoowie XIV w., przedstawiaj tylko echo mon
golskiego najazdu, nie wspominajc oziemiach ruskich. Wich relacjach Mongoowie
to lud peny brudu trzymajcy wswych rkach Ziemi wit25 lub lud, ktry jest
symbolem pogan,niesie zagroenie wszystkim chrzecijanom ijest dla nich kar za ich
grzechy26.
Wicej informacji o wydarzeniach na Rusi wlatach 12361240 zawieraj
Otym szerzej, zob.: . . , , [in:]
XVXVII , 1978, . 696.
21
Jana Dugosza Roczniki czyli Kroniki sawnego Krlestwa Polskiego, ks. 6, red. Z. KozowskaBudkowa, tum.
J. Mrukwna, Warszawa 1973, s. 268.
22
Ibidem, s. 268.
23
Kronika tak eenho Dalimila, ed. M. Blhov, Praha 1977, s. 146; Szerzej oKronice, zob.: Staroesk kronika tak
eenho Dalimila, part 1: Vydn textu avekerho textovho materilu, ed. J. Dahelka, K. Hdek, B. Havrnek,
N. Kvtkov, Praha 1988, passim; M. Blhov, Staroesk kronika tak eenho Dalimila v kontextu stedovk histo
riografie latinskho kulturnho okruhu ajej pramenn hodnota. Historick koment. Rejstk, Praha 1995, passim.
24
Pibka z Radenna, eenho Pulkava, Kronika esk, [in:] Kroniky doby Karla IV, ed. M. Blhov, Praha 1987,
s. 357.
25
Kronika Zbraslavsk, ed. V. Novotn, trans. J. Novk, Praha 1905, s. 334.
26
Frantiek prask, [in:] Kroniky doby Karla IV, ed. M. Blhov, Praha 1987, s. 120, 131.
20

Adam Mesiarkin

41

wspczesne im rda wgierskie. W1236 r. z Wgier do krajw nadwoaskich

wyruszy kaznodzieja Julian wcelu poszukiwania rodakw, ktrzy zatrzymali si za
Wog. Jego droga powrotna przebiegaa przez Riazan, Suzdal, Wodzimierz iPolsk.
Wtrakcie podry posaniec dowiedzia si opojawieniu si na stepach wschodnio
europejskich Mongow, ktrzy kierowali si do Europy27. Niebawem Julian wybra si
wkolejn podr, zktrej powrci wroku 1238. Tym razem podczas pobytu na Rusi
zakonnik otrzyma informacje okonkretnych dziaaniach Mongow podziale ich
wojska na 4 czci, zktrych jedna poruszaa si wkierunku Suzdala, druga na Riaza,
trzecia natomiast oczekiwaa nad Donem. Od uciekajcych Rusinw dowiedzia si, e
Mongoowie czekaj na nadejcie zimy, aby mc przekroczy zamarznite rzeki iwten
sposb uatwi sobie podbj Rusi28. Zkolei Carmen miserabile Rogeriusa, napisana tu
po najedzie Mongow na Wgry, wogle nie wspomina owydarzeniach na Rusi29.
Napisana wlatach 60. XIII w. Historia Salonitana archidiakona splickiego
Tomasza, wporwnaniu do innych wgierskich, czeskich inawet polskich kronik, za
wiera szczegowe opisy, dotyczce interesujcego nas tematu. Oczywicie archidiakon
musia by dobrze poinformowany oopisywanych przez niego wydarzeniach, wskazuj
na to jego dokadne zapiski: pod rokiem 1239 Tomasz pisze, e zgubna rasa Tatarw
zaatakowaa granice chrzecijastwa wRuthenii30. Pod rokiem 1240 autor podaje inne
ciekawe wiadectwo, mianowicie zapisa, e ju wiele lat kr wiadomoci ozniszcze
niach, ktre s dzieem tego okropnego plemienia ze wschodu. Wydaje si, e Tomasz
ma na myli bitw nad Kak, poniewa mwi odzielnej obronie Rusinw iowielu
krwawych bitwach, po ktrych Mongoowie wycofali si zRusi na 20 lat. Pniejszego
upadku Suzdala archidiakon splicki nie traktuje jako poraki samych tylko Rusinw,
lecz jako klsk iupadek jednego znajwspanialszych miast chrzecijaskich, ktre nie
zostao zdobyte wotwartej walce, lecz za spraw oszustwa ipodstpu. Wpodobnym
nastroju opisano zamienie Soca irozprzestrzenienie si strachu izgrozy po zrw
naniu Suzdala zziemi przez koczownikw. Dla porwnania zniszczenie samych
Wgier iporak nad rzek Saj (Solo, Slan) kronikarz tumaczy kar za wiadome
ignorowanie zagroenia iza upadek mstwa, czy nawet za zniewieciao iprzywdzie
wanie kobiecych strojw.
Utwr Szymona zKezy (ukoczony ok. 1280 r.), bliski chronologicznie mon
golskiemu najazdowi na Ru, Wgry iPolsk, stwierdza jedynie, e podczas rzdw
Beli IV Mongoowie zaatakowali krlestwo ztrzech stron zblisko pmilionowym
wojskiem31. Dalsze opisy skupiaj si dramatycznych losach Beli IV iKolomana, ale nie
Tatarsk vpd. Historick rozprvanie ostranch udalostiach, ktor priniesli obyvateom Uhorskho krovstva vea utrpe
nia acel krajinu priviedli na pokraj skazy, ed. R. Marsina, M. Marek, Bratislava 2008, s. 10.
28
Traktt oTatroch, [in:] Tatarsk vpd, s. 40.
29
Rogeriova alostn piese, [in:] Tatarsk vpd, s. 76.
30
Thomae Archidiaconi Spalatensis. Historia Salonitarum atque Spalatinorum pontificum, ed. D. Karbi, M. Sokol,
O. Peri, J. R. Sweeney, Budapest 2006, s. 231. Wicej owspomnianym utworze, zob.: Toma Arhiakon, Historia Salo
nitana. Povijest Salonitanskihi Splitskih prvosveenika, ed. et trans. O. Peri, R. Katii, Split 2003, s. 219.
31
Magistri Simonis de Keza, [in:] Chronica Hungarorum, ed. M. Florianus, Lipsae 1883, s. 89; Simonis de Kza, Ges
ta Hungarorum, ed. et trans. L. Vesprmy, F. Schaer, Budapest 1999, s. 147 (tam te oglna charakterystyka rda,
s. XXIXIC).
27

COLLOQUIA RUSSICA

42

zawieraj adnych informacji omotywie najazdu, czy te opochodzeniu Mongow

iich dziaaniach wlatach 12361240.
XIVwieczne wgierskie kompilacje take nie zawieraj odmiennych od dziea Szy
mona zKezy danych. Na przykad, Chronicon pictum (poowa XIV w.) powtarza tylko,
e Mongoowie wtargnli na Wgry zpmilionowym oddziaem zbrojnym iprawie
cae wojsko wgierskie zostao rozgromione32. Wtym samym duchu wypowiadaj si
Spiszskosobotska kronika zdrugiej poowy XV w.33 oraz Kronika Jana zTurca34.
Podsumowujc krtk analiz rde informujcych omongolskim ataku na zie
mie ruskie, trzeba jeszcze raz podkreli to, co zostao powiedziane ju na pocztku
niniejszego artykuu, mianowicie dane polskich, czeskich iwgierskich rde nar
racyjnych, stworzonych zarwno krtko po omawianych wydarzeniach na Rusi, jak
iwsto lat pniej s znikome. Mongoowie pojawiaj si wnich wpostaci literackie
go obrazu pogaskiego wroga, ale obraz ten powsta dopiero po wydarzeniach wEu
ropie rodkowej. Wyjtkiem jest jedynie Kronika arcybiskupa Tomasza ze Splitu.
Interesujcy wydaje si te fakt, e kronikarze byli czsto lepiej poinformowani owy
darzeniach, majcych miejsce wZiemi witej ni otym, co si dzieje na Rusi, co moe
te wiadczy oniedocenieniu groby najazdu mongolskiego przez wadcw pastw
Europy rodkowej.
*
Adam Mesiarkin, Mongol invasion of Rus in the eyes of Polish, Bohemian and Hungarian chroniclers
The paper analizes the reception of the subject of Mongol conquest of Rus in the half
of 13th c. in Polish, Bohemian and Hungarian narrative sources. It is often underlined,
that the information regarding events such as the battle of Kalka river, destruction of
Kiev or other Ruthenian cities is frequently very scarce. This state of events, with small
exceptions, is not changed until Mongols arrival in the vicinity of Kingdom of Hun
gary, Bohemia and that-day Poland. The author concludes, that the Central-European
chroniclers were often better informed about the events in the Holy Land than about
the situation in Rus, which can mean that the Mongol menace was underestimated in
the countries of Central Europe.

32
Bilderhchronik. Chronicon Pictum, v. 2, ed. D. Dercsnyi, trans. F. Gottschlig, Weimar 1968, p. 61; Obrzkov kronika,
[in:] Kroniky stredovekho Slovenska, ed. J. Sopko, Budmerice 1995, s. 61.
33
Spiskosobotsk kronika, [in:] Kroniky stredovekho Slovenska, s. 106.
34
Thurczi Jnos, Chronica Hungarorum, ed. T. Feger, E. Ratdolt, Augsburg 1488, cyt. za: http://www.corvina.oszk.
hu/images/corvinas/hub1inc%201143/hub1inc%201143_fi7r_csapodi%20653_51488_m.jpg [25.05.2013].

Adam Mesiarkin

43

*
, ,
.
,

XIII . ,
, .
, . , ,

, .
,
, ,

.


()

12071210 .
, ,

XIII .
,
.

.
,
. 1223 ., 1236
1242 ., , ,

.
XIII . .
,
XIII ., ,
.
1,
2, 3,
4, 5.
6
7.
. . , , . 3, , 1818, . 220.
. . , , , 1884, . 331.
. . , . . , , 1950, . 478.
4
. . , . . , . XIIIXV , 2 ., 1988, . 334.
5
. . , , 1967, . 204; idem,
: , 1987, . 217.
6
. . , XIII .
, , 2006.
7
. , 12001304, 1989, . 296.
1
2
3

45

. XII ., ,
1197 .
8,

.
, ,
, , .
, ,

(
).
,
(,

). 26 1198 .9 ,

.
1199 .
10. ,


. 1199 .
1207 .
,
.
1207 . ,
,
.
.
. , ,
.
. . ( ,
()
, ,
): 11, ,
12. , ,
XV , [in:] c [: ], . 25,
1949, . 9899.
9
. . , , . 77.
10
Ibidem.
11
, [in:] , . 1, 1962, . 430.
12
. . , XXIV ., 1984,
. 98.
8

46

COLLOQUIA RUSSICA

, :
. 13.
,
,
.
. 14
15 ,
16 , ,
. 17,
, . ,
(,
) .
, 22 , . .
, . ,
, .
( ),
.
,
.
, , . :
, 18.
, ,
, .
,
:
19. ,
,
.
. ,
.
1207 . .
,
, .
. (),
,
, . 430.
, [in:] , . 10, 1886, . 55.
, [in:] , . 3, 1841, . 30.
16
, . 430.
17
. . , , . 79.
18
, . 431.
.
19
, . . , 1950, . 296.
13
14
15

47

. ,
(
),
( ) .
, ,
. ,
20.
,
: ,
, , ,
18,
21. 22.
.
:
23,
,
; ,
. :
24.
25. ,
,

. . , ,
, , ,
26. ,
, .
,
. , . ,
27, ,
, , ,
, .
,
.
. 20 ,
, . . ,
, . 182.
, . 106.
. . , , . 81.
23
, . . , 1851, . 108.
24
, . 432.
25
, . 296.
26
. . , , . 8182.
27
. . , , . 139.
20
21
22

48

COLLOQUIA RUSSICA

,
:
, ,
28.
, ,
, , ,
29. . ,
30 ( ),
, .

, , 31,
, , 32.

: . .
, , ,
33.
.
,
.
.
,
:
, 34.
, , , :

35.
1207 .,

( , ).
.
,

. ,
, , ,
, . 106.
,
.
30
, . 106.
31
. . , , . 82.
32
,
.
33
, . 108.
34
, . 107.
35
Ibidem.
28
29

49

. ,
, , , ,
, .
, ,
, .
,
, :

: ,
. :
, , ,
, . ,
, 36. ,
,
( ), ,
, ,
.
1208 .
,
, . , ,
. .
:
,
, 37.
:
38.
, .
,
,
: , ,
39. ,
, .
. : ,
; , ,
,
40. ,
,
, . 109.
, . 107.
, [in:] , . 23, 1910, . 62.
39
, . 434.
40
. . , , . 83.
36
37
38

COLLOQUIA RUSSICA

50

: ,
, , , ,

, ,
41.
42. 43,
, .
12081209 .

. ,
44. ,
() .
. .
, . ,
, .
1210 . :

, 45.
, ,
. :
, 46. ,
:
47,
1212 .,
, , .
,
, .
.
*
Andrej Nosenko, Relations between Vladimirian and Ryazanian princes in first half
of 13th c. Question of seniority in North-Eastern lands of Rus
The following paper, based on detailed analysis of sources, presents the question of
relations between Ryazanian and Vladmirian princes in first decade of 13th c. Author at
tempted at describing the specifics of development of political events in North-Eastern
, . 434.
. . , , 1955, . 27.
, . 298.
44
, . 109.
45
, . 435.
46
Ibidem.
47
, . 108.
41
42
43

51

Rus in the context of relations between two principalities. The article also described
the process of shifting political orientation of Ryazanian princes: from principality of
Vladimir to Chernigov and the other way.
*
Andrej Nosenko, Stosunki wodzimierskich iriazaskich ksit wpierwszej poowie
XIII w.: problem starszestwa na pnocno-wschodnich ziemiach Rusi
W niniejszym artykule, na podstawie szczegowej analizy rde, przedstawiono
problem stosunkw midzy riazaskimi iwodzimierskimi ksitami wpierwszym
dziesicioleciu XIII w. Autor podj prb pokazania specyfiki rozwoju wydarze poli
tycznych wpnocno-wschodniej Rusi wkontekcie relacji dwch ksistw. Wpracy
zosta rwnie przeledzony proces zmiany orientacji politycznej ksit riazaskich:
zksistwa wodzimierskiego na czernihowskie ina odwrt.


()

12371241 .
(12371241)

.
.
.
.
: 1) ,
() ; 2)
,
(), ,
, , ; 3)

XIII .; 4)
,
; 5)
.

, XIX .
(: ),
.
, ,
. ,
, ,

.

53

,
,
, , , .


,
.

.
,
()1
2.

, , .
, ,
,
, ,

()3.
, ,
. ,

.
12501251 . ,
1253 . , 1254 . 4.
( , ),
5.
.

.

, (
).

(
)6.
. , : , 1934, . 6465.
. , , 1966, . 238.
. , : , 1990, . 2122.
4
. , : XIIXIV .,
1999, . 161162; . , , [in:] , . . ,
2006, . 159.
5
. , : , 2002, . 223.
6
XV ., [in:] [: ], . 25,
1949, . 229230; , [in:] , . 7, 2001, . 200201.
1
2
3

54

COLLOQUIA RUSSICA

.

.
1257 . :
, , ,
, . . , ,
, 7. ,

. ,

8.
.


. , :
, , 9. ,
, , o
, 10.
1267 . ,

11. (1240)

12.
1257 .

13: ,
, 14.

1250 . .
. ,
, ,
15, , ,
, [in:] , . 1, 2 ., 2001, . 474475.
, . . , 1950, . 298.
, , , ,
. . , [in:] , 1957, . 55.
10
, . 126.
11
. , : , [in:]
, . 12, 1990, . 7477.
12
. , . 1240 ., . 1: . ,
, , 1941, . 194.
13
, . 3: , 2009, . 54.
14
. , , . 224.
15
. , XIXIII ., 1955, . 269270; . ,
7
8
9

55

16.
: ,
,
, , ( )17.
:
,
; ,
. ,
( )18.
, ,

. ,
,
,
19 20.
( ),
, ,
,
, 5 %
21.


22. 50 . XIII .

.
, 1253 .

23. , ,
24. , ,
,
. , 13, 1958, 2, . 80; . ,
. , 1967, . 155157.
16
. , , 1997, . 225; . , , . 225227;
Idem, . . , [in:]
. . : , . 2, 1940, . 8485; . ,
XIII ., [in:]
, . 1, 1988, . 152163.
17
. , . 12001304, 1989, . 158.
18
. , , . 167.
19
. , , . 225227.
20
. , , . 80.
21
. , , . 223.
22
. , , . 150.
23
, . 3, . 54.
24
, . 310.

56

COLLOQUIA RUSSICA

, 1259 ., 25.
. ,
26. ,
. , 1246 .
,
, ,
, , , ,
, , , ,
, , ,
, , ()
27.
,
()
1257 1259 . 1245 .28

:
, , ;
, ,
29.
( ),
.

. ,
, ( )
1252 .,
. 1252 . () ,
,
.
, 30.
( 1252 .)
.
.
31. ,
, ,
32. ,
. , , . 223.
. , , . 150.
, , , . 55.
28
. , , . 155.
29
, . 298.
30
. , , [in:] : livejournal,
http://khrapachevsky.livejournal.com/16514.html [13.06.2013].
31
. , , . 150.
32
. , , . 159.
25
26
27

57

, ,
,
.

(, ),

(, , . .).
,
.

1257 .33
, ,
,
.
: ,
:
; ,
, ,
34.
,
() ,
. ,
, 35.
,
36.
, ,
.
37.
, ,
, . ,
(, , )38.


. ,
, . 474475.
, . 311.
. , , . 102110; . , , . 191.
36
. , , [in:] : ,
2008, . 424425; . ,
, [in:] : .
, 2011, . 2931.
37
. , , , 1997, 2, . 54.
38
. , . , , 1950, . 222.
33
34
35

58

COLLOQUIA RUSSICA

,


. ( .
XIII .) , ()
39.

.
(12571259)
, , ,
.
.
. , 1238
1245 .
, 40. ,
()

, .
:
[ . . .]:
, , ,
, .
;
.
()41. ,

, , ,
, , , 42.
. ,
,
(10 %) , , (5 %)
43. . ,
44.
,
( , : , ),
. ,
( )
. , , 1994, . 250.
. , , . 136.
, , , . 55.
42
, . 126.
43
. , , . 223.
44
. , , . 154.
39
40
41

59

.
(
) ,
. , . , ,
. ,
,
,
45.
,
,
.

,
46. ,
, , .
, , . ,
, ,
47.
, ,
, . ,
, , ,
, . . , ;
48.
, ,
. .
, XV ., ,
49.
, , , ,
(
1267 .)50. ()

.


, (=),
. , . , , . 229.
. , , . 9.
. , , . 226.
48
. , , . 80.
49
XIVXVI ., 1950, . 119.
50
. , , . 155156; :
, [in:] , . . , . 3, 1955, . 467; . ,
, . 7483, 102. Idem, , 2004,
. 2330, 44.
45
46
47

COLLOQUIA RUSSICA

60

.
, , ,
.51 ,

; ,
.

,
.
,

(12551256)52.
,
.
: 1) c ,
() ; 2)
,
(; : , ,
; ); 3)
XIII .;
4)
, .
, ,
(
)53.
*
Stsiapan Tsemushau, Transformation of the taxtribute system of Old Ruthenian
lands after the Mongol invasion of 12371241
The most important consequence of the Mongol invasion of Rus (12371241)
was the establishment of the military and political domination of the new state the
Golden Horde over the majority of Old Ruthenian principalities. This dominance
is called by the collective term igo. Its main element was to pay tributeindemnity.
The financial obligations to the Horde led to important transformations of the tax and
tributary system in the Old Ruthenian principalities. These included: 1) creation of
officials, who organized the population within adecimal system; 2) the emergence of
. , , 1988, . 17; . , , . 158159.
, . . , . , . , 2005, . 131;
, [in:] , . 2, 2 ., 2001, . 831835.
53
. , , . 3, ., 1900,
. 213.
51
52

61

new institutions that were to provide maximum increase of the finances of the Mongol
Empire (Horde): census, the new circle of officials chislenniki, danschiki, darugi
and the lease system; 3) recognition as ineffective of the own Mongol military, political
and fiscal organization in Rus to the end of the 13th c.; 4) dissemination by the right
of conquest of the obligation to pay tribute of all categories in the North-Eastern Rus
population, except the clergy; 5) the significant increase of the fiscal obligations of the
population and thereby strengthening of the personal dependence.
*
Stsiapan Tsemushau, Zmiany wsystemie podatkw idanin na ziemiach ruskich
po najedzie mongolskim 12371241
Najwaniejszym nastpstwem najazdu Mongow na Ru (12371241) byo
ustanowienie wojennopolitycznego panowania nowego pastwa Zotej Ordy nad
wikszoci ziem staroruskich. Panowanie to okrela si zbiorczym terminem jarzmo.
Jego gwny element stanowia wypata danin ikontrybucji. Zobowizania finansowe
wobec Ordy doprowadziy do wanych transformacji wsystemie podatkw idanin
ksistw ruskich. Zaliczy do nich naley: 1) stworzenie aparatu urzdniczego, ktry
organizowa ludno wramach systemu dziesitnego (decymalnego); 2) pojawienie si
nowych instytucji, zadaniem ktrych byo zapewnienie maksymalnego przyrostu fin
answ Imperium Mongolskiego (Ordy), wtym pojawienie si spisw, nowego rodza
ju urzdnikw (, , ) isystemu wykupw; 3) uznanie
przez Mongow (w kocu XIII w.) wasnego systemu wojennopolitycznej ifinan
sowej organizacji na Rusi za nieefektywny; 4) rozszerzenie na mocy prawa zwycizcy
obowizku wypaty danin na wszystkie kategorie ludnoci PnocnoWschodniej Rusi
zwyczeniem duchowiestwa 5) znaczne zwikszenie zobowiza fiskalnych ludnoci,
atym samym umocnienie osobistej zalenoci.


()

12391243 .

: , ,



XIII .

, .
,
.
1235
1243 . , ,
,
. ,
; ,
, .
, ,
,
.
, ,
,
,
.

, 12361238 .

63

.
,
, : Tertia autem pars contra fluvium Den
(sic!) prope castrum Orgenhusin, qui est alius ducatus Ruthenorum, residebat; hoc
tamen expectantes, quod sicut et ipsi Ruteni, Ungari et Bulgari, qui ante eos fuerant,
viva voce nobis referebant: quod, terra fluviis et paludibus in proxima hieme conge
latis, totam Rusciam toti multitudini sic facile est eis depredari, (sicut) totam terram
Rutenorum1. : Iterum
dum ego remansi in curia Romana, precesserunt me ad Magnam Ungariam quatuor
fratres mei, qui pertransientes per terram Sudal, in finibus regni eius occurrerunt qui
busdam Ungaris paganis fugientibus afacie Tartarorum, qui libenter fidem catholi
cam recepissent2. , ,
, , ,
. ,
.
, ,
(12391240) ,
, , .
, IV (Bela, 12351270)
( 1219
1264) (12011264)
( 1225/29 1301).
(11791246),
, ,
3.
,
,
, ,
, 4. 1240
1241 .
, ,
12361238 .: [] .
[ . ..] ,
; , , , , ,
[. ..] , , , [. ..]
[ . ..] . .: Tatrsky vpd, ed. M. Richard, M. Ma
rek, Trnava 2008, s. 41.
2
, ,
, , ,
. Ibidem, s. 45.
3
, [in:] , . 2, . 2, 2001, . 786787, 793,
795.
4
,
Przemyl iziemia przemyska wstrefie wpyww ruskich X poowa XIV w. ,
() 1920 2012 .
.
1

64

COLLOQUIA RUSSICA

5.
, .
. ,
1241 (1242) .6, ,
. (frater R. de ordine Preadicatorum)
. (frater J. de ordine fratrum Minorum), , , : Plurimas
terras vastaverunt [] Rionam (Kiouam) civatatem; et castrum, quod erat ibi, destruc
tum est, multis interfectis. Narraverunt nobis profugi de terra illa, in Saxonia praecipue,
quod terram illiam cum castris triginta et duabus machinis impugnarunt. Et Ruscenos
impugnaverunt viginti annis7.
,


, . ,
IV 1262 . persona nomine Maladik/Mladik
Ruthenus,
30 : Maladik Rutenus ad nostram gratiam recepis
semus fouendum et conseruandum; idem XXX. marcas auri, quod, de captiuitate aTar
taris aufugiens, secum apportauit []8. ,
,
11 1241 ., 9.
10,
,

1240 1241 .
IV11.
, .
, , , V
,
, . 787.
. . : . ,
IXXIII . , , , . . , , 1979, .131158.
7
[] , , ,
. [ . ..], ,
, 32 [. ..] , . .:
Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemaie et Moraviae, v.1: 6001253, ed. C. J. Erben, Pragae 1855, p. 485486.
. : . , Russia/Ruthenia ., [in:] Principalities in lands
of Galicia and Volhynia in international relations in the 11th 14th centuries. Publication after 2nd International Conference,
IvanoFrankivsk, 2022 October 2011, ed. V. Nagirny, Krakw 2012, s. 101.
8
, , 30 , [ IV.
..] , .: Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civilis [: CDH], t. 4, v. 3,
ed. G. Fejer, Budae 1829, p. 59.
9
M. Marek, Cudzie etnik na stredovekom Slovensku, Martin 2006, s. 234.
10
, c. 786788.
11
. , IV (12351245 .):
., [in:] Specimina nova. Pars prima, Sectio me
diaevalis, v. 3, Pcs 2005, c. 101.
5
6

65

,
, 1241.
[] [] []12.

terram Tornouch vocatam, in Thurucz existentem13.
, 14.

Lve, cum duobus filiis suis Fudur scilicet et Stephano,
1264 .15 (Elisabeth, dei gracia maior Regina Hungarie du
cissa de Machou et de Bosna, 12401290/1295)
IV terram Borod vocatam in comitatu de Bereg
sitam prope Munkaach [, , ,
, .
. ..] 1264 1270 .16 ,
1243/44 ., 1247 .,

, 17.
.

18. ,
12421247 ., , ,


.
.
, 1238 .
IV, 1242 1243 . (?)
. ,
,
, c. 789.
[ , , , .
..], [. ..] , .: CDH, t. 4, v. 3, p. 59.
14
B. Varsik, Otzky vzniku avvinu slovenskho zemianstva, Bratislava 1988, s. 63; M. Font, Einige reprsentanten des
Kleinadels im polnischungarischen Grenzgebieten im 13 Jh. und die Zukunft ihrer Familie, [in:] Specimina Nova univer
sitatis quinqueecclesiensis, v. 9, Pcs 1995, s. 246247; Eadem, Felvidki kisnemesek kirlyi szolglatban (Adalkok 13
14. Szzadi trsadalomtrtnetnkhz), [in:] Kelet s Nyugat kztt. Tanulmnyok Krist Gyula tiszteletre, szer. L. Ko
sta, Szeged 1995, old. 180181; Eadem, Przedstawiciele drobnej szlachty na pograniczu polskowgierskim wXIII wieku
ilosy ich rodzin [in:] Cracovia. Polonia. Europa. Studia zdziejw redniowiecza ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu
wszedzisit pit rocznic urodzin iczterdziestolecie pracy naukowej, Krakw 1995, s. 434435; . , Ma
ladik Ruthenus: , : ,
2021, 2012, . 352357.
15
, . .: Codex diplomaticus patrius [:
CDP], t. 8, ed. E. Nagy, Budapestini 1880, p. 98, 125; Regesta rerum stirpis Arpadianae criticodiplomatica [:
RSA], t. 2, v. 1: (1255) 12701301, ed. I. Szentptery, Budapest 1943, p. 51.
(. , , . 2, 1992, . 501).
16
, , , CDP, t. 8, p. 98.
17
CDH, t. 5, v. 1, ed. G. Fejer, Budae 1829, p. 55.
18
Gy. Gyrfy, Az rpadkori Magyarorszg trtneti fldrajza, K.1: (ACs), Budapest 1966, old. 535536.
12
13

66

COLLOQUIA RUSSICA

, 19.
,
: . 20.
,
, ,
(
Petrus filius Pethene),
13151321 .21 31
1245 ., , Albun
( , , ,
), IV22.
, ,
10 1321 .23

possessio Vyssnyo (Vysnou, Wysnyo, Wysnou, Wysnow, Wysnowd, Wysno, Wisna
, , , ),
1239 ., (Mis
couc, de genere Miscouc)24, , ,
, 12411245 . 25. ,
,
,
. 17 1245 .
. ,
,
26. ,
possessio Vyssnyo .
, 12421247 ., 1270 .
IV .
V (Stephanus, 12701272) 1270 . ,
[] item quondam possessionem Chychywa vocatam in Comitatu Zemlen sitam in
, c. 793.
Ibidem, c. 794.
.: . , ,
, 2011, 3, . 2135.
22
Codex diplomaticus et epistolaris Slovaciae [: CDSl], t. 2, ed. R.Marsina, Bratislava 1987, p. 131132.
23
Regesta diplomatica nec non epistolaria Slovaciae [: RDSl], t. 2, ed. V. Sedlk, Bratislava 1987, p. 284.
24
CDSl, t. 2, p. 44.
25
, , ,
, Fila/Phila de genere Miscoz (.: Codex diplomaticus Arpadianus continuatus
[: CDAC], v. 11, ed. G. Wenzel, Pest 1873, nr 179). ,
1239 . similiter Oros (.: CDH, t. 4, vol. 1, ed. G. Fejer, Budae 1829, p. 158),
, (.: P. Engel, Anemesi trsadalom akzpkori Ung megyben, Budapest
1998, s. 59, 169).
26
. : . , /Fila Supruniensis.
, [in:] Actes testantibus.
, 2011, c. 189196 (: : , ,
, . 20).
19
20
21

67

confinio Polonie, cum villis ad ipsam pertinentibus, Hussceumezen et Wysno vocatis,

simulcum utilitatibus et pertinencijs earundem, prout Dux Ratizlaus habuit et pos
sedit []27. , 1270 ., ,
28.
1247 .
1270 . . ,
.
XIV . possessio Vyssnyo
, 1306 . : magister Petrus, filius
Petri, dicti Petune, quondam possessionem suam populosam, Fuluisno vocatam, sibi
soli pertinentem, in comitatu de Zemlen existentem Morkolfo, filio Kuch, servienti
suo dedit29.
(1321/1322 ., 29 1323 ., 29 1323
. 29 1323 .) 20 . XIV .
30. ,
(1247 .) ,

, ,
(1242).
,
.
,
.
, , ,
31.
,
,
( )
XIV .,
1315 .
2 1317 . : Kopoz
quondam palatino extranei principis et alieni domini auxilium et subsidium invocans,
potenciam extraneam in regnum ipsius [Hungariae. M.B.] introducere voluit []
[] , ,
, , ,
, . .: CDAC, v.12: 12741300, ed. G. Wenzel, Pest 1874,
nr 5; . : F. Ulin, Dejiny osidlenia Uskej upy, Preov 1995, s. 595.
28
CDAC, v. 12, nr 9.
29
, , , Fuluisno [,
, , . ..], ,
, . C.: RDSl, t. 1, ed V. Sedlk, Bratislava 1980, p. 200.
30
CDH, t. 8, v. 2, ed. G. Fejer, Budae 1832, s. 293; RDSl, t. 2, p. 422, 424.
31
. : . , .:
, [in:] Studia Slavica et Balcanica Petropolitana, . 1 (7):
, 2010, c. 167.
27

68

COLLOQUIA RUSSICA

Petrus filius Pethena avia fidelitatis divertens, infidelibus et emulis et specialiter Ko

poz quondam palatino adiungens []32. regnum
Ruthenorum33,

.
,
,
XIII .
,
,
. ,
, ,
, .

.
12361238 . ,
, , .
12391240 .
, .
12411242 1243 . .
, .
, ,
, 12591260 ., ,
.
8090 . III ., 2040 . XIV .
,
.
, ,
, .
,
, ,
,
, ,
. , ,
.
,
, ;
,
.
, [. ..], ,
[. ..] [] ,
[ , . ..] . .: RDSl, t. 2, p. 8485.
33
Ibidem, p. 284.
32

69

*
Myroslav Voloshchuk, The influence of the Mongol invasion of 12391243 on the
relocation of inhabitants of Rus to Hungary: chronology, dynamics, demography of
the problem
This work is dedicated to the study of the quantitative and qualitative indicators
of the resettlement from Rus to the Hungarian Kingdom under the pressure of the
Mongol conquest in the middle of the 13th c. Several examples presented in the article
indicate the migration processes to Hungary not only of the princely families repre
sentatives, but also of the nobility of different rank and status. The village and urban
dwellers also escaped to Hungary.
*
Myroslav Voloshchuk, Wpyw najazdu mongolskiego wlatach 12391243 na przesiedlenie si mieszkacw Rusi na teren Wgier. Chronologia, dynamika, demografia
Niniejszy artyku powicony jest badaniom nad ilociowymi ijakociowymi
wskanikami przesiedlania si mieszkacw ziem ruskich na teren Krlestwa
Wgierskiego pod naciskiem inwazji mongolskiej wpoowie XIII w. Niektre
zprzykadw przywoanych wartykule wiadcz oprzenoszeniu si pod panowanie
Arpadw nie tylko przedstawicieli rodzin ksicych, ale iszlachty ornej randze
istatusie. Autor dochodzi do wniosku, e na teren Wgier uciekali rwnie chopi
imieszkacy miast.


()

1241 .?


.
, ,
, , ,
.
.
XV .
,
.

c .
.
,
. ,

.

(1209
1256) (12381242). ,
( )
. ,
.
, 1240 .
,
, , 30 40 .

71

50 1.
,
1241 .
, ,
, 2, 3,
4 .
5, 6, 7
.
8, 9, 10, 11,
12 .
, ,
, 1238 .
(12381264).
,
1240 .,
.
IV (12351270), ,
, .
. ,
, , ,
, , ,
13.
, ,
, : ,
, . ,
XIV . .
, ,
, , , , .
. , . , , 2008, . 371377.
. , , [in:]
, . 14, 1869, . 46139.
3
. , , 1990, . 117123.
4
. , , 1950, . 229230.
5
. , (4050 . .), ,
2004, 4, c. 316.
6
. . , ,
. , 2006, 2, . 3654.
7
. , 40 . XIII :
, [in:] : , , , . 2, 2010, . 3440.
8
. , , 1961, . 624.
9
., , 1938, . 20, 32.
10
. , , [in:] : 800
, 2001, . 139154.
11
. , . .
19762006, 2008, . 495535.
12
. , , :
, 1, 2007, c. 271304.
13
. , , . 4.
1
2

72

COLLOQUIA RUSSICA

, IV .
14. ,
, , , . 1241 .
, 15.
, ,
( ) .
( 25 , 4,5 ) ( 28
, 4,5 ) . 12 .
.
2,6 , 16. ,
10 . 1,5 17. ,
.
, .
. ,
, ,
18. ,
, , , .
,
, ,
. , ,

passus: ,
19.
,
. ,
,
.
, ,
.
. . , ( )
, ,
, 20.
, 1241 . ,
, 1255 .
, ,
. , ,
. , . . . . , 1977, . 8586.
, [in:] , . 2, . 2, 2001, . 787.
. , , [in:]
( ), 1999, . 6567.
17
. , , [in:]
( ), 2003, . 4142.
18
. , , . 120.
19
, . 786.
20
. , , . 229.
14
15
16

73

, , ,
. ,
1255 . , ,
, , . 1241 .
. ( . , ,
), ,
21.
,
.


. : ,
[. ..]
22.
,
XIII . VL
:
23.
:
, , ,

? , ?

. ,
, [.
..] 24.
,
25.
.
,
: , ,
, ( ) , 26.
,
, .
. , . , . , ,
[in:] :
( ), 2006, . 4351.
22
, ; , ,
. . . , 1957, . 3334.
23
, , ., . . . , 1997,
. 51.
24
. , IXXIII . , , , . . ,
1979, . 142.
25
Ibidem.
26
Ibidem, . 158.
21

74

COLLOQUIA RUSSICA

,
.
, 27.
,
, XIII .
, ,
9 1241 ., 28.

,
.
18821884 . . .
,
, ,
29.
, ,
: , , . ,
. 30.
. , 30 . . , ,
,
1241 . , 1255 ., ,
.
, 1230 . 31.
, ,
., ,
.

., .
, 12201221 .
.
,
, , ,
32.
. , 80 . . ,
,
. ,
, , ,
33.
Rogeriova zalostna piesn, [in:] Tatarsky vpad, R. Marsina, M. Marek, Bratislava 2008, s. 7781.
, XIXIII ., . . . . , 1987, . 154.
29
. , . , , . 371377.
30
. , , . 46139.
31
. , , . 624.
32
. , , . 20, 32.
33
. , , [in:] , 1984, . 1214.
27
28

75

.
,
1241 . ,
.34 20032005 . .
,
. , ,
35.
2008 ., 19762006 ., .
, ,
,
.

,
., XIV .
36.
,
, , ,
, ,
.
,
1241 .
. . ,
, .
, , ,
,
XIII .37
. ,

, .
40 . .38
: ,
?
. , , ,
,
. ,
. , . , (
19942003 .), [in:] :
( ), 2004, . 95108.
35
. , . , . , 20032005 ., ,
11, 2005, c. 3744.
36
. , , . 495535.
37
. , , [in:] , . 5, 1998, . 195197.
38
. . . , . . , 2002, . 119.
34

COLLOQUIA RUSSICA

76

, , .
,
. .
, .
,
39, .
,
, 1241 .
, ( ,
), ,
, .
*
Ihor Ivaskiv, Was Halych captured by Mongols in 1241?
In the following paper, by the example of Halych, there was an attempt at analysis
of the problem of capturing and destruction of Ruthenian cities by Batu-Khan during
his march across Europe. By the method of comparison of written sources (Ruthe
nian and foreign) and by referencing to archeological data it was proven, that the city
of Halych, even if captured by Mongols, was not obliterated like e.g. Kiev, Suzdal or
Vladimir. Thats why re-studying the problem of capturing and razing of Ruthenian
cities is worth further notice.
*
Ihor Ivaskiv, Czy Halicz zosta zdobyty przez Mongow w1241 r.?
W niniejszym artykule na przykadzie Halicza podjto prb analizy problemu
zdobycia izniszczenia przez Mongow miast ruskich wczasie pochodu Batuchana
przez Europ. Metod porwnania rde pisanych (ruskich izagranicznych) oraz przy
odwoaniu si do danych archeologicznych dowiedziono, e miasto Halicz jeli nawet
byo zdobyte przez Mongow, to nie zostao tak zniszczone, jak np. Kijw, Suzdal czy
Wadymir. Dlatego te warto na nowo przyjrze si iprzeanalizowa problem zdobycia
izniszczenia przez Mongow innych miast ruskich.

39

. , , . 14.


()

1
,
, .

.
.. ,
XII ., .

XIIXIII .
.
, .

( )
XIII ., .
, , 2
, , ,
XIII ., .
.. .
,
.

IX .,
.
:
, ,
, (Colloquia Russica. III Midzynarodowa Konferencja Naukowa Ru wepoce
najazdw mongolskich (12231480), Warszawa, 15.11.2012).
2
, , ,
.. . , ,
.
: . . , , ? (
.), Studia Slavica et Balkanica Petropolitana, 2013, 1. -, c. 105129; Idem,
?, Ruthenica, 11, 2013, c. 172176.
1

78

COLLOQUIA RUSSICA

XIIXIV .
3.

4 .
.
, . . .
,
( /) . XIV
XV .
. ,
,
5.
,
.
, ,
( ) ,

.
, ,
.
6,
,
. , .
XIVXVI . (
, ).
.
,
,
.
, ( , )
.
, .

. ,
( ),
7.
. : . , , . 2,
1908, . 258259 ( ); . . , , 1993, .139145.
4
.
5
. ,
() . .: . . ,
, . 139145. ,
.
6
. . , , 1924, . 9396.
7
. . , , 1950, . 134162.
3

79

.
8.
.
. .
, . , ,
XII .

9.

, ,
. .
, ,
.

XIII .
. , ,

XIXIII .
10 ,
.
,
.
11.
. .
. 12.

.
,
.
. . . . .
. . .
. 13.
?
()
. . , . . , ., 2008, . 299304; . . ,
(), : , 2010, 3(41),
. 4347.
9
. .
.
10
, , .
11
1281 (6789) ., c.: , [in:]
[: ], . 2, 2 ., . . . , 1908, . 884.
12
Ibidem, . 887.
13
1289 (6797) . Ibidem, . 930.
8

80

COLLOQUIA RUSSICA

, , , .
I. ,

.
, .
, , ,
.
. ,
, .
. .
. 14. ,
,
,
, ,
. ,
.
. ,
. , ( !),
( ). ,
.
,
.
, , ,

. ( , ),
, .
,
, , , 15.
, , .
,
.
, ,
, 16.
. , ,
. XIXIII .,
.
17. , 1043 .
Ibidem, . 910.
. . , , . 1,
1893, . 280281.
16
: .
. . , c. 933.
17
, ,
14
15

81

, (
). ,
, 18,
. , , , ,
.
,
. .
, ,

XIII . , , .
( ,
)
.
II. ,
.
.
, , (
, ) . , ,

19, 20.
,
. , /
, , .
(, , ) ,
, .
, 21.
/
. , . ,
22. ,
, 23. ,
. , c. 1517, 2124, 2829;
, 1950, . 107.
18
. , c. 831.
19
. . , : , [in:] . . , . . ,
. . , . . , : , 2008, .209,
212, 215219, 224261, 267269.
20
, , . ,
.
, . . . ,
, c. 146. , . , ,
, .
21
. . , : , 1994, . 17.
22
. : , . 854.
23
. ,
XII .,
.. , . .: . . , , [in:]
. . XIX . . , ,

82

COLLOQUIA RUSSICA

.
, , :
.
24.
, .
,
. , ,
.
,
25. ,
.
,
.
.
.
, XIII .,
, .
.
,
: .
. .
. .
. . . .
. . . . .
. . . .
26.
, , ,
27. ,
, , ,
, . , ,
, ( ) .
, ,
.
.
III. , XIXII .
1618 2007 . , 2007, . 3336. ,
XII ., /
( , , :
/).
XIV .
24
, . 886.
25
. ., : , c. 17, 3031.
26
, . 911.
27
, .

83

. ,
, ,
.
, (
)28.
:
.
,
,
.
. ,
.
, ?
XIII .?
.
,
. , ,
( ):
( , )
;

(, ),
;
,
,

.
, XIII .,
. 29.
1)
30. ,
, ( ). ,
() .
2) 31 ,
:
( ). :
, .
.: . ,
. [in:] , . 1: , 2009, . 139140.
29
. . , , c. 139140.
30
. , . 839.
31
Ibidem, . 831.
28

84

COLLOQUIA RUSSICA

32.
:
.
.
33 ,

, 34.
, (,
),
.
: , ,
. , :
, , .
,
, ,
35.
?
3) 12401260
. .
. .
, ,
36.

37. :
. ,
38.
, , .
,
. 39,
, 1217 .
. ,
.
,
. , 40.
Ibidem, . 847.
, .
34
Ibidem, . 830831.
35
. , , ,
. .: . . , , . 281; D. Dbrowski. Genealogia Mcisawowiczw. Pierwsze pokolenia
(do pocztku XIV wieku), Krakw 2008, s. 361. , ,
, , .
36
, . 793.
37
Ibidem, . 855.
38
Ibidem, . 861862.
39
. . , , . 4546.
40
,
32
33

85

4) , .
. , ,
, :
. . .
41.
5) II
. , ,
, 42, .
, .
.
,
, .
,
. , , ,
, 43.
. ,

.

, ,
.
, , .
:
.
, .
, ,
,
, .
, . , ,

( , ). ,
( ), II
, .
,
, , , , ,
(, ). XI .

. , 1080 .
( , . 196); 1085 . []
. (Ibidem, . 197); 1104 .
. (Ibidem, . 256).
41
Ibidem, . 861862.
42
Ibidem, . 883.
43
Ibidem, . 906909.

86

COLLOQUIA RUSSICA

, . ,
, .
, (
) ,
,
44.
,
, XIII .
.
XII XIII .
.
6) ,
, . XII . .
,
45.
. XI .
, ,
, ,
( , ).
, 200 ,
46.
,
.
.
,
. XI . ,
47. ,
.
200 (
). ,
.
, ,
( ) 1100 .:
. .
. [] []
. . . .
. . . . . . . .
. .48
, , ,
. , , .
45
. . , , c. 4344.
46
, . 338.
47
Ibidem, . 498499.
48
, [in:] , . 1, 3 ., 1897, . 249250.
44

87

7)
. 1189 . ,
.
, . 49.
,
.
, ,
. , 1100 .
()
50. .
; , .
8) 1220 . (
) ,
. ,
: . []
( ..) .
, . . .
. .
. . 51.
:
[] . .
. 52.
,
( )
.
. ,
, .
XIII .
,
. , ,
, .

.
. ,
. ,
,
, , 53.
, . 663.
. . .
. [] . . .
, . 250.
51
, . 744, 750.
52
Ibidem, . 752.
53

49
50

88

COLLOQUIA RUSSICA

,

XIII 54.
9)
( ), . ,
:
. . .
. . 55. , , ,
: ,
, .
: .
. , ,
.
,
.
10) , ,
. , ,
,
: . .
. . .
( . .)56. , XIII .

( ). ,
.
,
.
,
, /
, ,
. XIII .
:
57. ,
58 (
59). .
? , , ,
.
54
, , ( , ?)
, ,
( ) .
55
Ibidem, . 797.
56
Ibidem, . 754.
57
Ibidem, . 750753.
58
.
() ()
( ).
.
59
, , , . ,

89

,
.
XIII . .
,
( )
.
,

,

. ,
XII XIII .
XI XII 60.
, (
, ,
, ), ,
, ,
. XIII .,
61
. ,
, . ,
, ,
( . . )
.
, , ,
. ,
XIXII .
,
.

.
,
. ,
, , ,
.
XIII . ,

, , .
. . .
. . . (Ibidem, . 754).
60
, , .: . . , . . , ,
1998, . 240242.
61
.
, . 741.

90

COLLOQUIA RUSSICA

. (XIXII .)
XIVXVI .,
.
62,
,
63. , XII XIV .
.
,
, .
:
. , ,
(
). XIX .
XIV .64
,
XIII .
.
,
.
. .
,
,
, .

,
.
( ,
),
( , ).
,
.
,
, .
.

( ),
.
. . , , . 3031.
. . , XIV XVII . ( ),
1993, . 8586 ( XIVXVI .). .: . ,
( IX XVI.): , .
, 2000, 7.3.
64
. . , , .144. (. 139144).
62
63

91

, , ,
, ,
65. , ,
,
. ,
( ) , 66
( ) .
.
. ,

.
, ,
67.
,
.
*
Vadym Aristov, Princesservants of Romanovychi
The problem of the emergence of subordinate princesservants in Kievan Rus,
in particular in GalicianVolhynian lands, has been debated for along time. Up to
nowadays, this discussion has been influenced by the conception of feudal social order
in Kievan Rus. Consequently, most scholars connect the beginning of prince service
with the phenomenon of so-called feudal, or apanage partition and date it back to
the middle of the 12th c., i. e. to the pre-Mongol period. In this article we propose to
re-examine the main chronicle evidences about marginal princes in the region of Gali
cia and Volhynia for the period of the middle 12th13th c. We also try to evaluate the
possibility of recognition that princes were servants. Aspecial attention is paid to the
complexive concepts, which were used in chronicles to describe the relations between
Riurikids. The analysis of the data leads to the conclusion, that the fundamental changes
in the ideology of prince power and the emergence of new practices (as prince service)
took place from the middle of the 13th c., but not earlier than Mongol invasion.
, ,
(!) .
.
,
. .: . . ,
? , 6, 1992, c.1316.
66
, , , .
() (, )
, .
67
,
, , .
( , . 788). .
, .
65

COLLOQUIA RUSSICA

92

*
Vadym Aristov, Ksita suebni Romanowiczw
Problem pojawienia si ksit suebnych wredniowiecznej Rusi, wszczeglnoci
wksistwie halickowoyskim, jest rozpatrywany od dawna. Do niedawna gene
za suebnych stosunkw midzy ksitami zdominowana bya przez koncepcj
feudaln ustroju spoecznego Rusi Kijowskiej. Zgodnie zt teori pocztek ksicej
suby wizano ztzw. feudalnym lub dzielnicowym rozdrobnieniem idatowano go na
XII w., aprzynajmniej na czasy sprzed najazdu mongolskiego. Wartykule dokonano
rewizji podstawowych rde kronikarskich, traktujcych odrobnych ksitach wre
gionie Halicza iWoynia zpoowy XIIXIII w., atake oceniono moliwo uznania
tych ksit za suebnych. Szczegln uwag zwrcono na zesp poj, zpomoc
ktrych opisywano stosunki midzy ksitami. Analiza informacji prowadzi do
wniosku, e zasadnicze zmiany wyobraenia owadzy ksicej ipojawienie si nowych
praktyk (suby ksicej) nastpio wpoowie XIII w., po najedzie mongolskim.


()

:


?
,
.
,
, ,
, .
,
, .
,
: (, ) (,
, ), , ,
.
, .

, , , ,
, .

,
.
,
, , ,
II, .
, ,
.

94

COLLOQUIA RUSSICA

, . ,
,
,
, ,
, .
, ,
, 1,
.
,
,
,
, , . ,
, ,
,
, , ,
2.

,
, ,
, .

,
. ,
:
, . ,
, . ,
, , ,

, : ,
, . ,
: 3,
. ,
, .

. . , , 1847, c. 1345.
. . , XII . (
), 1898, c. 211285; . . , .
. , 1993, . 97110; . . , ,
1986, . 5557; . . , XII .
, [in:] : , 1991,
c. 189194.
2
. . ,
, 1959, c. 56; . . ,
XII . ( ), 1898, . 229.
3
531,
, , . .: . . ,
, 2004, . 416417.
1

95

, ,
4.
,

( : , 5)
(
6).
, , ,
,
, ,
.
,

(
) . ,
,
. ,
,
7, ,

,
.
,
. ,
, , ;
(
)8, ,
9.

, : ,
10.
11.
, , : . . , . XI XVIII
, 1969, . 236244, : . . , ?
( ), Paleoslavica, 7, 1999,
c. 2638.
5
, [in:] , . 2, 1997, . 860.
6
Ibidem, c. 901.
7
, , , .
,
. Ibidem, c. 657.
8
Ibidem, c. 901.
9
. . , . . , XVXVI .
, 2006, . 242243.
10
. , : ,
. , : C ,
. Ibidem, . 874.
11
: . . ,
, :
4

96

COLLOQUIA RUSSICA

12. , ,
13.
II, ,
, , .
, ,
, (. ,
II,
, 14). , ,
, 15.
,

, ,
.
,

, . ,
,
, ,
, .
, , : ,
, 16.
,
, , ,
:
, , , 17.

, .. : (
)18, ,
:
, 19.
, 2012, 7(15), (http://history.jes.su/s207987840000177-32[17.10.2013])
12
,
,
.
13
, c. 862.
14
Ibidem, . 407, 444, 450.
15
. , , ,
. :
D. Dbrowski, Genealogia Mcisawowiczw. Pierwsze pokolenia (do pocztku XIV w.), Krakw 2008, s. 660 .
, , ,
( . ).
16
, c. 898, 898.
17
Ibidem, c. 396.
18
Ibidem, c. 898. .
19
Ibidem.

97

,

,

.
, 20.
(
),
.
: ,
, . ,
. ,
21.

22.
,
23.
:
24 ( )
25.

: ,
, ,
, , .
. : , ,
, [ . .] ,
, , , ,
[ . .], 26.
, ,
.
,
,
( , ),
, , , ,

.
. Ibidem, . 929.
Ibidem, c. 900.
22
Ibidem, c. 912. .: . . ,
, , 6, 1905, . 350.
23
, c. 901.
24
Ibidem, c. 323.
25
Ibidem, c. 399400.
26
Ibidem, c. 904905.
20
21

98

COLLOQUIA RUSSICA

II ,
,
,
,
: : ,
, ,
, .
.
( )27 , : ,
,
28.
, , , ,
, , ,
,
, ,
,
, , . , ,
, ,
, , , ,
, , . ,
,
. , , , :
, ,
.
, : , , , ,
, . ,
, , .
: ,
, ,
.
29.
, ,
: ,
,
.
Ibidem, c. 906.
rlfr ok Brr lgu srum. Tku sr rlfs at gra, en Brar sr gerust banvn. lt hann kalla konung til
sn ok sagi honum sv: Ef sv verr, at ek deyja r essum srum, vil ek ess bija yr, at r lti mik ra fyrir
arfi mnum. En er konungr hafi v jtat, sagi hann: Arf minn allan, vil ek, at taki rlfr, flagi minn ok frndi,
lnd ok lausa aura. Honum vil ek ok gefa konu mna ok son minn til uppfslu, v at ek trri honum til ess bezt allra
manna. Hann festir etta ml, sem lg vru til, at leyfi konungs. San andast Brr, ok var honum veittr umbnar, ok
var hann harmdaui mjk. rlfr var heill sra sinna ok fylgi konungi um sumarit ok hafi fengit allmikinn orstr.
Egils saga SkallaGrmssonar, 9. slendinga sgur, ed. by B. Halldorsson, Reykjavk 1987, p. 376377. (
. . ).
, . ,
.
27
28
29

99

.
30,
,
. ,
.
, , , 31,
, ,
.
, , (
),
. , ,
, , , .
, , ,
,
32. , ,
, ,
.
,
,
? , ,
.
,
: , .
, ,
, .
,
,
33 (
, , ).
,
. ,
,
, .
. , : , [in:]
: , . . . . , 2012,
. 170171.
31
, c. 899.
32
, 25: 56. :
. . , . . , : XI
XIII , 2010, . 48. ,
. ,
. , ,
VII ( )
, .
33
. . , . . , , . 48.
30

100

COLLOQUIA RUSSICA

,
. , ,
,
:
, ,
34.
, : C,
, ,
, 35.
,
,
, ,
36.

: ,

.
,
, :
, , 37,
.
,
. ,
:
(fosterage),
(fstbrralag),
,
,
.

, c. 294.
Ibidem, c. 488.
: . . , . . ,
, . 7580.
37
, c. 912. ,
: , , , . Ibidem, c. 370.
34
35
36

101

*
Maria Lavrenchenko, The Testament of Vladimir Vasilkovich an Innovation or
a Family Custom of Rurikovichi?
This paper focuses on constructed kinship scheme in GalicianVolhynian chro
nicle, which is unique for the Old Russian texts. Desperately ill prince Vladimir Vasilk
ovich leaves by his will his land, his wife and his adopted daughter to his cousin Mstislav
Davidovich. Mstislav became anew father to his daughter, anew son to his wife
and inherited all the political ties of Vladimir that was also defined in the terms of kin
ship. In this article, Iconsider different Old Russian social practices that may serve as
abuilding material for the kinship construction of Vladimir Vasilkovich, textual Bible
parallels and saga material as acomparative data. The role of Mongol invasion is the
crucial one. Vladimir did not approve the cooperation between his relatives (Lev, Yuri)
and Mongols, what was the main reason for his decision to leave by his will his land
only to Mstislav. At the same time, the khans authority became aguarantee of this so
cial practice scheme success and when Mstislav has inherited the land, he asked for
Mongols military help in keeping it.
*
Maria Lavrenchenko, Testament Wodzimierza Wasylkowicza: kontynuacja rodzinnej tradycji Rurykowiczw czy nowatorska idea bezdzietnego ksicia?
W niniejszym artykule zostaa omwiona rodowa konstrukcja, przyjta przez
ksicia wodzimierskiego, Wodzimierza Wasylkowicza, wswoim testamencie. Zw
raca uwag jej podobiestwo do opisu ostatniej woli Barda, czonka druyny Haralda
Piknowosego, wSadze oEgilu, przy czym istnieje zarwno oglne podobiestwo
motyww idecyzji, jak ikonkretnych detali. Obydwie sytuacje s rzadkie tak dla trady
cji spoeczestwa redniowiecznej Rusi, jak iskandynawskiego, aopieraj si na penym
zastpieniu jednego czowieka przez innego tak wrodzinie, jak iwpolityce. Jednake
zarwno wSkandynawii, jak iwdawnej Rusi wystpowaa ogromna rnorodno
praktyk spoecznych, konstruujcych jeden zwizek horyzontalny (bractwo, po
bratymstwo) czy wertykalny (wychowanie, pokrewiestwo, nazywanie ojcem),
zktrych prawdopodobnie powsta interesujcy nas schemat dziedziczenia. Przy
czym wkadym przypadku dziaay szczeglne okolicznoci, ktre doprowadziy do
zbudowania danego modelu. Wprzypadku Wodzimierza Wasylkowicza za taki kata
lizator posuyo panowanie Ordy, ktre zjednej strony stao si przyczyn testamentu
Wodzimierza, zdrugiej stanowio gwarancj jego wypenienia.

Viktor Adamovi
(Brno)

Rus in the Second sequel

to Cosmas
This paper aims to analyze, how the Second sequel to Cosmas describes the medieval
Rus. The Second sequel to Cosmas is actually aset of multiple Bohemian chronicles and
annales, which were written by several authors, different in style, mainly on the 13th c.
Majority of information about Rus can be found in its parts: Annalium Pragensium pars
I. and Annales Otakariani. Actually, the Second sequel to Cosmas does not pay alot of
attention to medieval Rus. Also, can be alleged, that Bohemian chroniclers did not have
much information about Rus and they were not interested in it. Nevertheless, being fami
liar with Bohemian chronicles could be helpful for the research of the history of Rus.
There is absolutely no doubt, that the most important sources about the history of
medieval Rus are domestic (Ruthenian) chronicles. However for the purpose of histo
rical research, foreign sources cannot be omitted, and this paper would like to describe
information which can be found in chronicles from medieval Bohemia1, namely in the
socalled the Second sequel to Cosmas (Druh pokraovn Kosmovo)2.
The Second sequel to Cosmas is actually the set of multiple chronicles and annals,
which were written by several authors, different in style, mainly in the 13th c.3 Neverthe
About the BohemianRuthenian relations in the medieval times see, for example: . . ,
. (XXVIII .), . 1, 1935, 548 .; Idem,
eskorusk obchodn styky v minulosti: (10.18. stolet), Praha 1954, 394 p.; J. Komendov, Haliskovolysk letopis
aDruh pokraovn Kosmovo. Hledn novch koncept ve stedovk historiografii, Listy filologick, 131, 2008, 34,
p. 441452.
2
This paper is primary focused on the Czech edition of sources: Fontes rerum Bohemicarum [Further only: FRB], vol.
2, ed. J. Emler, Praha 1874, 571 p.; and secondary also on the German edition: Monumenta Germaniae historica. Scrip
tores (in Folio) [Further only: MGH], vol. 9, ed. G. H. Pertz, Hannoverae 1851, 910 p. The Czech translation and also
the first complete redaction of the Second sequel to Cosmas see: Pokraovatel Kosmovi, ed. K. Hrdina, V. V. Tomek,
M. Blhov, et al., Praha 1974, 251 p. To the question of the older Bohemian annales see, for example: D. Tetk, An
fnge der bhmischen Geschichtsschreibung. Die ltesten Prager Annalen, Studia rdoznawcze, 23, 1978, p. 137.
3
The undeniable fundament of the Bohemian medieval historiography is the Chronicle of Cosmas, written in the 12th
century. Cosmas rapidly influenced the whole Bohemian tradition. Therefore, some works written in the end of the
13th century that deliberately followed Cosmas, are referred to as the Sequels to Cosmas (Pokraovatel Kosmovi/ Con
tinuatores Cosmae). And these Sequels the Czech historiography further divides in the socalled First sequel to Cosmas
(Prvn pokraovni Kosmovo) and the Second sequel to Cosmas (Druh pokraovn Kosmovo). J. Nechutov, Latinsk
literatura eskho stedovku do roku 1400, Praha 2000, p. 6667; Z. Fiala, Pemyslovsk echy. esk stt aspolenost
v letech 9951310, Praha 1975, p. 114120. About the Chronicle of Cosmas see: Kosmv letopis esk, [in:] FRB, vol 2,
p. 1198; Cosmae Pragensis Chronica Boemorum, [in:] MGH. Scriptores rerum Germanicarum. Nova series, vol. 2, ed.
B. Bretholz, Berolini 1923, 296 p.; Kosmova kronika esk, ed. K. Hrdina, M. Blhov, et al., PrahaLitomyl 2005, 301
1

Viktor Adamovi

103

less, this composition should be viewed complexly, and it should not be divided into
individual parts, which is apractice that began during the 19th c. The Second sequel to
Cosmas is preserved in several manuscripts from the 14th16th c. The oldest and pro
bably also the most credible is the manuscript G5 of Pragues Library of Metropolitan
Chapter. This manuscript G5 is also called the Codex of Draice, because it was written
for Jan IV. of Draice, bishop of Prague, sometime before the year 13434.
The historians have been examining the Second sequel to Cosmas since the 19th c.
From the times of Frantiek Palack, who pointed out, that this heterogeneous compo
sition was not written by only one author5. He was followed by Rudolf Kpke, who on
this basis, divided it to individual parts and in this form it was included in the 9th volume
of the German edition, Monumenta Germaniae Historica. Parts included in this Ger
man volume are: Canonicorum Pragensium continuationes a. 114011956; Wenceslai
I. regis historia a. 122812497; Annalium Pragensium pars I. a. 119612788; Annales
Otakariani a. 125412789; Annalium Pragensium pars II. a. 1278128010; Annalium
Pragensium pars III. 1279128311. This partition was also adopted by Josef Emler, who
in this form, put it in to his edition of Fontes Rerum Bohemicarum12, without aclose
explanation. And this partition affected the historical research for along time. The his
torians became accustomed to particular parts of the Second sequel to Cosmas, divided
by R. Kpke. They were viewed as one corpus only occasionally. However some Czech
(and German) specialists13 have expressed their opinion that this work can not be solid
p. The Chronicle of Cosmas is in longlasting attention of the Czech historians. Maybe the greatest specialist on this topic
was Duan Tetk. See, for instance: D. Tetk, Kosmas: studie s vbrem zKosmovy Kroniky, Praha 1972, 210 p.; Idem,
Kosmova kronika. Studie k potkm eskho djepisectv apolitickho mylen, Praha 1968, 251 p. The newest Czech
translation of Cosmas was published in 2011: Kosmas, Kronika ech, Praha 2011, 285 p.
4
Letopis tzv. Kanovnka vyehradskho aDruh pokraovni Kosmovo, [in:] Pokraovatel Kosmovi, p. 196.
5
Ibidem, p. 203.
6
Canonicorum Pragensium continuationes a. 11401195, [in:] MGH SS, vol. 9, p. 163166.
7
Wenceslai I. regis historia a. 12281249, [in:] MGH SS, vol. 9, p. 167169.
8
Annalium Pragensium pars I. a. 11961278, [in:] MGH SS, vol. 9, p. 169181.
9
Annales Otakariani a. 12541278, [in:] MGH SS, vol. 9, p. 181194.
10
Annalium Pragensium pars II. a. 12781280, [in:] MGH SS, vol. 9, p. 194198.
11
Annalium Pragensium pars III. 12791283, [in:] MGH SS, vol. 9, p. 198209.
12
The FRB replicated the partition as already made by the MGH, but editor gave names in Czech language to individual
parts, which were more appropriate, according to him: Wpisky zVincentia, Gerlacha ajinch starch letopisc eskch,
[in:] FRB, vol. 2, p. 270281; Letopisy esk od roku 1196 do roku 1278, [in:] FRB, vol. 2, p. 282303; Pbhy krle
Wcslawa I., [in:] FRB, vol. 2, p. 303308; Pbhy krle Pemysla Otakara II., [in:] FRB, vol. 2, p. 308335; Wypra
wown ozlch ltech po smrti krle Pemysla Otakara II., [in:] FRB, vol. 2, p. 335368; Zwrek sbratele, [in:] FRB,
vol. 2, p. 368370.
13
J. Peka, Pbhy krle Pemysla Otakara II. (Annales Otakariani), asopis matice Moravsk, 18, 1894, p. 128136;
A. Bachmann, ber ltere bhmische Geschichtsquellen, Zeitschrift des deutschen Vereines fr die Geschichte Mh
rens und Schlesiens, 5, 1901, p. 116138; F. Graebner, Bhmische Politik vom Tode Ottokars II. bis zum Aussterben
der Premysliden, Mitteilungen des Vereines fr die Geschichte der Deutschen in Bhmen, 41, 1903, p. 313344;
J. B. Novk, K nov literatue anov nalezenm pramenm oVclavovu II. (st 1, 2, 3, 4), esk asopis historick,
12, 1906, 1, p. 4458; 2, p. 149169; 3, p. 261273; 4, p. 397406; J. usta, Kritick pspvky k potkm Pemysla II.
Otakara, esk asopis historick, 21, 1915, p. 239; V. Novotn, esk djiny, I/3, Praha 1928, 1085 p.; J. V. imk,
Jet k djinm eskho djepisectiv, esk asopis historick, 38, 1932, p. 347358; B. Mendl, Zpedzvst eskho hu
manismu: poadatel letopis praskch, [in:] Sbornk prac vnovanch J. B. Novkovi, Praha 1932, p. 6085; K. Hrdina,
Annales Otakariani, asopis Matice Moravsk, 67, 1947, p. 3147; R. Holinka, Pbhy krle Pemysla Otakara II. Zl
lta po smrti krle Pemysla Otakara II., dva souasn letopisy, Praha 1947, p. 6782; M. Blhov, Poznmka k datovn
vzniku kompilace Druhho pokraovn Kosmova (Die Kompilation der zweiten Fortsetzung der KosmasChronik), [in:]
Semin ajeho host. Sbornk prac k 60. narozeninm doc. dr. Rostislava Novho, ed. Z. Hojda, J. Peek, B. Zilynsk,
Praha 1992, p. 3743; M. Blhov, Vier Epitaphe aus den bhmischen mittelalterlichen Chroniken und Annalen, [in:] De
litteris, manuscriptis, inscriptionibus. Festschrift zum 65. Geburtstag von Walter Koch, ed. Th. Klzer, WienKlnGraz

104

COLLOQUIA RUSSICA

ly divided to individual parts even though it is quite disparate and composed by several
authors. In our times, an opinion that the Second sequel to Cosmas should be considered
as one corpus prevails as well14. However, two of the most used editions of sources the
FRB and the MGH divided it to individual parts. Therefore, on the behalf of clarity, it
can be alleged, that in the case of Rus, the direct mentions can be founded only in the
Annalium Pragensium pars I. [further only: AP I] and in the Annales Otakariani. Ergo,
this paper is focusing primarily on these.
The socalled AP Iwere composed in the Chapter of Prague during the 13th c.
Most likely it had at least two authors with unknown names. One of the authors, who
described the events to the year 1249, was satisfied with short and relatively boring re
cords. But the second chronicler, who wrote since 1250 until the end, was more elabo
rative. He wrote not only about the political and social situation, but he also often
mentioned unusual changes of weather, various thunderstorms, hailstorms or the state
of crop and so on. Both authors most likely came from the Church of Prague, because
they were closely familiar with Pragues internal situation15. The chroniclers were excel
lently informed about the Bohemian internal and foreign policy and also were eyewit
nesses of many events. What is clear from their semantics and especially from their use
of the first grammatical person16. They used alot of foreign sources, which were mainly
of Polish origin. This use of foreign sources is especially evident for example in the de
scription of the situation in the Central Europe (outside Bohemia)17.
Annales Otakariani were most probably created by only one author, also from the
Chapter of Prague. This work was written on significantly higher literary level than the
AP I. Also quantity and quality of information show, that the author drew it directly
from the royal court, as well as from his own experience18.
The first direct mention about Rus in the AP Ican be found under the year 1206,
and speaks about the death of prince Roman Mstislavich (the Great): Dux Lestko cum
fratre Conrado occiderunt Romanum, regem Rutenorum19. His death is mentioned
under the year 1206, what as we know is an incorrect date but otherwise this informa
tion is accurate. It states that Roman died in confrontation with Polish princes Leszek
and Konrad. This mention was most probably taken from some Polish annals, because
they wrote about this event as well20. At the beginning of the 13th c., the Bohemian
kingdom or its rulers did not have big interest in SouthWestern Rus or contact with
2007, p. 271278.
14
Letopis tzv. Kanovnka vyehradskho, p. 214.
15
Letopisy esk 11961278, p. 282.
16
Ibidem, p. 297.
17
See: M. MatlaKozowska, Kwestia zalenoci polskiego iczeskiego rocznikarstwa (od drugiej poowy XI do poowy
XIII wieku), Studia rdoznawcze, 43, 2005, p. 2752.
18
Pbhy krle Pemysla Otakara II., p. 308. See also: M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyackiego wPrusach:
gospodarka, spoeczestwo, pastwo, ideologia, Gdask 1988, p. 151152.
19
Letopisy esk 11961278, p. 283.
20
For instance: Rocznik kapitulny krakowski, [in:] Monumenta Poloniae historica. Series nova [Further only: MPH SN],
vol. 5, ed. Z. KozlowskaBudkowa, Warszawa 1978, p. 6970; Rocznik krtki, [in:] MPH SN, vol. 5, p. 239; Rocznik
Traski, [in:] Monumenta Poloniae historica [Further only: MPH], vol. 2, ed. A. Bielowski, Lww 1872, p. 836; Rocznik
Sdziwoja, [in:] MPH, vol 2, p. 876.

Viktor Adamovi

105

countries of Roman Mstislavich. Therefore, it is interesting that Pragues chroniclers

considered it important to mention the death of the Ruthenian prince in their works.
Other thing is the case of Romans title. The text called Roman as aking rex Rutheno
rum but Leszek only as prince dux. However calling the rulers of Rus kings is quite
common in the central and western European chronicles.
Other direct mention about Rus in this text can be found under the year 1220
where it says: Poloni aPruzis occisi sunt, et aRuthenis furore gladii interfecti, et afos
soribus auri mactati miserabiliter interierunt21. But this information is taken word for
word from aPolish source called the Rocznik Krasiskich22. Similar information is in
the GalicianVolhynian Chronicle23 as well. It says that Daniel Romanovich set Lithu
anians against Poles24. Here, as in the case of the mention of Romans death, the ques
tion is, what connection had this information to Bohemia, or why did the Pragues
chroniclers consider it noticeworthy? The most likely explanation seems to be, that
mentions about the Battle of Zawichost (1205), similarly as the events from 1220, or
others, were appended into the AP Ilater. Probably in the time of Wenceslaus II., who
had developed contacts with Poland, and who also seized the Polish crown at the end
of the 13th c.
Not directly about Rus, speaks AP Iunder the year 1241 when it mentions the
death of Coloman25, the brother of the Hungarian king, who died as consequence of
an injury from fight with Mongols on the river Saj: Pagani, qui Tatari dicuntur (...)
Colmannum, fratrem regis Ungariae, sagittaverunt26. He died in Zagreb some time
later. The key source about the Battle on the river Saj is the contemporary account
Carmen Miserabile written by magister Rogerius of Apulia. But the author of AP Idid
not know the Carmen Miserabile27, and apparently did not use any other known Hun
garian source. Furthermore, in case of Coloman, it is interesting, that Bohemian author
did not acknowledge any of Colomans titles or ranks, but was only satisfied with claim
that he is the brother of Hungarian king. On the other hand, the chronicler assigns
Coloman some importance by mentioning him. Because it is clear that if he had been
an insignificant person, he would not have been mentioned in these short annals. Here
one can point out again the authors uncertainty in aquestion of the titles and ranks
just like in the case of the Romans title of rex.
Rus is also indirectly mentioned when the AP Ispeaks about the Mongolian
Invasion in 1241 (before Colomans death is mentioned). Here it says, that Mongols
plundered many Christian realms28. In fact, it is clear, that the only Christian countries
Letopisy esk 11961278, p. 283.
See: Rocznik Krasiskich, [in:] MPH, vol. 3, ed. A. Bielowski, Lww 1878, p. 132.
, [in:] , . 2, 1908, c. 506.
24
In this case see also: W. Nagirnyy, Polityka zagraniczna ksistw ziem halickiej iwoyskiej wlatach 1198 (1199)1264,
Krakw 2011, p. 181.
25
About Coloman of Galicia see e.g.: N. Prochzkov, Postavenie haliskho kra aslavnskeho knieaa Kolomana
zrodu Arpdovcov v uhorskej vntornej azahraninej politike v prvej polovici 13. storoia. Medea, 2, 1998, p. 6475.
26
Letopisy esk 11961278, p. 285.
27
Rogeriova alostn piese, ed. M. Marek, [in:] Tatrsky vpd, ed. R. Marsina, M. Marek, Budmerice 2008,
p. 58125.
28
Letopisy esk 11961278, p. 285.
21
22
23

106

COLLOQUIA RUSSICA

which were invaded by Mongols before 1241 were the Ruthenian Principalities. More
over, under the year 1240, the AP Istates, that great fear of Tatars had come on the
Bohemians29. AP Idoes not provide any reason for that great fear but in the very same
year the city of Kiev was raided by Mongols, therefore the most likely reason for this
fear is that Bohemians were informed about what had been happening in Rus.
In the year 1246 the Austrian duke, Frederick II of Babenberg was killed in the
Battle of Leitha against the Hungarian king, as the AP Icorrectly states30. At first sight
it looks as an irrelevant information for Rus but other sources state that the Ruthenian
prince Rostislav Mikhailovich participated in this battle31. Some sources even state that
Rostislav himself killed Frederick II in battle32.
Furthermore, other mentions can be indirectly applied to Ruthenians, mainly
those which are connected with the conflict between Ottokar II and Bela IV in the
first half of fifties in the 13th century. Actually, Ruthenians are not mentioned by name
by the AP Ibut their participation is clear from other sources. Therefore some general
mentions of the AP Ican be applied on them. For example: under the year 1253 it
is repeatedly mentioned that the great fear of Cumans and aliorum extraneorum33
came on Bohemians. Moreover, the king of Hungary invaded Moravia cum infinita
multitudine suorum et aliorum nationum34. It is undeniable, that under the appel
lation foreign nations, Ruthenians are incorporated as well. It is well described how
the Galician ruler Daniel Romanovich participated in this HungarianBohemian war,
and how he actively operated in the territory of the Bohemian Crown, in the region of
Opava. Similarly, the AP Istates that in 1260 Ottokar II defeated many thousands of
Hungarians and other Saracens35. Thus, under the appellation Saracens allied armies
of Bela IV can be founded, including the forces from Galicia. The Bohemian chronicler
tried to depict the king of Hungary as an enemy who was capable to ally even with the
enemies of (Western) Christianity, against the devout Catholic king of Bohemia.
A putative letter of Ottokar II to pope Alexander IV from the year 1260 can be
found in the Annales Otakariani. But this letter was evaluated as afalse by the editors of
the Codex diplomaticus et epistolaris Regni Bohemiae36. Nevertheless, this letter describes
the Bohemian victory over Hungarians in the Battle of Kressenbrunn. In its beginning
Daniel Romanovich and his sons are mentioned37. Even though it is afalse incorpora
tion into the narrative source, it is necessary to look on it as on adiplomatic source.
Under the year 1261 the AP Imentions amarriage between aBohemian monarch
Ottokar II and Kunigunde, adaughter of Rostislav Michailovich38. This could not be
Ibidem, p. 285.
Ibidem, p. 286.
Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civilis, vol. 4/2, ed. G. Fejr, Budae 1829, p. 314.
32
Annales sancti Pantaleonis Coloniensis, ed. H. Cardauns, [in:] MGH. SS, vol. 22, ed. G.H. Pertz, Hannoverae 1872,
p. 541; N. Mika, Walka ospadek po Babenbergach 12461278, Racibrz 2008, p. 1619.
33
Letopisy esk 11961278, p. 291.
34
Ibidem, p. 286.
35
Ibidem, p. 297.
36
J. ebnek, S. Dukov, Studie k eskmu diplomati, Historick tdie, 2, 1956, 12, p. 255256.
37
Pbhy krle Pemysla Otakara II., p. 315.
38
The first Czech historical paper about Rostislav Michailovich is from Frantiek Palack in the 19th c.: F. Palack,
29
30
31

Viktor Adamovi

107

skipped by chronicler, who wrote: princeps regni Bohemorum duxit in uxorem Cune
gundem, filiam Rostislai, ducis Bulgarorum39. But important is that the author knows
Rostislav by name, but he does not speak about him as about the Ruthenian prince. He
calls him the prince of Bulgaria. Reason for this is that since 1257 Rostislav actively
fought in Bulgaria for power with eminent Hungarian help. After the death of tsar
Michael Asen I, who was the husband of his daughter, Rostislav usurped power as the
Bulgarian antitsar40. Even in the later Bohemian sources Rostislav is mentioned as the
tsar of Bulgarians41.
It is necessary to say that, the AP Iwas wellknown to the later Bohemian chroni
clers and authors. The information in the AP I, the mentions about Rus including,
were often completely taken over by other annals or chronicles. In the end we can
allege that Pragues chroniclers did not have much information about Rus and they
were not interested in it. The vast majority of information which can be founded in
their chronicles are accounts of events which were directly related with the Kingdom of
Bohemia or with its international activities (especially in Poland).
*
Viktor Adamovi, Ru wDrugiej Kontynuacji Kosmasa
Celem artykuu jest analiza, wjaki sposb Druga Kontynuacja Kosmasa opisuje
redniowieczn Ru. Druga kontynuacja Kosmasa jest wzasadzie zbiorem wielu
czeskich kronik irocznikw, ktre byy spisane przez kilku autorw, rnicych si
stylem, gwnie dotyczcych XIII w. Wikszo zinformacji oRusi mona znale
wczciach: Annalium Pragensium pars I. oraz Annales Otakariani. Druga konty
nuacja Kosmasa nie powica wiele uwagi redniowiecznej Rusi. Mona przypuszcza,
e czescy kronikarze nie posiadali wielu informacji na temat Rusi, atake nie byli ni
zainteresowani. Mimo to, zaznajomienie si zczeskimi kronikami moe by przydatne
wbadaniach nad histori Rusi.
*
,

.
,
ORuskm knjeeti Rostislawowi otci krlowny esk Kunhuty, arodu geho rozbor kritick, asopis Narodnho musea,
16, 1842, p. 2341. About Rostislav see also e.g.: . , , ,
, 71, 1851, . 2749, 73101.; . . ,
, . 3: . (11871280),
1940, . 456491.
39
Letopisy esk 11961278, p. 297.
40
J. V. A. Fine, The Late Medieval Balkan. ACritical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, Ann
Arbor 1994, p. 170178.
41
Kronika Pulkavova, [in:] FRB, vol. 5, ed. J. Emler, Praha 1893, p. 152153, 175.

108

COLLOQUIA RUSSICA

. , ,
Annalium Pragensium pars I. Annales Otakariani.

. ,
, ,
. ,
.


()

1
XIII .
,
XIII .

,
, .

XIII . ,
.
12361242 .
. ,
,
.
, ,
.

, 2.
3040 . XIII .
,
,
.

, XVI .,
XIXXXI .
, .
.
2
. 1245 , .
. . , 2002, . 38.
1

110

COLLOQUIA RUSSICA

.

30 . XIII .
(Ordo Fratrum Preadica
torum) (Ordo Fratrum Minorum)3.
30
. XIII . .
XVIIXIX .,
XVI ,
30 . XIII .4

(12011255) 12371241 .5
1245 .
IV (Inocentius IV PP, 12431254)

.
, 25 1245 . ,

6.
injungimus, quatenus dilectos filios
Fratres Ordinis Fratrum Minorum latores praesentium7. ,
2122 1245 . IV Cum hora undecima8
,
(in Terras [] aliorumqua infidelium nationum Orientis),

(Ruthenorum)9.
K. Reifenkugel, Die Grndung der RmischKatholischen Bisthmer in den Territorien Halicz und Wladimir, Archiv
fr sterreichische Geschichte, 52, 1875, s. 413421; W. Abraham, Powstanie organizacji kocioa aciskiego na Rusi,
t. 1, Lww 1904, s. 164165; K. Kantak, Franciszkanie Polscy, t. 1: 12371517, Krakw 1937, s. 272; . .
, . 1: 1353 ., 1965, . 595597.
4
. , Russia/Ruthenia ., [in:] Colloquia Russica. Series I,
vol. 2: Principalities in Lands of Galicia and Volhynia in International relations in 11th 14th centuries, Krakw 2012,
s. 99, 109110; Fragmenty kroniki Jana Ludwika Impekhovena dotyczce Prowincji czeskopolskiej dla lat 12251515
(z rkopisu przechowywanego wBibliotece Uniwersyteckiej wBrnie, Mn 59), [in:] Zakony franciszkaskie wPolsce,
t. 1: Franciszkanie wPolsce redniowiecznej, z. 23: Zasoby archiwalne biblioteki architektura, red. J. Koczowski,
Krakw 1983, s. 436437.
5
D. Karczewski, Franciszkanie wmonarchii Piastw iJagiellonw wredniowieczu. Powstanie rozwj organizacja
wnewntrzna, Rkopis, Krakw 2011, s. 12 (
).
6
Bullarium franciscanum romanorum pontificum constitutiones, epistolas, ac diplomata continens tribus ordinibus mi
norum, clarissarum, et poenitentium aseraphico patriarcha Sancto Francisco [: BF], t. 1, ed. J. B. Constantii,
J. H. Sbaraleae, Romae 1759, p. 362364.
7
. Ibidem, p. 364.
8
Cum hora undecima ( . ) ,
. 1235 . ,
, ,
. (20: 116).
9
BF, t. 1, p. 360361; Bullarium Poloniae [: BP], t. 1: 10001342, ed. I. SukowskaKura, S. Kura, Romae 1982,
p. 82.
3

111

,
,
, , ,
10.
1245 . ,
. ,
18 1245 . IV ,
, , , ,
11.
,
, 1245 .,
12 .
IV 1245 .

(Ioannes de Plano Carpini,
11801252).
13.
,

14.
12531255 . (Willielmus de Rubruquis,
12201270) ,
(Ludovicus IX, 12261270).
,
, ,
. , 3 1246 .
(Albertus, 1273)
,
15, 20 1253 .
16. , 23 1253 .
,
, , , , ,
BF, t. 1, p. 360361; BP, t. 1 p. 82.
D. Karczewski, Franciszkanie wmonarchii Piastw, s. 3.
1245 . ,
(Ascelinus de Cremona, 1248) (Andra
de Longjumeau, 12001253) (Laurentius de Portugalia,
1251), .
.
13
Benedykt Polak, ZEuropy do Azji przez Kazachstan (12451247), wyd. J. Strzelczyk, Warszawa 2008, s. 8384.
14
Spotkanie dwch wiatw. Stolica Apostolska awiat Mongolski wpoowie XIII wieku. Relacje powstae wzwizku zmisj
Jana di Piano Carpiniego do Mongolw, red. J. Strzelczyk, Pozna 1993, s. 157158, 174175.
15
D. Karczewski, Franciszkanie wmonarchii Piastw, s. 3.
16
BF, t. 1, p. 651652.
10
11
12

112

COLLOQUIA RUSSICA

,
Cum hora undecima17. , 1253 .,
IV , , ,

, ,
18.


50 . XIII .
IV (12011264)
1253 . 12531254 .
( 1256),
19.
,
.
19 1258 .
, , ,
IV (Alexander IV PP, 12541261) .
Cum hora undecima
,
IV 1245 1253 .20 5
1257 . 20 1258 .
, , ,
, 21. 8 1258 . IV

, ,
22.

,
,
.
XIII
.
, ,
23. ,
Regesta Pontificum Romanorum, vol. 2: 11981304, ed. A. Potthast, Berolini 1874, p. 1240, nr 15065, 15066.
. , . , . . 1270 . , , ,
2002, . 360364.
19
. , IV : , , ,
, 6, 2012, . 186.
20
BP, t. 1, p. 127.
21
Ibidem, p. 123, 127.
22
Ibidem, p. 127.
23
D. QuiriniPopawska, Woski handel czarnomorskimi niewolnikami wpny redniowieczu, Krakw 2002, s. 7778,
108109, 113.
17
18

113

XVII .
(Luc Waddingus, 15881657),
1260 . 24,
XIX .
1272 .25 (Vicaria Orientis)
(Constantinopolitanam), (Trapezun
tii) (Thaurisiliensem), (Vicaria Aqvilonis)
(Gazariae) (Sarajae), (Vi
caria Bosnae)26, (Russiae)27.
, (Vicaria Tar
tariae Aquilonaris)28, .
,
29,
.
XIII . ,
1291 . (Vicaria Cathay)30.
1291 .
,
.
IV (Nicolaus IV PP, 12881292) 13 1291 . ,
(Guillielmo de
Chieri, 1291) (Mathtaeo de
Civitate Theatina, 1291)
II (Andronico, 12821338)31.

, , , , , ,
.
H. Golubovich, Series Provinciarum Ordinis Fratrum Minorum saec. XIII et XIV., Archivum Franciscanum Histori
cum, 1, 1908, p. 18.
26
XIII . ,
1291 ., 1335
1340 ., .: D. Kora, Franjevici injihovi samostani u Humu, Croatica Christiana Periodica, 60, 2007, s. 1718;
H. Golubovich, Series Provinciarum Ordinis, p. 18, 21; R. Loenertz, Les Missions Dominicaines en Orient et la Societe
des Sreres Peregrinants pour le Christ, Archivum Fratrum Praedicatorum, 4, 1934, p. 14; J. Koczowski, Wsplnoty za
konne wredniowiecznej Polsce, [in:] Dzieje chrzecijastwa Polski iRzeczypospolitej Obojga Narodw, red. J. Koczowski,
Lublin 2010, s. 255256, przyp. 58. . 30- .
. ,
Rasciae Russiae
( ) .: Annales Minorum seu trium Ordinum aS.Francisco institutorum auctore A.R.P. Luca Waddingo
Hiberno, t. 4: 12561275, Ad Claras Aquam Prope Florentiam 1931, p. 151, 620. ,
. .
27
L. Waddingo, Annales Minorum seu trium Ordinum aS.Francisco, t. 4, Romae 1732, p. 134.
28
H. Golubovich, Series Provinciarum Ordinis, p. 21.
29
. , , [in:] :
, 2001, . 143.
30
Ibidem, . 145.
31
Bullarii franciskani epitome sive summa bullarum in eiusdem bullarii quattuor prioribus tomis relatarum addito supple
mento, t. 4, d. D. Reuter, Apud Claras Aquas 1908, p. 197.
24
25

114

COLLOQUIA RUSSICA

32.
XIII .
, ,
, .

, , .
(Ladislaus, 12861287)
(Matteo dAcquasparta, 12871289),
(12871291) (12661300)

. , ,
,
,
( 1300). ,

33. , Cum hora undec
ima, IV 1288 .34
1291 .,
.
. , XIII .,
, (guar
dian Stephanus)35 (Moises)36.
XIII .
,
, ,
.
, ,
(1225/12281301)37.
(Constancia, 1237 1288), ,
,
.

, 12871288 .
( ) 38
, . (Beati Kunegunda, 1234
Ibidem, p. 278280.
. , , . 143145.
Regesta Pontificum Romanorum, p. 1840, nr 22788.
35
, (Stephanus de Ungaria, 1334),
1334 ., .: De Conformitate Vitae, . 333334.
36
. , , . 144.
37
D. Karczewski, Franciszkanie wmonarchii Piastw, s. 56.
38
. ( ) . .
(Sancti Clara Assisiensis, 11941253 ., . ) 1212 .
32
33
34

115

1292), 39.
,
(Swanthoszka, ?1302)
40.

. ,
1279 .
(Boleslaus, 1226 1279) .
: .
41. 1286 .
(Leshko, 12411288) . :
42. ,
XIII

43. ,

(. ) (. ).
, : ,
? ,
,

.

,
1288 .
(12871292) ,
44. ,
30 . XIII .45,
Monumenta Poloniae Historica [: MPH], t. 4, Lww 1884, p. 716; W. Abraham, Powstanie organizacji kocioa,
t. 1, s. 191, przyp. 1.
40
MPH, t. 2, Lww 1872, p 879; D. Karczewski, Franciszkanie wmonarchii Piastw, s. 6.
41
, [in:] , . 2, 1962, . 880.
42
Ibidem, . 897.
43
Ibidem, . 754, 810, 855.
44
. , ( , ), 1958, . 51,
5456. ,
, . ,
.
., ,
, . .:
. . . , . . , 2002, . 30,
5556. , . . ,
XIII . ,
. ,
,
, .
45
F. K. Zachariasiewicz, Vitae Episcoporum Premisliensium ritus latini, tam que in manuscripto anno 1744 continnentur,
additis super hisce notitiis ex aliis rerum polonicarum scriptoribus, quam abhinc usque ad praesentia tempora succedentium.
39

COLLOQUIA RUSSICA

116

XIII . .
,

,
.

XIII ., ,

. XIII .
,

. XIII . ,
, , , , ,
, , ,
.

.
,
, ,
,
.

XIII .
*
Andriy Stasiuk, The Franciscan missions to Rus and the Golden Horde in the second
half of the 13th c.
The article is devoted to the prerequisites, development and consequences of the
Franciscan missions to Rus and the Golden Horde in the second half of the 13th c.
Basing on the analysis of the sources the author made an attempt to trace the realization
of the main objectives, ordered by the Holy See to the Franciscan missionaries in the
Ruthenian and Mongol lands, over aspecified period.

Adnexae etiam sunt observationes super origine episcopatum latinorum in Russia, et amplitudine limitibusque moderna
rum diocesium ritus latini in Galicia, Viennae 1844, p. 67.

117

*
Andriy Stasiuk, Misje franciszkanw na Ru ido Zotej Ordy wdrugiej poowie
XIII w.
W artykule zostay przedstawione przesanki, rozwj inastpstwa misji francisz
kanw na Rusi iwZotej Ordzie wII poowie XIII w. Na podstawie analizy rde,
autor podj prb przeledzenia realizacji gwnych zada postawionych przed mis
jonarzami przez Stolic Apostolsk wtrakcie pobytu zakonnikw na ruskich imongol
skich ziemiach na przestrzeni omawianego okresu.

Aneta GobiowskaTobiasz
(Krakw)

Wyroby ruskich rzemielnikw

w inwentarzach grobowych
poowieckiej arystokracji
rodowej (XIIIXIV w.)
W artykule zostay omwione wybrane kategorie przedmiotw, pochodzcych
zbogatych pochwkw koczowniczych, przypisywanych poowieckiej arystokracji ro
dowej idatowanych na XIIIXIV w. Wyroby te byy wykonywane wwarsztatach ruskich
rzemielnikw zarwno wduych orodkach miejskich, jak iosadach rzemielniczo
targowych ocharakterze wiejskim. Wrd znalezisk wyrniaj si przedmioty luksusowe
takie, jak ozdoby, paradne elementy uzbrojenia czy odzie. Do grobw skadano take
wyroby ocharakterze uytkowym (ceramika, sprzczki) oraz te, ocharakterze magicznym
(koty, klucze izamki, ozdoby zbursztynu, pojemniki na amulety). Wstosunku do niewiel
kiej liczby odkrytych do tej pory bogatych poowieckich pochwkw tego okresu, wystpowanie
wrd inwentarzy przedmiotw proweniencji ruskiej sygnalizuje kontynuacj kontak
tw ornym podou pomimo katastrofy struktur spoecznopolitycznych Rusi iwiata
tureckich nomadw, spowodowanej najazdem mongolskim. Ouytkowaniu wyrobw rus
kich wrodowisku Poowcw wiadcz take przedstawienia niektrych kategorii przed
miotw na zachowanych egzemplarzach monumentalnej rzeby antropomorficznej.
Zachodni Kipczacy, zwani wrdach ruskich Poowcami, zaczli migrowa
zZawoa na tereny stepu czarnomorskiego okoo koca X w. Wpoowie XI w. ludnoci
Rusi Kijowskiej ta nowa fala koczownikw bya ju dobrze znana. WLatopisie Kijows
kim pod latopisarskim rokiem 6563 (1055) lakonicznie zanotowano: .
. .
1. Autor wpisu zapewne posiada spor wiedz na temat Poowcw, ktra
jednak bya dla niego idla jego otoczenia na tyle oczywista, e nie uzna za stosowne
opisywa szczegowo ani samego zdarzenia politycznego, ani koczownikw. Kolejne
notatki ograniczone s zazwyczaj do podania kontekstu kontaktu, wymienienia imion
1

, [in:] , . 2, 1908, . 151.

Aneta GobiowskaTobiasz

119

poowieckich naczelnikw rodu lub chanw iich losu, ktry zalea od decyzji kolejne
go ruskiego kniazia. Brakuje niestety dokadniejszych informacji zwizanych zkultur
materialn iduchow Poowcw wkolejnych zapisach zarwno tej, jak iinnych ruskich
kronik. Badania archeologiczne pozwalaj t wiedz uzupeni. Jest to moliwe dziki
dobrze zachowanym bogatym inwentarzom grobowym, kompleksom ofiarnokulto
wym ipowizanej znimi sztuce stel.
Zanim nastpia stabilizacja ord na zagarnitych terenach stepowych, anaczelnicy
poowieckich rodw nawizali trwalsze kontakty polityczne zruskimi ksitami, ko
czownicy zetknli si zludnoci, politycznie iekonomicznie zalen od Kijowa. Ich
osady skoncentrowane byy gwnie przy brodach rzecznych wpobliu starych szlakw
handlowych. Jeden znich prowadzi zKrymu wzdu lewego brzegu Dniepru do Ki
jowa idalej na pnoc do Nowogrodu. WPerejasawiu droga rozdzielaa si wkierunku
poudniowowschodnim do ujcia Donu idalej jednym ztraktw szlaku jedwabnego
wioda wzdu doliny Kubani na przecze Kaukazu. Gwnym zajciem osadnikw
bya pomoc przy organizacji przepraw. Zusug tej ludnoci korzystali kupcy, prowadzcy
karawany oraz oddziay wojsk zarwno ruskich, jak ikolejnych koczowniczych fe
deracji. Miejsca przepraw pooone wzdu brzegw dolnego Dniepru iskupiajce
rwnoczenie rzemioso ihandel zaczy si rozwija okoo IX w. Zamieszkiwane byy
przez potomkw ludnoci kultury satowomajackiej (alaskiej, wmniejszym stopniu
bugarskiej), sowiaskiej (gwnie Uliczw) oraz koczowniczej. Ostatni wymienion
grup stanowili ludzie wywodzcy si zpodbitych podczas migracji nomadw, ob
cych etnicznie ijzykowo narodw oraz biedni, stojcy nisko whierarchii spoecznej
koczownicy tureccy. Zajmowali si oni zazwyczaj sezonowym pasterstwem, suc
bogatym rodom2. Wsprzyjajcych warunkach ludno ta osiadaa wpobliu zimow
isk, letnisk oraz wdogodnych dla ycia miejscach, takich jak przeprawy przy brodach.
Kres istnienia wikszoci tego rodzaju osad przynieli Pieczyngowie3. Ponowny roz
kwit idynamiczny rozwj miejsc lokowanych przy dnieprzaskich brodach nastpi
wXII w. itrwa do najazdu mongolskiego. Wikszo duych centrw administracyjnych
zostao wwczas zniszczonych, ale mniejsze osady przy przeprawach, Mongoowie,
podobnie jak wczeniej Poowcy, oszczdzili zuwagi na ich uytkowe znaczenie ibrak
militarnego zagroenia4. Wokresie dominacji Poowcw, przy brodach Dniepru ijego
lewobrzenych dopyww, atake wzdu Doca Siewierskiego, Kalmiusa, Miusa, dol
nego Donu idolnej Wogi, powstaway irozwijay si centra rzemielnicze, wktrych
wykonywano rnego typu przedmioty zbywane nomadom. Worodkach tych pro
wadzono take handel produktami rolnymi, gwnie uprawianym wpobliu zboem
oraz wyrobami luksusowymi, sprowadzanymi na zamwienie poowieckiej arystokracji
rodowej zwarsztatw duych orodkw wyspecjalizowanego rzemiosa (Kijw, Poock,
. . , (IVXII ). .
2003, c. 14.
3
A. A. , IXXIV ., [in:]
IXXIV . . , . . . . , 1985, c. 64.
4
. . , (VI XIII .), 1997, c. 133.
2

120

COLLOQUIA RUSSICA

Nowogrd oraz Sarkel/Biaa Wiea). Wten sposb do rodowiska koczownikw

przenikay metalowe iszklane ozdoby, paradne elementy uzbrojenia ibro, odzie ijej
czci, tkaniny, futra, ceramika, wyroby metalowe, takie jak rzd koski, koty, klucze
izamki, atake naczynia metalowe iszklane, przliki, nieopracowane surowce: bursz
tyn, kryszta grski, upek woyski ibryki elaza, uywane jako amulety. Najinten
sywniejszy napyw dbr datuje si na okres rozkwitu potgi politycznej Poowcw,
przypadajcy na drug poow XII ipocztek XIII w. Znaleziska importw ruskich
wkobiecych imskich bogatych pochwkach koncentruj si wmidzyrzeczu dolnego
Dniepru idolnego Donu wstrefie stepowej, sigajc po granice lasostepu na pnocy
iKrym na poudniu. Najwicej zabytkw pochodzi zterenw zajmowanych przez
dnieprowski zwizek poowiecki, ktrym przewodzili naczelnicy zrodu Burdogy5,
zwanego wlatopisach Burczewiczami ()6. Drugim miejscem skupiajcym
wyroby warsztatw ruskich rzemielnikw byy ziemie zajte przez dosk federacj
rodw pod wodz Szarukanidw, wywodzcych si od chana Szarukana ()7.
Pojedyncze przedmioty importy zRusi wtym okresie docieraj na Przedkaukazie.
Stanowiska te pooone s wpobliu traktw jedwabnego szlaku (zob. rys. 1).
Do ozdb noszonych przez kobiety imczyzn, apochodzcych zwarsztatw Rusi,
nale ozdoby twarzy, szyi, ozdoby obrczowe oraz ozdobne elementy odziey ibroni
paradnej. Na zwizki zdworami ksit ruskich wskazuj wykonywane przez ruskich
jubilerw typowe kobiece ozdoby koty. Odkrywano je wpoowieckich pochwkach
sporadycznie8. Musiay by jednak bardziej popularne wrd arystokratek, gdy ich
odwzorowania wystpuj na eskich stelach antropomorficznych. Rzadk kategori
ozdb kobiecych imskich, pochodzcych zRusi, s zote isrebrne piercienie, tor
dowane bransolety igrzywny szyjne9. Czciej wystpujcymi importami s paciorki,
wykonywane zpasty szklanej lub szka, majce swoje analogie wNowogrodzie, Kijowie
czy Sarkelu idatowane szeroko na XXIV w.10 Noszono je wformie kolii lub naszywano
na odzie iobuwie. Ze sprowadzanego znad Batyku bursztynu wwarsztatach ruskich
wytwarzano take paciorki oksztacie beczukowatym lub kulistym. Egzemplarze
omniejszej rednicy przeznaczano do kolii lub jako ozdoby kaftanw. Due paciorki
Tureckie sowo bri wilk. Zob.: E. SiemieniecGoa, KarachayBalkar vocabulary of ProtoTurkic origin, Stu
dia Turcologica Cracoviensa, 7, 2000, s. 50. Przydomek mona tumaczy jako: wilkowaci. Jak zaznacza Oleg Bubenok,
wruskich latopisach zachoway si nazwy kyszykw, pochodzcych prawdopodobnie od imion panujcych nad danym
terytorium chanw. Jeden znich nosi nazw SzarukanCzeszujew. Szarukan wjzyku wczesno wgierskim oznacza
smoka, czeszujew wjzyku rosyjskim dosownie uskowiec (od ros. ). Zob.: . . ,
, c. 105.
6
, . 646, 675.
7
Ibidem, . 248, 266.
8
. . , , [in:] 1986 , .
. . , 1988, c. 300; . . , , [in:]
1985 , . . . , 1987, c. 308.
9
. . , . . , ,
eoo, 2, 1985, c. 261; . . , , ,
13, 1974, . 96.
10
Zob. np.: . . , . . , XXII . . , [in:]
, . 2, . . . , . . , 1986, c. 151;
. . , , [in:]
, , . . . , 1990, c. 110.
5

Aneta GobiowskaTobiasz

121

noszono zazwyczaj jako pojedyncz zawieszk na szyi11. Speniaa ona nie tylko funkcj
zdobnicz, ale imagiczn. Bursztynowe paciorki trafiay na Krym iPrzedkaukazie12.
Ze szka ibursztynu wykonywano oczka, osadzane wmetalowych aplikacjach stroju
oraz past szklan imas bursztynow, uywane do inkrustacji metalu. Wyjtkowym
przykadem zastosowania masy bursztynowej wzdobnictwie jest komplet paradnego
uzbrojenia chana poowieckiego ze stanowiska Zamonoje (), skadajcy si
ztarczy, sajdaka ikoczanu (rejon tokmakski, obwd zaporoski, Ukraina). Wcentral
nej czci kadego zprzedmiotw osadzono srebrn pozacan okrg opraw zzato
pionym wniej stokiem zmasy bursztynowej. Kada taka osada przymocowana bya
srebrnymi nitami do powierzchni danego elementu uzbrojenia. Wskad tego kom
pleksu wchodziy take inne sztuki broni, pochodzcej zwarsztatw ruskich: hem ze
zoconym otokiem, dwa paradne noe ikinda orkojeciach zdobionych srebrnymi
okuciami zmotywami zoomorficznymi. Take bursztynowa gaka gowicy szabli
zostaa wykonana na Rusi13. Wszystkie przedmioty wyprodukowano na indywidualne
zamwienie.
Do kategorii najczciej wystpujcych egzemplarzy uzbrojenia, odkrywanego
wmskich pochwkach zaliczy mona hemy ielazne kolczugi. Hem, okrelany
wliteraturze archeologicznej jako hem typu ruskiego wykonywano zczterech
elaznych kutych patw, czonych nitami. Krawd dzwonu wzmacniano mocujc
miedzian obrcz. Obrcz iszczyt dzwonu zdobiono bogat ornamentyk grawerujc
lub wykuwajc wzr idodatkowo pozacajc otok. Dzwony niektrych egzemplarzy
pokrywano cienk nakadk, wykonan zmiedzianej blachy. Szczyt hemu zwiecza
szysz. Do otoku mocowano siatk kolcz, chronic kark ipoliczki wojownika.
elazne, pokryte miedzian blach iczsto zocone hemy pojawiay si na Rusi ju
wX w. ibardzo szybko przenikny do rodowiska koczownikw14. Importy te trafiay
take na tereny Przedkaukazia, Podonia ina Saratowskie Zawoe. Wchodzono wich
posiadanie drog kupna lub grabiey. Hemy typu ruskiego, pochodzce zpochwkw
poowieckich, datowane s na XIIXIII w. Do pojedynczych znalezisk broni wyprodu
kowanych wwarsztatach ruskich rzemielnikw nale: topr ikicie oraz kociane
elementy uku. Wszystkie pochodz zXII w.15
W materiale grobowym niezwykle rzadko zachowuj si tkaniny iwyroby ze
skr. Skadano je do grobu wformie zwinitych rulonw materiau. Jako czci ubioru
stanowiy odzienie zmarego lub te skadano sztuki odziey obok niego. Najczciej
spotykane s brokatowe czapeczki kobiece oraz wstki, kaftany ikoszule zarwno ko
Idem, ( ), [in:]
, , . . . , 1993, c. 95; . . ,
a, [in:] 1982 , . . . , 1984, c. 309.
12
E. A. , A. A. , , [in:]
, . 3, . .., , 1997, c. 106.
13
B. B. , . . , , , 53, 1986, . 2528.
14
. . , XII , [in:] , .
. . , -- 1962, c. 140141; . . , , c. 301;
E. A. , A. A. , , c. 100.
15
. . , . . , XXII , c. 146; . . , K
, 1998, c. 110; . . , , c. 110111.
11

122

COLLOQUIA RUSSICA

biece, jak imskie. Szyto je zbarwnego jedwabiu ibrokatu. Materia dodatkowo zdo
biono bogat ornamentyk rolinn, geometryczn izoomorficzn, wyszywan zot
isrebrn nici. Na odzie naszywano paciorki zkamieni pszlachetnych, bursztynu
ipasty szklanej, zote isrebrne aplikacje, pery. Krawdzie kaftanw ikoszul obszywano
kolorowymi lamwkami iwstkami16. Paradne kaftany byy przekazywane wformie
podarkw dyplomatycznych posyanych przez ksit ruskich naczelnikom rodw
sojuszniczych. Mogy by take wykonywane na indywidualne zamwienia chanw
poowieckich. Obogactwie zdobie ikrojach odziey Poowcw daj wyobraenie
rzeby monumentalne odobrze zachowanych detalach rzebiarskich.
Rzadk kategori importw ruskich wrodowisku Poowcw s elementy
oporzdzenia koskiego. Nale do nich kociane cigacze, metalowe sprzczki od
poprgu oraz strzemiona. Artefakty te maj swoje analogie na Rusi Kijowskiej ida
towane s na XIXIII w. Przedmioty tego typu docieray na Przedkaukazie. Sprzczki,
wykonane na Rusi znaleziono wkilku pochwkach mczyzn na cmentarzysku kurha
nowym wCemdolinie () (rejon noworosijski, kraj krasnodarski, Rosja)17.
Najpopularniejszymi przedmiotami, nabywanymi gwnie wosadach targowo
rzemielniczych przy przeprawach byy koty inaczynia gliniane. Na wasny uytek
koczownicy wykonywali naczynia zdrewna ize skry. Formy ceramiki u koczownikw
miay mao wyrafinowane ksztaty, lepiono je wrku iwypalano wognisku lub pro
wizorycznych piecach. Std ceniono sobie ceramik, wytwarzan wwyspecjalizowanych
ruskich warsztatach garncarskich (zob. rys. 2). Ju wlatach dziewidziesitych XI w.
naczynia ceramiczne garncarzy ruskich zaczy przenika wrodowisko Poowcw.
Oich popularnoci iwartoci wiadcz znaleziska garnkw typu ruskiego, tzw. amfor
kijowskich oraz dzbanw, wystpujcych wycznie wbogatych grobach kobiecych
imskich18. Zagszczenie tych znalezisk odnotowano na Wyynie Donieckiej oraz
wmidzyrzeczu Orelu iSamary, terenach bdcych pod wpywami Szarukanidw.
Importy ceramiczne pochodziy zpracowni Kijowa, Perejasawia, Tmutorakani, Sarke
la. Worodkach targoworzemielniczych, usytuowanych nad dolnym Dnieprem
produkowano koty miedziane przeznaczone wycznie dla koczownikw. Wykony
wano je zfragmentw blach, sklepywanych izespajanych nitami, wzmacnianych na
krawdziach elaznymi obejmami. Pprodukty przygotowane do wytworzenia kotw
odkryto na osadach, pooonych nad Dnieprem (m.in. poszczeglne stanowiska Stara
Irge ( ), pooone na lewym brzegu u ujcia Samary do Dniepru)19.
Koty skadane zmarym kobietom imczyznom, nalecym do najwyszej warstwy
. . , II ,
[in:] , . 2, . . . , 2004, c. 313;
. . , , c. 300; . . , I. O. , ii
. , , 28, 1978, c. 90.
17
E. A. , A. A. , , c. 105.
18
. . , , c. 107, 111; Idem, , c. 92,
9495, 9799; . . , , 1996, c. 16.
19
A. A. , , c. 69; . . ,
(IIXIII .), 1975, c. 184.
16

Aneta GobiowskaTobiasz

123

spoecznej nie miay charakteru uytkowego, lecz magiczny isymboliczny20. Wedug

danych etnograficznych kocio by symbolem rodu, zjednoczenia ludzi wok ogni
ska, bogactwa iszczcia rodziny. Stanowi jeden zatrybutw naczelnika rodu, bdc
oznak karmiciela rodziny ipoddanych. U wielu narodw tureckich zmarego szama
na chowano zrozbitym kotem, ktry pomaga przemieci si tej wyjtkowej duszy
do wiata zmarych21. Koty wpochwkach kobiecych wskazuj na ich wysoki status
spoeczny wkulturze nomadw. Magiczne cechy posiaday take zamki iklucze, ktre
kadziono na pokrywach trumien. Znajdowano je wmskich grobach arystokratw22.
Po najedzie mongolskim przedmioty pochodzce zwarsztatw ruskich pojawiaj
si nadal wpochwkach poowieckich, zakadanych na terytoriach koczowisk, usy
tuowanych pomidzy rzekami Pse iSamara oraz wdorzeczu Moocznej. Cmentarzys
ka znajdoway si wpobliu szlaku handlowego wiodcego zKrymu wzdu Dniepru,
ktry wtym czasie straci swoje znaczenie. Zestaw artefaktw ruskich wiadczy przede
wszystkim oprzeywaniu si poszczeglnych kategorii przedmiotw wrodowisku ko
czowniczym. Datowane s one na XIXII w. Zkolei zabytki pochodzce zwarsztatw
Nowogrodu iStarej Riazani, obejmuj XI II poow XIII w. Koncentracja cmen
tarzysk lub pojedynczych kurhanw, zawierajcych wyroby pochodzenia ruskiego,
datowanych na pocztek XIII koniec XIII w., widoczna jest wok miasta Azak
(dzisiejszy Azow, ros. ) przy ujciu Donu, atake wzdu szlaku handlowego,
wiodcego zmiasta Saraj wzdu Wogi, adalej wzdu grnego biegu Donu do Starej
Riazani iNowogrodu (zob. rys. 3). Orodki rzemielniczotargowe wAzaku iSaraju
oraz przebiegajce wich pobliu szlaki woaski idoski przejy handel dalekosiny
po upadku Kijowa iprzerwaniu komunikacji wpamie stepu czarnomorskiego23.
Do ruskich rkodzie ztego okresu, cenionych wrodowisku koczowniczym,
zaliczy naley ozdoby, militaria, odzie itkaniny oraz naczynia. Wszystkie te przed
mioty cechuje wysoka jako izrczno wykonania. Nale one do kategorii przed
miotw luksusowych owysokich walorach uytkowych, posiadaj take znaczenie
symbolicznomagiczne.
Wrd ozdb kobiecych pojawiaj si kolczyki, wykonywane ze zota, zdobione
filigranem, granulacj ikamieniami pszlachetnymi (zob. rys. 4). Pochodz zwarsz
tatw rzemielniczych powstaych nad Wog, wktrych pracowali niewolni jubilerzy
ruscy dla nowych wadcw24. Prototypem kolczykw typu poowieckiego byy praw
dopodobnie ozdoby twarzy, noszone przez ksiniczki ruskie. Wrd ozdb kobiecych
wystpuj grzywny szyjne, majce swoje analogie wruskich skarbach, datowanych na
. . , , c. 313; . . ,
, [in:] , . 7, . . . , 1988, c. 163; . ,
, [in:] 1970 , . . . ,
1971, c. 297; . . , K , c. 5960.
21
Tureckie sowo kmgr oznacza zarwno odwrcony dnem do gry (kocio), jak izakopa, pochowa. Zob.:
. . , . . , . . , . . ,
. . , 1988, c. 145.
22
. , , c. 297; . . , . . ,
a, . 19.
23
. . , , 1978, c. 4344.
24
Ibidem, c. 3637.
20

124

COLLOQUIA RUSSICA

lata 11701240, paciorki szklane, pojedyncze paciorki bursztynowe, cylindryczne

zote zawieszkiamuletnice ipojedyncze piercienie25. Wgrobach mskich oprcz
wisiorkw bursztynowych, uywanych take wroli amuletw, pojawiaj si paradne
garnitury pasw. Pod wzgldem zdobnictwa iwzornictwa stanowi niepowtarzalne
zestawy. Pasy wykonywano najczciej ze skry, aparadne ich egzemplarze obszywano
dodatkowo jedwabiem. Pas stanowi najwaniejszy atrybut tureckiego wojownika
konnego, do niego troczono bro oraz przedmioty osobistego uytku. Pas bojowy
sygnalizowa pozycj wgrupie spoecznej oraz wiek waciciela. Wzalenoci od nich
okuwano go blaszkami zodpowiednio dobranego metalu idekorowano rozmaitymi
motywami. Pas zapinano przy pomocy ornamentowanej sprzczki. Metalowe okucia
peniy rol uytkow: wzmacniajc iprzeduajc ywotno skry; ozdobn: wykony
wano je zbrzu, srebra, zoconego metalu; komunikacyjn: wiadczyy oprestiu
ipozycji whierarchii spoecznej iwojskowej oraz magiczn: motywy zdobnicze peniy
rol apotropeiczn lub symboliczn. Okucia pasw poowieckich chanw wokresie
Zotej Ordy odlewano najczciej ze srebra, ktre zocono iozdabiano ornamentyk
geometryczn, zoomorficzn, ornitomorficzn, wici rolinn oraz motywem rybiej
uski26 (zob. rys. 5 i6). Na podstawie bada etnograficznych wiadomo, e u tureckich
narodw koczowniczych pas by siedzib jednej zdusz. Dlatego pasa nie wolno byo
zgubi, zastawi, sprzeda, darowa ani wjakikolwiek inny sposb utraci. Okrela on
nie tylko status wojownika, ale ijego przynaleno do grupy ludzi, majcych podobne
prawa istanowicych wysz warstw wspoeczestwie (tur. er). Innym znaczeniem
tureckiego sowa qr, oznaczajcego pas, jest: pooenie, status. Zwizek wojownikw
wjzyku tureckim take okrelano sowem qr (piercie, krg). Zpasem ijego
wielorak rol badacze wi strategi bojow koczownikw, polegajca na ustawianiu
wojska wkrgi iwizaniem taboru wkrg wrazie skrajnego niebezpieczestwa27. In
wentarze zparadnymi pasami datowane s na koniec XIIIXIV w.28
Spord kategorii uzbrojenia najczstszymi znaleziskami s hemy typu ruskiego
oraz elazne kolczugi29. Pojedyncze znaleziska buawy, grocikw strza, elementw
koczana ikocianych okadzin uku oraz sprzczek poprgu datowane s na pocztek
A. A. , B. A. , B. E. ,
, , 1, 1975, c. 288; . . ,
, eoo, 1, 2000, c. 177; B. B. , . . , A. A. ,
,
, 34, 2000, . 122; . . , , c. 166.
26
. . , , c. 171174; . . , . . , . . ,
, . 117; . . , . . a, , [in:]
, . . . , 1980, c. 9091.
27
. . , . . , . . , . . , ,
c. 183184.
28
. . , (XXV .), 1981, c. 149150.
29
. . , . . , a , ,
4, 1987, c. 263; . . , , [in:]
, . 3, . .., 1997, c. 89; . . ,
e o , [in:]
. ,
1990 ., 1990, c. 143144; . . , . ( ,
, [in:] , . 14, . . . , 2008, c. 244.
25

Aneta GobiowskaTobiasz

125

XIII w. isygnalizuj jedynie istnienie przedmiotw ruskiego rzemiosa wrodowisku

koczowniczym30. Bro wizana zrzemiosem ruskim wdrugiej wierci XIII w. pojawia
si wgrobach wojownikw.
Odzie paradn reprezentuj znaleziska jedwabnych kaftanw ikoszul, zarwno
wpochwkach kobiecych jak imskich31. Wgrobach zachowuj si take fragmenty
tkanin, niekiedy przetykanych zot nici. Kaftany zdobiono brokatowymi aplikacja
mi, wyszywanymi zotem, srebrem isrebrn foli. Krawdzie obszywano skr imeta
lowymi aplikacjami.
Naczynia ruskie wtym okresie pojawiaj si sporadycznie. S to garnki
typu ruskiego, wtym ceramika sygnowana stemplem garncarskim ksicia Olega
wiatosawowicza, metalowe koty iczarka szklana ostokowatym ksztacie, ktr mo
cowano wpodstawie lub speniaa podobn rol, jak szklane kulawki32. Naczynia ruskie
funkcjonoway na stepach a do poowy XIII w. Wtym czasie zostay wyparte przez
ceramik krymsk inaczynia pochodzce zorodkw garncarskich Powoa33.
Spord przedmiotw magicznych wymieni mona klucze izamki, znajdujce
si wzespole Dubowki (), datowanym na koniec XIII ipocztek XIV w.
(rejon pawogradzki, obwd dniepropietrowski, Ukraina). Analogiczne przedmioty
wytwarzano wwarsztatach Starej Riazani iNowogrodu poczwszy od drugiej poowy
XIII w.34
Najbardziej reprezentatywnymi stanowiskami tego okresu, zawierajcymi bogate
inwentarze grobowe m.in. zwymienionymi wyej kategoriami importw ruskich charak
terystycznych dla pochwkw kobiecych imskich znajduj si wobwodzie worones
kim wRosji. Byy to kopce wchodzce wskad rodowych cmentarzysk kurhanowych,
wzniesionych nad brzegiem grnego Donu na stanowisku Olie Koodiez (
) (rejon kaszyrski) iWysokaja Gora ( ) (rejon boguczarski)35.
Pochwki mskie zoono wspecjalnie usypanych mogiach. Kompleksy datowane s
na koniec XIII pocztek XIV w.
W stosunku do niewielkiej liczby odkrytych iopublikowanych do tej pory bogatych
poowieckich pochwkw tego okresu, wystpowanie wrd inwentarzy przedmiotw
proweniencji ruskiej sygnalizuje kontynuacj kontaktw ornym podou, pomimo
katastrofy struktur spoecznopolitycznych Rusi iwiata tureckich nomadw, spo
wodowanej najazdem mongolskim.
. . , e o , c. 143144; . . , . . a,
, c. 92.
31
. . , e o , c. 143; . . , . , c. 244;
. . , . . , , c. 263.
32
. . , , c. 9495; . . , . . ,
, 1988, c. 120, 129; . . , . . ,
. . , . . , 8 . , [in:] .
; . 2, . . . , 1992, c. 7576; . . ,
. . , ; [in:] o , . 6, . . . ,
1998, c. 129130.
33
. . , , c. 102.
34
Idem, , c. 117.
35
. . , , c. 167182. Zob. take najnowsz prac tego autora: Idem,
, , 34, 1999, . 93102; . . ,
. . , A. A. , , . 118126.
30

COLLOQUIA RUSSICA

126

*
Aneta GobiowskaTobiasz, Artifacts of Kievian Rus craftsmen in grave inventories
of the Polovtsians aristocracy (13th14th c.)
This paper contains descriptions of selected categories of items from rich noma
dic burials, ascribed to the Polovtsians aristocracy and dated to the 13th14th c. These
artifacts were made in Kievian Rus craft workshops in both large urban centres, and
handicraft and trade settlements of the rural characteristics. Among findings it is pos
sible to distinguish luxury items, such as ornaments, parade elements of weaponry
and attire. To the graves were put also utilitarian (pottery, buckles), as well as magi
cal items (cauldrons, keys and locks, amber jewellery, amulets containers). In relation
to asmall number of so far discovered rich Polovtsians burials of this period, the pre
sence of inventories of items of the Kievian Rus provenience indicates the continuity of
various types of contacts, despite the collapse of the social and political structure of the
Kievian Rus and the world of Turkic nomads, caused by the Mongol invasion. The use of
Kievian Rus artifacts within the Polovtsian environment is also proved by representa
tions of some categories of items on preserved copies of the monumental anthropomor
phic sculpture.
*
,
(XIIIXIV .)
,
,
XIIIXIV .

.
, , , .
(, )
(, , ,
).
,
,

, .


.

Aneta GobiowskaTobiasz

127

ilustr. 1.
Inwentarze grobowe poowieckiej arystokracji rodowej, zawierajce importy ruskie
(II poowa XI pocztek XIII w.). Autorka skada wyrazy szczerego podzikowania
Panu dr. Stsiapanovi Tsemushau za wykonanie obydwu map do artykuu.
Wykaz stanowisk:
1. Aleksandrowka, rejon kramatorski, obwd doniecki, Ukraina.
2. Bogdanowka, rejon pawogradski, obwd dniepropietrowski, Ukraina.
3. Bolszaja Bieozierka, rejon kamieskodnieprowski, obwd zaporoski,
Ukraina.
4. Bolszemichajowka, rejon pokrowski, obwd dniepropietrowski, Ukraina.
5. Wasiliewka, rejon loco, obwd dniepropietrowski, Ukraina.
6. Werbki, rejon pawogradski, obwd dniepropietrowski, Ukraina.
7. Wierchnie Janczenkowa, rejon bagajewski, obwd rostowski, Rosja.
8. Wonowacha, rejon loco, obwd doniecki, Ukraina.
9. Woczansk, rejon akimowski, obwd zaporoski, Ukraina.
10. Dawidowka, rejon akimowski, obwd zaporoski, Ukraina.
11. Dugino, rejon azowski, obwd rostowski, Rosja.
12. emczunoje, rejon pawogradski, obwd dniepropietrowski, Ukraina.
13. Zamonoje, rejon tokmakski, obwd zaporoski, Ukraina.

COLLOQUIA RUSSICA

128

14. Josipowka, rejon pawogradski, obwd dniepropietrowski, Ukraina.

15. Kamienka, rejon starobieszewski, obwd doniecki, Ukraina.
16. Krasnolesie, rejon symferopolski, Autonomiczna Republika Krym.
17. Krasnyj, rejon symferopolski, Autonomiczna Republika Krym.
18. Kurachowo, rejon marinski, obwd doniecki, Ukraina.
19. Maokaterinowka, rejon zaporoski, obwd zaporoski, Ukraina.
20. Nikiforowo, rejon szachtiorski, obwd doniecki, Ukraina.
21. Nowoiwanowka, rejon ambrosiwski, obwd doniecki, Ukraina.
22. Olchowatka, rejon konstantynowski, obwd doniecki, Ukraina.
23. Pietropawowka, rejon pawogradski, obwd dniepropietrowski, Ukraina.
24. Pokowoje, rejon wonowachski, obwd doniecki, Ukraina.
25. Priszyb, rejon sawianoserbski, obwd ugaski, Ukraina.
26. Romaszkino, rejon sakski, Autonomiczna Republika Krym.
27. Rybinskoje, rejon wonowachski, obwd doniecki, Ukraina.
28. Slinienko, rejon nowotroicki, obwd chersoski, Ukraina.
29. Sokoowo, rejon nowomoskowski, obwd dniepropietrowski, Ukraina.
30. Udacznoje, rejon melitopolski, obwd zaporoski, Ukraina.
31. Cemdolina, rejon noworosijski, obwd rostowski, Ukraina.
32. Czkaowo, rejon wiesioowski, obwd zaporoski, Ukraina.
33. Czograj, rejon arzgirski, kraj stawropolski, Rosja.

ilustr. 2.
Ceramika typu ruskiego. Bogdanowka (), rejon pawogradski,
obwd dniepropietrowski (za: . . ,
( ), [in:]
. , 1993, c. 96,
. 2.5, 2.9).

Aneta GobiowskaTobiasz

129

ilustr. 3.
Inwentarze grobowe poowieckiej arystokracji rodowej, zawierajce importy ruskie
(lata 30. XIIIXIV w.).
Wykaz stanowisk:
1. Bogusaw, rejon pawogradski, obwd dniepropietrowski, Ukraina.
2. Winogradnoje, rejon tokmakski, obwd zaporoski, Ukraina.
3. Wysokaja Gora, rejon boguczarski, obwd woroneski, Rosja.
4. Wysoczyno, rejon azowski, obwd rostowski, Rosja.
5. Greki, rejon kalininski, kraj krasnodarski, Rosja.
6. Dubowki, rejon pawogradski, obwd dniepropietrowski, Ukraina.
7. Maliajewka, rejon leninski, obwd wogogradzki, Rosja.
8. Minowka, rejon cariczaski, obwd dniepropietrowski, Ukraina.
9. Ninaja Kozinka, rejon azowski, obwd rostowski, Rosja.
10. NowoPodkria, rejon cariczaski, obwd dniepropietrowski, Ukraina.
11. Oktiabrskoje, rejon sawiaski, obwd doniecki, Ukraina.
12. Olie Koodiez, rejon kaszyrski, obwd woroneski, Rosja.
13. Politotdielskoje, rejon nikoajewski, obwd wogogradzki, Rosja.
14. Proletarskoje, rejon korenowski, kraj krasnodarski, Rosja.
15. Radiwonowka, rejon akimowski, obwd zaporoski, Ukraina.
16. Russkij Koodiec, rejon nieklinowski, obwd rostowski, Rosja.
17. Samojowo, rejon nowoazowski, obwd doniecki, Ukraina.
18. Jasinowataja, rejon starobieszewski, obwd doniecki, Ukraina.

COLLOQUIA RUSSICA

130

ilustr. 4.
Kolczyki typu poowieckiego. Jasinowataja (), rejon starobieszewski,
obwd donieckie, Ukraina (za: A. GobiowskaTobiasz, Baba kamienna zMuzeum
Archeologicznego wKrakowie, [in:] Materiay Archeologiczne, t. 38, red. J. Grski,
Krakw, 2010, s. 135).

Aneta GobiowskaTobiasz

131

ilustr. 5.

ilustr. 6.
Okucie koca rzemienia ijedno zoku paradnego pasa. OlieKoodiez (
), rejon kaszyrski, obwd woroneski, Rosja (http://www.da.aaanet.ru/pho
togalery/photo_r_fr.htm [10.06.2013]). Autorka skada serdeczne podzikowania
panu A.A. Dombrowskiemu, p.o. kierownika Gosudarstvennoi Inspektsyi Istoriko
Kulturnovo Nasledia miasta Worone, za wyraenie zgody na publikacj fotografii,
pochodzcych zwykopalisk nieyjcego ju autora bada, K. Yu. Efimova).


()

XIIIXIV. (
)
,

XIIIXIV .
,

, .
.
.
XIIIXIV .
.
,
, ,
, .
, ,

,
. XIIIXIV ., ,
, ,
.
XIX XX .,
, ,
,

133

1. ,
, .
XII .
, , , ,
, , 2.

,
.
.
,
3,
.

,
4,
,
.
,
XII .,
XIIXIII .
5.
XIIIXIV ., .

,
,
.
,
. ,

; ,
,
.
, .
. : . . , , . 13, 1994 ( :
18651869); . . , 1996 (
. . : , ( :
1881) ( : 1885); . . , ,
1914; . . , , . 12,
, 2000 ( : 1913, 1916); . . , , 1916.
2
. . , ( :
), [in:] : , , , . . . ,
1991, . 206.
3
. . , , 2001 ( : 1987), . 6.
4
. . , , . 210.
5
. . , , . 433733.
1

134

COLLOQUIA RUSSICA

6.
,

.

,
. ,
XII .
, . . ,
,
XIII .7


(. 1). ,
, XII ., 67
70%
XIII XIV .8

,
.
, ,

9.
XIII
XIV ., , ,
, .

, , 10,
,

. ,

, .
,
. . , ( ), [in:]
, . . . , . . , . . , 2012, . 259272.
7
Ibidem, . 259272.
8
Eadem, , Stpatum plus. ,
2012, 5, . 161.
9
Eadem, , . 270271.
10
. . , . . , , , 1978, 2,
. 228240.
6

135

. ,

XIII .,

.
,
.

, ,
, .
, 11.
,
12.
,
.
,
. ,
.
,
, , 13,
. ,
, ,
14. ,

,
, . , ,
, ,
X XII .15

.
, XIIIXIV .
.

XIIXIII . ,
, .

. . , : , 2004, . 96101.
. . , , [in:] .
, . 58, 1957, . 2027.
13
, [in:] . , . 1, . . . , 1995,
. 386389.
14
. . , . , 2002, . 35, 117.
15
. . , , . 260268.
11
12

136

COLLOQUIA RUSSICA

.
, ,
. .


.
(. 2).

16. ,
,
XIII XIV .
,
(
8717).
,
, .

.
1280 ., ,
: ,
; ,
18.
,
.
,
,

.
XII ., . 19.

.

.

.
,
. . , :
? [in:] . . ,
, 2224 2008, . . . , 2008, . 172183.
17
,
.
18
. . , , . 3, 1912, . 568.
19
. . , , . 270.
16

137

20. ,
,

.
,
,
, .

XIII .. ,
.
, ,
, .
XVI .21,
XIX XX .22 ,
,
XIII .,

.
,
XIIIXIV ., ,
(. 3). ,
. ,
, ,
23.
, , ,
, .
.
X XII .24,
.
XIIIXIV .
, .

.
, ,
,
. . , . . , , 1974, . 91; . . ,
, . 1, 1994, . 247.
21
, . . . . , . . , 1994, . 1314.
22
. . , , [in:] ,
. 11, 1911, . 146149.
23
. . , , . 645648; . .
( ), [in:] . , ,
, . 1, . . . , 2004, . 6784.
24
Eadem, , . 6872.
20

138

COLLOQUIA RUSSICA

25. .
5060 . .
. ,
,
. ,
XI ,
XIIIXIV .,
. ,
, .
, .
,
,
, XIIIXIV .
(. 4).
26.
. ,
,
,
.
,
X ., ,
. .
(
)27,
28.
,

, ,
.
, ,
,
XIIIXIV . ,
.
,
.
. . , , . 647.
I. Kaminskait, XIIIXIV . Medins lazdos su buoelmis: faktai ir hipotezs, Lietuvos archeologija, 34, 2009,
p. 151169.
27
Ibidem, p. 156.
28


:
(20102012).
25
26

139

,
.
, ,
. .
( )29.
. ,
,
30.

, . ,
, ,
(, , ).

XX ., .
XIIIXIV .
(. 5), XXII .

, XIV . .
,

XIII .,
.
, XIIIXIV ., ,

.
, ,
, .
, , ,
,
.
XIIIXIV .
,
, .
,

.
,
,
,
29
30

. . , , . 645648.
I. Kaminskait, XIIIXIV . Medins lazdos, .162.

COLLOQUIA RUSSICA

140

.
,
XIIIXIV ., ,

.
*
Elena Tyanina, Elements of the pagan culture in Novgorod in the second half of the
13th14th c. (by the archeological data)
Archaeological studies show that the pagan cult objects as elements of culture con
tinued to prevail in Novgorod in the second half of the 13th14th c. At this time we
witness the emergence of anew type of pagan amulets hollow, noisy, small horses,
as the growing popularity of some traditional subjects of pagan worship thunder ar
rows and axes, ballshaped wooden rods. The last have the exact analogy of the same
time in the cities of Lithuania. This period is also marked with adecreasing interest in
amulets made of fangs of animals. The complexity of Novgorod pagan subjects of the
13th14th c. does not make it possible to draw the conclusions about the loss of un
derstanding of the semantics of pagan objects under the influence of Christianization.
We should rather talk about the transformation of pagan traditions, which led to the
gradual loss of some ideas, rethinking of others and to the perception of the external
cultural influences that coincide with Novgorod traditions.
*
Elena Tyanina, Elementy kultury pogaskiej wNowogrodzie wdrugiej poowie
XIIIXIV w. (na podstawie danych archeologicznych)
Badania archeologiczne pokazuj, e pogaskie przedmioty kultu jako elementy
kultury wystpoway wNowogrodzie wdrugiej poowie XIIIXIV w.. Wtym czasie
mona zaobserwowa pojawienie si pogaskich amuletw nowego typu pustych
szumicych konikw oraz wzrost popularnoci niektrych tradycyjnych przed
miotw pogaskiego kultu gromowych strza itoporw, kulistych drewnianych
bere. Dokadne analogie tych ostatnich wtym samym czasie wystppoway wmia
stach Litwy. Wdanym okresie obserwuje si rwnie spadek zainteresowania
amuletami zkw zwierzt. Kompleks nowogrodzkich pogaskich przedmiotw
zXIIIXIV w. nie pozwala na wyciagnicie wnioskw outracie odniesie do kultu
pogaskiego wsemantyce przedmiotw pod wpywem chrystianizacji. Wypada ra
czej mwi oprzeksztaceniu pogaskiej tradycji, prowadzcemu do stopniowej utraty
jednych wyobrae, zmianie sensu innych, atake do przyjcia zewntrznych wpyww
kulturowych, odpowiadajcych nowogrodzkim tradycjom.

. 1.

. 2.

141

COLLOQUIA RUSSICA

142

. 3.

. 4.

. 5.


()

1399 .

, 1399 .,

.
. , ,
(
), . ,
:
.
, ,
[: ]

. ,
. 1399 .,
1,
, ,
. 1410 .2 , ,
,
.
,
.
, ,
, 1399 .
S. C. Rowell, Ar Vytautas Didysis buvo Lietuvos kryiaus ygi prie turkus ir totorius pradininkas? [in:] Kryiaus kar
epocha Baltijos regiono taut istorinje savimonje (mokslini straipsni rinkinys), iauliai 2007, p. 181202.
2
E. Gudaviius, algirio operacija ir Vytauto rizika, [in:] E. Gudaviius, Lietuvos europjimo keliais, Vilnius 2002,
p. 355365.
1

144

COLLOQUIA RUSSICA

. ,
, ,
74 3.

: ( ),
XVI . (
),
, .
,
. , ,
,
.

. , ,
, ,
.
, .

. ,
.
, .
, ,
, .
, ,
. , ,

( ,
)4.

,
5. ,
, ,
, ,
6.
,
7.
, [in:]
[: ], . 11, 1897, c. 174.
4
, [in:] , . 17, 1907, . 48, 97;
XVIXVIII., [in:] , . 37, 1982, c. 73.
5
, . 391392, 330, 281; , [in:] , . 35,
1980, c. 208.
6
, . 517.
7
R. Jasas, Paaikinimai, [in:] Lietuvos metratis: Bychovco kronika, pareng R. Janas, Vilnius 1971, p. 257.
3

145

,
. .
,
, ,
8.
,
, IV ,
. , ,
9.
IV .
.
IV
.
. ,
, ,
. (
, )10.
, ,
11.
, .
,
.
, 12.

. :
.
,
, .
, .
, IV ,
. ,
, (
,
, [in:] , . 6, . 1, 2000, . 517518;
, [in:] , . 6, . 2, 2001, . 78; , [in:] , . 20, . 1,
1910, c. 219; , [in:] , . 26, 1959,
c. 167; . , [in:] , . 33, 1977, c. 93.
9
, 1950, c. 390;
, [in:] , . 15, . 1, 1922, . 165; , [in:] , . 18,
1913, c. 143.
10
J. Wolff, Kniaziowie Litewskoruscy, do konca czternastego wieku, Warszawa 1994, s. 343.
11
J. Tgowski, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczw, PoznaWrocaw, 1999, s. 170171.
12
, [in:] , . 4, . 1, 1925, c. 385386.
8

146

COLLOQUIA RUSSICA

)13. ,
.
,
14,
.
.
, :
, ; , ;
, ; , ;
, , 15.
. ,
16,
,
( )
17.
,

.
,
.

, .
. ,
.

.
,
. ,

,

. ,
.
, ,

, , [in:] , . 11,
1897, c. 174.
14
R. Batra, Lietuvos karo vadai ir kariai 1380 m. Kulikovo myje, Karo archyvas, 19, 2004, p. 120121.
15
, [in:] , . 2, 1843, c. 352.
16
. .: Johanns von Posilge, Oficials von Pomesanien, Chronik des Landes Preussen (von 1360 an, fortgesetzt bis
1419), hrsg. E. Strehlke [in:] Scriptores Rerum Prusicarum, bd. 3, Leipzig 1866, s. 230.
17
Jana Dugosza kanonika krakowskiego dziea wszystkie, t. 12: Historiae Polonicae libri XII, t. 3: libri IXX, Cracoviae
1876, s. 528529.
13

147

.
. ,
.
,
.
18.

. ,
,
( ).

. ,
,
, 19.
,
.

.
. ,
, .

. ,
,
, , .
,
20. ,
, ,
. ,

.

, . (
) , ( )
. , ,
. . ,
, ,
21.
V. Jankauskas, Gediminaii kunigaiktysts LDK ryt pasienyje XIV amiuje XV amiaus pradioje, Lietuvos pilys
2009, 2010, p. 913.
19
. . , , , 15, 2009, c. 26.
20
J. Tgowski, Sprawa przyczenia Podola do Korony Polskiej wkocu XIV wieku, Teki Krakowskie, 5, 1997,
s. 172174.
21
Idem, Dokumenty Koriatowiczw, wadcw Podola wXIV wieku. Tendencje kulturowe Podola za Koriatowiczw, [in:]
18

COLLOQUIA RUSSICA

148

. ,
, , .
,
. ? ,
,


. ,
XV , ,
22.
, ,
1399 . ,
, .
, ,
, .
,
.

. ,
. ,
, ,

. ,
. ,
, , . ,
. ,

.
, ,
. , ,
, ( )
,
. ,


.
*
Tekst rda: Krytyka, interpretacja, Warszawa 2005, s. 234237.
22
V. Jankauskas, Lietuvos Didiosios Kunigaiktysts valdaniosios dinastijos struktra XIII a. pabaigoje XV a. viduryje,
Daktaro disertacija, Kaunas 2011, p. 106107.

149

Vytas Jankauskas, Gediminovichi hierarchy in the light of obituaries from the battle of
the Vorskla river in 1399
The following article analizes the information collected from aspecial group of
sources obituaries connected with the battle of the Vorskla river in 1399 and loses
on the Lithaunian side in this battle, as well as the impact on the hierarchical structure
of the Gediminovichi dynasty. Author came to two main conclusions. First, the list of
persons and their order in the obituaries suggest, that the sons of the rulers (Algirdas
and Jaunutis), regardles of their occupations, where leaders of the dynastical structure.
Second, the position of particular members of the dynasty depended on one main fac
tor loyalty towards the Grand Duke.
*
Vytas Jankauskas, Hierarchia Giedyminowiczw wwietle nekrologw po bitwie nad
rzek Worskl w1399 r.
W niniejszym artykule zanalizowano informacje szczeglnej grupy rde nek
rologw dotyczcych bitwy nad rzek Worskl w1399 r. izawartych wnich danych
ostratach strony litewskiej oraz wpywie tego wydarzenia na zmian struktury hierar
chicznej wdynastii Giedyminowiczw. Autor doszed do dwch gwnych wnioskw.
Po pierwsze, wykaz osb iich kolejno wnekrologach pozwalaj uwaa, e na czele
struktury dynastycznej znajdowali si synowie wadcw (Olgerda iJawnuta), niezalenie
od zajmowanych stanowisk. Po drugie, stanowisko poszczeglnych przedstawicieli dy
nastii bezporednio zaleao od gwnego czynnika lojalnoci wzgldem wielkiego
ksicia.

Kristina Fiodorovait
(Kaunas)

Tartar factor in SouthWestern

Rus in second half of the 15th c.
according to Lithuanian Metrica
During the 15th c. the lands of SouthWestern Rus were ruled by the Grand Duchy
of Lithuania and its local governmental structures, but at the same time were influenced
by the neighboring Tartars. Tartar factor was manifold and was felt in different ways. The
Hordes and Khanates were both enemies and allies, trading partners and the ones who
created obstructions for successful trading. Tartars also began to peacefully settle in this land
and became its new inhabitants who not only owned agreat amount of land, but also high
posts in the court of Duke of GDL. The Lithuanian Metrica is one of the best and most
relevant sources for understanding this multidimensional factor of Tartars, which had in
fluence on life in this land of SouthWestern Rus at all levels.
Tartars had huge impact on the development of Grand Duchy of Lithuania [fur
ther: GDL] throughout whole its history. Hordes and Khanates of Tartars were both
allies and enemies of the GDL. Tartars were trade partners and through their territories
GDL used to export great amount of goods. Tartars and their descendants established
themselves among the nobility of the Duchy and played an important role in its public
life. However, the influence of Tartars was mostly felt in SouthWestern Rus which, at
that time, belonged to Grand Duchy of Lithuania.
In this article, concept of the SouthWestern Rus is used to describe voivodeships
of Kiev, Volhynia, Podolia and Galicia, also the land of ChernigovSeverian up to the
year 1494, when these lands were captured by Grand Duchy of Moscow. Also, title of
this report declares that the talk will go on about Tartar factor in the second half of 15th
c., but it is necessary to make anote, that it is also essential to jump to the first decade of
16th c., because of the opportunity to look at the Tartar factor retrospectively.
The main source for this report, as it is stated at its title, is The Lithuanian Met
rica [further: LM]. Briefly LM can be described as one of the most important and
farreaching sources for the history of GDL. LM includes all of the documents of the
office of Grand Duke of Lithuania in short, it is archive of the Grand Duke, which

Kristina Fiodorovait

151

within ahalf of the century became agrand archive of GDL. Chronologically LM in

cludes documents from the second half of fourteenth century till the third partition of
PolishLithuanian Commonwealth. The diversity of subjects is very wide as well. In
LM are included various privileges, approvals of nobility, land use agreements, finan
cial documents, agreat part of court documentation, and even some private correspon
dence of the Duke. LM also includes important documents of foreign provenience and
its translations.
From more than six hundred known books of LM four of them were used for this
article as they are most relevant and capable of showing wide perspective of influence of
tartars. These were the Books of Inscription No. 3, 5, 6 and 7. The most relevant were
Books of Inscriptions No. 5 and 6. The book No. 51 covers the period from year 1427
to 1506 and encompasses foreign and home policies. Relevant documents are included
for this topic as documentation of treasury and customs, documents related to various
donations and privileges. Also this book covers diplomatic relations between GDL and
Crimean Tartars and gives us an opportunity to have acloser look at the international
agreements and legations and negotiation between these two countries. Book of in
scriptions No. 62 is considered one of the oldest books of chancellery of GDL. It covers
period from 14941506 and presents important acts for us such as charters granting
rights to own land and people, diplomatic correspondence, documentation of customs
and most importantly it gives documents as well as yarliks sent to khans of tartars
issued by Alexander, Grand Duke of Lithuania. The content of Books of Inscriptions
No. 3 and 7 is quite similar, with the worth of mentioning exception, that the book No.
3 also includes avery interesting and useful documents for this article descriptions
of the towns of Vinnitsya, Zhitomir and Chudnov, which are placed at the end of the
book and tells us about the composition of the population of these towns located in
SouthWestern Rus3.
Because of the amount of information about Tartars and their influence on the
land of SouthWestern Rus in these four books of LM is simply great, the aim of this
article is to show Metricas capability to be amain or side source for researching history
of Tartars and their influence on the lands of SouthEestern Rus and GDL as awhole
and also to show apoint of view on this aspect from the very core of the GDL.
The most perceptible factor of Tartars in SouthWestern Rus was militaryloot
ing raids. The diplomatic correspondence between Alexander, Grand Duke of Lithu
ania, and Mengli Giray, the Khan of Tartars of Perekop, witness these raids greatly. For
example, in April 1493 yarlik of Grand Duke of Lithuania was sent to Khan Mengli
Girey, who rebuked the raids of tartars and claimed to return the kidnapped people
and to stop any further kidnappings4. Such claims can be found very often in LM and
it gives us an impression, that these raids were not only very common, but also avery
Lietuvos metrika. Uraym knyga 5 (14271506), par. A. Baliulis, A. Dubonis, D. Antanaviius, Vilnius 2012.
Lietuvos metrika. Uraym knyga 6 (14941506), par. A. Baliulis, Vilnius 2007.
Lietuvos metrika. Uraym knyga 3 (14401498), par. L. Anuyt, A. Baliulis, Kaunas 1998.
4
Lietuvos metrika. Uraym knyga 6, p. 92 (70).
1
2
3

152

COLLOQUIA RUSSICA

sore problem, which could have not been easily dealt with, because of the GDL being in
war with Muscovy. So its not surprising, that already in late 1495 GDL wrote ayarlik
to Mengli Girey asking for peace in conditions like during their fathers reign: Casimir
IV Jagiellon and Haci Girey so raids against SouthWestern Rus would be stopped. Of
course the rebukes about Tartar raids and kidnaping of people went on5.
Of course militarylooting raids are visible not only from the diplomatic corre
spondence, but also from many other various sources. For example the scale of the Tar
tar raids is very easy to assess from various tax reliefs granted to towns and nobles of
SouthWestern Rus. For example in 1494 Alexander released 16 people from Zaskov
Volost, who were victims of pagans, for two years toll of honey and all the dues, in
1495, because of the famine cost by Tartars, Alexander released citizens of Vladimir
from paying dues to the treasury of the Duchy6, in 1496 Alexander ordered to release
people of Andrei Priazhovsky from duty to deliver bucket of honey to the Kiev castle7,
in 1497 Alexander exonerated citizens of Kiev, who were victims of raid of Tartars from
Perekop, from paying duty to customs in all GDL8 and after 3 years, by the appeal of
voigt and mayor of Kiev this exoneration was extended9. In 1500 citizens of Lutsk were
relieved of atoll of 20 silver10 and in 1503 citizens of Volhynia were extended right for
12 more years from paying the toll of volovshina (ox tax)11.
The reports of customs also confirm these raids of Tartars, as for example in cus
toms report of Lutsk dated back to year 1503 showed us that it was ordered by Alexan
der to give 184 sixtogon groschen for cannons, boilers for boiling sulfur, bows and other
much needed things intended to use in war campaigns or defense against invasions12.
Hordes of Tartars were not only enemies, but also allies. For example the Khan of
The Great horde Shaykh Ahmad tended to think about GDL as his ally and intended
to organize acampaign against Tartars of Perekop and at the same time stopping raids
against SouthWestern Rus. So in 1495 Shaykh Ahmad sent ayarlik to Alexander de
claring his will to attack Mengli Girey and asking about Duke`s opinion ,
13. Alexander answering this yarlik, sent two legations: one to the Khan it
self, which was led by Vasiliej Glinsky, nobleman of Tartar origin and second to Tivikel,
the brother of the Khan, and declaring goodwill towards the Great Horde and also
awill to make bargain for friendship and also to arrange acampaign against Tartars of
Perekop14. Among frequent correspondence between these two rulers we found ayar
lik sent in 1497 to Duke Alexander in which is written that the Khan is going to take
vengeance plundering of SouthWestern Rus and kidnapping envoy of GDL Vasiliej
Lietuvos metrika. Uraym knyga 5, p. 213 (336).
Ibidem, p. 60 (157).
Lietuvos metrika. Uraym knyga 6, p. 140 (181).
8
Ibidem, p. 101 (84).
9
Lietuvos metrika. Uraym knyga 5, p. 144 (216).
10
Lietuvos metrika. Uraym knyga 6, p. 246 (399).
11
Ibidem, p. 294 (501).
12
Ibidem, p. 597598 (625).
13
Ibidem, p. 75 (40).
14
Ibidem, p. 7677 (43).
5
6
7

Kristina Fiodorovait

153

Glinsky and to punish Mengli Girey with araid against his land15. Also the Shaykh Ah
mad declared will to extend the agreement between two countries, which was formed
during reign of their fathers16. Unfortunately this agreement wasnt alongterm one
and already in 1506 LDK signed apeace treaty with Tartars of Perekop and The Great
Horde become and an enemy of GDL, despite its declared friendship.
Economy of SouthWestern Rus was unique for agreat number of folwarks,
which were able to develop in this lands because of the Dnieper River, which was an
excellent water road and of course of the merchants of Caffa, who exported the goods
across Black Sea. So, LM shows us that harbor of Caffa and its merchants were very
important to SouthWestern Rus, for example we found acomplaint which Alexander
addressed to Mengli Girey saying that his raids banished all of the merchants of Caffa
from Kiev17. In 1500 Alexander wrote ayarlik to the Khan of The Great Horde Shaykh
Ahmad in which he also mentioned that it is very important to ensure safe travel of
Caffas merchants18. Also it is worth mentioning that trough the harbor of Caffa goods
were not only exported but also and impored to GDL. In 6. Book of Inscription of LM
lawsuit of two nobles of Kiev accused of slander was recorded in averdict is written
that two merchants of Muscovy arrived to Kiev and tried to pretend they were mer
chants from Caffa, so customs for their goods would be lowered19. Of course merchants
from Caffa werent the only ones who were acting in this region. The merchants of The
Great Horde were active too. In Alexanders yarlik, sent in 1496 to the brother of the
Khan of The Great Horde Tivikel it is written that amerchant from The Great Horde
Gridka wasnt tricked in custom of Kiev and he had loss because of his own mistakes20.
And after signing apeace treaty with the Tartars of Perekop in 1507 he sent ajarlig to
Sigismund Ithe Old asking to compensate the loss of merchants from Perekop, whos
goods were confiscated and the merchants were sent back home empty handed, during
that time Dimitrii Putiatich was the voivode of Kiev (14921505)21.
Tartars were quite visible and in the public life of GDL. Hordes of Tartars used to
send their envoys to GDL and the Grand Duke tended to send the envoys to the Tartar
hordes who were Tartars themselves or had Tartar origins, like for instance vicegerent
of Chernigov Ivan Glinsky. Of course most common goal of Tartar envoys was amanor
of Duke, but in LM we can find some evidence that towns of SouthWestern Rus were
also popular destination, especially when the talk was going to concern hostages. For
example in 1496 Alexander asks to send an envoy of Mengli Girey to Kiev, who will
ensure the safety of Burundej, translator of GDL22. And in 1506 was requested that
Mengli Girey sent his noble Bachtiar to Kiev, to ensure the safety of voivode of Kiev
Dimitrii Putiatich, who were sent as envoy23.
Ibidem, p. 82 (53).
Ibidem, p. 7980 (48)
Ibidem, p. 5757 (7).
18
Lietuvos metrika. Uraym knyga 5, p. 278 (437).
19
Lietuvos metrika. Uraym knyga 6, p. 265266 (446).
20
Ibidem, p. 7778 (45).
21
Lietuvos Metrika. Uraym knyga 7 (15061539), par. I. Ilarien, L. Karalius, D. Antanaviius, Vilnius 2011,
p. 80 (19.2).
22
Lietuvos metrika. Uraym knyga 5, p. 233 (367).
23
Lietuvos metrika. Uraym knyga 6, p. 92 (70).
15
16
17

154

COLLOQUIA RUSSICA

The officials of SouthWestern Rus were also avery common choice to be sent
as envoy to Tartar rulers, not only as the ones who know situation the best, but also
as the ones who are most interested in resolving aconflict for example in 1492 m.
vicegerent of Chernigov Ivan Glinsky was sent to the Tartars of Perekop24, In 1505
LM already mentions Dimitrijus Putiatisz25, and in 1506 vicegerent of Mazyr Jakub
Ivaszenkovicz26.
Also not afew Tartar were working in Chancellery of GDL, and it was mostly
due to linguistic skills the Tartars had. We can find aprint of this kind of whitecolar
workers in Lithuanian Metrika as well. Very often they were send as envoys or transla
tors with diplomatic missions. Also there are some cases, when Tartars were rewarded
for their work in chancery. For example in 1496 Tartar clerk (Abrahim Timircic) of
GDLs Chancellery was rewarded with two manors27 and in 1505 he was additionally
rewarded with 8 more servants28.
From the records given in LM we can also assume that the Tartars were mowing to
GDL as new settlers. Also, refugees from Tartar Khanates were coming to this land. Ac
cording to Metrica, tendencies were that most of the Tartars would settle in powiats of
Kreva, Navahrudak or Trakai, but borderlands of the country like SouthWestern Rus
were also very popular. For example in the year of 1495 Alexander confirmed the right
for Iljas and Abrahim Timirczicz to rule the lands of Trepunska given them by Kazimir
IJagiellon29, and we can find acts of confirmation like this previous one with given do
mains located in SouthWestern Rus quite often in books of LM. Also reading the in
ventories of towns in the Third Book of Inscriptions, we can make an assumption that
this territory was relatively richly populated by Tartars, because in these inventories we
can see agroup of people written downs who were called Ottomans and who were de
scribed as soldiers, who doesnt need to pay any tolls and taxes and have no other duties,
because their only ability was to go to war30. The number of these people living in this
region varies. There were only few villages in which were are no such people, but also
not many in which lives more than ten, and maximum is twenty31.
Summarizing the Tartar factor in SouthWestern Rus described for us by the LM,
it is necessary to stress the fact, that they were accepted by the Duchy and first of all
shows and reflect its view and understanding of Tartar factor. As most important, with
out doubt, were war against khanates and hordes as well as adiplomatic factor, which
tried to prevent the attacks against the Duchy by Tartars. The second most important
and attentiongathering factor was trade with the Tartar khanates and keeping safe
trade routes between GDL and the harbor in Caffa. Also, the integration of Tartars
and people who have Tartar origins is strongly felt in the LM and it shows that it had
arather bold impact to the sociopolitical construction of Lithuanian society.
E. Banionis, Lietuvos Didiosios Kunigaiktysts pasiuntini tarnyba XVXVI a., Vilius 1998, p. 188.
Lietuvos metrika. Uraym knyga 6, p. 5758 (7).
E. Banionis, Lietuvos Didiosios Kunigaiktysts, p. 191.
27
Lietuvos metrika. Uraym knyga 6, p. 122 (104).
28
Ibidem, p. 60 (40).
29
Ibidem, p. 102103 (92).
30
Lietuvos metrika. Uraym knyga 3, p. 86 (39).
31
Ibidem.
24
25
26

Kristina Fiodorovait

155

*
Kristina Fiodorovait, Czynnik tatarski wpoudniowo-zachodniej Rusi wdrugiej
poowie XV w. na podstawie Metryki Litewskiej
W XV w. ziemie poudniowo-zachodniej Rusi znajdoway si pod panowaniem
Wielkiego Ksistwa Litewskiego ijego lokalnych struktur administracyjnych, jednak
wtym samym czasie znajdoway si take pod wpywem ssiednich ziem Tatarw.
Czynnik tatarski uwidacznia si na wielu paszczyznach iby odbierany wwieloraki
sposb. Ordy iChanaty byy zarwno wrogami, jak isojusznikami; partnerami han
dlowymi oraz tymi, ktrzy tworzyli przeszkody wpomylnej wymianie dbr. Tatarzy
zaczli si take osiedla pokojowo wtych ziemiach istali si nowymi mieszkacami,
ktrzy zajli nie tylko ogromne poacie terenu, ale rwnie wysokie stanowiska na
dworze Wielkiego Ksicia Litewskiego. Jednym znajlepszych inajwaniejszych rde
niezbdnych dla zrozumienia wielopaszczyznowego czynnika tatarskiego, ktry mia
wpyw na wszystkie sfery ycia wpoudniowo-zachodniej Rusi jest Metryka Litewska,
analizie ktrej powicony zosta nieniejszy artyku.
*
, -
XV .
XV . -
.
.

. ;
, .
,

.

- ,
.

Marcin Grala
(Krakw)

Sd nad biskupem twerskim

Eutymiuszem. Przyczynek do
bada nad orientacj polityczn
wadykw ruskich na przeomie
XIV iXV w.
W 1390 r. zinicjatywy ksicia Michaa Aleksandrowicza Twerskiego doszo do sdu
nad biskupem twerskim Eutymiuszem. Przybyy do miasta metropolita Cyprian dokona
zoenia zurzdu lokalnego wadyki, powoujc wjego miejsce Arseniusza. Caa sytuacja
wrdach zostaa opisana pobienie, ale jej blisza analiza daje okazj do rozpatrzenia
wielu istotnych wtkw historii Rusi przeomu XIV iXV w. Zasadniczy element rozwaa
niniejszego tekstu stanowi posta Eutymiusza iprba okrelenia jego ewentualnej winy.
Starania te staj si take okazj do przedstawienia polityki cerkiewnej twerskiego wadcy
wtoku jego rywalizacji zMoskw oraz ukazania rodowiska stronnikw Cypriana, ktrzy
wspierali go wokresie stara ouznanie jego metropolitarnej godnoci. Artyku powicony
sprawie sdu nad biskupem twerskim stanowi przyczynek do bada nad orientacj
polityczn wadykw ruskich tego okresu.
Wanym elementem historii Rusi wXIV w. bya rywalizacja twerskomo
skiewska1. Rozcigaa si ona na wielu paszczyznach, take wprzestrzeni polityki
cerkiewnej. Oile wspzawodnictwo to generalnie przez znaczny okres czasu miao
charakter wyrwnany, ajego wynik dugo nie by pewny2, to wkwestiach kocielnych
Moskwa dosy szybko uzyskaa nad Twerem dalekosin wswych skutkach przewag.
To wanie wXIV w. staa si ona miejscem staego przebywania metropolitw Kijowa
icaej Rusi3, agdy na tronie metropolitalnym zasiad Aleksy uwidoczniy si wszystkie
korzyci wynikajce zsojuszu otarza itronu.
L. Bazylow, Historia Rosji, t. 1, Warszawa 1985, s. 34.
. . , . . , . XIIIXV , 1986, . 108109.
Szczegowo orywalizacji twerskomoskiewskiej zob. monumentaln prac: . . ,
XIVXV . ,
1960, . 459474, 557582.
3
. . , . IXXVII ., , . 46.
1
2

Marcin Grala

157

W okresie tym wadc Tweru by ks. Micha Aleksandrowicz ito on jak mao
ktry zpanteonu wadcw twerskich, mg dowiadczy, jak bardzo wstaraniach
odominacj na Rusi wany by sukces wpolityce cerkiewnej. Wtoku rywalizacji mosk
iewskotwerskiej Aleksy bezpardonowo popiera ksicia moskiewskiego Dymitra Iwa
nowicza, co mocno ograniczao ksiciu twerskiemu moliwoci skutecznego dziaania
wpolityce cerkiewnej. Metropolita za bez skrupuw wykorzystywa posiadan przez
siebie pozycj, by osabi jego znaczenie polityczne. Swoim autorytetem potrafi
umiejtnie podtrzymywa wewntrzne konflikty wksistwie twerskim, ametropoli
talny sd polubowny zroku 1367 zakoczy si uwizieniem ks. Michaa Aleksandro
wicza wMoskwie4. Wkocu za Aleksy, oskarajc Michaa Aleksandrowicza iinnych
ksit bdcych wsojuszu zLitw osprzyjanie pogaskiemu wadcy, rzuci na nich
kltw5. Aby wzmocni znaczenie anatemy hierarcha rozpocz starania opotwierdze
nie jej przez samego patriarch6.
Chcc odnie sukces wrywalizacji zMoskw, wadca Tweru musia zneutralizowa
niekorzystne usposobienie metropolitw rezydujcych wMoskwie. Stao si to realne,
gdy wraz znajazdem Tochtamysza wroku 1382 przygas nieco blask Dymitra Iwano
wicza igdy jednoczenie wonie kocioa prawosawnego zapanowaa tzw. cerkiewna
smuta. Wrekonstrukcji dziaa ksicia Michaa Aleksandrowicza na tym polu pomaga
sprawa odbytego w1390 r. sdu nad biskupem twerskim Eutymiszem, ktra wlitera
turze przedmiotu nie zostaa jeszcze gruntownie opracowana.
Wedug Latopisu Twerskiego do eskalacji napi midzy biskupem, awadc
zaczo dochodzi ju wroku 1386, ale raczej chodzi tu oinformacje zroku 1387.
Latopis ma bowiem wtym miejscu luk. Po roku 6894 (1386) obfitujcym wdosy
du, jak na annalistyczny zapis, liczb wzmianek nastpuje rok 6896 (1388). Poza
tym, obok interesujcego nas zapisu s informacje odpowiadajce rokowi 1387 (pow
rt Wasyla Dymitrowicza zOrdy). Wmiejscu tym latopis wspomina:
i ;
7. Nie podano wtym miejscu adnej przyczyny
niechci, ale wskazano na jej skutek. Biskup opuci swoj diecezj iuda si do pob
liskiego klasztoru.
Nastpna wzmianka Latopisu Twerskiego, dotyczca Eutymiusza, odnosi si ju
bezporednio do wydarze zroku 6899 (1390) ibrzmi nastpujco: 6898.
i i ; i
, , i i ,
, , i,
. ,
, 30 ;
. . , , . 1, , . 311.
. , (12471485), 1994, . 197.
, [in:] [dalej: ], . 6,
1880, nr. 20, . 118120. . . , , s. 313.
7
, [in:] [dalej:
], . 15, 1863, . 444.
4
5
6

158

COLLOQUIA RUSSICA

20 ; , ,
(i), , ;
() ,
. i , 3,
, o ,
, . ,
i, ( ),
; ,
. 3 . 4
, i
; , ()
. i;
i, 8.
Powyszy tekst razi sw lakonicznoci iwieloma niedomwieniami, ktre
powoduj spore trudnoci wrozstrzygniciu istoty sporu midzy wadyk aksiciem.
Cay zacytowany ustp wydaje si chroni wadc przed uwypukleniem jego roli wpro
cesie nad biskupem. Autor latopisu niewtpliwie czowiek zotoczenia ksicia9 nie
zamierza wtym miejscu powraca do wzmianki sprzed kilku wersw ozaistniaej
niechci wadcy do biskupa. Warto zwrci uwag na bardzo doniose powitanie met
ropolity, ktre rozoone na kilka etapw dodawao caemu wydarzeniu wiele splen
doru. Ksi Micha wyszed naprzeciw znamienitemu orszakowi irozbi pod miastem
namiot, wktrym niecierpliwie oczekiwa przybycia zacnego gocia. Gdy za Cyprian
si zblia, wadca Tweru wyszed, aby go przywita. Zakrawajce ounienie gesty
pokazuj, e Micha Aleksandrowicz bardzo si stara, aby okaza hierarsze najwyszy
szacunek iyczliwo. Take sam Cyprian wiedzc osporze ksicia zwadyk zamiast
niezwocznie przystpi do rozwizania sporw kocielnych bez oporu przysta na
przygotowan przez jedn ze stron konfliktu uczt, ktra trwaa trzy dni. Ewidentnie
wida, e obaj dygnitarze mieli ze sob do omwienia lub wyjanienia wiele istotnych
spraw.
Z latopisu jasno wynika, e hierarcha spdzi u boku ksicia sporo czasu. Opis
czynnoci liturgicznych jest jakby na marginesie narracji ouroczystych powitaniach
iucztach, na ktrych hojnie obdarowywano Cypriana. Wida wyranie, e wadca mia
niejedn sposobno, by przedstawi metropolicie problem Eutymiusza wwygodnym
dla siebie wietle. Spraw swego biskupa ksi poruszy dopiero wczwartym dniu met
ropolitalnej wizyty. Opisujc ten moment latopisarz ponownie chroni ksicia, gdy
wskaza, e inicjatywa osdzenia Eutymiusza wysza od miejscowego duchowiestwa
ito wzasadzie od wszystkich jego przedstawicieli. Delegacja duchownych udaa si
zt spraw do ksicia, jednak ten odesa j do Cypriana, zaznaczajc, e sd musi si
odby wedle praw kocielnych. Zgodnie zopisem rda, wadca rozwiza spraw
Ibidem, c. 445.
. . , , [in:]
, . 7, . . . , 2007, . 336.
8
9

Marcin Grala

159

swego biskupa jako porednik midzy duchowiestwem ametropolit, co pozwolio

mu zachowa pozr bezstronnoci.
Z opisu wydarze zroku 1390, zawartym wLatopisie Twerskim, nie ulega
wtpliwoci, e za zdjciem zkatedry biskupiej Eutymiusza sta Micha Aleksandrow
icz. Przeciwko biskupowi wystpia rwnie znaczna cz duchowiestwa, ktra jed
nak nie miaa swobodnego dostpu do metropolity, atake sam sdzia wcaej sprawie
Cyprian. Naley pamita, e by to czowiek owysokiej inteligencji, potraficy
porusza si po meandrach wielkiej polityki10. Wtoku walki oswoje prawa do godnoci
metropolity dowiadczy niejednej intrygi. Pewne jest, e gdyby usunicie Eutymiusza
nie byo mu na rk na nic zdayby si organizowane przez Michaa uczty ipodarunki.
Z latopisu nie dowiemy si niczego ozarzutach stawianych oskaronemu bis
kupowi. rdo porednio zdradza, e cay spr by bardziej natury politycznej ni re
ligijnej. Oczywicie przy zoeniu biskupa zurzdu trzeba byo uciec si do zarzutw
charakteru konfesyjnego, dlatego by moe womawianym opisie postanowiono
uwypukli rol miejscowego kleru. Szerzej ooskareniach religijnych wspominaj lato
pisy inne ni Latopis Twerski. WLatopisie Troickim iwLatopisie Rogoskim zapisa
no, e bojarzy iduchowni: i
11. Udokumentowany okres konfliktu ksicia ibiskupa to lata 13871390.
Bunty cerkiewne wtym okresie mogy by zwizane znieuregulowaniem obsady tronu
metropolitalnego. Pasuje to take do koncepcji, wedle ktrej u podstaw zoenia Euty
miusza zurzdu leay przyczyny polityczne, std te winy wadyki naleaoby szuka
wjego dziaalnoci politycznej.
O Eutymiuszu rda mwi bardzo niewiele, wic iokrelenie jego preferencji
politycznych nie jest atwe. Latopis Twerski podaje, e wroku 6880 (1372) zmar bis
kup twerski Wasyl12, ktry sta na czele eparchii twerskiej od roku 136113. Eparcha ten
mimo wspomnianych konfliktw ksicia twerskiego zmetropolit Aleksym, nie baczc
na konsekwencje14, pozostawa lojalnym wobec swego wadcy.
Na temat tej wybitnej postaci istnieje ogromna literatura, wrd ktrej naley wymieni m.in.: ,
, . 4, 1886, . 5986; . ,
, . 2, 1900, . 210260, 297356; . . , , c. 321338; . . ,
, 2007,
c. 131146; . . , . , 1978;
J. Meyendorff, Byzantium and the Rise of Russia. Astudy of ByzantinoRussians relations in the XIV century, Cam
bridge 1981, p. 200260; . . , XIVXVI . ,
1991, . 1093. Zpolskich badaczy, zajmujcych si mniej lub bardziej bezporednio postaci Cypriana
wyrni trzeba przede wszystkim: S. Smolka, Kiejstut iJagieo, [in:] Pamitnik Akademii Umiejtnoci, t. 7, Krakw
1889, s. 113129; A. Lewicki, Sprawa unii kocielnej za Jagiey, Kwartalnik Historyczny, 11, 1897, 2, s. 310337;
K. Chodynicki, Koci prawosawny aRzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 13701632, Warszawa 1934, s. 2034;
T. M. Trajdos, Metropolici kijowscy Cyprian iGrzegorz Camblak (bugarscy duchowni prawosawni) aproblemy cerkwi
prawosawnej wpastwie polskolitewskim u schyku XIV ipierwszej wierci XV w., Balcanica Posnaniensia, 2, 1985,
s. 211234; M. Salamon, Cyprian (Kyprianos, Kiprian) the Metropolitan of Kiev and Byzantine Policy in East Central
Europe, [in:] Byzantium and East Central Europe, ed. G. Prinzing, M. Salamon, with the assistance of P. Stephenson,
Krakw 2001, s. 221236 (seria: Byzantina et Slavica Cracoviensia, t. 3).
11
. . , . , 2002, c. 437;
[in:] , . 15, , . 1, 1922, . 160.
12
, c. 431.
13
.
862 ., . . , 2006, . 485.
14
Ofakcie, e anatema rzucona przez Aleksego na Michaa Aleksandrowicza dotkna take biskupa twerskiego
10

160

COLLOQUIA RUSSICA

mier biskupa Wasyla nastpia wszczytowym momencie wojny midzy Moskw

aWielkim Ksistwem Litewskim, u boku ktrego ponownie sta Twer15. Wtakiej
sytuacji wybr nowego eparchy by utrudniony, tym bardziej, e po roku 1371, gdy
odtworzono metropoli halick iujawniy si roszczenia cerkiewne Olgierda, prob
lem organizacji ruskiej cerkwi sta si palc kwesti. Aleksy nie mg zpen swobod
narzuci Twerzanom swojego kandydata, ktry byby kojarzony zMoskw, bo ten mg
by wTwerze odrzucony. By moe std wynika okres blisko rocznej zwoki ioczeki
wania na rezultat wojny. Zakoczya si ona niespodziewanym rozejmem midzy Wiel
kim Ksistwem Litewskim aMoskw16, co spowodowao izolacj polityczn Tweru17.
Nastpc dopiero po ponad roku wyznaczy metropolita Aleksy: 6882
i18.
Jak ju wspomniano, zpunktu widzenia Tweru wyznaczenie biskupa przez Alek
sego mogo by jak najgorsz rekomendacj, ale moment wyboru przypad na okres
rozprenia wrelacjach Michaa Aleksandrowicza zMoskw. Zakoczenie wojen
midzy Wielkim Ksistwem Litewskim aMoskw irozejm, wktry wczono take
Twer, wpisyway si wpolityk Konstantynopola, wktrym ju od pewnego czasu
znadziej patrzono wstron Rusi, widzc wniej si mogc stanowi realn pomoc
wwalce zekspansj tureck. Bya to koncepcja wypracowana nad Bosforem wkrgach
cesarza Jana VI Kantakuzena oraz patriarchy Filoteusza izgodnie zni winteresie Bi
zancjum byo zachowanie na Rusi jednoci politycznej icerkiewnej19. Dlatego te wne
wralgiczny region wysano zBizancjum Cypriana, ktry mia doprowadzi do pojed
nania zwanionych stron20.
O szczegach jego misji wiadomo niewiele, ale niezalenie od tego, jaki by wkad
wysannika zBizancjum wwypracowanie pokoju midzy Litw aMoskw, to rozejm
pod Lubuckiem by jego osobistym sukcesem21. Wydaje si, e wszyscy zdawali sobie
spraw zkruchoci tego pokoju itrudu, wjakim go wypracowano. Aleksy, widzc zmian
polityki patriarchatu wzgldem Rusi (wczeniej Filoteusz popiera dziaania Aleksego
na Rusi) take stara si ojego podtrzymanie. Wsytuacji zamroenia tak gwatownego
konfliktu, jaki od lat istnia midzy Twerem aMoskw, kady wyraony midzy strona
mi gest wymaga niebywaej wrcz subtelnoci. Mianowany wtych okolicznociach
przez Aleksego nowy biskup Tweru, nie mg by stronnikiem Moskwy, aneutralno
porednio zdradza list Filoteusza do metropolity zroku 1371. , [in:]
, . 6: , nr 26, c. 151152.
15
. , , c. 206207.
16
. , XIV . , 2003,
. 119168.
17
. . , XIVXV , . 1, 1948, . 4748.
18
, c. 434.
19
. . , , c. 1618.
20
Bezporednio ogwnym celu misji Cypriana podczas jego pierwszego wyjazdu na Ru mwi dopiero dokument
patriarchy Antoniego zroku 1389. , nr 33, c. 199200.
21
G. Prochorow, cho zauwaa nago wrozejmie litewskomoskiewskim, deprecjonowa rol, jak odegra wnim
Cyprian, uwaajc, e zjednoczenie polityczne Rusi byo dzieem oddolnym. . . , ,
c. 2729. Zkolei J. Meyendorff daje do zrozumienia, e pojednanie Litwy, Tweru iMoskwy raczej nie moe by dzieem
przypadku imusi si wiza zosob Cypriana, ktry potrafi znale wsplny jzyk zOlgierdem. J. Meyendorff, By
zantium, p. 197.

Marcin Grala

161

polityczna bya absolutnym minimum, na jakie zgodzi si mg Micha Aleksandro

wicz. Gwarancj takiego rozwizania byo to, e podczas uroczystoci postawienia
Eutymiusza na biskupstwo twerskie, patriarszy wysannik, Cyprian, cay czas przebywa
na Rusi22. Zaoy wic naley, e Eutymiusz od samego pocztku nie by wTwerze
adn postaci niepewn, czy te kontrowersyjn.
Okres normalizacji stosunkw pomidzy Twerem aMoskw nie trwa dugo
iwkrtce, w1375 r., Dymitr Iwanowicz poprowadzi kampani przeciwko Michaowi
Aleksandrowiczowi. Ksi twerski zadrani relacj zMoskw, przyjmujc tamtejszych
zbiegw Niekomata Suroanina oraz Iwana Wieljaminowa23. Wkrtce obaj udali
si do Zotej Ordy, gdzie wystarali si ojaryk na Wielkie Ksistwo Wodzimierskie
dla swego nowego protektora24. Wten sposb, mimo zawarcia pokoju midzy Litw
aMoskw, rozpocz si kolejny etap walki Michaa Aleksandrowicza iDymitra Iwano
wicza odominacj na Rusi. Imponujca kampania ksicia moskiewskiego zakoczya
si pogromem Tweru. Wkocowej fazie konfliktu Micha obwarowa si wswej stolicy
irozpocz starania opokj25. Negocjacje dotyczce zaprzestania oblenia prowadzi
nowy wadyka Eutymiusz26. Fakt oddania wjego rce tak istotnych pertraktacji
dowodzi, e biskup cieszy si duym zaufaniem twerskiego wadcy. Wwyniku jego
rokowa zawarto pokj ipodpisano synny dogowor 1375 r.27 Jego warunki dla
Tweru wydaway si by wrcz habice. Zpretendenta do tronu wodzimierskiego
ksi twerski spad do rangi modszego brata wielkiego ksicia moskiewskiego.
Wynikajce ztego zobowizania oznaczay, e Micha popad wzgldem Dymitra
wstosunek lenny28.
Konflikt z1375 r. nis ze sob jeszcze jedn istotn konsekwencj. Zniszczy
on wszelkie dziaania na rzecz pokoju, jakie na Rusi czyni Cyprian29. Woczach Bi
zancjum Micha Twerski zosta wcignity do wojny zpodpuszczenia Genui (zdradza
to udzia Niekomata zSuroa) oraz Zotej Ordy, co byo cakowicie sprzeczne zinte
resami cesarstwa, na czele ktrego staa opcja przeciwna wpywom tej woskiej repub
liki kupieckiej. Wysannik Filoteusza, obserwujc jak przez Michaa Aleksandrowicza
upadaa na Rusi caa koncepcja polityczna Konstantynopola, mg nabra wobec twer
skiego wadcy jak najbardziej uzasadnionych uprzedze30. Oprcz klski politycznej
imilitarnej wojna zroku 1375 popsua relacje ksicia Michaa zCyprianem. Tego
. . , , c. 28. Cho brak jest bezporedniego potwierdzenia wrdach, to E. Klug
przypuszcza, e podczas uroczystoci konsekracyjnych Eutymiusza wTwerze u boku Aleksego obecny by take Cy
prian. . , , c. 208. Jest to bardzo prawdopodobne, gdy wtym okresie Cyprian bardzo czsto
towarzyszy Aleksemu wjego podrach po Rusi.
23
. . , , c. 577.
24
. IXXV . , . 2, . . . , . . ,
. . , 1953, . 217.
25
. , , c. 212.
26
(...) . , . 435.
27
. . , XIVXVI ,
1950, nr 9, c. 2528.
28
. . , c . 10541462, . 2, . 34, 2001, . 357358.
29
R. Skrynnikow dosadnie okreli, e wojna zroku 1375 oznaczaa klsk misji Cypriana na Rusi. . . ,
, c. 65.
30
J. Meyendorff, Byzantium, p. 198.
22

162

COLLOQUIA RUSSICA

ostatniego za wkrtce, jeszcze za ycia metropolity Aleksego, Filoteusz mianowa

swoim nastpc31. Decyzja patriarchy napotkaa jednak szereg przeszkd, wrd
ktrych jedn zistotniejszych by opr Moskwy32.
Faworytem wadcy moskiewskiego by Mitiaj, ktrego mimo wczeniejszej
nominacji Cypriana przez Filoteusza, nowy patriarcha zaprosi do siebie na uro
czyste bogosawiestwo na metropolit kijowskiego icaej Rusi33. Wkrtce jednak
wKonstantynopolu doszo do kolejnego przewrotu inowym patriarch zosta Nil,
apodrujcy do stolicy Bizancjum Mitiaj niespodziewanie zmar wdrodze. Mimo
tych zmian wysane zMoskwy poselstwo zdoao doprowadzi do tego, e nowy pa
triarcha anulowa decyzj Filoteusza wzgldem Cypriana, anowym metropolit Ki
jowskim zosta towarzyszcy Mitiajowi wpodry Pimen34. Poniewa Cyprian nie
zamierza rezygnowa ze swoich praw, midzy nim aPimenem rozpocza si walka,
ktra zapocztkowaa wdziejach ruskiej cerkwi okres blisko 9 letniego zamtu35.
Wrogo midzy Michaem Aleksandrowiczem, aEutymiuszem zaistniaa wanie
wokresie cerkiewnej smuty izwizana bya zpostaciami Cypriana oraz Pimena.
Wskazuje na to przytaczana ju wczeniej bezporednia wzmianka Latopisu Twerskiego
zroku 1387, dotyczca niechci ksicia do wadyki iudania si Eutymiusza do monas
teru w. Mikoaja. Bardzo wana jest informacja j poprzedzajca: c
i (...) i ;
i i i i i. Dopiero po tym
zdaniu nastpuje: i ;
36.
Nie by to pierwszy przypadek, gdy Dymitr Iwanowicz odmwi Cyprianowi pra
wa do penienia funkcji metropolity Kijowa icaej Rusi. Zaraz po mierci Aleksego
(1378) wadca moskiewski bezpardonowo pozbawi Cypriana zudze, co do zaakcep
towania jego osoby wMoskwie37. Jego pretendentem, jak ju wspomniano, by ww
czas Mitiaj, ktry nie doy nominacji na metropolit. Wybr wjego miejsce Pimena
nie by konsultowany zDymitrem Iwanowiczem, co spowodowao, e mimo synod
alnych potwierdze38 metropolita ten nie zosta pocztkowo wMoskwie uznany39.
W okresie rywalizacji midzy Pimenem aCyprianem wydarzy si drobny epizod,
. , , . 2, c. 214.
J. Meyendorff, Byzantium, p. 199.
. , , . 2, c. 226243; . . , , c. 323333.
34
. . , , c. 91101.
35
, , . 6978; . , , . 2, c. 226262;
. . , , . 323333; . . , , c. 7886, 95100; . . ,
, . 226262.
36
, . 444.
37
Wlicie do Sergiusza zRadonea iTeodora Symeonowskiego z23 czerwca 1378 roku, Cyprian skary si na
uwizienie iograbienie jego sug. Zob.: , [in:]
, . 6: XIV XV , . . . , . . ,
. . , . . , 2005, . 412413.
38
Wroku 1380 po zbadaniu sprawy isdzie zdecydowano otym, e wybr Cypriana za ycia Aleksego by niezgodny
zprawem. Tylko dziki pobaliwoci konsylium arbitralnego pozostawiono Cyprianowi tytu metropolity Maej Rusi
iLitwy, aPimena uznano izatwierdzono na stanowisku metropolity Kijowa iWielkiej Rusi.
, [in:] , . 6: , nr 30, c. 165184.
39
. , , . 2, c. 249.
31
32
33

Marcin Grala

163

podczas ktrego Cyprian uzyska akceptacj wMoskwie. Miao to miejsce wlatach

13811382 izakoczyo si opuszczeniem miasta przez hierarch wmomencie najazdu
Tochtamysza. Jednak rycho po tym wydarzeniu kosztem Cypriana do ask Dymitra
Iwanowicza powrci Pimen40.
Czowiek ten wlatach 13811382, mimo e by uznawanym przez patriarch
metropolit Kijowa iWielkiej Rusi, znajdowa si na wygnaniu, ajednym zmiejsc
jego pobytu by Twer41. Co ciekawe, Latopis Twerski midzy informacj oprzybyciu
Cypriana do Moskwy awygnaniem zniej Pimena, zawiera interesujc informacj
6890 i 42.
witynie ruskie wieczone s kopuami, ktrych wygld iliczba niesie zsob konk
retne przesanie ideologiczne, azoty kolor wkulturze bizantyskoruskiej jest barw
oznaczajc majestat ipotg43. Ksi Micha dziaaniem tym niejako przygotowa
jedn zgwnych wity miasta na przybycie legalnego, uznawanego przez patriarchat
metropolity. Byo to wymowne przygotowanie miejsca, awic by moe plany wadcy
twerskiego nie ograniczay si tylko do zdobycia przychylnoci wygnanego zMoskwy
Pimena, ale zakaday nawet przeniesienie rezydencji metropolity Kijowa iWielkiej
Rusi do Tweru. Owo dziaanie wcale nie musiao by mrzonk, albowiem wswych
aspiracjach do tronu wielkoksicego wadca twerski opiera si na Zotej Ordzie.
Zaraz po najedzie Tochtamysza na Ru ispustoszeniu przez niego Moskwy, Micha
Aleksandrowicz rozpocz starania ojaryk wielkoksicy44. Strategia ta zmierzaa do
otwarcia kolejnego etapu rywalizacji moskiewskotwerskiej ibya zupenie odrbna
od wizji politycznej Cypriana, co ju samo wsobie zbliao Michaa Aleksandrowicza
do Pimena. Naley przypuszcza, e wsferze polityki kocielnej twerski ksi musia
wjakim stopniu opiera si na opiniach swego biskupa, ktry mg wskaza na Pimena
jako osob, ktr warto wspiera. Wobec poparcia patriarchy, jakim cieszy si Pimen,
byo to posunicie logiczne imao ryzykowne.
Jednake wtrakcie wspomnianego najazdu Tochtamysza Cyprian uciek zMosk
wy iprzez moment rwnie schroni si wTwerze. Miasto to byo wic przez pewien
czas siedzib dwch zwalczajcych si metropolitw. Dla nich osobicie nie moga to
by komfortowa sytuacja, wic iMichaowi trudno byo prowadzi wzgldem nich
jak skuteczn gr polityczn. Wkrtce jednak okazao si, e mimo stara ksicia
twerskiego Pimen nie zamierza wiza znim swoich nadziei na sukces wwalce zCy
prianem. Decydujce okazao si poparcie ze strony patriarchy Nila, ktry naciska na
wielkiego ksicia Dymitra Iwanowicza, aby przyj prawowitego metropolit, aprzesta
popiera Cypriana45. Wadca moskiewski by moe obawiajc si, e wTwerze kreo
wana jest jaka dalekosina polityka cerkiewna, chtnie przyj do serca napomnie
. . , . , 2000, . 265267.
. . , , c. 413.
, . 441.
43
A. Andrusiewicz, Cywilizacja rosyjska, t. 1: Cywilizacja staroruska, Warszawa 2004, s. 156157.
44
Tochtamysz w1382 r. da Michaowi Aleksadrowiczowi jaryk.
, . 442; . , , c. 220.
45
. , , . 2, c. 250.
40
41
42

164

COLLOQUIA RUSSICA

nia patriarchatu izaprosi Pimena do swej stolicy. Wezwanie Pimena do Moskwy po

zakoczeniu tatarskiego najazdu pokazao, e popieranie go przez Michaa Aleksand
rowicza byo bezproduktywne, amogo tylko popsu relacje zCyprianem. Bez wzgldu
na to, kto sta za pomysem zaproszenia Pimena do Tweru (a raczej nie mogo odby si
to bez zachty ze strony Eutymiusza), czas pokaza, e zamys ten by zy.
Latopisy informuj oapogeum wrogoci midzy Eutymiuszem aMichaem Alek
sandrowiczem pod rokiem 1387. Sytuacja polityczna Tweru bya wwczas zupenie
inna ni przed kilku laty. Poparcie Tochtamysza szybko okazao si iluzj gdy ju
w1384 r. wadca Zotej Ordy da jasn deklaracj, e nie bdzie faworyzowa Tweru.
Mimo e przez kolejne trzy lata wSaraju przebywa syn Michaa, Aleksander, to ksiciu
twerskiemu nie udao si skonstruowa antymoskiewskiej koalicji woparciu oZot
Ord. Wzasadzie wic, jak przed laty zauway Wadimir Borzakowskij, wroku 1386
nastpi kres mocarstwowych ambicji Tweru. Ustpiy one miejsca rozwanej polityce
zblienia si do dawnego wroga Moskwy46.
Porzucenie zapdw do tronu wielkoksicego inormalizacja stosunkw
zMoskw byy posuniciami przemylanymi ikoniecznymi. Wroku 1385 Dymitr
Iwanowicz pokona Riaza, awdwa lata pniej rozpocz walk zNowogrodem47.
Wida byo wyranie, e pastwo moskiewskie otrzsno si po klsce zadanej przez
Tochtamysza iwracao na wypracowan wczeniej pozycj hegemona. Pozbawiony
poparcia Zotej Ordy Twer nie mg konkurowa ztak si, tym bardziej, e ju od
pewnego czasu jego naturalnym sojusznikiem wwalkach zMoskw przestaa by Litwa.
Na domiar zego dawny sprzymierzeniec rozpocz polityk zblienia wzgldem Dymi
tra Iwanowicza. By to efekt dziaa Cypriana, ktry nie porzuci odziedziczonej po
Filoteuszu polityki zjednoczenia wiata ruskiego pod egid Litwy iMoskwy. Przez lata
rywalizacji zPimenem hierarcha ten wiele czasu spdzi wWielkim Ksistwie Litews
kim co pozwolio mu na zawarcie wielu cennych przyjani politycznych48. Umoliwiy
one podjcie prby zblienia Wilna iMoskwy do siebie, czego efektem bya misja dyp
lomatyczna posw zLitwy, ktrzy towarzyszyli Wasylowi Dmitrowiczowi wjego pow
rocie do ojcowizny. Cho samemu Cyprianowi nie dao to jeszcze upragnionej akcep
tacji wMoskwie, to zainicjowano sojusz, ktrego zwieczeniem womawianym okresie
byo maestwo Wasyla Dmitrowicza zZofi Witoldwn w1391 r.49
Sprawa Cypriana nie bya jeszcze formalnie uregulowana, ale nie brakowao ju
symptomw, e ostatecznie zwyciy on wsporze zPimenem. Pozycja Pimena na
Rusi nigdy nie bya zbyt mocna, aszczeglnej deprecjacji ulega zacza od momentu,
gdy pod wpywem donosw Dionizego Suzdalskiego oraz Cypriana Konstantynopol
postanowi bliej przyjrze si jego osobie. Wtym celu znad Bosforu na Ru skierow
ano specjalnych wysannikw patriarchy, ktrymi byli Mateusz zAdrianopola iNi
. . , , 1876, . 168.
, c. 229230.
T. M. Trajdos, Metropolici kijowscy, s. 215.
49
J. Meyendorff, Byzantium, p. 244.
46
47
48

Marcin Grala

165

kander zGanos50. Efektem ich dziaania byo wezwanie pod koniec 1384 r. Pimena na
sd do Konstantynopola51. Sprawa rozsdzenia sporu midzy Cyprianem aPimenem
zrnych powodw zacza si przeciga. Gdy Pimen zacz czu, i traci grunt pod
nogami, podj irracjonalne kroki. Wtakich bowiem kategoriach naley postrzega
majc miejsce na przestrzeni lat 1386 i1387 wspln zTeodorem Symeonowskim
ucieczk zKonstantynopola na obszary kontrolowane przez Turkw ikierowanie
stamtd skarg iobelg na cesarza ipatriarch52. Gdy tylko wieci odziaaniach Pimena
dotary na Ru, nie mogy by odebrane inaczej jak awanturnictwo. Wtakiej sytuacji,
majcy ju wpewnym stopniu zepsute relacje zCyprianem ksi twerski musia zdecy
dowanie zademonstrowa odrzucenie poparcia Pimena. Najlepsz ku temu okazj byo
odrzucenie propimenowskiego biskupa Eutymiusza. Decyzja ta bya jak najbardziej
trafna, gdy wroku 1388 Pimen powrci do Moskwy, ale jak notuje rdo
53, czyli jego status nadal pozostawa wzawieszeniu. Pozwolio mu to na krt
ki okres sprawowania funkcji metropolity, ale ju wroku nastpnym nowy patriarcha
Antoni jawnie opowiedzia si za Cyprianem, ktremu po latach przywrcono tytu
metropolity kijowskiego icaej Rusi54.
Zgony Dymitra Doskiego iPimena, ktre nastpiy na przestrzeni roku 1389
otworzyy Cyprianowi moliwo nieskrpowanego penienia swej kocielnej funkcji55.
Przez lata swej obecnoci na Rusi udao mu si zbudowa dobre stosunki zarwno
zwadcami Wielkiego Ksistwa Litewskiego, jak izWasylem Dmitrowiczem. Midzy
Litw aMoskw wcinity by Twer, ktrego ksi wtakiej sytuacji geopolitycznej
musia za wszelk cen zadba ojak najlepsze relacje zmetropolit. Nawet jeeli Euty
miusz wykonywa polityczne plany swego wadcy, jeeli dotychczas wsppraca midzy
wadyk aksiciem bya poprawna, to wprzypadku zwycistwa Cypriana nad Pime
nem, Micha Aleksandrowicz musia zatrze lady niedawnego poparcia dla Pimena
ipowici osob swego biskupa.
*
Marcin Grala, Bishop of Tver Euthumios trial. Contribiution to research on political
orientation of leaders of Rus in the 14th and 15th c.
In the 1390, at the initiative of Prince Mikhail Alexandrovich of Tver, atrial was
held over Tver bishop Euthymios. Metropolitan Kiprian, who arrived in town, pro
ceeded to dismiss the local bishop, appointing Arseniy in his place. The entire situation
was described briefly by sources, but its closer analysis gives an occasion to consider
many essential subjects of Ruthenian history at the turn of the 14th and 15th c. The main
focus point of this text is the personality of Euthymios, as well as an attempt to define
Ibidem, p. 233234.
. . , , c. 428.
, nr 33, c. 217218.
53
. . , , c. 433.
54
, nr 33, c. 225226.
55
. . , , . 333.
50
51
52

COLLOQUIA RUSSICA

166

his possible guilt. These efforts are also an occasion to present Tver rulers politics re
garding the Orthodox Church, during his rivalry with Moscow and to show the envi
ronment of Kiprians supporters, who were backing him up through the period of his
efforts for recognition of his metropolitan dignity. The paper is dedicated to the trial
over Tver bishop and constitutes acontribution to the research of political orientation
of Ruthenian bishops of that period.
*
, .
XIV XV .
1390 .
.
.
,
XIV XV .

.
,
,
.

.

Elbieta Cukier
(Krakw)

Bizantyskie wzorce Psaterza

Kijowskiego na przykadzie
wybranych miniatur
Psaterz Kijowski jest najwczeniejszym ruskim psaterzem wgrupie kilkunastu
zachowanych zbiorw psalmw wschodniochrzecijaskich zminiaturami na margi
nesach. Pierwowzorw psaterzy ruskich naley szuka wrd psaterzy bizantyskich
zIXXIV w., zktrych do dzi przetrwao dziewi egzemplarzy. Wartykule zanali
zowano miniatury do ps. 22[21], 1319 wPsaterzu Kijowskim iwjego bizantyskich
poprzednikach, wrd nich przedstawienia Chrystusa otoczonego przez mczyzn
zgowami psw, Chrystusa otoczonego przez mczyzn zrogami bykw, sceny Przybicia
do krzya iRozdzielenia szat. Podobiestwo miniatur Psaterza Kijowskiego ikodeksw
bizantyskich wskazuje na to, e twrca ruski mg traktowa ilustracje bizantyskie jako
wzory ideowe, opierajc si na tych samych komentarzach, pochodzcych jeszcze zV w.
m.in. Teodoreta zCyru. Na podstawie omwionych miniatur Psaterz Kijowski wydaje si
szczeglnie przypomina Psaterz Chudowa zIX w., Psaterz Teodora z1066 r. iPsaterz
Barberinich zXI w. WPsaterzu Kijowskim iwwymienionych psaterzach bizantyskich
te same sceny zamieszczone s we wszystkich omawianych przez autork wersach.
Psaterz Kijowski, ilustrowany ponad 300 miniaturami, zgodnie ztekstem kolo
fonu, napisany zosta w1397 r. wKijowie przez protodiakona Spirydiona na zlecenie
smoleskiego biskupa Michaa1. Jest to najwczeniejszy psaterz ruski wrd kilkunastu
zachowanych psaterzy wschodniochrzecijaskich zminiaturami na marginesach,
ktrych bizantyski pierwowzr powsta wIX w.2 Wtym systemie ilustracji miniatury
stanowi nie tylko obrazow interpretacj poszczeglnych wersetw, ale nawizuj
rwnie do tekstw egzegetycznych ikomentarzy. Pniejsze psaterze ruskie ilustrow
ane wten sposb to Psaterz Uglicki z1485 r. oraz grupa dziesiciu tzw. Psaterzy Go
dunowskich zprzeomu XVI iXVII w.3
Orygina w: Pocc ,
, F6. Faksymilowa edycja psaterza, zob.: . . , 1397
. , 2 ., 1978.
2
Zob.: S. Dufrenne, Tableaux synoptiques de 15 psautiers mdivaux illustration integrals issues du texts, Paris 1978
(tablice synopyczne wpracy wydane na nienumerowanych stronach); Byzantium. Faith and Power (12611557), [kata
log wystawy wMetropolitan Museum of Art wNowym Jorku], red. H. C. Evans, New York 2004, kat. 161.
3
Szczegowe zestawienie miniatur psaterzy ruskich zob. w: . . , c
1

168

COLLOQUIA RUSSICA

Wiadomo, e Psaterz Kijowski wXVI w. trafi do Wilna, wII poowie XIX w. do

Warszawy, anastpnie do Petersburga. W1861 r. pisa onim Jzef Kraszewski, apniej
przycign on uwag takich badaczy, jak Fiodor Busajew ( ), Nikodem
Kondakow ( ), Nikolaj Pokrowski ( )4.
Mimo danych wkolofonie, nie rozwizano dotychczas ostatecznie kwestii rodowiska
powstania tego wyjtkowego rkopisu. Spraw utrudnia fakt, e na Rusi brak jest
porwnywalnych zPsaterzem Kijowskim manuskryptw5. Spora grupa badaczy przy
chyla si do opinii, e Psaterz zwizany jest ze rodowiskiem kijowskim, np. Pavlo
otowski ( )6, Nikolaj Rozow ( )7, Magorzata
SmorgRycka8, Pawiel Miedwiediew ( )9. Zkolei inni badacze, np.
Gerold Wzdornow ( )10, Olga Popowa ( )11 twierdz, e
rkopis zwizany jest ze rodowiskiem moskiewskim. Pewne jest natomiast, e Psaterz
Kijowski ma wiele cech wsplnych zzachowanymi psaterzami greckimi, aspecjalici
ju kilkadziesit lat temu interesowali si problemem jego bizantyskiego pierwowzoru.
W1955 r. Dorothy Miner wopracowaniu obizantyskim psaterzu wkolekcji Walters
Art Gallery wBaltimore (W. 733) zauwaya jego zbienoci zPsaterzem Kijowskim12.
Badaczka uznaa, e oba manuskrypty pochodz od tego samego greckiego pierwow
zoru zpoowy XI w., aspord zachowanych egzemplarzy bizantyskich, Psaterz Bal
timorski wykazuje najwiksze podobiestwo do XIwiecznych psaterzy Teodora czyli
Londyskiego (British Library, Add. 19352) iBarberini (Rzym, Biblioteca Apostolica
Vaticana, MS Barb. gr. 372)13. Zkolei Wiera Lichaczowa ( ) wopraco
waniu omanuskryptach Konstantynopola XI w., wspomniawszy jedynie oustaleniach
D. Miner, uznaa, e Psaterz Kijowski moe by kopi bliej nieokrelonego psaterza
ze skryptorium wklasztorze Studion, apod wzgldem stylu najbardziej przypomina
Psaterz Londyski iEwangeliarz zBiblioteki Narodowej wParyu (graec. 74)14. Pot
wierdzeniem tych ustale mog okaza si rwnie miniatury do ps. 22 [21]. Niestety
nie s zachowane miniatury do omawianych tutaj wersw wPsaterzu zBaltimore.
XIVXVI ., [in:] ey : o u
XIVXVI ., . . , 1970, . 226257.
4
Zob.: . . , u, c. 148.
5
Wnienalecym do omawianej grupy, wczeniejszym ook. 100 lat, powstaym wkocu XIII w. wNowogrodzie,
Psaterzu Symeona ( , . 3), zdobionym 119 ilustracjami, zamie
szczono zarwno miniatury na marginesach, jak ikilka caostronicowych ilustracji, zob.: Altrussische Buchmalerei 11.
bis Anfang 16 Jahrhundert, ed. O. Popova, Leningrad 1984, il. 1215.
6
. . , ii XIV VII i, [in:] Ii a,
. 2, . . . , 1967, . 321324.
7
. . , , . 226.
8
M. SmorgRycka, Ewangeliarz awryszewski, Krakw 1999, s. 68.
9
Byzantium. Faith and Power, kat. 160.kat. 161.
10
. . , u, c. 148149.
11
Altrussische Buchmalerei, kat. 68.
12
D. Miner, The Monastic Psalter of the Walters Art Gallery, [in:] Late Classical and Medieval Studies in Honor in of
Albert Mathias Friend Jr., ed. K. Weitzmann, Princeton 1955, p. 232 253. Autorka datuje Psaterz zBaltimore na ok.
1100 r., obecnie datowanie to jest nieaktualne, apowszechnie uznaje si, e powsta on wostatniej wierci XIII w. Zob.
m.in.: Byzantium. Faith and Power, kat. 160.
13
D. Miner, The Monastic Psalter, p. 237. T opini potwierdzia O. Popova, zob.: Altrussische Buchmalerei, s. 19.
Opracowanie Psaterza Londyskiego, zob.: S. Der Nersessian, Lillustration des psaultiers grecs du Moyen Age, t. 2: Lon
dres Add 19352, Paris 1970.
14
. . , . XI , 1976, c. 9294.

Elbieta Cukier

169

W Psaterzu Kijowskim psalm 22[21], 13

(Otacza mnie mnstwo cielcw, osaczaj mnie byki Baszanu15)
opatrzony zosta scen zChrystusem wrd onierzy zrogami bykw (fol. 27 v) [ilustr.
1]. Bogosawicy Chrystus, trzymajcy rotulus, ukazany jest pomidzy czterema uz
brojonymi wwcznie, miecze itarcze mczyznami, zgw ktrych wyrastaj rogi. Po
obu stronach Chrystusa stoi dwch mczyzn. Para stojca po prawej stronie Chrystusa
nosi zbroje, paszcze iserwule, natomiast po lewej krtkie tuniki iserwule. Jedynie
wdwch bizantyskich psaterzach zachowane s miniatury do omawianego wersu16.
WPsaterzu Barberinich zXI w. (fol. 37 r) do wersu trzynastego odnosi si miniatura
zChrystusem bogosawicym pord bykw ibykoludzi [ilustr. 2]17. Na prawo od
bogosawicego Chrystusa zrotulusem, ukazanego wpozycji siedzcej, widoczny
jest czowiek zgow byka oraz byk, natomiast po lewej stronie dwa byki ztwarz
czowieka irogami byka. Niemal identyczna, lecz gorzej zachowana miniatura, zna
jduje si wPsaterzu Teodora czyli Londyskim z1066 r. (fol. 22 v)18. Tutaj winskrypcji
zidentyfikowano byki jako Hebrajczykw ( ) [ilustr. 3].
Do kolejnego ilustrowanego wPsaterzu Kijowskim wersu, ps. 22[21], 17
, .
(Bo [sfora] psw mnie opada, osacza mnie zgraja zoczycw. Przebodli
rce inogi moje.), odnosz si miniatury zChrystusem otoczonym przez mczyzn
zpsimi gowami iPrzybiciem do krzya (fol. 28 r) [ilustr. 4]. Wpierwszej ilustracji,
stojcego porodku bogosawicego Chrystusa otacza czterech uzbrojonych wdzidy
itarcze mczyzn zgowami psw [ilustr. 5]. Ubrani s wkrtkie tuniki, na nogach
nosz serwule, aswoje otwarte pyski kieruj ku Chrystusowi. Miniatura ta przypomina
wtreci ikompozycji ilustracje wtrzech psaterzach greckich, lecz we wczeniejszych
rkopisach Chrystus jest otoczony przez onierzy trzymajcych zwierzce maski,
aponadto oprawcy zidentyfikowani s jako Hebrajczycy. WPsaterzu Chudowa (fol.
19 v) jeden zmczyzn uzbrojony jest wpak, ktr unosi do gry19, akompozycja
opatrzona jest inskrypcj (Hebrajczycy
zwani psami) [ilustr. 6]. WPsaterzu Teodora (fol. 23 r) inskrypcja brzmi:
(psy) oraz (Hebrajczycy) [ilustr. 7]. Zkolei wscenie Przybicia do
krzya wPsaterzu Kijowskim, ukazanych jest dwch mczyzn wkrtkich tunikach
wbijajcych gwodzie wrce inogi odzianego wperizonium Chrystusa [ilustr. 4 i8].
Powyej umieszczono napis (). Ta sama scena odnosi si do wersu 17 wtrzech
bizantyskich rkopisach20. WPsaterzu Chudowa (fol. 20 r) przedstawiono trzech
Cytaty biblijne wjzyku polskim za: Biblia Tysiclecia, wyd. 3 popraw., PoznaWarszawa 1990, s. 585587.
Wiadomo, e wPsaterzu Chudowa zIX w. (, , 129 D) mi
niatura zostaa wycita (fol. 19 v), zob.: . . , , 1977 (wydanie
faksymilowe).
17
Zob.: J. Marrow, Circumdederunt me canes multi: Christ Tormentors in Northern European Art of the late middle ages
and early renaissance, The Art Bulletin, 59, 1977, p. 171, ilust. 6. Na tym samym folio umieszono te ilustracj wersu
17.
18
Zob.: S. Der Nersessian, Lillustration des psaultiers, fig. 40, pl. 14, s. 23 (opis).
19
Bardzo podobna ilustracja zamieszczona zostaa wPsaterzu Barberinich (fol. 37 r), zob.: J. Marrow, Circumdederunt
me canes, p. 171, ilust. 6.
20
Niestety miniatura wPsaterzu Barberinich (Rzym, Biblioteka Watykaska, MS Barb. gr. 372) znana jest mi jedynie
15
16

170

COLLOQUIA RUSSICA

mczyzn przybijajcych rce istopy Chrystusa ubranego wbkitne colobium [ilustr.

9]. Inskrypcja umieszczona ponad ilustracj brzmi:
(bezboni walcz przeciw Synowi Boemu21). Zkolei
wPsaterzu Teodora (fol. 23 r) widocznych jest czterech mczyzn przybijajcych wiel
kimi motami stopy irce Chrystusa wczerwonozotym colobium, do krzya widoc
znego na wzgrzu Golgota zczaszk Adama [ilustr. 10]. Wdwch innych psaterzach
greckich przy wersie 17 brak ilustracji zChrystusem osaczonym przez psy, zamie
szczono wnich natomiast nietypow scen UkrzyowaniaPrzybicia do krzya22.
Na tym samym fol. 28 r Psaterza Kijowskiego zamieszczono scen Rozdziele
nia szat, odnoszc si do ps. 22[21], 19 Pa ,
(Moje szaty dziel midzy siebie ilos rzucaj omoj sukni.)
[ilustr.12 i13]. Pierwowzr tej miniatury zamieszczony jest wsiedmiu omawianych
bizantyskich psaterzach. We wszystkich rkopisach widocznych jest dwch lub trzech
siedzcych obok siebie mczyzn23. Wpsaterzu ruskim gestykulujcy mczyni siedz
na okrgych gazach, aten siedzacy porodku trzyma na kolanach szat. WPsaterzu
Chudowa (fol. 20 r) onierze siedz na skale onieregularnym ksztacie [ilustr. 14].
Zkolei wPsaterzu Londyskim, porodku uzbrojonych wwcznie, miecze itarcze,
siedzcych na ziemi onierzy, rozoona jest tunika zrkawami (fol. 23 r) [ilustr. 15].
Inaczej prezentuje si scena wPsaterzu zBristolu, gdzie kompozycja tworzy cao ze
wspomnianym UkrzyowaniemPrzybiciem do krzya, odnoszcym si do wersu
17 (ilustr. 11). Dwch mczyzn zszat Jezusa znajduje si pod krzyem stojcym
na Golgocie. Przedstawieniu towarzysz inskrypcje: pod krzyem ()
( ) () (podzia szat [himationu]), ana dolnym marginesie
() () () , () () +()
(Poniewa himationem nazywa si szat [nalec do] okry wierzchnich,
ktr my zwyklimy nazywa epanoforion [to, co nosi si na wierzchu] + piewajc
szydzili zniego)24.
Przeprowadzona analiza potwierdza bliskie pokrewiestwo midzy powstaym
na Rusi wkocu XIV w. Psaterzem Kijowskim, ajego bizantyskimi poprzednikami.
Miniatury bizantyskie s na tyle bliskie miniaturom ruskim, e mogy one suy za
model malarzom zdobicym manuskrypt kijowski25, ale przede wszystkim stanowiy
zopisu, zob.: S. Dufrenne, Tableaux synoptiques.
21
Za pomoc wtumaczeniu greckich inskrypcji itekstw dzikuj dr Joannie Janik, dr Aleksandrze Klczar idr Ag
nieszce Heszen zInstytutu Filologii Klasycznej Uniwersytetu Jagielloskiego.
22
WPsaterzu zBristolu zok. 1000 r. (British Museum, sygn. 40731) na fol. 35 v [ilust. 11] , po obu stronach Chrystusa
przybitego do krzya, ktry stoi na Golgocie widoczni s mczyni na drabinach; jeden znich zblia obcgi do doni,
adrugi (ledwie widoczny na skraju strony) do stp Ukrzyowanego. Zob.: S. Dufrenne, Lillustration des psaultiers
grecs du Moyen Age, t. 1: Pantocrator 61, Paris Grec 20, British Museum 40731, Paris 1966, pl. 49, s. 56 (opis). Prawdo
podobnie podobna scena znajduje si wPsaterzu Synajskim zXI w. (ilustracja niedostpna).
23
WPsaterzu Pantokrator 61 zIX w. (Gra Athos) zobcitej miniatury zachowa si tylko jeden onierz uzbrojony
wtarcz, dzid imiecz, kierujcy si wlew stron (fol. 11 v), zob.: S. Dufrenne, Lillustration des psaultiers, pl. 1,
s. 21. Ilustracje Rozdzielenia szat wPsaterzu Watykaskim, Psaterzu Barberinich iPsaterzu Synajskim znam jedynie
zkrtkiego opisu, zob.: S. Dufrenne, Tableaux synoptiques.
24
S. Dufrenne, Lillustration des psaultiers, fol. 35 v, pl. 49, s. 56 (opis).
25
Na tak ewentualno mogoby wskazywa nasilenie bezporednich kontaktw metropolii ruskiej iKonstantynopola
wXIV w. (m.in. wczasach metropolity Cypriana).

Elbieta Cukier

171

dla nich wzr ideowy26. Wydaje si, e miniatury do ps. 22[21], 13 i17 wPsaterzu
Kijowskim iwpsaterzach greckich nawizuj do tych samych komentarzy, m.in. Inter
pretatio in Psalmos Teodoreta zCyru (393466)27, gdzie ydw sprzed mki Chrystusa
okrelono jako cielta ibyki, apo mce jako psy.
Na podstawie omawianych miniatur do ps. 22[21], szczeglnie bliskie ruskiemu
psaterzowi wydaj si by Psaterz Chudowa zIX w., Psaterz Londyski z1066 r.
iPsaterz Barberinich zXI w. WPsaterzu Kijowskim iwwymienionych psaterzach
bizantyskich te same sceny zamieszczone s we wszystkich omawianych przeze mnie
wersach28.
*
Elbieta Cukier, Byzantine forerunners of the Kiev Psalter on examples of chosen
miniatures
The Kiev Psalter is the earliest Ruthenian psalter in the group of several Orthodox
psalters with illustrations in the margins. The forerunners of Ruthenian psalters can be
found among nine existing Byzantine psalters from the 11th14th c. In the article, the
miniatures for ps. 22[21], 1319 in the Kiev Psalter and in its Byzantine precursors,
were described and analysed. Among them were depictions of Christ surrounded by
the dog-headed men, Christ surrounded by men with bulls horns, Christ nailed to the
cross, Soldiers dividing the Christs clothes. Agreat similarity between illustrations of Ru
thenian and byzantine manuscripts can serve as evidence, that Ruthenian copyist may
have treated byzantine illustrations as models and accept the same comments from the
5th c. (for ex. Theodoretus Cyrensis). The described illustrations of Kiev Psalter espe
cially resemble the miniatures in Chludov Psalter from the 9th c., Theodor Psalter from
the year 1066 and Barberini Psalter from the 11th c. In these four psalters, all the verses
mentioned here are illustrated by similar miniatures.
*
,



.
IXXIV ., .
22 [21], 1319
L. Kalinowski, Treci ideowe sztuki przedromaskiej iromaskiej wPolsce, [in:] Studia rdoznawcze, 10, 1965,
s. 132 (reprint w: Speculum Artis. Treci dziea sztuki redniowiecza irenesansu, Warszawa 1989, s. 1356).
27
Zob.: Patrologiae cursus completus, Series graeca, t. 80, ed. J. P. Migne, Paris 18571866, p. 113117.
28
Jak twierdz badacze, ilustracje ztrzech pochodzcych zIX w. psaterzy zilustracjami na marginesach Psaterza
Pantokrator 61, Psaterza Chudowa, Psaterza Paryskiego (Pary, Bibliothque National, gr. 20) mogy by kopiowane
przez miniaturzystw zdobicych psaterze wXI w., zob. m.in.: . . , , c. 96.
26

172

COLLOQUIA RUSSICA

, : ,
; ,
; .
,
, ,
, , V .,
.
IX .,
1066 . XI .

.

ilustr. 1. Chrystus wrd onierzy zrogami bykw, miniatura, 1397 r., Psaterz
Kijowski, fol. 27 v (wg G. Wzdornowa)

Elbieta Cukier

173

ilustr. 2. Chrystus wrd bykw ibyko-ludzi, miniatura, XI w., Psaterz

Barberinich, fol. 37 r (wg J. Marrowa)

ilustr. 3. Chrystus wrd bykw ibyko-ludzi, miniatura, 1066 r., Psaterz Teodora,
fol. 22 v (wg S. Der Nersessian)

174

COLLOQUIA RUSSICA

ilustr. 4. Chrystus wrd mczyzn

zpsimi gowami oraz Przybicie do
krzya, miniatura, 1397 r., Psaterz Ki
jowski, fol. 28 r (wg G. Wzdornowa)

ilustr. 5. Chrystus wrd mczyzn zpsimi gowami, miniatura, 1397 r., Psaterz
Kijowski fol. 28 r (wg G. Wzdornowa)

Elbieta Cukier

175

ilustr. 6. Chrystus wrd mczyzn ze zwierzcymi maskami, miniatura, IX w.,

Psaterz Chudowa, fol. 19 v (wg M. Szczepkiny)

ilustr. 7. Chrystus wrd mczyzn ze zwierzcymi maskami, miniatura, 1066 r.,

Psaterz Teodora, fol. 23 r (wg S. Der Nersessian)

176

COLLOQUIA RUSSICA

ilustr. 8. Przybicie do
krzya, miniatura, 1397 r.,
Psaterz Kijowski, fol. 28 r
(wg G. Wzdornowa)

ilustr. 9. Przybicie do krzya, minia

tura, IX w., Psaterz Chudowa, fol.
20 r (wg M. Szczepkiny)

Elbieta Cukier

177

ilustr. 10. Przybicie do krzya,

miniatura,1066 r., Psaterz Teodora,
fol. 23 r (wg S. Der Nersessian)

ilustr. 11. Ukrzyowanie-Przybicie

do krzya, miniatura, ok. 1000r.,
Psaterz zBristolu, fol. 35 v
(wg S. Dufrenne)

178

COLLOQUIA RUSSICA

ilustr. 12. Chrystus wrd mczyzn zpsimi gowami, Przybicie do krzya,

Rozdzielenie szat, miniatura, 1397 r., Psaterz Kijowski, fol. 28 r (wg G. Wzdornowa)

ilustr. 13. Rozdzielenie szat, miniatura, 1397 r., Psaterz Kijowski, fol. 28 r
(wg G. Wzdornowa)

Elbieta Cukier

179

ilustr. 14. Rozdzielenie szat, miniatura, IX w. Psaterz Chudowa, fol. 20 r

(wg M. Szczepkiny)

ilustr. 15. Rozdzielenie szat, miniatura, 1066 r., Psaterz Teodora, fol. 23 r
(wg S. Der Nersessian)

Rafa Korczak
(d)

Stosunki bizantysko
moskiewskie za panowania
Manuela II Paleologa (13911425)
Po 1204 r. nastpi wyrany zastj wstosunkach bizantysko ruskich, spowodow
any zajciem Konstantynopola przez krzyowcw. Odrodzenie nastpio co mona
jednoznacznie zauway, dopiero po dojciu do wadzy Michaa VIII Paleologa. Cesarz
bardzo dobrze zdawa sobie spraw zwczesnej sytuacji na ziemiach ruskich ipocz dy
do zblienia zMongoami przeciwko Bugarom iTurkom. Stosunki bizantysko mosk
iewskie za panowania Manuela II zdominoway sprawy kocielne. Cesarz na tym polu
wyrcza si patriarchatem konstantynopolitaskim, ktry nadal cieszy si duym auto
rytetem na Rusi. Bizancjum cay czas oczekiwao od Moskwy przede wszystkim wsparcia
finansowego. Zkolei, dla Moskwy tureccy sutanowie byli odlegli inie stanowili adnego
zagroenia. Wszelako ideologia jednoci Kocioa, ktr gosili wczeni metropolici,
wspieraa j wzbieraniu ziem ruskich. Jednoczenie wielcy kniaziowie utrzymywali po
prawne stosunki zTurkami.
Ksita ruscy, przyjmujc chrzecijastwo za porednictwem Konstantynopola,
nie uzyskali rwnorzdnego statusu. Stali si tylko, lub a ,,przyjacimi cesarstwa
bizantyskiego. Autokrator mg by tylko jeden. Intensyfikacje wzajemnych relacji na
miar tych, jakie czyy Bizancjum zBugarami iSerbami wpewnym sensie hamowaa
znaczna odlego geograficzna iryche rozbicie dzielnicowe Rusi. Po 1204 r. nastpi
wyrany zastj wstosunkach bizantysko ruskich, spowodowany zajciem Kon
stantynopola przez wojska IV krucjaty ipowstaniem cesarstwa aciskiego oraz kilku
pastw postbizantyskich. Jednoczenie nad Bosforem acinnicy wybrali wasnego
patriarch, ktry uzna prymat Rzymu, natomiast dotychczasowy patriarcha schroni
si wDraczu1. Sytuacj bardzo szybko pogbiy najazdy mongolskie, ktre przeszy
Tu przed upadkiem cesarstwa bizantyskiego usamodzielni si Trapezunt dziki wsparciu zGruzji. Obok cesarstwa
aciskiego powstay m. in. despotat wEpirze icesarstwo nicejskie. Wszystkie te pastwa rociy sobie pretensje do Kon
stantynopola. Szybko zgry wypad Trapezunt. Szerzej oIV wyprawie krzyowej ijej konsekwencjach dla Bizancjum,
zob.: M. Angold, Czwarta Krucjata, prze. B. Spieralska, Warszawa 2006, s. 304; J. Harris, Byzantium and the Crusades,
London 2003, p. 145161; Z. Pentek, Cesarstwo aciskie 12041261. Kolonialne pastwo krzyowcw czy Neobi
zancjum, Pozna 2004, s. 266.
1

Rafa Korczak

181

przez te tereny kilkanacie lat pniej2. Odrodzenie wzajemnych relacji mona jed
noznacznie zauway dopiero po dojciu do wadzy Michaa VIII Paleologa ipo pow
rocie nad Bosfor (1261) bazyleusa, jak ipatriarchy ortodoksyjnego. Cesarz bizantyski
bardzo dobrze zdawa sobie spraw zwczesnej sytuacji na ziemiach ruskich iztego, kto
jest tam rzeczywistym suzerenem. Wobec tego pocz dy do zblienia zMongoami,
mogcymi by dobrymi sprzymierzecami przeciw Bugarom iTurkom. Po przepro
wadzeniu akcji dyplomatycznej, wyda dwie naturalne crki za mongolskich wadcw.
Do 1272 r. wadca Tebryzu, Ilhan Abaka polubi Mari, za Nogaj ze Zotej Ordy
Eufrozyn3. Przy czym dla obydwu nie stanowi problemu fakt, e cesarskie crki
pochodziy znieprawego oa. Zchwil zawarcia maestwa, obaj stali si cesarskimi
ziciami isojusznikami4.
W cigu nastpnego stulecia wpolityce bizantyskiej wobec Rusi iMongow
nie nastpia wiksza zmiana. Naley zwrci uwag na to, i zbiegiem lat saba pozy
cja cesarstwa bizantyskiego za spraw kolejnych wojen domowych, prowadzonych
za panowania Andronika II iAndronika III, atake Jana V iJana VI Kantakuzena, co
znacznie nadwyryo skarb pastwa. Skrztnie wykorzystywali jego sabo nie tylko
ssiedzi zBakanw iAzji Mniejszej, ktrzy zajmowali tereny przygraniczne, ale rwnie
Genua iWenecja, ktre przejy niemal ca kontrol nad handlem bizantyskim.
Tymczasem pastwo osmaskie powoli roso wsi iwpoowie XIV w. za Or
chana IGaziego doczyo do rozgrywek wBizancjum, popierajc wwojnie domowej
Kantakuzena. Murad I, ktry w1362 r. przej wadz po Orchanie, bardzo szybko
zacz prowadzi ekspansywn polityk ido 1365 r. przej kontrol nad dolin Maricy.
W26 dniu wrzenia 1371 r. pokona wadcw serbskich, Wukaszyna iUgliesz, pod
Czernomenem. To zwycistwo pomogo Osmanom wzhodowaniu w1372 r. Bugarii
iDobrudy, za kilka miesicy pniej samego cesarstwa bizantyskiego5. wczesny
cesarz Jan V zobowiza si do pacenia daniny sutanowi iuczestnictwa wjego wy
prawach wojennych, oprcz tego musia odda na dwr sutaski jednego zsynw
jako gwaranta staoci bizantyskiej polityki wobec suzerena. Od tej pory Osmanow
ie aktywnie ingerowali wsprawy Bizancjum6. Ostatnie lata rzdw Jana V to okres
pogbiajcego si upadku pastwa, wczasie ktrego wadca musia radzi sobie zbun
tami najstarszego syna Andronika IV iwnuka Jana VII. Zpocztkiem 1390 r. cesarz
wraz zsynem Manuelem II, wzi udzia wobleniu przez nowego sutana Bajezyda
Omongolskich najazdach na Ru, zob.: . . , .
, 1967, . 264.
3
P. Jackson, Mongoowie iZachd, prze. A. Kozanecka, Warszawa 2007, s. 220; I. Vsry, Cumans and Tatars: Oriental
Military in the PreOttoman Balkans, 11851365, Cambridge 2005, p. 79.
4
I. Vsry, Cumans, p. 79.
5
J. v. Hammer, Geschichte des osmanischen Reiches von der Grndung des osmanischen Reiches bis zur eroberung Con
stantinopels, 13001453, Wien 1827, p. 257265; H. Inalcik, Edirnenin Fethi (1361). Edirne: 600. Fethi Yldnm
Armaan Kitab, Ankara 1965, p. 137159; Idem, Imperium osmaskie. Epoka klasyczna 13001600, prze. J. Hunia,
Krakw 2006, s. 218219; G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, tum. pod red. H. EvertKappesowej, Warszawa 1966,
s. 422425; E. A. Zachariadou, The Conquest of Adrianople by the Turks, ,,Studi Veneziani, 12, 1970, p. 211213;
Eadem, Romania and the Turks (c. 1300 c. 1500), London 1985 (Variorum Reprints).
6
H. Inalcik, Imperium, s. 218220; R. Korczak, Ingerencja Turkw osmaskich wsprawy wewntrzne Bizancjum za
panowania Murada Ii Bajezyda I, ,,Acta Unverstatis Lodzensis. Folia historica, 80, 2005, s. 162163; G. Ostrogorski,
Dzieje, s. 422426.
2

182

COLLOQUIA RUSSICA

(13891402/3) Filadelfii, ostatniego zmiast greckich wAzji Mniejszej. Nastpnie

Manuel przebywa na dworze wEdirne itam dosza go wie omierci ojca. Nie pytajc
ozgod sutana, opuci dwr osmaski i16 lutego 1391 r. obj samodzielne rzdy7. Od
razu na nowego cesarza spady groby Bajezyda, ktry zada od bazyleusa przyjcia
tureckiego rezydenta zuprawnieniami administracyjnymi isdowniczymi wobec kup
cw muzumaskich na terenie Konstantynopola. Nastpnie zapacenie owiele wyszej
daniny oraz ustanowienia specjalnej, wydzielonej dzielnicy dla kupcw, wyznajcych
islam. Wszystkie te dania podpar grob najazdu na stolic bizantysk. Groby
poskutkoway cesarz nie mg dalej zwleka iprzyj wszystkie postulaty sutana8.
Wie otym bardzo szybko dotara do Moskwy.
Tymczasem na przeomie XIV iXV w. ziemie ruskie zbraku jednoci ipenej
niezalenoci stanowiy dla Bizancjum problem nie tylko polityczny, ale ireligi
jny. Bizantyczycy zazwyczaj stawiali na najsilniejszy orodek na Rusi. Wwyniku
zbierania ziem ruskich przez wadcw moskiewskich iprzede wszystkim po pod
pisaniu unii wKrewie wybr ograniczy si do Moskwy, za miejscowa Cerkiew
staa si wpewien sposb symbolem jednoci ziem ruskich9. Na wie okolejnych
upokorzeniach, jakich doznawa wadca Konstantynopola od Turkw, zrozkazu Wa
syla I, wwityniach ruskich zaprzestano wdyptychach wymienia imi cesarza co
czyniono od koca IX w. Wielki ksi wlicie do patriarchy nie uznawa ju bazyleusa
za zwierzchnika duchowego, cho nie odcina si od samego Kocioa greckiego ijego
ekumenicznoci na Rusi10. Poczynania Wasyla Ispotkay si jedynie zprotestem pa
triarchy konstantynopolitaskiego, za dwr bizantyski spraw pomin milczeniem11.
Natomiast sowa iczyny Wasyla Istay si bardzo dobrym pretekstem dla Antoniego
IV. Patriarcha, odpowiadajc wielkiemu kniaziowi jesieni 1393 r., wyoy teori ,,uni
wersalistycznego cesarza jako gowy caego chrzecijastwa. Przypomnia gwne
zaoenia Epanagoge zIX w.12, mwice otym, i patriarcha interpretuje tre dogmatu,
za cesarz broni Kocioa. Wedug Epanagoge wyrzec cesarza mona si tylko wtedy, gdy
ten dopuci si herezji. Cesarz Manuel nazbyt dobrze pamita poczynania ojca wtej
kwestii ina razie nie myla opodobnym kroku13. Georg Ostrogorski zauway, e teraz
to Koci opiekowa si pastwem, za do tej pory role byy odwrotne: to autokra
tor wasnym autorytetem gwarantowa patriarchatowi oparcie iopiek. Cesarstwo
iKoci stanowiy nierozerwaln jedno. wczesna Cerkiew caej Rusi nie posiadaa

D. M. Nicol, The Last Centuries of Byzantium. 12611453, Cambridge 1993, s. 293.

Ibidem, p. 297.
J. Meyendorff, Byzantium and the Rise of Russia:A Study of ByzantineRussian relations in the fourteenth century,
Cambridge 1981, p. 90117.
10
G. Ostrogorski, Dzieje, s. 431.
11
Ibidem, s. 431.
12
Wicej oEpanagoge, zob.: J. Scharf, Photios und die Epanagoge, ,,Byzantinische Zeitschrift, 49, 1956, 2, p. 385400;
A. A. Vasilev, History of the Byzantine Empire: 3241453, Madison 1952, p. 341342.
13
Letter of Patriarch Anthony, trans. D. Geanakoplos, [in:]Byzantium: Church Society, and Civilization Seen through
Contemporary Eyes, Chicago 1984; Acta Patriarchatus Constantinopolitani, Acta et Diplomata Graeca medii Aevi Sacra
et Profana, v. 2, ed. F. Miklosich, I.Mller, Wien 1862, p. 188192; D. Obolensky, Byzantium & the Slavs, New York
1994, p. 175.
7
8
9

Rafa Korczak

183

autokefalii ipodlegaa jurysdykcji Konstantynopola14, a do 1448 r. posiadaa status

jednej zwielu metropolii, raczej mao cenionej15.
W 1393 r. upadek samego Nowego Rzymu wydawa si czym rzeczywistym.
WBizancjum nie lkano si ju sowiaskich ssiadw tak niebezpiecznych jeszcze
50 lat wczeniej. Akurat kolejno upadali pod ciosami Bajezyda I, ktry sta
si najwikszym zagroeniem dla egzystencji pastwa Cienin. Na przeomie
1393/1394 r., po niefortunnym zjedzie wasali osmaskich wSeresz, sutan postanowi
ostatecznie rozprawi si zKonstantynopolem. Zwoa wojska iprzystpi do blokady
miasta, nie mogc wzi go szturmem16. Wadca osmaski zawiesi blokad Konstan
tynopola dopiero w1396 r., gdy ruszya przeciw niemu krucjata krla wgierskiego
Zygmunta Luksemburskiego17, zorganizowana na wezwanie papiea Bonifacego IX18.
Bajezyd rozbi armi krzyowcw 25 wrzenia pod Nikopolem nad Dunajem, aZyg
munt ratowa si ucieczk via Konstantynopol19. Przy czym naley zauway, e ofi
cjalnie Bizancjum nie brao udziau wkrucjacie. Po zwycistwie, sutan powrci do
blokady bizantyskiej stolicy. Jednoczenie wojska osmaskie podparte niedawnym
zwycistwem nad krzyowcami kontynuoway najazdy na ziemie ssiadw. Midzy in
nymi w1397 r. Turcy po raz pierwszy zdobyli Ateny iponownie najechali Peloponez20.
Wtakiej sytuacji cesarz wzmg wysiki wposzukiwaniu sojusznikw przeciwko
Turkom. Wlatach 13971398 rozesa listy, proszc wnich owsparcie. Wpierwszej
kolejnoci zwrci si do papiestwa, krlestw Zachodu oraz republik woskich. Uzyska
niewiele wwikszoci byy to jedynie obietnice, ktrych itak nigdy nie zrealizowano.
Nastpnym naturalnym wyborem byli Mongoowie jako wrogowie naszych wrogw.
Tymczasem wposiadociach mongolskich narasta konflikt midzy chanem
Zotej Ordy Tochtamyszem aTimurem. Wlatach 13911396 doszo do kilku star
midzy nimi, zktrych ostatecznie zwycisko wyszed Timur Lenk. Udao mu si
zdoby stolic Zotej Ordy Saraj izmusi rywala do ucieczki. Jednoczenie jego wojs
ka pldroway ziemie poudniowo ruskie. Mimo to chan odda Moskwie wielk
Od 1390 r. Cyprian nosi tytu metropolity Moskwy icaej Rusi. B. Gudziak,Kryzys ireforma. Metropolia kijowska,
patriarchat Konstantynopola igeneza unii brzeskiej, Lublin 2008, s. 2526.
15
Sytuacj zmienio podpisanie unii florenckiej w1439 r. Ostatecznie, po kilkuletnich kopotach zwyznaczeniem
nastpcy Izydora Kijowskiego, wXII 1448 r. wMoskwie obrano metropolit Jana zRiazania. Wwczas Bizancjum nie
miao ani prestiu ani rodkw, aby na to zareagowa. De facto metropolita moskiewski icaej Rusi uzyska autonomi,
natomiast autokefali dopiero w1589 r. I. uri, Sumrak Vizantij. Vreme Jovana VIII Paleologa, Beograd 1982, s. 421;
O. Halecki, Od unii florenckiej do unii brzeskiej, prze. A. Niklewicz, t. 1, LublinRzym 1997, s. 4790; A. W. Helle
buyck, Foreign Relations and the End of Byzantium: The Use of Personal Diplomacy During the Reign of Constantine XI
Palaiologos (1448 1453), Michigan 2006, s. 5 9; D. Obolensky, Byzantium, p. 185186; S. Ruciman, Wielki Koci
wniewoli. Studium historyczne patriarchatu konstantynopolitaskiego od czasw bezporednio poprzedzajcych jego podbj
przez Turkw a do wybuchu greckiej wojny oniepodlego, prze. J. S. o, Warszawa 1973, s. 354355, 363364.
16
Bajezyd do Seresz wezwa swoich lennikw chrzecijaskich imuzumaskich. Kady otrzyma osobne zaproszenie
iby przekonany, e spotka si zsutanem wcztery oczy. Wtrakcie zjazdu prawdopodobnie miao doj do masakry
goci. J. N. Barker, Manuel II Palaeologus(13911425). AStudy in Late Byzantine Sratesmenship, New Brunswick 1969,
s. 72 75; D. M. Nicol, Last, s. 297.
17
Dukas, Historia Byzantina, ed. I. Bekker, Bonn 1834, p. 5051.
18
R. G. Grant, Battle as aVisual Journey Through 5000 Years of Combat, London 2005, p. 122; A. T. Luttrell, Latin
Greece, the Hospitallers, and the Crusades, 12911440, London 1982, ch. XIV, p. 581582.
19
Dukas, Historia Byzantina, p. 5051; K. De Vries, The Lack of aWestern European Military Response to the Otto
man Invasions of Eastern Europe from Nicopolis(1396) to Mohcs(1526), ,,The Journal of Military History, 63, 1999, 3,
p. 539 550.
20
D. M. Nicol, Last, p. 306307.
14

184

COLLOQUIA RUSSICA

przysug. Przez nastpne dwanacie lat Zota Orda przestaa by zagroeniem dla Rusi.
Najlepiej wykorzystaa to Moskwa. Jak zauway Dymitryj Obolenskij, umocnia si
gospodarczo imilitarnie oraz zaja si zbieraniem ziem ruskich21. W1398 r. na Ru
ido samej Moskwy Bizancjum wysao, podobnie jak na Zachd, kolejne proby opo
moc ijamun dla oblonych konstantynopolitaczykw22. Wtym samym czasie,
gdy cesarz Manuel II prosi po wiecie owsparcie, jego bratanek cesarz regent Jan
VII prbowa odsprzeda prawa do Bizancjum krlowi francuskiemu Karolowi VI za
zamek we Francji i25 tys. rocznej renty. Karol odrzuci t wtpliw ofert23 iwspar
jednoczenie Manuela oddziaem 1,2 tys. pod wodz marszaka Boucicaut.
Na przeomie 1399/1400 r. na pnoc ruszyo poselstwo bizantyskie Konstanty
na Raula Paleologa iTeodora Paleologa Kantakuzena, bliskich krewnych cesarza, wcelu
zdobycia kolejnych funduszy24. Towarzyszy im abp Betlejem Micha, ktry ju wczeniej
bawi na Rusi25. Dziki obecnoci przedstawicieli rodziny cesarskiej, byo to najwysze
rang poselstwo, ktre wysano na ziemie ruskie za panowania Paleologw. Wskazywa
mogoby to na wzrost roli Moskwy ijej znaczenie wdyplomacji bizantyskiej, ale wypra
wa wujw ikuzynw bazyleusa blednie przy osobistej podry Manuela II na Zachd.
Wtym samym czasie wczesny patriarcha konstantynopolitaski Mateusz Iwlicie
do gowy tamtejszego Kocioa ponownie zaapelowa ozebranie funduszy dla obrony
Konstantynopola26. Jednoczenie zapewniajc, i jest to owiele godniejszy cel, nili bu
dowa cerkwi. Nie ma adnych wiadomoci, aby wtym czasie wadcy Moskwy udzielili
wsparcia militarnego Bizancjum. Poprzestali jedynie na kilkukrotnym przesaniu darw
pieninych27. Byy one raczej dzikczynieniem za zasugi Kocioa dla wzmocnienia
politycznego autorytetu wielkich ksit moskiewskich na Rusi. Oprcz nich zbiera
niem funduszy dla Konstantynopola, wodpowiedzi na apel patriarchy, przez cay czas
gorliwie zajmowa si te wczesny metropolita kijowski iWszechrusi Cyprian28. A
do poowy XV w. Bizancjum byo dla Rusi niekwestionowanym orodkiem duchowym
iadministracyjnym, za fundusze przesyane nad Bosfor odgryway tutaj wan rol29.
Na przeomie XIV iXV w. niebagatelne znaczenie winteresujcej nas problematyce
odgrywaa kwestia wyboru siedziby itytuu dla gowy Kocioa ruskiego. Unia krewska
pozbawia Bizancjum moliwoci kontroli nad terenami podlegymi Litwie. Wobec
tego naturalnym wyborem dla Konstantynopola staa si Moskwa30, ktrej ,,kocielna
pozycja na Rusi od tej pory bdzie stale wzrasta.
Tymczasem nadeszo nieoczekiwane wybawienie dla Bizancjum. Oto Timur31, po
D. Obolensky, The Byzantine Impact on Eastern Europe, [in:] Idem, The Byzantine Inheritance of Eastern Europe.Vario
rum Reprints, London 1982, p. 3.
22
Idem, Byzantium, p. 178; G. Ostrogorski, Dzieje, s. 432.
23
G. Ostrogorski, Dzieje, s. 431432.
24
D. Obolensky, Byzantine, p. 123125; Idem, The Byzantium, p. 168.
25
Idem, Byzantine, p. 299311.
26
Idem, The Byzantium, p. 168181.
27
Idem, Byzantine, p. 3.
28
Ibidem, p. 9596.
29
Idem, The Byzantine Commonwealth: Eastern Europe, 5001453, NewYorkWashington 1971, p. 270.
30
Ibidem, p. 270.
31
Szerzej oTimurze: M. Maowist, Tamerlan ijego czasy, Warszawa 1991, s. 196; D. Niccole, The Mongol warlords:

21

Rafa Korczak

185

rozgromieniu Zotej Ordy, zainteresowa si ziemiami na Bliskim Wschodzie: impe

rium osmaskim iEgiptem. Na pocztku XV wieku wybucha wojna midzy Timurem
Lenkiem aBajezydem I. W1402 r. pod Ankar doszo do decydujcego starcia obu
stron. Wadca Osmanw ponis niespodziewan klsk, nastpstwem ktrej byo roz
bicie pastwa, asam wadca popad wniewol32. Wydawao si, e dla Bizantyczykw
nadszed dobry moment, aby wzmocni wasn pozycj. Konstantynopol nie mia
jednak si, aby wykorzysta wpeni zaistnia sytuacj, chocia ju w1403 r. regent
Jan VII zawar traktat zSulejmanem, jednym zsynw Byskawicy. Na krtko role si
odwrciy, acesarz sta si suzerenem Osmanw Sulejmana. Przez najblisze kilkanacie
lat Bizantyczycy aktywnie brali udzia wwalkach midzy potomkami Bajezyda. Os
tatecznie Mehmed I, zwycizca tych zmaga, podczas swego panowania uoy sobie
poprawne stosunki zcesarstwem, skupiajc si na konsolidacji wewntrznej kraju33. Jed
nak cesarz Manuel II nie przesta szuka ,,przyjaci nawet za cen unii kocielnej.
Na przeomie XIV iXV stulecia Mongoowie byli zajci walkami midzy sob
(Tochtamysz zTimurem, bitwa pod Worskl 1399 r.)34. Sytuacja na niekorzy Rusi
zacza si zmienia dopiero po mierci Timura Lenka w1405 r. Wwczas Edygej jako
wdz zjednoczy wikszo ziem Zotej Ordy ipocz najeda ssiadw zpnocy.
W1409 r.35 zjawi si pod Moskw, ale nie potrafic zdoby miasta, wzi okup
izwrci swe ordy przeciw jej ssiadom. Spustoszy m. in. Perejasaw, Rostw iNiny
Nowogrd36. Wtym samym roku Focjusz (14081431), nowy metropolita caej Rusi,
pochodzcy zGrecji, osiad wMoskwie. Uwaa, e duchowe centrum ycia Kocioa
nie moe znajdowa si wKijowie, podlegym katolickiej Polsce. Wnastpnych la
tach sta na stray jednoci Kocioa. Uwaa, i wierno Bizancjum jest warunkiem
zachowania irozwoju prawosawia na caej Rusi tak wMoskwie, jak ina Litwie.
Wyrazem tej jednoci, wedug niego, byo maestwo Jana VIII Paleologa z Ann,
crk Wasyla Iawnuczk Witolda. Przy czym, delikatnie ujmujc, stosunki metropo
lity ztym ostatnim nie wyglday najlepiej. Do lubu doszo prawdopodobnie w1414 r.
Anna jako ona wspcesarza staa si drug kobiet wcesarstwie. Wasyl Img nazywa
si ,,ojcem cesarza, za Bizancjum zyskao posag, czyli tak potrzebne mu pienidze
irycho mona byo spodziewa si nastpcw tronu. Niestety Anna bezdzietnie
zmara na zaraz ju w1417 r.37 Cesarz Manuel II bardzo szybko rozpocz poszuki
wania kolejnej maonki dla syna. Zbiego si to wczasie zkocem wielkiej schizmy
Genghis Khan, Kublai Khan, Hleg, Tamerlane, Philadelphia 1990, p. 155180.
32
Jan VII obiecywa przy tym nawet chanowi pomoc wodciciu drogi morskiej midzy Rumeli aAnatoli.
M. Maowist, Tamerlan, s. 6364, 72.
33
Najazd Timura zapocztkowa tzw. okres fetret wdziejach pastwa osmaskiego. A. D. Alderson, The Structure of the
Ottoman Dynasty, Oxford 1956, p. 38; G. Roloff, Die Schlacht bei Angora (1402), ,,Historische Zeitschrift, 161, 1940,
p. 244262; H. Inalcik, Imperium, p. 2930; N. Jorga, Geschichte des Osmanischen Reiches, bd. 1, Gota 1908, p. 325;
D. Nicolle, A. Mc Bride, Armies of the Ottoman Turks, 13001774, New York 1983, p. 29; P. Wittek, De la dfaite
dAnkara la prise Constantinople, ,,Revue des Etudes Islamiques, 12, 1938, p. 231.
34
M. Maowist, Tamerlan, s. 5354.
35
L. Podhorodecki, Kulikowe Pole, Warszawa 1986, s. 165166.
36
L. Bazylow, Historia Rosji, WrocawWarszawaKrakwGdaskd 1985, s. 7475.
37
M. Dbrowska, acinniczki nad Bosforem. Maestwa bizantyskoaciskie wcesarskiej rodzinie Paleologw
(XIIIXV w.), d 1996, s. 41.

186

COLLOQUIA RUSSICA

zachodniej iwyborem na papiea Marcina V. Cesarz liczc na pomoc katolikw, gotw

by przysta na uni kocieln. Co raczej nie pomagao wutrzymaniu cilejszych relacji
z Moskw, ktre wnastpnych latach ulegay stopniowemu wyciszeniu. Tymczasem
Focjusz ostatecznie wygra dugoletni spr wKonstantynopolu zGrzegorzem Cam
blakiem iobj zwierzchno take nad Kijowem. Wydawao si, e utrzymano jedno
kocieln ziem ruskich. Groba podziau, anawet latynizacji, staa si bardzo realna
w1418 r. Wwczas Camblak uda si na Sobr wKonstancji jako jedyny prawosawny
przedstawiciel wyszego duchowiestwa ruskiego. Tam przyj go papie Marcin V,
aMaurycy zPragi38 przedstawi jego mow, wktrej zaprezentowano stanowisko met
ropolity litewskiego, dotyczce moliwoci zjednoczenia Kociow. Miao do niego
doj dziki dialogowi teologicznemu na soborze ekumenicznym39. Naley pamita,
i ju od 1414 r. wKonstancji cay czas przebywali reprezentanci cesarza Manuela II
inic nie wiadczy otym, aby wystpowali przeciw poczynaniom metropolity litews
kiego. Sugeruje to, i cesarz nie wyklucza takiego rozwoju sytuacji wrazie politycznej
potrzeby.
W 1421 r. realn wadz wBizancjum zacz sprawowa Jan VIII, za coraz
bardziej schorowany Manuel II usun si do klasztoru40. Teraz cesarstwo bizantyskie
znalazo si wkolejnym kopocie. Jan VIII Paleolog, mimo przestrg ojca, wcign
kraj wwojn zMuradem II. Wostatniej chwili Konstantynopol od ostatecznej klski
uratowa wybuch konfliktu karamasko osmaskiego41. Manuel zmar latem 1425 r.42,
przeywszy zaledwie op roku Wasyla I. Polityka prounijna Jana VIII doprowadzia
wdalszej perspektywie do znacznego pogorszenia stosunkw bizantysko ruskich43.
Pocztkowo cesarz nie mia partnera do rozmw wMoskwie, gdy w1425 r. nic nie
wskazywao na to, e niespena dziesicioletni Wasyl II utrzyma si na tronie. Nastpnie
nadszed upadek Tesaloniki iwzrost presji militarnej ze strony tureckiej. Cesarz skupi
si na doprowadzeniu do unii kocielnej, liczc wzamian na pomoc Zachodu wwalce
zOsmanami.
Stosunki bizantysko moskiewskie za panowania cesarza Manuela II zdominoway
sprawy kocielne. Cesarz bardzo chtnie na tym polu wyrcza si patriarchatem
konstantynopolitaskim, ktry nadal cieszy si duym autorytetem na Rusi. Jego
przedstawiciele za gorliwie to czynili. Manuel II bardzo rzadko angaowa si osobicie
J. Wolny, Maurycy Rvaka iFloretus theologicus wrkopisach Biblioteki Jagielloskiej iinnych ksigozbiorach, ,,Biule
tyn Biblioteki Jagielloskiej, 27,1977, s. 520.
39
Po mierci metropolity Cypriana doszo de facto do podziau wKociele ruskim. WMoskwie metropolit wybra
no Focjusza, za na Litwie w1415 r. Grzegorza Camblaka. Patriarcha Konstantynopola imetropolita Focjusz odpo
wiedzieli na to ekskomunik. Przez nastpne kilka lat midzy nimi toczy si spr wtej kwestii, ktry rozwiza si
ostatecznie dopiero wchwili mierci Grzegorza w1420 r. K. Chodynicki, Koci prawosawny aRzeczpospolita. Zarys
historyczny 13701632, Warszawa 1934, s. 3574; . . , XXV ,
1959, . 218220; E. Turdeanu, C. Grgoire, Faux arguments dune biographie, ,,RESlaves, 22, 1946, p. 4681.
40
G. Ostrogorski, Dzieje, s. 512.
41
A. D. Alderson, The Structure, s. 5051; F. Babinger, Zdziejw imperium Osmanw. Sutan Mehmed Zdobywca ijego
czasy, prze. T. Zabudowski, Warszawa 1977, s. 1516; H. Inalcik, Imperium, s. 30 31; D. M. Nicol, Konstantyn XI.
Ostatni cesarz Bizancjum, prze. M. Dbrowska, Gdask 2004, s. 11; G. Ostrogorski, Dzieje, s. 512513.
42
I. uri, Sumrak Vizantij, s. 226227.
43
Ibidem, s. 304305; J. S. J. Gill, Personalities of the Council of Florence and other Essays, Oxford 1964, p. 114;
G. Ostrogorski, Dzieje, s. 515517.
38

Rafa Korczak

187

wstosunki zMoskw. Mona tego doszukiwa si jedynie m. in. przy okazji poselstwa
z1400 r. imaestwa Jana VIII. Cay czas Bizancjum od pnocno wschodniej crki
oczekiwao przede wszystkim wsparcia finansowego. Sojusz wojskowy, jeli doszoby
do niego, miaby charakter jednostronny, ale przeciwko komu mona byo go zawrze?
Przeciw Mongoom? Przeciw temu zdecydowanie wystpowali Bizantyczycy, widzc
wchanach Zotej Ordy czy Timurze przeciwwag dla Turkw. Dla Moskwy tureccy
sutanowie byli odlegli inie stanowili adnego zagroenia. Ponadto warto pamita, i
na przeomie XIV iXV w. cesarstwo nie miao wsplnej granicy zRusi, co utrudniao
nawet czysto teoretyczn pomoc militarn wielkiego ksicia dla Bizancjum. Ponadto
trudno sobie wyobrazi, aby ktrekolwiek zwczesnych pastw, lecych po drodze
zMoskwy nad Bosfor, pozwolio sobie na swobodny przemarsz obcych wojsk przez ich
terytotium. Sam Wasyl Ipoza prestiem jako te cesarski, niczego nie mg oczekiwa
od sojuszu z Konstantynopolem. Jednak ideologia jednoci Kocioa, ktr gosili
wczeni metropolici, wspieraa ich wzbieraniu ziem ruskich. Cesarz nie mia ani
funduszy, ani wojsk. Jednoczenie wielcy kniaziowie utrzymywali poprawne stosunki
zTurkami, gdy byli oni naturalnymi adwersarzami Mongow, wobec tego skupili si
na podobijaniu ruskich ssiadw. Pki istniao cesarstwo, Moskwa nie moga inawet
nie miaa aspiracji do bycia kolejnym Rzymem.
*
Rafa Korczak, ByzantineMuscovite relations during reign of Manuel II Palaiologos
(13911425)
After 1204 there was astandstill in relations between Byzantium and Rus, caused
by the capture of Constantinople by Crusaders. The rebirth took place what is ob
viously visible during the reign of Michael VIII Palaiologos. The Emperor knew well
the situation in Ruthenian lands and began arapprochement with Mongols against
Bulgarians and Turks. ByzantineMuscovite relations during reign of Manuel II were
dominated by Church issues. The Emperor relied on Patriarch of Constantinoples
authority in these cases, who still was held in great esteem in Rus. Byzantium expect
ed from Moscow mostly financial support. On the other hand, for Moscow, Turkish
sultans were distant and were not considered athreat. But the Churchs ideology of
religious unity, back then heralded by the metropolitans, supported Moscow in col
lecting Rus lands. At the same time, Grand Princes maintained proper relations with
the Turks.

COLLOQUIA RUSSICA

188

*
,
II (13911425)
1204 . ,
.
, ,
II .

.
II .
, .

. , ,
, . ,

.


()

....



(XIVXV .)1
,
, XIVXV .,
, . ,
, , ()
.
, , ,
.
,
,
(, )
, .
XIVXV .
.

, XIVXV .,
, . , ,

.
XIV .
2. ,
, TMOP ( 4.2.2/B10/12010
0029).
2
[: ], 135, . 1, . 1, 17, 9, 1314,
1

190

COLLOQUIA RUSSICA

, .

,
.
,
,
, .
,
,
, .

XIVXV .
, .
: ,
, 3
4. ,
: .
() .
,
, ,
5.
XIII . , ,
, .
,
,
(, )
, . ,
, , ()
6.
.. XIV .
7. ,
8. XIII .
2122. : XIVXVI. . [:
], . . . , 1950, 1. . , . 711; 3, . 1314; 4. . , . 1519; 8,
. 2425; 12, . 3337; 20, . 5557; 21, . 5760; 22, . 6062; 61. a. , . 193199.
3
. . , i , . 13,
189319021912, . 1333.
4
. . , . . , 2003,
. 192193; R. C. Howes, The Testaments of the Grand Princes of Moscow, IthacaNew York 1967, p. 63.
5
. . K, , . 193.
6
XIXIV. . [: ], . 2, . . . , 2002, . 259.
7
XIV ., ,
, . .: , 5, . 20; 11, . 31; 13, . 38.
8
. . , i , . 1, . 43, 630.

191

.
XIV . (),
. XIV .
,
. 1328 .
. , 1331 .
, ,
(),
9.
,
, .
,
, .
, , 6840 (1332) , ,
, , ,
10.

11. ,
, . ,

. , , ,
,
, .

. ,
,
12.
( )13.
, II
. (Robert Howes)
, ,
.
, ()14.
(1336)
,
, .
. . , C XXIV ., 1984,
. 132135.
10
XV . [in:] , . 8, 2000, . 233.
11
. . , i , . 2, . 13071308.
12
. . K, , . 196197.
13
. , , . 14, 19861987, . 108; , . 5, . 535.
14
R. C. Howes, The Testaments, . 6263.
9

192

COLLOQUIA RUSSICA

(1339) ,
15. ,
,
. (1359)
: 16,
.
,
, , ,
17.
,
().
(1359)
, (1389)18,
I(1407, 14221423, 14241425)19, II (14611462) 20.
,
(, , ) ()

, .
,
.
,
XIXIV . ,
, ,
, .
.
(1336, 1339)
.
: ,
. ,
21.
,
, .

. ,
, , , .
, 1. . , . 8, 10.
Ibidem, 4. . , . 15, 17.
. . , i , . 3, . 546548.
18
, 12, . 33.
19
Ibidem, 20, . 56; 22, . 60; 21, . 58.
20
Ibidem, 61. , . 194.
21
. . K, , . 178, 200; S. Puskharev, Dictionary of Russian Historical Terms from the
Eleventh Century to 1917, New HawenLondon 1970, p. 77.
15
16
17

193

XIII . ,

( )
,
. (1407) (1423) I,
, XIVXV .
,
.
; ,
, . ,
, ,
, , ,
22.
XIV .
(1336, 1339, 1358, 1375, 1389), .
,
XIV . ,
,
, , .
, 23.
, , , .
,
, , , ,
24.
,
( , ),
.
, , , : ,
. ,
, ,
XIV ..
. , 50 . XIV . , ,
. .
,
25. ,
. , ,
. . , i , . 3, . 924; . , , . 4, . 18;
S. Puskharev, Dictionary, p. 157; R. C. Howes, The Testaments, p. 64.
23
. . , i , . 2, . 219220; . , , . 4, . 26;
S. Puskharev, Dictionary, p. 64; R. C. Howes, The Testaments, p. 66.
24
. . , i , . 1, . 1296.
25
. . , XIV . ,
[in:] , . . . . , 1982, . 184.
22

194

COLLOQUIA RUSSICA

, , ,
.
,
, 26.
,
, , (1359)
. ,
. ,
;
. ,
. . ,
27.
. ,
. ,
, ,
28.
I(1407, 1422
1423, 14241425), XV . ,
,
29.

XIVXV ,
1375 . ,

1389 .30
.
, 1389 .,
(1389) , .
,
(342 ), (272 ), (240 ) (111 )
965
1000 . ,
1389 ., 391 10
31. 25 1389 .
. . , , [in:]
, . 5, 2004, . 255.
27
. . , , . 184.
28
. . , , . 258.
29
. . , i , . 3, . 1658.
30
, 9, . 26; 11, . 31.
31
, , , ,
. .,
50 . 3, . .
o . . .,
., ., 9 .,
26

195

, 5000 32.
XV (14011402) 33,
I
, 7000 .
, 1433
.34 ,
I1392 . 35.
,
XIVXV ., (1389),

: ,
, , .
,
, , , , , , ,
, . 36.
I
, , ,
: ,
, , , .
, , 37.
,
.

, I II ( )

.
, .
II ,
, (, , aratrum)
:
o , , ,
9 . . .
, . , .
. , ., . , ., 9
., ., . .
, .
., . ., o ,
. Ibidem, 12, . 3536.
32
Ibidem, 11, . 31.
33
Ibidem, 16, . 44.
34
Ibidem, 29, . 74.
35
. . , , 1988, . 7; M. Roublev, The Periodicity if the Mongol
Tribute as Paid by the Russian Princes During the Fourteenth and Fifteenth Centuries, [in:] Forschungen zur osteuropischen
Geschichte, bd. 15, hrsg. M. Bernath, 1970, p. 78.
36
, 12, . 36.
37
Ibidem, 20, . 56.

COLLOQUIA RUSSICA

196

, ,
, ,
.
, ,
38.

, XIV . XV .,
, I, II,
. ,
1432 . , ,
. II
, 30 . XV
.
II ,
. 15 , 1448 ., II,
, III
, ,
. 1452 .
1453 . ,
.
II ,
,
.
*
Timea Botor, .... Collection of the vykhod in the Mirror
of the Testaments and Treaties of the Great Princes of Moscow (14th and 15th c.)
In the following paper, basing on references to decrees of Grand Princes of Mos
cow and pacts from 14th and 15th c. there was analyzed the scale and changes in tributes
paid to the Horde. Nations conquered by Mongols, among them princes of Rus, where
obligated to pay the Grand Khan of Mongols atribute ransom, which was collected
indirectly with help of Golden Horde. Khan, aruler of Ruthenian lands, the one who
conquered them, became amain ruler, who have given out the hereditary lands to the
princes so called votchina. In his gesture there was also the right to grant the title of
Grand Prince, and yarlikgramota, which was apromise of receiving the title, went to
the one not only most submissive, but also the one who was paying the most. Precise
study of decrees from 14th15th c. bring in important contribution to understanding of
changes in system of relations between Golden Horde and Grand Princes of Moscow.
38

Ibidem, 61 , . 197.

197

*
Timea Botor, .... Pobr danin wwietle
wielkich ksit moskiewskich (XIVXV w.)
W niniejszym artykule, przy pomocy odwoa do rozporzdze wielkich ksit
moskiewskich iporozumie, zawieranych wXIVXV w., poddano analizie wielko
izmiany danin, wypacanych chanowi Ordy. Narody podbite przez Mongow, wtym
rwnie ksita Rusi, byy zobowizane do pacenia wielkiemu chanowi mongolskiemu
danin okupu, ktry by cigany za porednictwem Zotej Ordy. Chan, jako wadca
ruskich ziem, ten, ktry je podbi, sta si gwnym wadyk, rozdajcym ksitom
dobra dziedziczne, tj. wotczyny. Wjego gestii leao rwnie nadawanie tytuu wiel
kiego ksicia, ajaryk gramota gwarantujca otrzymanie tytuu, wdrowaa do tego
zruskich ksit, ktry nie tylko wykazywa si najwiksz pokor wobec chana, ale
img ofiarowa mu najwicej pienidzy. Dokadne badania nad rozporzdzeniami
XIVXV w. wnosz znaczcy wkad wpoznanie zmian systemu stosunkw panujcych
midzy Zot Ord awielkimi ksitami moskiewskimi.

Adam Czader
(Krakw)

Misja dyplomatyczna posa

cesarza Fryderyka III, Nicolasa
(Mikoaja) von Popplau do
wielkiego ksicia moskiewskiego
Iwana III Wasylewicza prba
pozyskania Moskwy wwalce
habsburskojagielloskiej
o koron w. Stefana
Pod koniec XV w. Wielkie Ksistwo Moskiewskie, zaczo pojawia si na arenie
midzynarodowej wczesnej Europy jako bardzo interesujcy partner wutworzeniu
bloku sojuszniczego, szczeglnie wymierzonego przeciwko potdze pastw Jagiellonw.
Tak sytuacj wykorzysta cesarz niemiecki Fryderyk III wysyajc do Moskwy misj
dyplomatyczn Mikoaja von Popplau. Bya to pierwsza misja, ktra miaa wprowadzi
Moskw wsie rodkowoeuropejskich sojuszy iwykorzysta j wrozgrywajcej si wwczas
walce Habsburgw zJagiellonami okoron w. Stefana. Misja, mimo posiadania wielu
wsplnych celw wpolityce midzynarodowej Habsburgw iMoskwy, nie zakoczya si
sukcesem asam pose zosta niezbyt przychylnie przyjty, zwaszcza przez swj stosunek
do Iwana III iotaczajcej go wity bojarskiej. Jednak misja ta pooya podwaliny pod
przysz wspprac habsburskomoskiewsk.
W drugiej poowie XV w. Wielkie Ksistwo Moskiewskie zaczyna si pojawia
na arenie midzynarodowej wczesnej Europy. Do zainteresowania pastwem mo
skiewskim doszo wmomencie zakoczenia lub bardzo zaawansowanego trwania
dwch niezmiernie wanych dla tych ziem procesw historycznych, jakimi byy jed
noczenie ziem ruskich izrzucenie zalenoci tatarskiej.
Iwan III (14621506) wczasie swego panowania konsekwentnie realizowa

Adam Czader

199

idee zjednoczenia wikszoci ziem ruskich pod zwierzchnictwem Moskwy, ktrego

kulminacj byo podporzdkowanie Wielkiemu Ksistwu Moskiewskiemu Repub
liki Nowogrodu Wielkiego (1478) iWielkiego Ksistwa Twerskiego (1485)1. Te dwa
orodki pastwowe od dawna stay na drodze Moskwy do osignicia penej hegemonii
na Rusi. Wcielenie ich do pastwa moskiewskiego spowodowao, e Iwan III mg
uwaa si za jedynego pana tych ziem itytuowa si 2.
Od tego momentu na Rusi nie istnia inny orodek politycznoekonomiczny, ktry
mgby konkurowa zMoskw. Zwaszcza, e Pskw iRiaza uznaway wpewnym
sensie prymat izwierzchno Wielkiego Ksicia Moskiewskiego3. Jedyn konkurencj
mogo by Wielkie Ksistwo Litewskie, ktre panowao nad takimi ziemiami ruskimi
jak ksistwa kijowskie, wierchowskie ismoleskie. Jednoczenie, zaleno od Zotej
Ordy stawaa si coraz bardziej nominalna. Orda wXV w. bya czsto szargana konf
liktami wewntrznymi, co nie pozwalao jej na systematyczne zajmowanie si sprawami
Rusi4. Czym bardziej rosa pozycja Moskwy, tym bardziej saba sia iautorytet chana.
Stanie nad Ugr w1480 r. mona uzna jedynie za umown dat zrzucenia jarzma
tatarskiego, poniewa by to proces dugotrway5, asame najazdy nie ustay nawet po
1480 r. itrway jeszcze dugie lata. Te dwa wyej wymienione procesy historyczne, byy
od siebie cile zalene iwrezultacie pozwoliy na wyksztacenie si na Rusi pastwa,
ktre mogo odgrywa wan rol nie tylko wpolityce regionalnej, ale take na arenie
politycznej XVwiecznej Europy rodkowoWschodniej.
Na XVwieczne dwory europejskie docieray do nike wieci oWielkim
Ksistwie Moskiewskim. Byy to zreguy informacje geograficzne na temat rozlegej
krainy zwanej Tatarskimi polami, przekazywane przez Wenecjan iGenueczykw,
prowadzcych intensywn wymian handlow ze znajdujc si na Krymie Kaff. Do
pierwszych spisanych informacji na temat ustroju isposobu rzdw wMoskwie, mona
zaliczy relacje dwch XVIwiecznych dyplomatw. S to dziea Zygmunta Herber
steina6 iAntonio Possevino7, spisane ju po mierci Iwana III.
Po dugich latach izolacji politycznej, Ru wXV w. zaczyna ponownie otwiera
si na Europ Zachodni. Do pierwszych kontaktw dochodzi za panowania Wasyla
II lepego (14151462). Wtym czasie dwr papieski prowadzi oywion dziaalno
polityczn, majc na celu pozyskanie Moskwy do krucjaty antytureckiej izjednocze
nia kocioa zachodniego ze wschodnim8. Plany te jednak, mimo nadziei izabiegw
papieskich, spezy na niczym. Dopiero wczasy panowania Iwana III rozpocz si
okres prawdziwego wczenia si Moskwy wrozgrywki polityczne Europy rodkowej.
L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocaw 2010, s. 6566.
Wicej na ten temat, zob.: W. Peltz, Suwerenno pastwa wpraktyce idoktrynie politycznej Rusi Moskiewskiej
(XIVXVI w.), Zielona Gra 1994.
3
F. Konieczny, Dzieje Rosji od najdawniejszych do najnowszych czasw, Komorw 1997, s. 70.
4
A. Krupska, Zdziejw tworzenia si nowego ukadu politycznego wEuropie Wschodniej po upadku Zotej Ordy wXV w.,
Roczniki Historyczne, 42, 1976, s. 3335.
5
M. Heler, Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2009, s. 112.
6
Zob.: . , , . . . . , 1988; . ,
, 2 ., . . . , . . . , . . , 2008.
7
Zob.: A. Possevino, Moscovia, tum. A. Warkotsch, Warszawa 1988.
8
O. Halecki, Od unii florenckiej do unii brzeskiej, t. 1, Lublin 1997, s. 4766.
1
2

200

COLLOQUIA RUSSICA

Wprzeciwiestwie do ojca, Iwan III zamieni nieufne podchody wotwarte kontakty

dyplomatyczne, atym samym uwika si wwalk polityczn, toczon midzy Jagiel
lonami iHabsburgami.
Aby jednak zrozumie idee isens pozyskania sobie przez dom habsburski dworu
moskiewskiego do utworzenia wsplnego bloku antyjagielloskiego, naley zapozna
si zsytuacj polityczn panujc wtej czci Europy wdrugiej poowie XV w. To
pozwoli lepiej zrozumie okolicznoci pniejszej wyprawy Mikoaja von Popplau do
Moskwy.
ywe zainteresowanie dworw rodkowoeuropejskich, przycigaa sprawa ob
sadzenia tronu wgierskiego iczeskiego, do ktrego pretensje rocili sobie zarwno
Jagiellonowie, jak iHabsburgowie. Po mierci Wadysawa Pogrobowca w1457 r.
swoje prawa do obu tronw zgosi take cesarz niemiecki Fryderyk III, jako protek
tor zmarego krla. Sytuacja si jednak skomplikowaa. Wadze wCzechach przej
Jerzy zPodiebradu, ana Wgrzech Maciej Korwin. Po mierci Jerzego (1471), tron
praski wwyniku porozumienia polskoczeskiego, przeszed wrce najstarszego syna
krla Polski, Wadysawa9. Zapocztkowao to dugi okres walk midzy Jagiellonami
aKorwinem. Sytuacja nie bya korzystna take dla Habsburgw, dla ktrych ekspansja
terytorialna wstron Czech iWgier bya wtym czasie spraw priorytetow. Tereny
te stanowiy dla nich istotn baz do prowadzenia swej dalszej polityki ekspansywnej.
Naley pamita, e wdziedzicznych dobrach Habsburgw znajdoway si wwczas
jedynie Austria, Karyntia iStyria10. W1463 r. Fryderyk III zawar traktat zMaciejem
Korwinem, na mocy ktrego wwypadku bezpotomnej mierci krla Wgier, korona
miaa przej wposiadanie najstarszego syna Fryderyka III11. Jednak w1485 r. poro
zumienie zostao zerwane iMaciej uderzy na Austri, zajmujc Wiede, zktrego
musia ucieka sam cesarz12.
Taka sytuacja, panujca wwczas wEuropie rodkowej powodowaa, e Wielkie
Ksistwo Moskiewskie dla kadej ze stron mogo sta si dobrym partnerem polity
cznym. Tym bardziej, e stosunki pastwa Moskiewskiego zWielkim Ksistwem Lite
wskim byy do napite. Chodzi tutaj przede wszystkim ozatargi, wynikajce zfaktu
jednoczenia wszystkich ziem ruskich pod panowaniem Moskwy, ktre nabierao tempa
za panowania Iwana III. Pierwsz kwesti sporn okazaa si sprawa Republiki No
wogrodu Wielkiego, ktra wywoywaa cige napicie wstosunkach litewskomo
skiewskich wlatach 70. XV w.13 Do kolejnych zatargw dochodzio na pocztku lat
80ch, gdy wojna wydawaa si by ju faktem14. Dalsze napicie wizao si ztzw.
wojn kresow podczas pokoju, kiedy to niektrzy bojarzy litewscy przechodzili spod
H. owmiaski, Polityka Jagiellonw, Pozna 2006, s. 281.
A. ScheinGrabowska, Habsburgowie iJagiellonowie wpierwszej poowie XVI w. Konflikty iugody, lski Kwartalnik
Historyczny Sobtka, 38, 1983, 4, s. 450.
11
K. Baczkowski, Walka oWgry wlatach 14901492. Zdziejw rywalizacji habsburskojagielloskiej wbasenie
rodkowego Dunaju, Krakw 1995, s. 13.
12
H. Wereszycki, Historia Austrii, Wrocaw 1986, s. 4849.
13
B. Zientara, Dawna Rosja despotyzm idemokracja, Warszawa 1995, s. 57.
14
H. owniaski, Polityka Jagiellonw, s. 241245.
9

10

Adam Czader

201

panowania Kazimierza Jagielloczyka worbit wpyww Moskwy wraz ze wszystkimi

swymi posiadociami tzw. 15. Dochodzio wwczas take do wzajemnych
najazdw. Dodatkowo na wschodniej arenie politycznej pojawia si Chanat Krymski
aZota Orda chyli si ku upadkowi. W1473 r. Iwan zawar sojusz wojskowy zchanem
Mengli Gerejem przeciwko Polsce iLitwie16, dziki czemu zyska sobie mobilnego
sprzymierzeca. Przyczyn takiego stanu rzeczy by sojusz krla Polski Kazimierza
Jagielloczyka ze Zot Ord skierowany przeciwko Moskwie. Ahmedchan, wadca
Zotej Ordy prowadzi rwnoczenie wojn zKrymem, co powodowao, e Iwan III
dla Gereja sta si naturalnym sprzymierzecem, awpniejszej wojnie litewskomos
kiewskiej Tatarzy krymscy dokonali kilku najazdw na Podole iLitw17.
Pierwsze prby pozyskania sobie Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego wwalce
zKazimierzem Jagielloczykiem podj Maciej Korwin w1482 r. wysyajc do Mosk
wy swe poselstwo18. Prowadzone pertraktacje miay na celu podjcie wsplnej walki
przeciw Jagiellonom izorganizowanie uderzenia moskiewskiego na Litw. Korwin
natomiast mia prowadzi walki na poudniu. Rokowania trway a do 1487 r., iwnich
aktywny udzia bra diak Posolskiego Prikazu Fiodor Kuricyn19. Rozmowy jednak nie
zakoczyy si adn wspln akcj zbrojn, akres im pooya misja cesarskiego posa
Mikoaja von Popplau do wielkiego ksicia moskiewskiego.
Plany podjcia wsppracy zMoskw pojawili si na dworze cesarskim Fryderyka
III pod koniec lat 80. XV w. Jednak Habsburgowie nie posiadali adnych znaczcych
informacji otym kraju, oprcz wieci, ktre przywozili ze sob kupcy podrujcy po
tych ziemiach oraz informacji napywajcych zZakonu Inflanckiego. Luk t miaa
uzupeni misja posa cesarskiego Mikoaj von Popplau, odbyta w1486 r. do Moskwy.
Mikoaj von Popplau pochodzi ze lska iurodzi si prawdopodobnie ok.
1443 r. we Wrocawiu20. Rodzina Popplau zajmowaa si handlem, na czym dorobia
si cakiem sporego majtku. Jednak Mikoaj nie poszed wlady ojca ibrata.
W1456 r. rozpocz studia na Uniwersytecie wLipsku itam zapozna si zdzieami
Cycerona, Liwiusza iTacyta. Zna dobrze acin iprawdopodobne jzyk woski21.
Studiw jednak nie skoczy. ZLipska na krtko wrci do Wrocawia skd uda si na
dwr cesarza Fryderyka III, gdzie stosunkowo szybko zacz robi karier. W1483 r.
otrzyma polecenie cesarskie, aby uda si wpodr po Europie Zachodniej. Realizacje
celu rozpocz od pastw Rzeszy: Bawarii, Badenii, Kolonii, nastpnie przez Nider
landy uda si do Anglii22, skd wyruszy na dwr portugalski ihiszpaski23. Przebywa
take we Francji, skd dotar do Lotaryngii iprzez Moguncj oraz Palatynat Reski
G. Baszczyk, Litwa na przeomie redniowiecza inowoytnoci 14921569, Pozna 2002, s. 22.
L. Podchordecki, Chanat Krymski ijego stosunki zPolsk wXVXVIII wieku, Warszawa 1987, s. 20.
Ibidem, s. 20, 3334.
18
K. Bojko, Stosunki dyplomatyczne, s. 83.
19
. , i i: ii i
i 14921494 ., i Ii , 1, 2010, . 107.
20
P. Radzikowski, Przedmowa, [in:]: Mikoaj von Popplau, Opisanie podry Mikoaja von Popplau, rycerza rodem
zWrocawia, opr. P. Radzikowski, Krakw 1996, s. 5.
21
Ibidem, s. 6.
22
Mikoaj von Popplau, Opisanie podry, s. 4059.
23
Ibidem, s. 9092, 109.
15
16
17

202

COLLOQUIA RUSSICA

przyby do Ulm, gdzie przebywa wwczas Fryderyk III. Swoj podr Mikoaj von
Popplau zakoczy w1485 r. iotrzyma nagrod od cesarza wwysokoci 380 gul
denw24. Nastpnie przebywa na dworze krla Czech, Wadysawa wPradze25.
Na przeomie 1486/87 r. Mikoaj von Popplau uda si wswoj pierwsz podr
do Moskwy, zktrej nie pozostawi adnej spisanej informacji. Lecz wzwizku zjego
pniejsz relacj, ktra zachowaa si jako stenogram diaka Posolskiego Prikazu
Fiodora Kuricyna, mona wnioskowa, e nie zosta przyjanie przyjty przez dwr
wielkoksicy. Prawdopodobnie mia na to wpyw fakt, e przejeda przez ziemie
nalece do Kazimierza Jagielloczyka, asam Iwan III podejrzewa go oszpiegostwo
na rzecz polskiego wadcy. Takie ozibe przyjcie miao wpyw na przysze stosunki
Mikoaja tak zIwanem III, jak izbojarami moskiewskimi. Poza tym, jak sam wspomina
wpniejszych opisach, jego wizyta miaa prywatny charakter inie bya oficjalnym
poselstwem cesarskim: ;
, , ,
i
26.
Kolejn misj do Moskwy, ju jako oficjalny pose cesarski, Mikoaj von Popplau
podj pod koniec 1488 r. Podrowa przez Inflanty wcisej tajemnicy, nikomu nie
zdradzajc celu swej podry. Jedyne informacje posiada prawdopodobnie landmis
trz Zakonu Inflanckiego, Freitag von Loringhofen, ktry poprosi Mikoaja ome
diacje wswojej sprawie przed wielkim ksiciem moskiewskim27. Do stolicy Wielkiego
Ksistwa Moskiewskiego pose przyby wlutym 1489 r.28
Tym razem Mikoaj posiada ju wszelkie penomocnictwa cesarskie ilisty
polecajce: , ,
,
i
. , 26
, i 88,
48 , 36, 2929.
Przyczyn wysania poselstwa cesarskiego do Moskwy mona dopatrywa si
wfakcie, i pod koniec lat 80. XV w. wEuropie nie byo tajemnic, e stan zdrowia Ma
cieja Korwina coraz bardziej si pogarsza. Awrazie jego mierci, gwnymi pretenden
tami do tronu wgierskiego byli by Habsburgowie, przynajmniej tak wynikao zporozu
mienia z1463 r., zawartego midzy Maciejem aFryderykiem III30. Zwaszcza, e jedyny
Ibidem, s. 146.
Ibidem, s. 151.

a II . . . , . 1: i (14881594),
. 1, 1851, . 5.
27
K. Baczkowski, Midzy Habsburgami, Jagiellonami aMoskw (Sytuacja polityczna Inflant wkocu XV w.), Studia
Historyczne, 27, 1985, 2, s. 184.
28
K. Bojk, Pocztek stosunkw, s. 149.
29
, . 1, . 1, . 1.
30
K. Baczkowski, Walka oWgry, s. 13.
24
25
26

Adam Czader

203

mski potomek Macieja, Janos Korwin, by jego nielubnym synem, co eliminowao

go woficjalnych rozgrywkach ospadek ojca. Sytuacja si jednak skomplikowaa. Tron
Wgier by elekcyjny, ato mogo oznacza walk zJagiellonami, ktrzy take mogli
wycign rk wjego kierunku. Wtakiej sytuacji moliwo zawizania porozumi
enia zIwanem III pozwalaaby Habsburgom zapewni sobie wsparcie ze wschodu
wnadchodzcym starciu zdomem Jagiellonw okoron w. Stefana.
Na dworze wielkoksicym Mikoaj von Popplau zosta przyjty przez Jakuba Za
charewicza, Daniela Chomskiego ikniazia Iwana Patrikiejewa31. Wczasie swojego pier
wszego wystpienia zabiega ozachowanie wcakowitej tajemnicy przebiegu rozmw,
atake oograniczenia liczby bojarw do tych jedynie najbardziej zaufanych Iwanowi
III32. Miao to zapobiec przeciekowi informacji do krla polskiego ojakichkolwiek
rokowaniach habsburskomoskiewskich. Mikoaj jednak zosta na dworze le odeb
rany. Nie tylko zpowodu swojego poprzedniego pobytu, lecz cakowitej nieznajomoci
zwyczajw panujcych wMoskwie. Zwraca si midzy innymi bezporednio do Iwana
III33, co wzbudzio niesmak wrd bojarw. Dodatkowo swoje wystpienie rozpocz
od pochwa swych zasug, ktrych to mia dokona na rzecz wadcy moskiewskiego.
Stwierdzi wswej pierwszej wypowiedzi, e to on poinformowa cesarza ofakcie, i
wielki ksi moskiewski nie jest lennikiem krla polskiego34. To take dobrze obrazuje,
jak ograniczona bya znajomo pastwa moskiewskiego na europejskich dworach.
Rozmowy na dworze moskiewskim byy prowadzone zazwyczaj wokrelony
sposb: pose cesarski przedstawia swoj propozycj dla wielkiego ksicia, lecz
wimieniu Iwana III mow wygasza diak Posolskiego Prikazu Fiodor Kuricyn, ktry
odpowiada za przyjcie zagranicznych goci35.
Gwny temat pertraktacji dotyczy mariau midzy domami moskiewskim ihab
sburskim. Mikoaj von Popplau zaproponowa dla crki Iwana III iZoe Paleolog
Heleny, kandydata na maonka wosobie ksicia Albrechta, margrabiego badeskiego,
ktry by spowinowacony zcesarzem Fryderykiem III. Dodatkowo zada okazania
Heleny: ,
, 36. To danie posa cesarskiego
nie spotkao si zaprobat imiym przyjciem wielkiego ksicia, co Iwan III wyrazi
przez Fiodora Kuricyna: ,
, 37. Sama
propozycja maestwa midzy Helen aAlbrechtem nie zostaa zaakceptowana przez
wielkiego ksicia. Wtym samym czasie Iwan III wysa wasne poselstwo do Fryderyka
III. Na jego czele stan Jerzy Trachanitos, ktry wtrakcie spotkania zcesarzem da mu
K. Bojko, Pocztek stosunkw dyplomatycznych Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego zRzesz Niemieck (14861493),
Studia Historyczne, 37, 1995, 2, s. 150.
32
, . 1, . 1, . 56.
33
K. Bojko, Stosunki dyplomatyczne, s. 88.
34
, . 1, . 1, . 2.
35
. , i i, . 107.
36
, . 1, . 1, . 9.
37
Ibidem, . 10.
31

204

COLLOQUIA RUSSICA

do zrozumienia, e jedynym godnym rki crki wielkiego ksicia by jego syn Maksy
milian38.
Kolejn kwesti, ktr Mikoaj von Popplau poruszy wczasie swego pobytu
wMoskwie, bya sprawa Inflant. Chodzio tutaj przede wszystkim onaruszenie granicy
midzy Zakonem aPskowem, ktrego mieli si dopuszcza mieszkacy Pskowa:
! , ,
, , ,
, i ,
,
39. Domniemany konflikt midzy Inflantami Zakonnymi aMoskw
zacz si w1486 r., kiedy to do Inflant dotary pogoski oplanowanej przez Iwana
wyprawie na ziemie zakonne ikoncentracji ruskich wojsk na granicy40. Dodatkowo
landmistrza niepokoiy wieci ojednoczeniu ziem ruskich przez Moskw, co mogo
zagraa jego posiadociom. Sprawa Inflant moga stanowi barier na drodze do przy
mierza habsburskomoskiewskiego, zwaszcza e Zakon by lennikiem cesarza, ikon
flikt mg oznacza zerwanie jakichkolwiek pertraktacji. Sprawa zacza przycicha
dopiero w1491 r., po podpisaniu pniejszego przymierza midzy Maksymilianem
aIwanem III41.
Mediacja iproby Mikoaja von Popplau nie przyniosy oczekiwanego rezultatu.
Co wicej, pogorszyy jego stosunki zwielkim ksiciem, ktry odebra starania posa
jako ingerencje wsprawy wewntrzne Moskwy. Na dodatek Mikoaj nie posiada wtej
kwestii adnych penomocnictw cesarskich.
Nastpnie pose cesarski poprosi oprywatn audiencj u Iwana III, przy ktrej
by obecny jedynie Fiodor Kuricyn. Wczasie tej rozmowy prosi wielkiego ksicia
ozachowanie przebiegu rozmw wjak najwikszej tajemnicy, tak aby Polacy ani Czesi
oniczym si nie dowiedzieli. Tematem wystpienia bya propozycja wyjednania ko
rony krlewskiej u cesarza dla Iwana III , i
,
, []
, :
,
i42. Ten aspekt misji Mikoaja budzi chyba najwiksz
ciekawo historykw, atake wok niego pojawia si wiele kontrowersji. Dyplomata
wspomina, e koronacji bardzo nieprzychylny by krl Polski, czyli prba uzyskania lub
nadania korony krlewskiej Iwanowi III musiaa pojawi si ju przed rokiem 1489.
Jak wiadomo Kazimierz Jagielloczyk interweniowa wtej sprawie u papiea Sykstu
sa IV jeszcze w1484 r. 43 Pogoski okoronie dla Iwana III wziy swe rdo zniepot
K. Bojko, Stosunki dyplomatyczne, s. 91.
, . 1, . 1, . 9.
K. Baczkowski, Midzy Habsburgami, s. 182.
41
Ibidem, s. 184.
42
, . 1, . 1, . 1011.
43
K. Chojnicka, Narodziny rosyjskiej doktryny pastwowej, Krakw 2001, s. 112.
38
39
40

Adam Czader

205

wierdzonych informacji, jakoby wRzymie w1483 r. przebywao poselstwo moskiews

kie, chcce uzyska koron dla wielkiego ksicia44. Przypuszcza si, e pomoc wuzyska
niu korony krlewskiej ofiarowa Iwanowi III wczeniej Maciej Korwin wczasie per
traktacji wgierskomoskiewskich wlatach 1484148645.
Bardzo prawdopodobnie jednak, e sam pretendent do korony, nie by ni
wogle zainteresowany. Naley pamita, e Iwan III by wadc pastwa omocnych
prawosawnych korzeniach, gdzie duchowiestwo po eksperymentach zuni florenck
byo bardzo nieprzychylne anawet wrogie acinnikom. Wtakiej sytuacji wielki ksi
nie by prawdopodobnie zainteresowany przyjmowaniem korony zrk papiea.
Woczach dzisiejszych historykw inicjatywa nadania korony zrk cesarza, zjak
wyszed Mikoaj von Popplau, uchodzi raczej za prb narzucenia zwierzchnictwa
Moskwie, ni za wiadectwo wzajemnej wsppracy iprzyjani46. Najlepszy obraz
stanowiska dworu moskiewskiego ukazuje nam odpowied wielkiego ksicia, ktra
bya udzielona przez Fiodora Kuricyna: ,
,
i i ,
ii, i , , ,
, ,
, ,
, 47. Sam Iwan III, jak wida, nie
by zainteresowany uzyskaniem korony od cesarza.
Podsumowujc misj Mikoaja von Popplau mona doj do wniosku, e
zakoczya si ona cakowitym niepowodzeniem. Mikoaj mimo tego, e by jednym
znajlepiej obeznanych ludzi dworu cesarskiego zwczesnymi europejskimi dworami,
nie posiada wiedzy na temat obyczajw panujcych wMoskwie. Duo lepsz orientacj
wsprawach europejskich mia dwr wielkoksicy, zwaszcza dziki Fiodorowi Kuri
cynowi, ktry posiada niemay talent dyplomatyczny izrobi byskotliw karier na
dworze Iwana III48. Ju samo chodne przyjcie posa cesarskiego zapowiadao niezbyt
pomylny przebieg rozmw. Nastpnie wtrcenie si wsprawy Inflant, bez specjalnych
upowanie cesarskich, spowodowao wzrost niechci do Mikoaja wMoskwie. Sama
koncepcja darowania korony krlewskiej Iwanowi III bya niedorzeczna iwynikaa
waciwie zniezrozumienia rzeczywistej sytuacji oraz zrnic kulturowych. Plany
mariau domu habsburskiego wobec Heleny nie zostay dobrze odebrane. Iwan III
chcia sta si rwnym wadc europejskim iodpowiednio, chcia by traktowany na
rwni. Maestwo Heleny zAlbrechtem wasalem cesarza Fryderyka III ioferta
korony mogy wydawa si ksiciu prb narzucenia zwierzchnictwa lennego Moskwie
iposzerzenia wpyww cesarskich wziemiach ruskich.
W. Peltz, Suwerenno pastwa, s. 180.
Ibidem.
Zob. na przykad: K. Bojko, Stosunki dyplomatyczne, s. 90.
47
, . 1, . 1, . 12.
48
. , i i, . 107108.
44
45
46

COLLOQUIA RUSSICA

206

Jednak mimo niepowodzenia misji dyplomatycznej Mikoaja von Popplau do Iwa

na III, nie zaprzepacia ona wsppracy midzy dwoma pastwami. Jak wspomniaem,
wielki ksi wysa do cesarza wasnego zaufanego posa, Jerzego Trachanitosa,
anastpnie cesarz odesa do Iwana III swego dyplomat Jorga von Thurna, nazywane
go wMoskwie Delatore49. Wynikiem rozmw habsburskomoskiewskich stao si pod
pisanie porozumienia w1491 r. Na jego mocy Helena miaa wyj za Maksymiliana,
syna Fryderyka III50. Iwan III zobowiza si pomc Maksymilianowi zdoby Wgry,
aten zkolei mia wesprze Moskw wodzyskaniu Kijowa51. Porozumienie jednak szyb
ko przestao obowizywa, poniewa Habsburgowie porozumieli si zJagiellonami,
podpisujc pokj wPooniu w1491 r. (zatwierdzony w1492 r.)52. To spowodowao, e
Maksymilian nie by ju tak zainteresowany wspprac zMoskw, asam Iwan III zda
sobie spraw, e ukad jest umow bez pokrycia.
Tym nie mniej, misje dyplomatyczne tak Mikoaja von Popplau, jak iJerzego Tra
chanitosa oraz Jorga von Thurna day pocztek przyszej wsppracy moskiewskohab
sburskiej, dziki ktrej obie strony liczyy na przeciwstawienie si ekspansji Jagiellonw
na pocztku XVI w.
*
Adam Czader, Diplomatic mission of the Emperor Friedrich IIIs envoy Nicolas von
Popplau to the Grand Prince of Moscow Ivan III Vasilevich an attempt at gaining
Muscovite support in HabsburgJagiellon rivalry for the Crown of St. Stephen
By the end of 15th c. Grand Principality of Moscow began to appear on the interna
tional map of Europe as avery interesting partner in creating apolitical bloc, especially
against the power of Jagiellon countries. Such asituation was taken advantage of by the
Holy Roman Emperor Friedrich III when he sent adiplomatic mission to Moscow led
by Nicolas von Popplau. It was afirst mission with an object of introducing Moscow
to the net of Central-European alliances and using it in rivalry between Habsburgs
and Jagiellons regarding the Crown of St. Stephen. Mission, although had many com
mon targets in international politics of Habsburgs and Moscow, was not asuccess and
the envoy himself was not received warmly, especially because of his attitude towards
Ivan III and his boyars retinue. Anyway, the mission was astepping stone to the future
HabsburgMuscovite cooperation.

K. Baczkowski, Walka oWgry, s. 133142.

Jest mao prawdopodobne, aby maestwo to doszo do skutku, gdy Maksymilian by wwczas zarczony zAnn
Bretosk, oczym dwr moskiewski mg jeszcze nie wiedzie.
51
K. Bojko, Stosunki dyplomatyczne, s. 9293.
52
K. Baczkowski, Walka oWgry, s. 137138.
49
50

Adam Czader

207

*
, ,


. .
XV .


, .
, ,
.
,

. ,
, ,
.

.

Andrii Zhyvachivskyi
(Warszawa)

Kaffa aziemie ruskie

w drugiej poowie XV w.
Handel czarnomorski
Kaffa, bdc gwn placwk kolonii genueskich na Krymie, odgrywaa nie tylko
wan rol whandlu Rusi ze Wschodem, ale iposiadaa niemae znaczenie polityczne.
Po przyczeniu do Imperium Osmaskiego ekonomiczna rola Kaffy nieco zmalaa,
azdaniem niektrych badaczy nigdy ju nie odzyskaa ona swojego poprzedniego znacze
nia. Wniniejszym artykule autor sprbuje pokaza, e osmaska Kaffa, chocia dla ziem
ruskich stracia nieco ekonomiczne znaczenie, to zacza odgrywa wan rol polityczn,
zwaszcza wprzypadku Rusi Moskiewskiej, istaa si swego rodzaju kluczem moskiewskiej
polityki wobec Stambuu.
Kolonie genueskie na Krymie powstay wdrugiej poowie XIII w. iszybko
stay si porednikami wwymianie towarw midzy Dalekim Wschodem, basenem
Morza Czarnego ikrajami rdziemnomorskimi. Kaffa odgrywaa te ogromn rol
jako dostawca ywnoci do Konstantynopola. Po klsce Genueczykw wbitwie
pod Solgatem (1434 r.), kolonia uznaa zwierzchnictwo Hady Gireja, zaoyciela
Chanatu Krymskiego, chocia wpraktyce ograniczao si to do wypaty haraczu.
W1475 r. miasto Kaffa iinne kolonie genueskie na Krymie zostay zdobyte przez
Turkw osmaskich.
Zadaniem, ktre sobie postawiem, jest przedstawienie dziejw Kaffy, gwnej
kolonii genueskej na Krymie wlatach 14531475, arwnie wpierwszych latach po
tureckim podboju ijej stosunkw zziemiami ruskimi.
Zadanie to nastrcza duo trudnoci, wynikajcych ze stosunkowo niewielkiej
iloci materiau rdowego oraz jego fragmentarycznoci. Wgld wgospodark Kaffy
we wczesnej epoce osmaskiej daje rejestr celny za lata 148714901, dostarczajcy infor
macji ointensywnych obrotach handlowych portu. ZKaffy przywoono do Stambuu
artykuy spoywcze isurowce, pochodzce zrozlegego obszaru rozcigajcego si od
H. Inalck, Sources and Studies on the Ottoman Black Sea, vol. 1: The Customs Register of Caffa, 14871490, Cambridge
1996.
1

Andrii Zhyvachivskyi

209

Krymu po step midzy Dnieprem aAstrachaniem, atake towary zMoskwy, Kaza

nia, Czerkiesji iGruzji. Przez Kaff transportowano take wiele towarw naturalnych
iprzetworzonych ze Stambuu, Azji Mniejszej, Morza Egejskiego iEuropy2.
Powanymi orodkami studiw nad dziejami Krymu wXIX w. byy Odessa iSym
feropol, gdzie wydawano takie serie wydawnicze, jak
3 oraz 4.
Sporo informacji oKaffie osmaskiej moemy znale wksice Ycel ztrka, Osmanl
Hakimiyetinde Kefe (14751600)5. Wiele uwagi powica te Kaffie wswych pracach
znany turecki osmanista Halil Inalcik6. Dla okresu sprzed podboju tureckiego podsta
wowym opracowaniem jest ksika Mariana Maowista7. Sporo informacji ostosunkach
Kaffy zziemiami ruskimi mieci si wpracach Andrzeja Dziubiskiego8 oraz Rafaa
Hryszki9. Poniewa wKaffie znajdowa si rynek handlu niewolnikami, przydatna jest
te monografia Danuty QuiriniPopawskej owoskim handlu czarnomorskim10. Is
totne znaczenie wbadaniach nad pooeniem Kaffy wpierwszych latach osmaskiego
panowania, jak rwnie wkwestii zamknicia Morza Czarnego iograniczenia handlu
czarnomorskiego s artykuy Swietlany Orekovej11, Dariusza Koodziejczyka12, Victo
ra Ostapchuka13, Paula Cernovodeanu14. Nie mona rwnie pomin ksiki Charlesa
Kinga, powiconej dziejom obszarw wok Morza Czarnego15.
Kaffa, tak zpowodu liczby mieszkacw, jak izracji swej roli administracyjnej
uwaana bya zajedno zwaniejszych miast redniowiecza, apniej inowoytnoci.
Nadzwyczaj korzystne pooenie geograficzne sprzyjao jej wielkiemu rozwojowi.
Wpoowie XV w. byo to jedno z najwaniejszych miast wrd portw czarnomor
skich, apo zdobyciu Konstantynopola przez Turkw w1453 r. zaczo odgrywa
prawdopodobnie najwaniejsz rol whandlu czarnomorskim, stajc si porednikiem
midzy Wschodem aZachodem.
Zdaniem M. Maowista16, po tureckim podboju Kaffa ju nigdy nie odzyskaa
dawnej wietnoci ijako osmaska placwka wojskowa na Krymie utracia cz swego
Dzieje gospodarcze ispoeczne imperium osmaskiego 13001914, red. H. Inalcik, D. Quataert, Krakw 2008,
s. 240244.
3
, 33 ., 18441919.
4
, 57 ., 18871920.
5
Y. ztrk, Osmanl Hakimeyetinde Kefe (14751600), Ankara 2000.
6
Zob. przyp. 1.
7
M. Maowist, Kaffa, kolonia genueska na Krymie iproblem wschodni wlatach 14531475, Warszawa 1947.
8
A. Dziubiski, Na szlakach Orientu. Handel midzy Polsk aimperium osmaskim wXVIXVIII wieku, Wrocaw
1998.
9
R. Hryszko, ZGenui nad Morze Czarne: zkart genueskiej obecnoci gospodarczej na pnocnozachodnich wybrzeach
Morza Czarnego u schyku redniowiecza, Krakw 2004.
10
D. QuiriniPopawska, Woski handel czarnomorskimi niewolnikami wpnym redniowieczu, Krakw 2002.
11
. , : XVXVII ., , 3, 2005, s. 1833.
12
D. Koodziejczyk, Inner lake or frontier? The Ottoman Black Sea in the sixteenth and seventeenth centuries, [in:] Enjeux
politiques, conomiques et militaires en Mer Noire (XIVXXI sicles): tudes la mmoire de Mihail Guboglu, sour la dir.
de F. Bilici, I. Cndea, A. Popescu, Brala 2007, s. 125139.
13
V. Ostapchuk, The human landscape of the Ottoman Black Sea in the face of the Cossack naval raids, Oriente Moderno,
nr. 20, 2001, s. 2395.
14
P. Cernovodeanu, England and the question of free trade in the Black Sea in the 17th century, Revue Roumaine
dHistoire, 6, 1967, s. 1522.
15
C. King, Dzieje Morza Czarnego, prze. Z. Piotrowska, Warszawa 2006.
16
M. Maowist, Kaffa, s. 43.
2

210

COLLOQUIA RUSSICA

znaczenia gospodarczego. Czciowo mona si ztym zgodzi, ale zdrugiej strony

warto zauway, e Kaffa zacza odgrywa wan rol wyciu gospodarczym Impe
rium Osmaskiego, atake wpolityce zagranicznej Porty. Od pocztku tureckiego
panowania Kaffa bya centrum politycznym iadministracyjnym, stolic osmaskiej
prowincji, pierwotnie sandaku, apniej (prawdopodobnie od 1568 r.) wikszej
prowincji zwanej ejaletem. Zamieszkae przez znaczn liczb ludnoci miasto iport
chlubiy si wieloma karawanserajami, sklepami, kawiarniami, kilkoma rynkami. Nie
brakowao te publicznych iprywatnych ani tureckich, szk, medres (wyszych re
ligijnych instytucji edukacyjnych), pojawiy si take zgromadzenia derwiszw zwane
tekke. Wskad prowincji Kaffy wchodziy terytoria poudniowego Krymu, Pwysep
Tamaski iziemie przy ujciu Donu.
Co si tyczy kontaktw zrozlegymi ziemiami ruskimi, to najwaniejsz rol
wtym okresie odgrywa wanie handel. Naley rwnie zaznaczy, i wpoowie XV w.
ziemie ruskie znajdoway si pod wadz rnych pastw, co wpywao te na przebieg
stosunkw zKaff. Wany wpyw na stan stosunkw handlowych mia te osmaski
podbj Kaffy.
W okresie przed wczeniem Kaffy do imperium osmaskiego najbardziej ak
tywne byy stosunki handlowe pomidzy Kaff aRusi Czerwon. Trudno okreli,
wjakim czasie zosta nawizany kontakt midzy genueskimi koloniami na Kry
mie aRusi HalickoWodzimiersk, ktra od XIV w. znalaza si pod panowaniem
krlw polskich. Wkadym razie, wedug dostpnych danych, ju od koca XIII w.,
kupcy wschodni odwiedzali Wodzimierz, by tu sprzedawa jedwab, przyprawy kor
zenne iinne produkty wschodnie. Ale ju wXIV w. Wodzimierz traci swoje znacze
nie na rzecz Lwowa. Jak twierdzi M. Maowist: dziki umiejtnej polityce Kazimierza
Wielkiego ju nie we Wodzimierzu, awstolicy Rusi Czerwonej spotykaj si kupcy
woscy, ormiascy iydowscy zKaffy zPrusakami, Polakami, Rusinami ilzakami17.
Liczne przywileje lwowskie daj moliwo ustalenia, na wymianie jakich towarw
opiera si handel Lwowa zKaff. Dyplom krlewski dla Lwowa z1472 r. wspomina
onastpujcych przedmiotach handlu: cynamonie, gace muszkatoowej, imbirze,
oleju aromatycznym, pieprzu iryu. Oprcz tego wspomina si tutaj otkaninach jed
wabnych, aksamicie, atasie, adamaszku, kitajkach ibarchanie18. Wikszo tych produk
tw pochodzia zKaffy. Wgrupie kupcw pochodzcych zKaffy byli Wosi, Tatarzy,
Ormianie, Syryjczycy iydzi. Wedug M. Maowista, bilans handlowy Kaffy iLwowa
nie by wyrwnany: import zKaffy do Lwowa znacznie przewysza eksport ze Lwowa
do Kaffy. Oprcz towarw spoywczych, przez ziemie ruskie byli sprowadzani niewol
nicy zKaffy do Genui lub innych miast Europy Zachodniej: skarb koronny pobiera
1 floren od kadego niewolnika przeprowadzonego przez terytorium Polski19.
We Lwowie ju od XIV w. mieszkao wielu Genueczykw. Spotykamy tu
17
18
19

M. Maowist, Kaffa, s. 65.

Ibidem.
Ibidem, s. 69.

Andrii Zhyvachivskyi

211

Geronima de Olmerio, Paola Grimaldi, Angela de Lecrario, Cristofora Frago, Barnab

de Negrono, arwnie Lucina zKaffy, Giuliana de Gebeleto zKaffy20. Wrd nich
wielu penio jakie funkcje iobejmowao wane stanowiska we Lwowie. Byli czynni
wrodowisku miejskim Lwowa, dokonywali opat celnych (na przykad Lucinus zKaffy
w1467 r. wkomorze celnej lwowskiej21). Waktach grodzkich lwowskich znajdujemy
pod dat 17 stycznia 1444 r. informacj, e Christoforus Italicus zakupi od Stanisawa
zGry niewolnika za 10 grzywien to mogoby posuy za dowd, e Wosi kupowali
na Rusi niewolnikw idostarczali ich do Kaffy22.
Nie mona rwnie pomija faktu poddania si Kaffy pod polskie zwierzchnictwo
w1462 r., lecz by to raczej akt symboliczny, ktry wpraktyce nie przynis adnych
skutkw.
W drugiej poowie XV w. zaktywizowa si ruch handlowy na linii KaffaKijw
Moskwa. Pomimo swego korzystnego pooenia geograficznego, dawna stolica ziem
ruskich Kijw utracia swe wane znaczenie iznalaza si na peryferiach Europy,
co odbio si take na stosunkach handlowych, zwaszcza zKaff. Dostpnych jest
bardzo mao informacji ohandlu tych miast. Wiadomo jedynie, e na rynku kijows
kim pojawiay si rozmaite towary pochodzenia kafeskiego: pery, jedwabie, safian,
kadzida, korzenie, drogie kamienie itd., ado Kaffy zKijowa wywoono futra rnych
zwierzt, mid iwosk. Wymieniona rnorodno towarw niech nie wprowadza nas
jednak wbd handel ten nie by prawdopodobnie intensywny, poniewa Kijw
wtym czasie by redniej wielkoci miastem, bez wikszego znaczenia politycznego.
Mona zpewnoci stwierdzi, e wdrugiej poowie XV w. Kaffa staa si
najwaniejszym na poudniu punktem handlowym dla Moskwy, ale rwnie wan
placwk wkomunikacji Pastwa Moskiewskiego zkrajami znajdujcymi si po drugiej
stronie Morza Czarnego. Wanie przez Kaff jecha do Moskwy patriarcha jerozolim
ski w1464 r., wKaffie napotykamy take wielu kupcw moskiewskich23.
Komunikacja pomidzy Moskw iKrymem odbywaa si na dwch gwnych
szlakach. Jeden znich szed zMoskwy przez Koomn do Riazania, adalej wd Wogi
do Astrachania, skd byo ju blisko do Matregi. Inny szlak oddziela si wRiazaniu
od powyej opisanego ibieg wzdu Donu do Tany24. Wpoowie XV w. obie te drogi
straciy znaczenie midzynarodowe, kupcy podrowali innymi szlakami. Jeden szlak
handlowy wid zMoskwy przez Twer na poudniowy zachd ku granicy litewskiej,
anastpnie przez ziemi siewiersk prowadzi do Kijowa. Drugi bieg zMoskwy na
zachd do Smoleska, gdzie czy si zdawn drog od Waregw do Grekw, czc
Morze Batyckie zCzarnym. Wobu przypadkach lini komunikacyjn stanowi Dniepr,
aoba szlaki schodziy si wKijowie. ZKijowa kupcy udawali si do Czerkas lub Kan
iowa drog wodn, adalej ju drog ldow, przez przesmyk perekopski na Krym idalej
D. QuiriniPopawska, Woski handel, s. 214215.
Ibidem, s. 214215.
Ibidem.
23
. , XVI .,
, 3, 1932, c. 197.
24
M. Maowist, Kaffa, s. 7677, . , , . 195.
20
21
22

212

COLLOQUIA RUSSICA

przez Kyrk Jer do Kaffy. Poniewa jednak Kijw nalea do Litwy, kupcy moskiewscy
starali si omija miasto, azwaszcza litewskie komory celne25. Omijajc jednak gwne
szlaki handlowe naraali si na niebezpieczestwo napadw ikradziey towarw.
Gwnymi przedmiotami handlu przywoonymi zKaffy byy pery, jedwabie,
safian, kadzida, przyprawy korzenne iinne produkty wschodnie. Kupcy kaffescy
kupowali za wMoskwie skry wiewirek, kun, gronostajw, bobrw, wydr, lisw, rysi,
zajcy isoboli26. WKaffie sprzedawano ikupowano te skry wilkw iniedwiedzi.
Jak widzimy, dwustronne stosunki rozwijay si bardzo energicznie. W1473 r. doszo
jednak do powanego konfliktu dyplomatycznego pomidzy wadzami Kaffy awiel
kim ksiciem moskiewskim Iwanem III. Podczas drogi powrotnej zMoskwy zostali
obrabowani kupcy zKaffy, wtym dwch Grekw iomiu Wochw. Kaffeczycy
chcieli zmusi wadc moskiewskiego do wypaty odszkodowania za zrabowane dobra,
lecz Iwan III nie uzna swojej odpowiedzialnoci za t napa. Ztego powodu wadze
kaffeskie skonfiskoway towary nalece do moskiewskich poddanych27. Wowym
konflikcie wadze Kaffy stanowczo stany za swymi obywatelami, co rzadko mona byo
obserwowa wostatnich latach przed podbojem osmaskim. M. Maowist wyjania to
faktem, e Moskwa nie interesowaa zbytnio Kaffeczykw, ktrzy wdodatku przeko
nani byli oswej przewadze nad przeciwnikiem28. Sigajc do rde, mona doj do
wniosku, e to Moskwie bardziej zaleao na dobrych stosunkach zKaff. Na rok przed
upadkiem Kaffy winstrukcji dla posa do chana krymskiego Mengli Gireja, wadca
moskiewski wmarcu 1474 r. pisa: ,
; ,
29. Rok pniej sytuacja polityczna
zmienia si cakowicie. Wczerwcu 1475 r. Turcy bardzo szybko iatwo podbili Kaff30
ipodobnie jak wczeniej Genueczycy, uczynili zniej swoj gwn placwk na Kry
mie.
Na przeomie XV iXVI w. Kaffa (po tur. Kefe) penia funkcj rezydencji
szechzade (krlewiczw osmaskich) Mehmeda, Ahmeda, anastpnie Sulejmana,
pniejszego sutana. Zdaniem S. Orekovej31 rejon ten, mimo swojej odlegoci od
Stambuu, odgrywa wan rol wrozgrywkach otron sutaski.
Dyskusja outracie przez Kaff swej handlowej roli po jej wczeniu do Imperium
Osmaskiego, atake ostopniu zamknicia przez Osmanw Morza Czarnego dla han
. , , XIV XVI (13621569), [in:]
, 1885, c. 221264.
26
M. Maowist, Kaffa, s. 77.
27
Dzieje gospodarcze ispoeczne, s. 237; M. Maowist, Kaffa, s. 78.
28
M. Maowist, Kaffa, s. 79.
29

(14751505), . . , 1884, . 8. Choda Kokos yd zKaffy, wpywowy ibogaty kupiec,
prowadzi sprawy zwielkim ksiciem moskiewskim Iwanem III od pocztku lat 70. XV wieku, pomaga kupcom mos
kiewskim. Odgrywa te wan rol wsprawach uwolnienia jecw moskiewskich zniewoli, by porednikiem wsto
sunkach pomidzy Iwanem III achanem Mengli Girejem. Wnagrod za dobr sub cieszy si wielkim zaufaniem
Iwana III.
30
. , , ,
45, 1911, c. 118.
31
. , , . 20.
25

Andrii Zhyvachivskyi

213

dlu zewntrznego, trwa nadal. Mihnea Berindei iGilles Veinstein, opierajc si na do

kumentach celnych Kaffy zlat 15201542, datuj pocztek ekonomicznego upadku
miasta na koniec XV w. Wtedy to handel czarnomorski przesta by tak intensywny, jak
za czasw genueskich, straci te swj charakter midzynarodowy32. Natomiast wybit
ny turecki osmanista H. Inalcik, zwraca uwag na to, e porwnujc handel na Morzu
Czarnym pod osmask kontrol zpoprzednim stanem, musimy wzi pod uwag fakt,
e zmieniy si warunki, cele, atake uczestnicy handlu czarnomorskiego. Zamknicie
Morza Czarnego dla kupcw zzewntrz otworzyo moliwo poddanym sutana
Grekom, ydom, Ormianom, Turkom iinnym muzumanom, zdominowania han
dlu wrejonie Morza Czarnego, Modawii, awjakim stopniu nawet handlu polsko
tureckiego. Kupcypoddani sutana otrzymywali rnego rodzaju ulgi od pastwa,
co sprzyjao rozwojowi handlu. Rozwija si nie tylko zewntrzny, ale iwewntrzny
handel. Moemy wic mwi nie oupadku, ajedynie okocu politycznej iekonomi
cznej dominacji Genueczykw, jak rwnie oprzeksztaceniu si idostosowaniu eko
nomicznego rozwoju tego regionu pod ktem celw ipotrzeb Stambuu33. Na potwi
erdzenie znaczenia Morza Czarnego dla Imperium Osmaskiego moemy przytoczy
doniesienie ambasadora francuskiego Pierrea de Girardin, ktremu kto zdworzan
sutana mia owiadczy, e gdyby doszo do wyboru czy wpuci statki zagraniczne na
Morze Czarne lub otworzy drzwi haremu, to sutan wybraby drugie34. Moskiewski
ambasador Dmitrij Golicyn usysza zkolei wStambule porwnanie Morza Czarnego
do dziewicy, ktra zostaaby zniesawiona wejciem obcych statkw35. Morze Czarne
stao si strategicznym rdem aprowizacji osmaskiej stolicy igenerowao dochody,
krrych kolejni sutanowie starannie strzegli, cile regulujc eksport ztego regionu.
Zpowodu ogranicze dla zagranicznych statkw morze to czsto bywao nazywane
tureckim jeziorem36.
Co si tyczy stosunkw zziemiami ruskimi, to region wybrzerza czarnomor
skiego nadal odgrywa wan rol, cho trzeba zaznaczy, e osaby kontakty Kaffy ze
Lwowem iinnymi miastami Rusi Czerwonej. Stary szlak tatarski czcy Kaff iLww
straci znaczenie na rzecz drogi modawskiej, wiodcej zAkkermanu do Lwowa37. Ak
tywny ruch panowa natomiast na szlaku midzy Kaff aMoskw, ana jego dynamik
wpyway wsplne interesy polityczne igospodarcze pomidzy Imperium Osmaskim
iWielkim Ksistwem Moskiewskim. Zdaniem S. Orekovej, pierwsze kontakty dyplo
matyczne pomidzy Ksistwem Moskiewskim aPastwem Osmaskim byy powizane
zpotrzeb zapewnienia bezpieczestwa handlu wanie na tym szlaku handlowym38.
Wlicie Iwana III do tureckiego sutana Bajezyda II z1492 r. wyliczone s krzywdy po
M. Berindei, G. Veinstein, La prsence ottoman au sud de la Crime en mer dAzov dans premiere moiti du XVI. siecle,
Cahiers du Monde russe et sovietique, 20, 1979, s. 389390.
33
. , , . 25, H. Inalck, Sources and Studies, vol. 1, s. 110; Idem, The Question of the Closing of
the Black Sea under the Ottomans, Arxcion Pontou, 33, 1979, s. 109111.
34
D. Koodziejczyk, Inner lake or frontier, s. 125; C. King, Dzieje Morza Czarnego, s. 125.
35
D. Koodziejczyk, Inner lake or frontier, s. 125.
36
. , , . 18; C. King, Dzieje Morza Czarnego, s. 125; P. Cernovodeanu, England, s. 21.
37
Dzieje gospodarcze ispoeczne, s. 238.
38
. , , . 30.
32

COLLOQUIA RUSSICA

214

niesione przez kupcw moskiewskich:

,
, , , ,
,
,

,
, 39. Ju w1494 r. sutan przysta na proby wielk
iego ksicia iuregulowano pooenie kupcw moskiewskich wKaffie. Wedug H. Inal
cika iY. ztrka, kupcy moskiewscy brali udzia whandlu na terytoriach osmaskich
iosiedlali si wosmaskich portach wAzowie iKaffie od epoki Mehmeda II40. Tak czy
inaczej, Kaffa staa si wan placwk zarwno pod wzgldem politycznym, jak ieko
nomicznym wstosunkach pomidzy Stambuem aMoskw.
Jak wynika zpowyszych rozwaa, Kaffa odgrywaa bardzo wan rol dla ziem
ruskich. Kaffa genueska bya wanym miejscem dla ekonomicznego ycia Rusi, nato
miast pod wzgldem politycznym nie odgrywaa zbyt wanej roli. Natomiast osmaska
Kaffa, chocia nieco stracia pod wzgldem znaczenia ekonomicznego dla ziem ruskich
(w przypadku ziem Rusi Czerwonej zakres prowadzonego zKaff handlu za czasw
osmaskich by nie do porwnania ze zotymi czasami Kaffy genueskiej), to zacza
odgrywa wan rol polityczn, zwaszcza wprzypadku Rusi Moskiewskiej. Od pier
wszych lat osmaskiego panowania, Kaffa penia funkcj wanej placwki politycznej.
Staa si swego rodzaju kluczem moskiewskiej polityki wobec Stambuu, awikszo
posw moskiewskich, jadcych do Stambuu, przejedaa przez Kaff. Rwnie
podczas momentw zadranie wstosunkach zChanatem Krymskim, zawsze mona
byo zwrci si do paszy kaffeskiego omediacj lub wrcz przywoanie chana do
porzdku. Obok chaskiej stolicy wKyrk Jer, anastpnie wBachczysaraju, osmaska
Kaffa bya konkurencyjnym centrum wadzy politycznej na Krymie, adyplomacja
moskiewska umiaa korzysta zowego rozdwojenia oraz czstych zadranie midzy
chanami areprezentantami sutana.
*
Andrii Zhyvachivskyi, Kaffa and the lands of Rus in the second half of 15th c.
Black Sea trade
Kaffa, being amain outpost of Genoese colonies in Crimea, played not only an
important role in trade between Rus and the East, but also was of large political impor
tance. After incorporation in the Ottoman Empire, economical role of Kaffa was abit
diminished, and according to some researchers, it never reached its former importance
again. In this paper, the author attempts at proving, that Ottoman Kaffa, although it
did lose some of its economical importance in Rus, began to play an important political
39
40

, . 162163.
Dzieje gospodarcze ispoeczne, s. 239; Y. ztrk, Osmanl Hakimeyetinde Kefe, s. 473.

Andrii Zhyvachivskyi

215

role, especially with Muscovy, and became, in its own way, akey to Muscovite politics
regarding Istanbul.
*
, XV .

, ,
,
.
, ,
.
, ,
, ,
,
.

Chapter II

Lectures

Prof. Mrta Font

(Pcs)

Attraction and repulsion:

Latin Church and Tatar influence
in Rus
Political fragmentation of Kievan Rus took place during 12th c. The process was
accelerated after the death of Vladimir Monomakh and at the end of 12th c. separated
regions were already formed (I draw attention to the word region, since it has more
universal meaning and seems to be more appropriate in describing of the process).
Its afact, that Novgorod became independent from Kiev, and Andrey Bogolubsky
considered Kiev as aperiphery of his principality, what suggest the existence of diffe
rences between northern and southern regions. In Southern Rus there were attempts
at sustaining of crucial importance of Kiev and subjugating it to Smolensk, Halych or
Chernigov at the same time. This was general state of affairs until the Tatar invasion in
the thirties of the 13th century, which was apowerful factor in forming of regions in the
Rus. It also caused very different reactions:
In terms of politics alternatively confrontation and compromise
Confirmation of confrontation between Christian and Pagan thought
Tatars religious tolerance had an influence on the status of the Church (e.g. re
lieving the Church of taxes or building new monasteries)
In sphere of everyday life some ideas of Tatar administration were adopted
(e.g. taxes)
On the eve of Tatar emergement there were also changes in the Christian world:
after the fall of Byzantine Empire, Latin Church had the advantage and tried to use it
in spreading its influence on the territories of GreekOrthodox Church. New situation
caused different reactions in all of the Rus:
Total refusal attempts of the Latin Church and strengthening of the Orthodox
Negotiations with the Latinists and establishment of the union between the
two Churches
Varying, from acceptance of some elements of the Western Church to union
Simultaneous spiritual influence of Latin Church and military supremacy of the
Tatars had visible influence on Rus. Different reaction of regions from attraction
to repulsion caused many particular features of development in the Eastern Slavic
world.

Prof. Mrta Font

(Pcs)

Przyciganie iodpychanie:
Koci aciski iwpywy
tatarskie na Rusi
Polityczne rozbicie Rusi Kijowskiej przypada na XII w. Proces ten przyspieszy
po mierci Wodzimierza Monomacha iju wkocu XII w. uformoway si oddzielne
regiony (zwracam uwag, e sowo region ma znaczenie bardziej uniwersalne, dlatego
wydaje si by bardziej adekwatne dla opisania danego procesu).
Faktem jest, e Nowogrd sta si niezaleny od Kijowa, aAndrzej Bogolubski
uznawa Kijw za peryferi swojego ksistwa, co wskazuje na rnice midzy regionem
pnocnym ipoudniowym. Wpoudniowej czci Rusi starano si zachowa kluczowe
znaczenie Kijowa ijednoczenie usiowano podda go pod kontrol Smoleska, Ha
licza lub Czernihowa. Taka sytuacja utrzymywaa si do momentu najazdu tatarskiego
wlatach trzydziestych XIII w., ktry mia silny wpyw na formowanie si regionw
Rusi. Wywoa on te bardzo rne reakcje:
wsferze polityki naprzemiennie konfrontacj ipojednanie
potwierdzenie konfrontacji midzy chrzecijaskim ipogaskim myleniem
na stan cerkwi miaa wpyw tolerancja religijna Tatarw (np. zwolnienie cerkwi
zpodatkw czy zakadanie nowych klasztorw)
wsferze ycia codziennego zaadaptowano niektre sposoby administracji tatar
skiej (np. podatki)
W przeddzie pojawienia si Tatarw miay miejsce zmiany take wwiecie
chrzecijaskim: po upadku Cesarstwa Bizantyjskiego koci aciski zdoby przewag
iprbowa to wykorzysta dla rozszerzenia swoich wpyww na terytorium kocioa
greckoprawosawnego. Nowa sytuacja wywoaa rne reakcje wrnych regionach
Rusi:
cakowita poraka stara kocioa aciskiego iumocnienie prawosawia
negocjacje zacinnikami iustanowienie dwch kociow
od przyjcia niektrych elementw zkocioa zachodniego do unii
Jednoczesny wpyw duchowy kocioa aciskiego iwojskowa supremacja Tatarw
miay widoczny wpyw na Ru. Rne sposoby reakcji regionw od przycigania do
odpychania doprowadziy do powstania szeregu specyficznych cech rozwojowych
wwiecie wschodniego sowiastwa.

.
()

:



. ,
. (
,
). , ,
,
.

, .
, 1230 .
, :
;

;
(.
);

(. );
:


.
:
;
;
.

.

.

COLLOQUIA RUSSICA

222

*
Stenographic record of the discussion
Moderator: MA Andrii Zhyvachivskyi
Moderator: beginning of the discussion.
PhD Myroslav Voloshchuk. Comment: ,
XIII XIV .,
, , , dictus Tatarus,

.
,

. ,
,
, ,
. , ,
XII .,
( )
, ,
. ,
.
Prof. Mrta Font. Answers: , .
, ,
VI (13421352) pagani et
infideles videlicet Tartari, Rutheni et Litvani. , ,
, .
Prof. Leontiy Voytovych. Comment: ,
.
, ,
.
, , II. ,
, , , . ,
, ,
. ,
, ,
.

Prof. Mrta Font

223

: ,
, .
Prof. Dariusz Dbrowski. Question:
1204 .
.
,
.
Prof. Mrta Font. Answers:
, , .
:
,
.
Prof. Dariusz Koodziejczyk. Comment:

(, ).
, , , ,
. ,
, de iure .
Vitalii Kalinichenko. Question: , ,
?
Prof. Mrta Font. Answers:
,
, ,
.
Moderator: summary of the discussion.

Prof. Andrzej Janeczek

(Warszawa)

Red Ruthenia on name`s incidents

In historiography there are many various names for abig state territory, that en
larged the Crown of the Kingdom of Poland in the middle of the 14th c.: the Principa
lity of GaliciaVolhynia, Ruthenia, Ru Koronna, Galicia (Hayczyna), Eastern Lesser
Poland, Western Ukraine, Little Rus, Land of Cherven. Those terms have strict time
limits; they are ascribed to different time periods, and part of them is politically mo
tivated. Ageneral name in use in Polish historiography is Red Ruthenia, that has got
an uncertain etymology and it has already caused problems to Old Polish historians.
Their conclusions, fantastical and fairylike, come and go throughout 19th and 20th c.
literature. Finally in the middle of the 20th c. occured an explication that had arange
of scientific conception: Herbert Ludat and Omeljan Pritsak had pointed on asystem
prevailing among nomadic people, sorting the space with colours, in which every one
of the world`s directions has its own shade. According to this Eurasian wind rose
Southern Rus is Red, Western Rus White. Although in this configuration you can
not quite explain location of Black Rus, usually put near Nowogrodek and Slonim. So,
further to the West than the Western White Rus was the Black Rus. Considering the
name, we should expect it rather in the northern Russian territories.
It is substantial to investigate how particular names of Rus had been developing,
including those colourful ones. It is also worth noticing, that Rus, meant in the func
tion of selfdefinition, the name used by Ruthenians/Russians, is difficult to diverse
into district`s names. The Rus was not just an usual designation, it was aterritorial
dynastic concept, withholding each and every land under the reign of Rurikids (vsja
rus). In more specific terms it meant only the centre over the Dnieper river: so ar
eas of Kiev, Chernihiv and Pereyaslav (zemlya russkaya). With regional partitions
evolved separate principalities, halfcountries, but they were known under the names
of the land described by their capital center. On the SouthernWest were zemlya halic
kaya and zemlya volodymirskaya, in Latin Europe known as Galitia and Lodomeria.
Those were the actual names used in the beginning of the 13th c. by episodic Hungarian
kingdom and (in the end of 18th c.) Austria, providing legitimacy of its participation in
partition of the PolishLithuanian Commonwealth.
The concept of Whole Rus One Rus still sustained, in spite of crucial changes
in the 13th c. The centre of Ruthenian life had moved to North and SouthernWest, to

Prof. Andrzej Janeczek

225

Halych and Vladimir. When, in the middle of the 13th c., Daniel Romanovych achieved
aroyal title and acrown, his kingdom was called Regnum Rusie, without any addi
tion, although it contained only GalicianVolhynian territory. This incommensurabi
lity of regional principality and an universal title was constantly extant. Daniel`s great
son Jurij Lvovych renewed the Ruthenian kingdom in the 14th century to the same
shape as it was, confined to Halych. It seems, that the argument regarding the power
of an idea of Halych as awhole Rus is eligible; Halych principality/kingdom was on
its way to create anational country, while the rest of Ruthenia, including Vladimir, was
still lodged in Byzantine, patrimonial universalism (A. Hensorskyj, O. Pritsak). We
cannot find any sign of distinction, division or fragmentation of the name Ruthenia on
the own, ruthenian basis.
It all hadn`t changed even in the beginning of the 14th c., when anotion of Little
Russia (Mikra Rsia) emerged to estimate the Halych metropolis, freshly dissociated
from metropolis of vsja Rus (Megale Rsia). This new province was not astable for
mation. The name though remained in the realms of political use when BolesawJurij
Troydenovych, the successor of the Romanovych dynasty, used it in his titulary dux
tocius Russie Mynoris (1335). Another one to use it was Casimir the Great (Kazi
mierz Wielki ) in his message to patriarch of Constantinople, in which he insisted on
restitution of Halych metropolis. This term did not catch on and it revived in the 17th c.
on atotally different area, when there had been asearch of anew Russian acquirement
by Dnieper (Maorossijskaya Ukraina) after the treaty of Pereyaslav.
Even as deep and solid division as partition of the Ruthenian lands between Po
land and Lithuania in the middle of the 14th c. didn`t find its reflection in terminology.
Casimir the Great`s title for the territory was at first derived from the term regnum
Russie (rex Polonie et Russie), and with triumph of incorporation`s conception
Russie dominus et heres (hospodar russkoy zemli). King`s successors continued it in quite
the similar way. This term is the same between general officials of Ru Koronna. In
documents we find terra Russiae. In narrative sources, especially at Jan Dugosz, you can
perceive two incidences of the term Rus. One of them is comprehensive, concerning
whole territory inhabited with Ruthenian people, that are related by joint ritus, mos et
lingua, that means with areas of the Grand Duchy of Lithuania and Great Novgorod.
The other one is more detailed, concerning Ruthenian lands of the Crown of the King
dom of Poland. That Polish part of Rus is still nameless, still remains as just Russia,
while its contiguous areas (Podolia, Volhynia, Podlachia) has their own designations.
Denomination of Rus, that is indivisible in Rus itself, divides abroad. Colourful
Russian names appeared in foreign text sources. The oldest records regard the White
Rus and they are dated back to the middle of the 13th c. Russia Alba of the Descriptiones
terrarium treaty doesn`t have an undisputed location, it is generally put in the North
of Russian territory. Other records also concern the White Rus, but they unexpectedly
transfer it to the South, to the GalicianVolhynian lands. According to the others,
those are areas of Pskov or Polotsk. The first quoted definition of the Black Rus ap

226

COLLOQUIA RUSSICA

pears at Heinrich von Mgeln`s, aBavarian author of Hungarians history (14th c.), and
it should be located in the South. The earliest record about the Red Rus is the one by
Ulrich von Richental (1420), chronicler of the Council of Constance this time it was
connected with Smolensk.
Further examples prove how colourful names circled throughout wide spaces of
Eastern Europe. Historical works and geographical tracts from the 16th to the 18th cen
tury provide rich materials; same as cartography. The tendency to more stable disposi
tion of coloured appellatives of Rus starts to increase. In the 16th century, the White
Rus is usually described as Grand Duchy of Moscow, but from the 17th century it is
rather aRuthenian land of the Grand Duchy of Lithuania. Red Rus is Ru Koronna,
sometimes extended further to the East. The Black Rus, uncommon, starts to arise on
the West of the Grand Duchy of Lithuania, but it still wanders through other regions.
Results of this survey brings afew general conclusions:
1. The Red Rus must be acknowledged as abookish term, erudite, appearing
rather late, undisciplined, circling and changing its range. It doesn`t let us to treat it as
anunambiguous name wellexplained by history.
2. This particular territory named with the term above, didn`t form its local name
it was simply Russia, not adjectival. Now this doesn`t let us to accept this name
because of its generality.
3. Names, that started to emerge in between 13th and 14th c., Galicia and Little
Russia, have been duplicated in the 17th and 18th c. They had different meaning and
range, and so that also eliminates them from using.
We are fated to use an uncertain and fake term, conventional as well, unreliable in
history it is necessary to treat designation of the Red Ruthenia this way , meaning the
lands by the San, Bug, and Dniester rivers.

Prof. Andrzej Janeczek

(Warszawa)

Ru Czerwona perypetie znazw

Duy aneks terytorialny, ojaki powikszya si Korona Krlestwa Polskiego
wpoowie XIV wieku, nosi whistoriografii rne nazwy: Ru HalickoWoyska, Ru
Czerwona, Ru Koronna, Galicja (Hayczyna), Maopolska Wschodnia, Zachodnia
Ukraina, Maoru, Ziemia Czerwieska. Nie s to nazwy ponadczasowe; s przypisane
rnym epokom, cz znich jest motywowana politycznie. Wpolskiej historiografii
uywane jest najczciej pojcie Ru Czerwona, oniejasnej etymologii, ktre ju his
torykom staropolskim nastrczao kopotw. Tworzone przez nich wywody, bajeczne
ifantastyczne, przewijaj si przez pimiennictwo XIX iXX w. Dopiero wpoowie
XX w. pojawia si eksplikacja orandze koncepcji naukowej: Herbert Ludat iOmel
jan Pritsak wskazali na panujcy wrd ludw koczowniczych system porzdkowania
przestrzeni przy pomocy kolorw, wktrym kady zczterech kierunkw wiata sym
bolizowany jest swoj barw. Wedug tej euroazjatyckiej ry wiatrw Ru poudniowa
jest Czerwona, Ru zachodnia Biaa. Wtej konfiguracji nie tumaczy si jednak usy
tuowanie Rusi Czarnej, zwykle lokowanej koo Nowogrdka iSonimia, awic jeszcze
bardziej na zachd od Rusi zachodniej Rusi Biaej, podczas gdy, kierujc si nazw,
powinnimy si jej spodziewa na pnocy terytorium ruskiego.
Istotne jest wic przeledzenie, jak rozwijay si partykularne nazwy Rusi, wtym naz
wy kolorowe. Warto od razu zauway, e Ru wfunkcji samonazwy, nazwy uywanej
przez Rusw/Rusinw, ztrudnoci poddaje si segmentacji na nazwy dzielnicowe. Ru
nie bya zwyk nazw, bya ide terytorialnodynastyczn, obejmujc wszystkie zie
mie pod wadz Rurykowiczw (vsja Rus). Wzakresie cilejszym obejmowaa jedynie
naddnieprzaskie jdro: okolice Kijowa, Czernihowa iPerejasawia (zemlja russkaja).
Wraz zpodziaami dzielnicowymi pojawiay si osobne ksistwa ppastwa, lecz
one nosiy nazw ziemi opisan nazw stoecznego grodu. Na poudniowym zachodzie
byy to zemlja halickaja oraz zemlja volodymirskaja, wEuropie aciskiej znane jako
Galicia iLodomeria. Tych wanie nazw uyo wpocztku XIII w. epizodyczne krlest
wo wgierskie na Rusi halickiej, awkocu XVIII w. Austria, legitymizujc swj udzia
wrozbiorze Rzeczypospolitej.
Idea wszystkiej Rusi jednej Rusi utrzymywaa si nadal mimo istotnych zmian
wXIII w. Centrum ycia ruskiego przenioso si wwczas na pnoc oraz na poudniowy

228

COLLOQUIA RUSSICA

zachd, do Halicza iWodzimierza. Gdy Daniel Romanowicz osign wpoowie

XIII w. tytu ikoron krlewsk, jego krlestwo nazywao si regnum Russie, bez adnego
dodatku, chocia obejmowao wycznie dzielnic halick. Ta niewspmierno dziel
nicowego ksistwa iuniwersalnego tytuu bya konsekwentnie zachowywana. Wnuk
Daniela, Jurij Lwowicz odnowi na pocztku XIV w. krlestwo Rusi wtym samym
ksztacie, ograniczonym do Halicza. Wydaje si, e uprawniona jest teza osile idei
Halicza jako caej Rusi, ksistwa/krlestwa, ktre byo na drodze do stworzenia
pastwa narodowego, podczas gdy reszta Rusi, cznie zWodzimierzem, tkwia na
dal wbizantyjskim, patrymonialnym uniwersalizmie (A. Hensorskyj, O. Pritsak). Na
gruncie wasnym, ruskim, nie znajdujemy adnego ladu rozrnienia, podziau, rozbi
cia nazwy Ru.
Nie zmieni si to nawet na pocztku XIV w., gdy powstanie pojcie Maej Rusi
(Mikra Rsia) na oznaczenie metropolii halickiej, nowo wydzielonej zmetropolii vseja
Rusi (Megale Rsia). Nowa prowincja nie bya tworem stabilnym. Nazwa wesza jednak
wsfer uytku politycznego, gdy BolesawJurij Trojdenowicz, nastpca Romanowi
czw, wykorzysta j wswej tytulaturze: dux tocius Russie Mynoris (1335), apowtrnie
uczyni to Kazimierz Wielki wswoim posaniu do patriarchy konstantynopolskiego,
wktrym nalega na restytuowanie metropolii halickiej. Pojcie si nie zakorzenio,
aodyo dopiero wXVII w. na zupenie innym terenie, gdy po ugodzie perejasawskiej
poszukiwano nazwy dla nowego nabytku Rosji nad Dnieprem (Maorossijskaja Ukrai
na).
Nawet tak gboki itrway podzia jak rozbir ziem ruskich midzy Litw iPolsk
wpoowie XIV w. nie znalaz odzwierciedlenia wterminologii. Tytulatura Kazimierza
Wielkiego uywa dla aneksu najpierw pojcia regnum Russie (rex Polonie et Russie),
awraz ze zwycistwem koncepcji inkorporacyjnej Russie dominus et heres (hospodar
russkoj zemli). Wpodobny sposb kontynuuj j nastpcy krla. Tak samo brzmi tytu
latura urzdnikw generalnych Rusi Koronnej. Wrdach dokumentowych panuje
terra Russiae. Wrdach narracyjnych, azwaszcza u Jana Dugosza, dostrzec mona
dwa zakresy pojcia Ru. Jeden oglny, na oznaczenie caego terytorium zajmowanego
przez ludno rusk, ktr wie wsplne: ritus, mos et lingua, awic cznie zzie
miami ksistwa litewskiego iNowogrodu Wielkiego, oraz wszy, oznaczajcy ruskie
ziemie Korony. Ta polska Ru nadal pozostaje bezimienna, nadal pozostaje Rusi
itylko Rusi, ziemi Rusi, podczas gdy dzielnice ssiednie (Podole, Woy, Podlasie)
dysponuj swoimi oznaczeniami wasnymi.
Miano Rusi, niepodzielne na Rusi, poddaje si dzieleniu poza Rusi. Kolorowe
nazwy Rusi pojawiy si wrdach obcych. Najstarsze przekazy dotycz Rusi Biaej
iodnosz si do poowy XIII w. Russia Alba traktatu Descriptiones terrarum nie ma
bezdyskusyjnej lokalizacji, oglnie biorc trzeba j umieszcza na pnocy terytorium
ruskiego. Kolejne przekazy dotycz rwnie Rusi Biaej, ale nieoczekiwanie przenosz
j na poudnie, na ziemie halickowoyskie; wedug innych to okolice Pskowa albo
okolice Poocka. Pierwsze notowanie nazwy Czarna Ru pojawia si u bawarskiego

Prof. Andrzej Janeczek

229

autora historii Wgrw, Henryka von Mgeln (XIV w.); ito miano trzeba lokowa na
poudniu. Najwczeniejszy przekaz oRusi Czerwonej notuje kronikarz soboru wKon
stancji, Ulrich von Richental (1420) wie si on tym razem ze Smoleskiem.
Dalsze przykady dowodz swobodnego krenia nazw kolorowych po duych
przestrzeniach Europy Wschodniej. Dziea historyczne itraktaty geograficzne
XVIXVIII w. dostarczaj tu bogatego materiau, podobnie jak ikartografia. Tendencja
do stabilniejszego rozlokowania barwnych apelatyww Rusi zaczyna zwolna narasta.
WXVI w. Ru Biaa to zazwyczaj Ru Moskiewska, od XVII w. raczej ruskie terytoria
Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Ru Czerwona to Ru Koronna, czasem rozcigana
dalej na wschd. Ru Czarna, rzadsza, zaczyna si pojawia na zachodzie Ksistwa
Litewskiego, ale jeszcze dowolnie wdruje ipo innych regionach.
Rezultaty przegldu przynosz kilka wnioskw oglnych.
1. Ru Czerwon naley uzna jako nazw ksikow, uczon, pno pojawiajc
si, niezdyscyplinowan, krc izmieniajc swj zasig. Nie pozwala to traktowa jej
jako nazwy nednoznacznej i dobrze uzasadnionej historycznie.
2. Terytorium, ktre obdarzane jest t nazw, nie wytworzyo swojej nazwy dziel
nicowej byo Rusi, Rusi bezprzymiotnikow. To zkolei nie pozwala przyj tej
nazwy zuwagi na jej oglnikowo.
3. Nazwy, ktre zaczy si wyania wXIIIXIV w.: Galicja iMaa Ru, zostay
wtrnie uyte wXVII iXVIII w. Nadano im wtedy zupenie inny sens izakres teryto
rialny, co znowu eliminuje je zuycia.
Zdani wic jestemy na nazw niejasn, poniekd sztuczn, umown, historycznie
chwiejn tak wypada bowiem traktowa miano Rusi Czerwonej wodniesieniu do
ziem nad Sanem, Bugiem iDniestrem.

.
()

:
,
XIV ., :
, , , (),
, , , .

,
.
,
,
.
. .
,
, ,

. ,
, . , ,
, , ,
, ,
, ,
.
,
, . ,
, , /,
.

( ).
: ,
( ).
, .
,

Prof. Andrzej Janeczek

231

Galiia Lodomeria.
..
, XVIII . ,
.
,
.,
, .
. , regnum Russie,
, .
.
, XIV .
, . ,
, / ,
, ,
,
(. , . ). ,
.
XIV .,
(Mikra Rsia) ,
(Megale Rsia).
. , ,
, ,
: Dux tocius Mynoris Russie (1335).

, .
, XVII .
. 1654 .
( ).

XIV ., .
regnum Russie
(rex Polonie et Russie), ,
Russie dominus et heres ( ).
.
. ,
terra Russiae. ,
, .
, ,
ritus, mos et lingua,
, .
, ,

232

COLLOQUIA RUSSICA

(, , ) .
, , .
.
. Russia Alba Descrip
tiones terrarum ,
. , ,
, ;
.

(XIV .),
.
(1420),
.

.
XVIXVIII . ,
.
. XVI . , , ,
XVI . .
, .
, , ,
.
.
1. , ,
, .
2. , ,

, , ,
.
3. , XIV .,
, XVIXVIII ., ,
,
.
, , ,
, , .
, .

Prof. Andrzej Janeczek

233

*
Stenographic record of the discussion
Moderator: PhD Adrian Jusupovi
Moderator: beginning of the discussion
Prof. Dariusz Dbrowski. Comment: Oczywicie wystpienie jest na tyle ciekawe, e
budzi refleksje, ktrymi chciaem si podzieli. Zgadzam si wstu procentach, co do konk
luzji tego intrygujcego, niezwykle ciekawie iobszernie udokumentowanego wykadu.
Pozwol sobie zwrci uwag na zaskakujc zbieno wprocesie tworzenia si termi
nologii ruskiej wpolskiej praktyce okoo poowy XVI w. Wida to zarwno u Kromera,
jak itroch wczeniejszego Miechowity oraz troch pniejszego Stryjkowskiego,
ktry odegra te niezwykle istotn rol wksztatowaniu si wiadomoci polskiej ijej
stosunku do spraw ruskich. Moim zdaniem Pan Profesor absolutnie susznie wskaza
na ten moment. Mam jeszcze kilka drobiazgw. Pierwsza kwestia: oile si nie myl, to
jednak ta Czarna Ru pojawia si wznaczeniu ziemi nowogrdzkiej, tj. Nowogrdka
zokolic wKronice halickowoyskiej, wrelacjach zwojen Daniela zprzeomu lat
czterdziestych ipidziesitych, gdzie jest wzmianka owyprawie na Czarn Ru. Iwane
jest to, e ta Czarna Ru bya dosy wsko potraktowana, gdy nawet nie wszystkie te
grody, ktre pniej Romanowicze zajli, s nazywane Czarn Rusi1. Druga sprawa:
wKronice halickowoyskiej rwnie bardzo wsko zostaa uyta pierwszy raz nazwa
Ukraina. To jest oczywicie ten sawny passus, wktrym mowa jest opniejszej ziemi
chemskiej igdzie wystpuje spjnik i Ukraina. Czyli ta i Ukraina to musi by jeszcze
jaki aneks, wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, lecy na zachd od terytorium
przyszej ziemi chemskiej. Jaki taki bardzo wski pas tej ziemi. Tu zwracam uwag aku
rat na ten ustp, poniewa jest bardzo ciekawy wanie zperspektywy zakresu geogra
ficznego pojcia uytego wtym wypadku przez swojaka, dobrze zorientowanego, co do
ukadu terytorialnego ioperujcego, prawdopodobnie, terminami bdcymi wuyciu
konkretnego rodowiska, rodowiska zainteresowanego iposiadajcego wiedz. Jeszcze
raz pozostaje mi podzikowa za niezmiernie fascynujcy wykad, bardzo pouczajcy,
ciesz si, e miaem okazj go wysucha.
PhD Vitaliy Nagirnyy. Question: Panie Profesorze, dzikuj za ten nadzwyczaj cieka
wy wykad. Wiemy, e kolorowe nazwy Rusi czsto bywaj wizane zarabsk tradycj
okrelania kierunkw wiata kolorami. Czy jednak pochodzenia tych kolorowych
nazw moemy docieka poza tradycj arabsk? Oczywicie chodzi mi onazwy Czer
wona, Czarna iBiaa Ru.
Okazao si, e racj mia jednak prof. A. Janeczek. Termin Czarna Ru nie wystpuje w Kronice halickowoyskiej
[uzup. prof. D. Dbrowski].
1

234

COLLOQUIA RUSSICA

Moderator: Czy s jeszcze jakie pytania? Wtakim razie przekazuj gos Panu Profe
sorowi Andrzejowi Janeczkowi.
Prof. Andrzej Janeczek. Answers: Bardzo dzikuj Pastwu za uwagi, postaram si
je wszystkie uwzgldni wwersji docelowej swej pracy. Zaczynajc od uwag Pana Prof.
D. Dbrowskiego: jeli Czarna Ru jest wspomniana wXIII w., arozumiem, e jest, to
zrobi mi Pan wielk przykro dlatego, e wduej mierze zrujnuje cay cig tego rozu
mowania, ktry prowadziem, ale liczy si prawda. Oczywicie rzuc si na poszukiwa
nie Czarnej Rusi wlatach 40 XIII w. na kartach Kroniki halickowoyskiej. Druga rzecz
Ukraina. Ukraina na kartach wspomnianej kroniki. Moe to niejasno wybrzmiao
wtrakcie mojej wypowiedzi, ale nie traktuj tej nazwy jako nazwy wasnej, raczej jako
nazw pospolit, awic zgodnie ztym odczuciem, jakie Pan Profesor przedstawi, bo to
jest chyba tylko przejaw cechy tego terytorium, jego pogranicznego pooenia. Pojawia
si jeszcze jest to intrygujce okrelenie Lachowie ukrainianie. Oczywicie nie ma to
nic wsplnego znazw wasn, jest to okrelenie peryferii. Po prostu peryferii, obszaru
peryferyjnego gdzie na obrzeu, takiego pogranicznego obszaru, tak naleaoby to
rozumie.
I odpowiadajc na pytanie dr. V. Nagirnego. Ja nie jestem specjalnie przywizany
do tej koncepcji. Oczywicie jest ona atrakcyjna, ona wydaje si prbuje tumaczy
wsposb przekonujcy, przynajmniej czciowo przekonujcy, pochodzenie samych
nazw, natomiast nie ma tego bezporedniego kontaktu pomidzy koncepcj inaszymi
rdowymi okreleniami. Nie jestemy wstanie udowodni jakiegokolwiek zwizku
pomidzy jednym adrugim.
Moderator: summary of the discussion.

Prof. Dariusz Koodziejczyk

(Warszawa)

Rus and the Golden Horde

antagonism and symbiosis in
the relations between
the Rurikids and the Genghisids
In 1984 the Cambridge University Press published abook by Anatoly Khazanov
entitled Nomads and the Outside World that was smuggled outside the USSR. Enthu
siastic reception of the authors theses, popularized in Western discourse by Ernest
Gellner, brought adefinite end to purely antagonistic portrayals of relations between
agrarian and nomadic societies. Khazanov, who emphasized elements of symbiosis and
mutual dependency, still has an influence on contemporary researchers of various is
sues, such as TurkishByzantine relations in Asia Minor of the 13th c., connections be
tween Maasai and Kikuyu people in present East Africa, or dealings of medieval Rus
and the Cumans and later Rus and Tatars.
After the collapse of the USSR, the perspective on the Golden Horde has changed.
Since the times of Stalinism it was obligatory to describe it as ahalfbarbaric system,
parasitizing on the conquered society of medieval Rus. Nowadays many researchers
perceive presence of not only such elements as agriculture, trade, urbanization, educa
tion and artistic culture of the Golden Horde, but also continuation of institutions
(e. g. chancery tradition) between such states like the Eurasian empire of Ghengis
Khan, the Golden Horde, the Great Horde and, finally, the Crimean Khanate. While
formerly, the transition from one formation to another used to be described as asudden
rupture and certain proof of crisis, nowadays, scholars stress rather continuation, which
gives legitimization to subsequent successor states and allows one to see these changes
in the Braudelian perspective of longue duree.
In this context it is worth reminding of brilliant, although controversial, theses
from 45 years ago by Edward Keenan and Omeljan Pritsak. These two prominent his
torians maintained that the Grand Duchy of Moscow derived its legitimization from
references to Genghisids tradition rather than from the fight against Tatars, which was
simultaneously preached by the Orthodox Church. The matter whether Muscovy con

236

COLLOQUIA RUSSICA

quered the steppe in result of civilizational confrontation or rather by adjusting to the

steppe rules reminds of adebate over the nature of Portuguese entrance into the Indian
Ocean trade. Formerly viewed as the result of European supremacy, today it is seen as
aproof of the inclusive character of the Asian civilization. This issue is very relevant
for todays Russia, both on the ground of ideology (in the context of current redefini
tions of the idea of Euroasianism) and in the context of current political relations with
Kazakhstan and other nations of Asia.

Prof. Dariusz Koodziejczyk

(Warszawa)

Ru aZota Orda antagonizm

i symbioza wstosunkach
Rurykowiczw zCzyngisydami
W 1984 r. Cambridge University Press opublikowao przemycon zZSRR ksik
Anatolija Chazanowa pt. Nomads and the Outside World. Entuzjastyczna recep
cja tez autora, spopularyzowanych wzachodnim dyskursie przez Ernesta Gellnera,
przyniosa definitywny kres przedstawianiu stosunkw spoeczestw agrarnych iko
czowniczych jako wycznie antagonistycznych. Wpyw Chazanowa, ktry podkrela
elementy symbiozy iwzajemnego uzalenienia, dostrzec dzi mona wbadaniach,
ktrych przedmiotem s tak rne zagadnienia, jak stosunki tureckobizantyskie
wXIIIwiecznej Azji Mniejszej, stosunki Masajw iKikuju wdzisiejszej Afryce
Wschodniej, czy wreszcie stosunki redniowiecznej Rusi iPoowcw, apniej Rusi
iTatarw.
Po upadku ZSRR drastycznej zmianie uleg te obraz Zotej Ordy, ktr
wobowizujcym nurcie historiografii radzieckiej, obowizujcym od lat stalinows
kich, przedstawiano jako organizm na wp barbarzyski, pasoytujcy na podbi
tym spoeczestwie redniowiecznej Rusi. Liczni badacze dostrzegaj dzi nie tylko
obecno takich elementw jak rolnictwo, handel, urbanizacja, nauka ikultura arty
styczna mieszkacw Zotej Ordy, ale te kontynuacj instytucjonaln (np. tradycji
kancelaryjnej) midzy takimi organizmami pastwowymi jak eurazjatyckie imperium
Czyngischana, Zota Orda, Wielka Orda, iwreszcie Chanat Krymski. Podczas gdy
dawniej przejcie od jednej do drugiej formacji przedstawiano zreguy jako gwatowne
zerwanie iwiadectwo kryzysu, dzi podkrela si raczej cigo, co nadaje legitymizacj
pastwomsukcesorom ipozwala ledzi ich rozwj wbraudelowskiej perspektywie
longue dure.
W tym kontekcie warto wrci do byskotliwych, cho kontrowersyjnych tez,
postawionych ju przed 45 laty przez Edwarda Keenana iOmeljana Pritsaka, zgodnie
zktrymi pastwo moskiewskie czerpao legitymizacj raczej zodwoania si do czyn
gisydzkiej tradycji, ni zgoszonego rwnolegle przez Cerkiew hasa walki zTatarami.
Kwestia, czy Moskwa podbia step wwyniku konfrontacji cywilizacyjnej, czy te raczej

238

COLLOQUIA RUSSICA

wwyniku dostosowania si do jego regu przypomina nieco dyskusj nad charakterem

wejcia Portugalczykw do handlu na Oceanie Indyjskim, traktowanego dawniej jako
przejaw europejskiej wyszoci, adzi raczej jako ilustracja inkluzywnego charakteru
cywilizacji azjatyckiej. Kwestia ta ma biece implikacje wsamej Rosji, zarwno na
paszczynie ideologicznej (w kontekcie redefiniowania koncepcji euroazjatyzmu),
jak te wkontekcie biecych stosunkw politycznych zKazachstanem iinnymi
pastwami Azji.

.
()

:


1984 . Cambridge University Press ,

Nomads and the Outside World. ,
,

. . ,
, ,
, .
,
, , ,
.

,

,
.
( , , ,
) ,
(, )
, , ,
, .
,
,

longue dure.
,
, 45

COLLOQUIA RUSSICA

240

,
,
. ,

, , ,

, ,

.
, (
),
.
*
Stenographic record of the discussion
Moderator: PhD Vitaliy Nagirnyy
Moderator: beginning of the discussion
Prof. Dariusz Dbrowski. Comment: To by fascynujcy wykad, pokazujcy zupenie
inn ni europejska perspektyw, pokazujcy, i istniay wiaty alternatywne. Rosja
wogle jest ztego punktu widzenia fascynujcym konglomeratem. Rzeczywicie, co
do Ugrofinw twierdzenie jest prawdziwe. Odwoam si tu do Henryka Paszkiewi
cza, jego znakomitych prac jeszcze zczasw emigracji. Istotnie, nie mona lekceway
faktu, i ksistwa pnocnoruskie byy, jak to okreli H. Paszkiewicz, pastwami ko
lonialnymi na terytorium Ugrofinw. Pozwalam sobie odwoa si do tego przykadu
jako do swego rodzaju analogii do pniejszego konceptu imperialnego. Rzeczywicie,
ta wielka przestrze zamieszkana przez rne ludy, przenikajce si nawzajem, zostaa
wpewnym sensie zjednoczona przez Rurykowiczw wostatecznym rozrachunku,
mona powiedzie przez Szwedw.
Prof. Pawe mudzki. Comment: Chciabym krtko skomentowa efektowny mo
ment wykadu, mianowicie porwnanie tego, wjaki sposb Moskwa wchodzi na step
(i nie tylko na step), wjaki sposb buduje swoje imperium, do dziaa Portugalczykw
na Oceanie Indyjskim. Moe faktycznie istnieje spore podobiestwo, ale jest izasadni
cza rnica. Rnic t mona okreli jako rnic psychologiczn dla Moskwy jest
to rewan, sposb zmierzenia si zkim, kto wczeniej panowa ijego panowanie byo
odczuwane jako bardzo dotkliwe, kopotliwe. Ekspansj moskiewsk na stepie mona
tumaczy wiksz, ni wprzypadku Portugalczykw, potrzeb odreagowania.

Prof. Dariusz Koodziejczyk

241

Prof. Dariusz Koodziejczyk. Answers: Jeli mona, chciabym od razu odpowiedzie.

Ot ja tu widz analogi Portugalczycy pojawiaj si na Oceanie Indyjskim wramach
rekonkwisty. Szukaj Moros (Maurw) jak nieodmiennie okrelaj muzumanw
inie cackaj si znimi. Jeli znajd owych Moros wGudziaracie, Malindi czy na Su
matrze, mszcz si za ich niegdysiejsze panowanie na Pwyspie Iberyjskim. Istniaa np.
tradycja obcinania przez Portugalczykw uszu wszystkim mczyznom-muzumanom,
ktrych zapali. Skdind znamy ciekaw anegdot ukazujc, e niekiedy jednak Portu
galczycy iMaurowie czerpali ze wsplnej tradycji. Ot, gdy Portugalczycy wyldowali
wKalhacie wdzisiejszym Omanie, odwiedzonym notabene wczeniej przez Ibn Batut,
Afonso de Albuquerque mia kaza obci uszy inosy wszystkim mczyznom. Pewien
starzec zwrci si wwczas do portugalskiego wodza porwnujc go do Aleksandra
Macedoskiego, aten wprzypywie dobrego humoru kaza go wypuci. Generalnie
jednak Portugalczycy mcili si na Maurach podobnie jak Rosjanie mcili si na Tata
rach, iwtym widz podobiestwa.
PhD Vitaliy Mykhaylovskyy. Question: Moje pytanie dotyczy wspomnianej czarnej
propagandy polskiej. Na ile Moskwa, zdaniem Pana uznajca si za spadkobierczyni
Zotej Ordy, chciaa by czci Europy?
Prof. Dariusz Koodziejczyk. Answers: Wydaje mi si, e nie musimy przyjmowa
kategorii albo albo: Moskwa jako spadkobierczyni Bizancjum albo Moskwa jako
dziedzictwo Czyngisydw. Mamy tu do czynienia zdwiema narracjami. Pierwsza nar
racja to wizja Moskwy jako przeduenia prawosawia, Moskwy jako nosicielki misji
cywilizacyjnej. Wtym przypadku Moskwa utosamia si zcywilizacj chrzecijask
(czy te europejsk, bizantysk). Iwtym podejciu obserwujemy zreszt ambiwalent
ny stosunek do Zachodu. Druga wizja to wizja imperialna, wktrej Moskwa jawi si
jako spadkobierczyni euroazjatyckiego imperium Mongow. Zreszt nawet polityka
Moskwy wobec podbitych ludw azjatyckich (np. Tatarw Kazaskich) zmieniaa si
inie bya konsekwentna. Myl, e cay czas whistorii rosyjskiej mamy te dwa nurty,
zktrych raz jeden, ainnym razem drugi bierze gr.
Prof. Dariusz Dbrowski. Comment: Pojawia si jeszcze jedna refleksja wywoana
sowami Doktora V. Mikhaylovskiego, azdrugiej strony odnoszca si do omawianej
przez Pana Profesora polskiej propagandy. Zajmujc si odrobin kwestiami literatury
XVI-wiecznej, zastanawiam si, czy stosunek Polakw nie by rwnie ambiwalentny.
Przy tym, istotnie, Koroniarze byli (jeli mona uy takiego okrelenia) bardziej
agresywni wstosunku do pastwa rosyjskiego, ainn postaw reprezentuje np. Maciej
Stryjkowski, ktry, moliwe, najlepiej zna Moskw, wkadym razie lepiej ni Mar
cin Kromer czy Maciej Miechowita. Stryjkowski wyraa si oMoskwie zrodzajem
szacunku, nie jako otypowych obcych (tych zych), ajego narracja jest bardzo
zrwnowaona. Kto wie czy nie bierze si to wanie zlepszej znajomoci Moskwy?

242

COLLOQUIA RUSSICA

Drug spraw jest to, i uwaam za absolutnie fascynujc izoon kwesti genezy
tytuu carskiego, wktrej wtkw ideowych ipolitycznych jest tak wiele, e staje si
ona zarzewiem do dyskusji, ktra prawdopodobnie nigdy si nie skoczy. Istotnie,
wlatopisach to byskawiczne przejcie tytuu car wstosunku do chanw mongols
kich wiadczy opodejciu do nich jako do modelu, wzorca, ale ipojcie to jest najwy
godniejsze (gotowe) dla okrelenia tak Mongow jak iRusi.
Prof. Dariusz Koodziejczyk. Answers: Tu mog si tylko zgodzi. Jeli zna si co
lepiej, mniej si stereotypizuje. Generalnie jest to suszne zaoenie. Gdy czyta si relacje
Litwinw itych Koroniarzy, ktrzy wpewnym momencie zaczynaj jedzi do Mosk
wy, wida, e midzy nimi agospodarzami nie byo wyranej przepaci cywilizacyjnej.
Negatywna wizja istereotypy umocniy si dopiero po okresie Smuty.
Moderator: Czy s jeszcze pytania lub czy kto chciaby odnie si do wypowiedzi?
PhM Aneta Gobiowska-Tobiasz. Comment: Chciaabym krtko nawiza do
pocztku wykadu Pana Profesora, amianowicie do koczownikw, ktrzy kojarz si
historykom iwikszoci badaczy przede wszystkim zprzebywajcymi niemal cay czas
na grzbiecie konia wojownikami. Ludy tureckie doskonale znay sztuk inynieryjn,
icho nie jestem turkologiem, wiem ze wjzykach tureckich istniay okrelenia na mi
asto, mury. Na podstawie bada archeologicznych prowadzonych na terenie Azji wie
my, e ludy tureckie potrafiy wznosi budowle monumentalne takie, jak np. typu czaatas
(kamienne konstrukcje grobowe wczesnych Chakasw) czy typu systemu kamiennych
twierdz na terenie Tuwy, nie wspominajc ju oDagestanie czy systemie cytadel wzdu
Szlaku Jedwabnego (gwnie na Przedkaukaziu). Wiemy rwnie zlatopisw, e
Poowcy posiadali trzy miasta, ktre rnie si wnauce interpretuje. Niektrzy uwaaj,
i byy to zaoenia typu grodw sowiaskich, wktrych zamieszkiwaa ludno po
lietniczna, awokresie zimowym przybywa tam naczelnik rodu wraz ze swoj ord,
rozkadano tabor izimowano wgrodzie. Wielki uczony rosyjski, archeolog iturkolog,
prof. Igor Kyzasow ( ) jest zdania, e te grdki przypominay miasta
budowane zcegy. Uwaa te, e wiee, ktre wikszo archeologw, m.in. pani prof.
Svetlana Pletneva ( ) interpretuje jako wozy, na ktrych stawiano
jurty, to wrzeczywistoci ceglane konstrukcje. Sugerujemy si tutaj ikonografi znan
zLatopisu Radziwiowskiego, ale by moe naprawd stawiano takiego typu budowle.
By moe wspomniane wiee to poowieckie miasta. Nie wiemy tego. Do dzi mamy
spory problem zwytypowaniem miejsc, gdzie te trzy miasta si znajdoway, wic si
rzeczy nie zostay one przebadane (nawet sondaowo) archeologicznie. Nie wiemy
wic, jakiej mogy by one konstrukcji skrzyniowej (drewniano-ziemnej), ceglanej,
czy te posiaday one mury kamienne. Wkadym razie chciaam Pastwu uwiadomi,
e ludy tureckie byy ludami znajcymi urbanizacj, nie byli to ludzie uprawiajcy cay
czas koczownictwo taborowe zotwartym cyklem wdrwek. Waciwie, zdarzyo si

Prof. Dariusz Koodziejczyk

243

to niewiele razy whistorii ludw koczowniczych (m.in. podczas ekspansji ludnoci

scytyjskiej, ktra napyna na tereny stepw nadczarnomorskich, adalej ruszya
wkierunku Kotliny Karpackiej. Scytowie to wanie przykad taborowej gospo
darki zotwartym cyklem wdrwki, jednake iten lud wpewnym momencie osiad
izasymilowa si zmiejscowym substratem).
Prof. Dariusz Koodziejczyk. Answers: Nawet gdyby Mongoowie byli czystymi
koczownikami (jeli takie pojcie wogle istnieje) to przecie mieli kontakt zChinami
zanim przybyli na Zachd. Chciabym te poda przykad zinnej epoki, zaczerpnity
zrecenzowanej przeze mnie niedawno ksiki Michaela Khodarkovskyego orosyjs
kim podboju Kaukazu wXIX w. Ot wrdach rosyjskich zpoowy XIX w. mae
drewniane miasteczko rosyjskie okrelano zwykle jako gorod (), tymczasem kau
kaski au zbudowany zkamienia, posiadajcy trzypitrowe budynki, medres szko
redni, meczet, bazar etc. okrelany by zazwyczaj jako derevnia (). Inne prze
kazy ztego czasu mwi np. orozbiciu bandy rozbjnikw, przy czym ta banda
rozbjnikw miewaa artyleri (czciowo zakupion wStambule) iskadaa si
zregularnych formacji piechoty (w skad ktrej wchodzili czasem ipolscy onierze,
dezerterzy zarmii rosyjskiej sucy warmii Szamila). Przykad ten pokazuje, jak
dobr terminologii ijzyka warunkuje iodzwierciedla nasze wiadome ipodwiadome
postrzeganie rzeczywistoci.
Moderator: summary of the discussion.

Chapter III

Debates

Debate I
prosopography at historians
service
The round table discussion with
Pprof. Aleksandr Mayorov (Saint Petersburg State University, SanktPeterburg,
Russia),
PhD Vitaliy Mykhaylovskyy (Borys Grichenko Kyiv University, Kyiv, Ukraine),
PhD Adrian Jusupovi (Institute of National Remember, Warszawa, Poland).
*
Stenographic record of the discussion
Moderator: Dominik Kadzik (UJ)
Moderator: Witam serdecznie wszystkich uczestnikw konferencji. Na pocztku
chc przybliy ide debat profesorskich, poniewa wrd przybyych goci jest spo
ro osb, ktre po raz pierwszy spotykaj ztak form prowadzenia dyskusji. Inno
naszej debaty, wodrnieniu od klasycznych debat profesorskich, przejawia si wtym,
e jej uczestnicy nie d do konfrontacji, lecz zwracaj szczegln uwag na warsztat
metodologiczny ibadawczy. Liczymy na to, e wczasie dyskusji nasi eksperci przybli
modym badaczom swj warsztat metodologiczny wtaki sposb, by studenci mogli
wycign zniego umiejtnoci, ktre posu im wich dalszych badaniach. Zatem de
baty profesorskie s swoistym kompendium wiedzy dla studentw imodych adeptw
bada historycznych. Jako reprezentant rodowiska studenckiego podkrelam ten fakt
jako szczeglnie wartociowy.
Ale przejdmy do meritum. Dzisiaj chcielibymy skupi si na podejciu meto
dologicznym, dlatego te moje pierwsze pytanie kieruj do prof. Aleksandra Mayo
rova. Brzmi ono nastpujco kim byli ruscy bojarzy iod kiedy moemy mwi obo
jarach, jako zamknitej grupie spoecznej? Czy uwaa Pan Profesor, e historiografia
wyczerpaa ten temat?

248

COLLOQUIA RUSSICA

Prof. Aleksandr Mayorov. Answers: .

(),
. ,
.
.
. ,
,
XIII ., . ,
,
.
.
. ,
XIX .,
. ,

.
.
,
, (),
.
.
,
.
,
III .
,
.
,
, . , ,
, , .
.
, ,
XIX ., ,
, 3050 .
., .

. ,
, .
, , ( )
( ). ,

Debate I: prosopography ...

249

,
, . ,

,
.

. ,
,
1239 .,
. ,

.
Moderator: Kolejne moje pytanie jest adresowane do dr. Vitalija Mykhaylovskiego.
Panie Doktorze, prosz przybliy nam specyfik bada prozopograficznych na pod
stawie rde aktowych oraz kierunki iperspektywy rozwoju tego typu bada.
PhD Vitaliy Mykhaylovskyy. Answers: Jest to trudne pytanie onowych kierunkach
bada poniewa wszyscy koledzy, ktrzy zajmuj si histori, wiedz, e prozopogra
fia nie jest nowym wynalazkiem. Ja zajmuj si drug poow XIV w., tj. epok, wktrej
ju nie wystpuj kroniki tego typu, jak miao to miejsce wpoprzednich wiekach. Przy
badaniach nad t epok nie jestemy obcieni rdami narratywnymi, do ktrych
musimy dopasowa fakty znane zinnych rde. Zdrugiej strony, brak rde nar
ratywnych przysparza problemw. Czsto spotykamy si zsytuacj, kiedy na przykad
zokresu pidziesiciu lat zachowao si dziesi dokumentw. Co to daje historykowi?
Nic, ajednoczenie wszystko. Mwic wszystko mam na myli to, e musz na ich pod
stawie wyodrbni wspln cech dla tej epoki. Co zreszt prbowaem zrobi wswojej
ksice oPodolu, wczci powiconej szlachcie podolskiej wdrugiej poowie XIV w.
Chciaem pokaza, e przynaleno polityczna Podola do Litwy, Polski lub Wgier
zaleaa od tego, czy Koriatowicze za wadc uznawali wielkiego ksicia litewskiego,
krla polskiego czy te krla wgierskiego. Po rok 1377 dysponujemy dziesicioma
dokumentami. Wnich czasami pojawiaj si wzmianki owiadkach. Nikt wczeniej
nie sprbowa napisa biogramw tych ludzi, ajak si okazao, pi dokumentw
daje nam informacje ookoo czterdziestu wiadkach. Aczterdzieci biogramw to ju
sporo, jeeli pamitamy, e do dyspozycji historykw jest tylko dziesi dokumentw.
Prba odtworzenia ich biogramw przyniesie do duo informacji. Na przykad, czy
podobiestwo imion jest typowe czy nie? Jakie nazwiska zamy, e to nie nazwisko
wnaszym pojciu, araczej przezwisko wystpuj wtych dokumentach? Niewyklu
czone, e na podstawie danych onomastycznych da si odkry jakie powizania ro
dzinne midzy nimi, wczym moe pomc weryfikacja nazw miejscowoci izestawienie
ztymi pierwszymi protonazwiskami. Majc sto biogramw moemy te poruszy inne

250

COLLOQUIA RUSSICA

kwestie. Na przykad, ja ostatnio prbuj, na podstawie wiadomych ju historykom

rzeczy (dane ourzdnikach wyszych wziemiach ruskich wXV w.: wojewodach,
kasztelanach igrodowych starostach) pokaza portret zbiorowy tej grupy, na co nikt
wczeniej nie zwraca uwagi. Moje ostatnie badania pokazay, e wXV w. to bya jedna
grupa, awXVI w., tj. do koca dynastii Jagielloskiej, ju zupenie inna, wprawie przy
jednakowej liczbie osb. Przeomowym momentem wzmianie charakteru iskadu tej
grupy by koniec XV pocztek XVI w.. I, moim zdaniem, jeeli akurat na przeomie
XV iXVI w. zmienia si cakowicie charakter grupy wyszych urzdnikw, to moe to
wiadczy okocu pewnej epoki wdziejach ziem ruskich. Byo to dla mnie niemaym
zaskoczeniem, ato wszystko udao si wyjani wanie dziki metodzie prozopogra
ficznej. Dzikuj.
Moderator: Dzikuj bardzo Panu Doktorowi. Teraz przeka sowo doktorowi
Adrianowi Jusupoviowi, ktrego prosz oscharakteryzowanie specyfiki bada pro
zopograficznych na podstawie rde latopisarskich, atake ookrelenie perspektywy
rozwoju tego typu bada.
PhD Adrian Jusupovi. Answers: C, ja powiem tak: mam to szczcie, e istniej
latopisy. Ale jest to szczcie inieszczcie jednoczenie. Podejrzewam, e po mojej
wypowiedzi kilka sw dopowie prof. Pawe mudzki, ktry czasem ze mn dyskutuje
na ten temat. Latopisy to historiograficzne teksty narracyjne, zktrych trzeba oddzieli
to, co byo naprawd, od tego, co jest fikcj. Przytocz wypowied P. mudzkiego, ktra
pada na seminarium prof. Henryka Samsonowicza. Zaznaczy, e whistoriograficznych
tekstach narracyjnych napotykamy nierzadko na cian fikcji. Zmusza ona historyka do
szukania wniej pkni, ktre pozwol mu dostrzec prawd. Iwzasadzie tak trzeba
patrze na rda narracyjne, trzeba doszukiwa si tego, co byo naprawd, awtedy od
krywamy rzeczy zaskakujce. Moje badania s poniekd zbiene do tych, prowadzonych
przez dra Vitalija Mykhaylovskiego, zt rnic, e moje obejmuj XIII w., jego za
wiek XIV. Wbadanym przeze mnie okresie praktycznie nie wystpuj dokumenty
aktowe, pojawiaj si one dopiero wczwartej wierci XIII w. Pewnym uzupenieniem
imoliwoci weryfikacji tego, co przeczytam wlatopisach s dokumenty wgierskie.
Te badania zkolei od lat prowadzi dr Myroslav Voloshchuk, ktry wskaza na wiele
ciekawych rzeczy chociaby na dokument, pozwalajcy przybliy dat mierci
Wadysawa Kormilczycza, jakby nie patrze, jednego zczoowych dziaaczy pierwszej
wierci XIII w., ktry wpewnym momencie znikn zkart historii. Zlatopisu wiemy,
e prawdopodobnie zmar wwizieniu wgierskim. Zdokumentu odnalezionego przez
dr. M. Voloshchuka, dowiadujemy si, e Wadysaw otrzyma od Andrzeja II wie iy
sobie spokojnie na Wgrzech, gdzie zmar dopiero okoo 12311232 r. Wic, mamy
pewn weryfikacj wiemy, e latopisarz, piszcy zperspektywy wadcy, tj. piszcy na
zamwienie, stara si ostrzec czytelnika przed tym, co moe si sta zbojarami, ktrzy
nazbyt okazuj swoj niezaleno, dlatego te wprowadzi do swojej twrczoci ele
menty pedagogiczne.

Debate I: prosopography ...

251

Ponadto wyszukiwanie poszczeglnych biogramw daje pewn przewag

imoliwoci interpretacyjne. Kiedy zaczynaem prac nad swoim doktoratem, czsto
syszaem pytanie, oczym ja wzasadzie napisz? Przecie tyle prac na ten temat powstao,
nie ma praktycznie ju nic do dopowiedzenia. Okazao si, e wkrtkim okresie, bo od
1205 do 1269 r., mona byo napisa 96 biogramw tylko elity wieckiej. Pomijam tutaj
biogramy osb duchownych, przy badaniu ktrych wystpuje troch inna specyfika.
Pojawia si moliwo: odtworzenia poszczeglnych powiza, zrekonstruowania
wpywu poszczeglnych osb na polityk wewntrzn, elity na kreowanie karier innych
czonkw tej elity iich wzajemne zalenoci. Mona odtworzy zaplecze Wadysawa
Kormilczycza iSudysawa, mona take zrekonstruowa zaplecze wodzimierskie, co
wkonsekwencji pozwala na amanie pewnych stereotypw, bo wci jeszcze patrzy
si na Wodzimierzan jako na wiernych dynastii Romanowiczw. Tymczasem, gdy
zaczniemy si wczytywa, nagle okazuje si, e kiedy wdowa po Romanie Mcisawowiczu
udaa si do Wodzimierzan ipoprosia ich oazyl, awzasadzie chciaa obj tam rzdy
wimieniu nieletnich synw, Wodzimierzanie wiadomi tego, co si dzieje, zwoali
wiec, na ktrym bojarzy midzy innymi Nikifor, przekona mieszkacw, e wich
interesie ley wypdzenie wdowy po Romanie Mcisawowiczu wraz zdziemi. Ww
czas kobieta udaa si do ksicia krakowskiego, Leszka Biaego. Pokazuje to, e wcale
mieszkacy ci nie byli tacy wierni dynastii, byli natomiast wiadomi tego, co ley wich
interesie co mog osign ico moe im da przyjcie nowego ksicia, wiatosawa
Igorowicza. Iwiedzieli, e jeeli nie zgodz si na t zamian, to mwic kolokwial
nie: poauj wprzyszoci. Bd oblegani, nie bd mieli adnych przyjaci wokoli
cy. Zreszt ta zaleno wietnie uwidacznia si na ziemi halickiej, ktra od dawna jest
postrzegana wliteraturze jako ostoja wolnoci czsto Halicz porwnywany jest do
Nowogrodu, gdzie mieszkacy wpywali na ksicia, mogli decydowa. Rwnoczenie
tutaj pojawia si problem, bo wadca, ktry chcia opanowa Halicz, musia pozyska
elit. Bez elit nie by wstanie wada miastem. Dlatego te m.in. krlowie zdynastii
Arpadw Andrzej II, Bela IV starali si przede wszystkim pozyska elity, starali
si pozyska Wadysawa Kormilczycza. Tak samo przedstawiciele dynastii czerni
howskiej rwnie starali si pozyska elity halickie ito samo robili te Romanowicze.
Wzasadzie ich wygrana zaleaa od tego, kto zdobdzie wiksze poparcie na tej ziemi.
Rwnoczenie naley podkreli, e specyfika bada prozopograficznych jest trudna,
bo dokumenty aktowe zawieraj unormowany stan prawny, po prostu czytamy: tutaj
jest taki urzdnik, tam jest taki urzdnik. Tymczasem wlatopisach takich podpowiedzi,
zkim mamy do czynienia jest bardzo mao.
Skoro ju wspomniaem ourzdnikach warto powiedzie ojednej rzeczy: badania
wkierunku znajomoci urzdw wredniowieczu wzasadzie cigle s wpowijakach.
Ito jest pewnego rodzaju paradoks, e wmiar dobrze wiemy, jakie byy urzdy, jak
funkcjonoway poszczeglne spoecznoci od XI do XII w., od XIV w. ipniej, mamy
jaki ogld tego, co byo wXIII w. Iwzasadzie brakuje prac zbiorczych, rwnoczenie
mao jest takich publikacji, jak chociaby ta Jukki Korpelli, ktry chyba zrobi najwiksz

252

COLLOQUIA RUSSICA

prac prozopograficzn, zbierajc informacje zlatopisw, sag, dokumentw aciskich,

posegregowa to wszystko iprzypisa konkretnym osobom, starajc si zrekonstruowa
ich dzieje. Poza tym, kolejna trudno chyba jedna znajwaniejszych wokresie
od XI do XV w. cigle ksztatuje si wielostopniowy system antroponimiczny. Przede
wszystkim standardem wlatopisach jest podawanie imienia, rzadko spotykamy imi
zpatronimikiem, czasami pojawiaj si protonazwiska, ale to jest rzadko. Potem trze
ba okreli czy rzeczywicie kilka osb wymienionych zimienia to jest jedna ita sama
osoba? Zanalizy rda czsto okazuje si, e nie. Przykadowo Szew jest wymieniony
trzykrotnie, aakurat rodkowa wzmianka dotyczy jego mierci. Ipytanie czy mamy do
czynienia zdwiema osobami czy moe nawet ztrzema. Podsumowujc, badania prozo
pograficzne pozwalaj okreli pewnego rodzaju zalenoci, jakie zachodziy midzy
wadcami aich urzdnikami. Dzikuj bardzo.
PhD Myroslav Voloshchuk. Question:

, .
Prof. Aleksandr Mayorov. Answers:
,
. : ,
. ,
, ,
.
. ,
..
, , ,
. ,
. ,
XIII . ,
, .
,
. , ,
.
Moderator: Dzikuj bardzo, czy s jakie pytania zsali?
Prof. Pawe mudzki. Comment: Odpowiadajc na zaproszenie Adriana Jusupovia,
chciabym powiedzie, e jeli historyk chce si przekona, czym s narracje, musi
na chwil odwrci si od historii, to znaczy zapomnie oistnieniu kategorii faktu
historycznego iprawdy historycznej. Przynajmniej przez chwil trzeba sprbowa
potraktowa narracje, jak literatur pikn. Mona sprbowa zagra wtak gr ze

Debate I: prosopography ...

253

rdem przez chwil ipotem powrci do poszukiwania faktw inie trzeba tej gry
traktowa jako ideologicznego narzdzia do walki ztradycyjnymi sposobami uprawi
ania historiografii. Wkadym razie nie ma przewanie innej drogi do poznania sensu
narracji ni rezygnacja zczytania jej wporzdku historycznym, to znaczy wcisym
powizaniu zopisywanym wydarzeniem. Zamiast tego trzeba narracj porwna do in
nych, podobnych opowiada, take takich, ktre dotycz innych wydarze ipostaci.
Podobiestwa s opisywalne imona ich racjonalnie dowie. Gdy podobiestwo jest
uchwytne, opowie peniejsza zaczyna tumaczy inne, mniej pene. Daje to moliwo
zorientowania si, jakie elementy wypowiedzi rdowej s wywoane powtarzalnymi
konstrukcjami narracyjnymi. Taki komparatystyczny eksperyment zawsze warto
przeprowadzi. Powinien go take przeprowadzi prozopograf pracujcy ztekstami
narracyjnymi, eby sprawdzi jaki jest status interesujcych go szczegw wopowieci,
ktr wspkonstruuj. Bo oczywicie rne informacje mog trafia do tekstu zrnych
powodw. Jestem tego wiadom, e nie tylko presja struktury narracyjnej decyduje oos
tatecznym ksztacie danej opowieci.
PhD Adrian Jusupovi. Answers: Chciaem jeszcze uzupeni uzupenienie. Ta zaba
wa zkonstrukcjami literackimi moe te przynie wymierne korzyci rdoznawcze,
zczego nie wszyscy te zdaj sobie spraw. Uzupeniajc poniekd pytanie od modera
tora zestawiajc rne latopisy, rne konstrukcje literackie, moemy doj do bardzo
interesujcych wnioskw. Porwnujc je take na polu prozopograficznym, tutaj dam
konkretny przykad zroku 1223 wszystkim znany opis bitwy nad Kak kiedy porw
na si latopisy Ipatjewski, Nowogrodzki, awrientiewski, ispojrzy si na osoby tam
wystpujce, nagle okae si, e wszyscy czonkowie elit, ktre s wymienione wtych
rnych latopisach, pochodz zHalicza. Jarun, ktry by dotychczas utosamiany
zNowogrodem, jest tym samym Jarunem, ktry suy u Mcisawa Mcisawowicza
w1216 roku, itym samym Jarunem tysicznikiem przemyskim, ktry przeszed
razem zMcisawem Mcisawowiczem do Halicza. Rwnie pozostae osoby: Jerzy
Domamiricz iDzierykraj pochodz zHalicza. Dzikuj.
Vitalii Kalinichenko. Question:
? , ,
?
PhD Vitaliy Mykhaylovskyy. Answers: Wydaje mi si, e drugie pytanie jest
jednoczenie iatwe itrudne. Moim zdaniem, granic epok redniowiecza
iNowoytnoci jest pocztek lat 90. XV w. Ale czym dalej na wschd, tym oddala
si ona od pocztku XVI w.. Jeeli chodzi owojewdztwo ruskie, podolskie, beskie
to sprawa jest prosta: momentem przeomowym jest tu mier krla Aleksandra I.
Zygmunt IStary wyranie otwiera now epok. Ale podwaliny pod t epok pooy
jeszcze jego brat krl Jan Olbracht, ktry wprowadzi inny system dziaania Krlest

254

COLLOQUIA RUSSICA

wa Polskiego, wyraajc zgod na regularny sejmy koronny. Zkolei, jeeli chodzi

oziemie ruskie Wielkiego Ksistwa Litewskiego, tj. otereny Woynia, Bracawszczyzny,
Kijowszczyzny, atake oziemie za Dnieprem, to tutaj redniowiecze, moim zdaniem,
chyba przedua si, a do przeomu wiekw XVI iXVII.
Moderator: Czy kto chce jeszcze doczy si do dyskusji? Nie widz chtnych, wic
zadam pytanie do wszystkich uczestnikw debaty. Moe si to wydawa troch try
wialne, ale zapytam ostereotypy dotyczce Rusi ioto, ktre znich ju zostay definity
wnie iskutecznie obalone przez historiografi, aktre dalej funkcjonuj wtak zwanej
wiadomoci spoecznej, czy moe nawet wprzekazie podrcznikowym?
Prof. Aleksandr Mayorov. Answers:
.

. .
PhD Vitaliy Mykhaylovskyy. Answers: Jeli chodzi opodrcznikowe stereotypy
oRusi, to patrzc na studentw pierwszego, drugiego, trzeciego roku, zktrymi mam
do czynienia, widz, e stereotypy wzite zpodrcznikw szkolnych, bardzo mocno s
wnich zakorzenione. Bo jzyk podrcznika jest prosty, jest wyrany, tam nie ma ale.
Tam jest biae iczarne. Patrzenie na Ru zpunktu widzenia stereotypw jest trudne,
bo tutaj krzyuj si rne podejcia historiografii ukraiskiej irosyjskiej. Jak ostatnio
zaartowa prof. Oeksij Toloczko Ru Kijowska nie zostawia testamentu. Do prawa
wasnoci najbardziej pretenduje Rosja, ale wikszo spadku po Rusi Kijowskiej znaj
duje si na terenie obecnej Ukrainy. Dlatego stereotypy Rusi s trudne, poniewa kiedy
mwimy oRusi, od razu zaczyna si dyskusja: gdzie wasze, agdzie nasze? Iwspczenie
jest to najtrudniejsza dyskusja ukraiskiej irosyjskiej historiografii. Ja te chc postawi
pytanie inaczej: ojakiej Rusi mwimy? Bo Ru IX, X w. to jedna rzecz, aRu XI iXII
w. to zupenie inna rzecz, jeszcze inna Ru XIII w.. Dlatego ja bym si zgodzi zProf.
A. Mayorovym co do tego, e do stereotypw trzeba podchodzi wsposb ostrony,
poniewa rewolucyjny sposb walki ze stereotypem moe doprowadzi do cakowitego
zniszczenia nie tylko stereotypw, ale iwszystkich dotychczasowych osigni nauki
historycznej.
PhD Adrian Jusupovi. Anwers: Pytanie jest dosy trudne, eby na nie odpowiedzie
jednoznacznie. Moe troch nawi do swoich czasw studenckich, kiedy jeszcze
chodziem na seminarium do prof. Andrzeja Poppe, ktry zawsze powtarza jedn rzecz:
przede wszystkim naley wiadomie budowa autorytet wtekcie. Co to oznacza? Mia
nowiecie, e stereotypy przede wszystkim buduje si nie zagldajc do rda. To zna
czy, jeeli piszemy tekst, nie moe by on oparty na literaturze. Bo jedyne, co moemy
zrobi, to wanie powiela stereotypy. Nie znajc rde wzasadzie nie jestemy wsta
nie pisa historii, bo nie jestemy wstanie oprze si na adnym autorytecie. WAn
glii jest takie okrelenie: first source, second source. Jedno oznacza rdo, drugie

Debate I: prosopography ...

255

oznacza literatur. Piszc na podstawie literatury si rzeczy powielamy to, co ju wniej

jest. Piszc na podstawie rde, wiadomie czytamy t literatur. Czy moe by inaczej:
czytajc literatur zagldamy do rde iweryfikujemy, czy pogld autora jest suszny
czy nie oczywicie to prowadzi do pewnego, mona powiedzie, punktu wyjcia,
oktrym troch powiedzia profesor A. Mayorov. Nie moemy przecie za kadym
razem od nowa zabiera si do tego samego. Wic musimy te umie zweryfikowa
to, co czytamy. Czy badacz, ktrego czytamy przekona nas do swoich racji, czy nie.
Jeeli chodzi ostereotypy, to chciabym nawiza jeszcze do jednej rzeczy: panuje taki
stereotyp, przynajmniej ostatnio, e po co czyta rda ruskie?. One wgruncie rzec
zy nic nie wnosz. Ito jest zreguy stereotyp powtarzany nonstop przez historykw,
ktrzy nie maj dostpu do tych rde moe inaczej: te rda s dla nich zamknite,
poniewa nie znaj jzyka. Arwnoczenie s niedostpne, poniewa nie pozwalaj,
eby te rda docieray do nich nawet wsposb poredni. IwPolsce mimo wszystko
to zainteresowanie wschodni czy cyrylick twrczoci jest bardzo ograniczone. Jest
bardzo mao historykw, ktrzy wkadaj trud zarwno, eby pozna iacin, istaro
ruski, igrek, imc czy te rda. Tymczasem rzeczywicie wkronikach s niesa
mowite ciekawostki eby daleko nie szuka wKronice halickowoyskiej jest
pierwsza wzmianka opiewaniu przez Polakw Kyrieelejson. Wpodrczniku otym
nie przeczytamy pierwsze zreguy rozwaania sigaj XV w.. Anikt nie pomyli, e
by moe ju wrdach cyrylickich wXIII w. kto otym napisa. Tak samo mona
pozna pewne stereotypy na temat tego, jak Polacy okrelali Rusinw, mwili: id ci
dugobrodzy. Nawi jeszcze do pewnej konferencji, ktra miaa miejsce wanie wtej
sali, dwa lata temu, wstyczniu 2010 r., powicona tosamoci iobcoci oraz temu, jak
postrzegamy rda. Wanie osoby powielajce stereotypy najczciej ignoruj rda
iwten sposb powielaj, czy wzasadzie wzmacniaj stereotypy.
Prof. Dariusz Dbrowski. Comment: Jeszcze jedna uwaga, co do stereotypw. Ja
zczystym sumieniem mog walczy ze stereotypem, ktry istnieje wPolsce, e Ru
redniowieczna bya gorzej rozwinita isabsza ni Polska. Taki stereotyp oczywicie
istnieje iatwo wyprowadzi jego genez, mianowicie jest on zwizany ze zwycistwem
Kazimierza na Rusi HalickoWoyskiej. Wrzeczywistoci wXIII w., do najazdu
mongolskiego, Ru bya bez wtpienia woglnym zarysie pod wzgldem cywiliza
cyjnym jednak lepiej rozwinita ni ziemie polskie. Ichyba mona ryzykowa takie
stwierdzenie nie mwi tego zmioci do Rusi, ale woparciu owyniki rozmaitych
studiw, na przykad archeologicznych bada Marcina Wooszyna e niestety ist
nieje stereotyp polskiej pychy wstosunku do Rusi. Ieby zarysowa realny stan rzeczy,
przytocz zdanie ze wstpu do Kroniki Anonima zwanego Gallem, ktry zapisa: Pisz
opastwie jakie jest Polska ztego wzgldu, eby da jakkolwiek wiedz czytelnikom
na ten temat, bo przecie Polska jest na tyle nieznana, moe za wyjtkiem tych, ktrzy
jad zNiemiec na Ru. Dzikuj.
Moderator: summary of the discussion.

Debate II
Rus in genealogical
research
The round table discussion with
prof. Jan Tgowski (University of Bialystok, Poland),
prof. Leontiy Voytovych (Ivan Franko National University of Lviv, Ukraine),
prof. Dariusz Dbrowski (Kazimierz Wielki University of Bydgoszcz, Poland).
*
Stenographic record of the discussion
Moderators: MA Andrii Zhyvachivskyi (IH PAN), MA Andriy Stasyuk ().
Moderator: Szanowni Pastwo, witamy wszystkich na drugiej debacie naukowej,
powiconej zagadnieniom genealogicznym. Wdzisiejszych obradach uczestniczy
bd prof. Leontiy Voytovych zUniwersytetu imienia Iwana Franki we Lwowie, prof.
Jan Tgowski zUniwersytetu wBiaymstoku oraz prof. Dariusz Dbrowski zUniwer
sytetu Kazimierza Wielkiego wBydgoszczy. Jako wstp do naszych rozwaa, prosz
uczestnikw debaty oscharakteryzowanie rde informacyjnych oraz perspektyw
poznawczych wkontekcie bada genealogicznych. Profesora J. Tgowskiego prosz
ocharakterystyk rde litewskich, profesora L. Voytovycza prosz oomwienie
rde mongolskich, natomiast profesora D. Dbrowskiego owypowied na temat
rde aciskich.
Prof. Jan Tgowski. Answers: rda litewskie przydatne wbadaniach genea
logii ruskiej powstay wmomencie, kiedy Wielkie Ksistwo Litewskie zostao ju
uksztatowane. Wobszar Ksistwa Litewskiego wchodziy wgwnej mierze ziemie
ruskie ito one nadaway charakter temu spoeczestwu i jego kulturze, gdy kancela
ria WKL posugiwaa si jzykiem ruskim. Rwnie wikszo obywateli, nawet
tych pochodzenia litewskiego, uywaa nazewnictwa ruskiego, czasem na przemi
an znazewnictwem wiata zachodniego. Wczeniejszych rde litewskich, sprzed

Debate II: Rus in genealogical research

257

poowy XIV w. nie mamy. Na Litwie, jak wiemy, nie powstay wasne rda narra
cyjne sprzed lat 30. XV w. Najstarszym zabytkiem jest Latopis Wielkich Kniaziw
Litewskich, ktry wrzeczywistoci jest sprawn kompilacj, awic wiele informacji
wnim zawartych musi podlega krytyce, uwanemu czytaniu iporwnywaniu zin
nymi rdami, podobnie jak ma to miejsce wprzypadku uchodzcych za wiary
godne rdo Rocznikw Jana Dugosza. Kada informacja wymaga zastanowienia
si nad tym, czy naley potraktowa j dosownie, czy moe raczej jako element real
izacji pewnego zamiaru twrcy danego rda. Zdaje si, i najbardziej wiarygodnym
rodzajem rde s rda aktowe, wktrych wystpuj przedstawiciele spoeczestwa
tak ruskiego, jak ilitewskiego. Podobnie jest ze rdami zwizanymi zrachunkami
krlewskimi ipozostaymi dokumentami, sporzdzanymi wczasie, na jaki s datow
ane. Dysponujemy wtedy wiarygodnymi informacjami opewnych osobach, prbu
jemy przyporzdkowa je do okrelonego stanu, pochodzenia, rodziny, krewnych (bo
czasem wystpuj zbrami). rda do genealogii ludnoci pochodzenia litewskiego
iruskiego s wsplne. Myl, e znamiennym, najbardziej eksplorowanym rdem jest
Akt Horodelski z1413 r., wktrym dokonano adopcji herbowej bojarw litewskich,
podczas gdy zupenie nie uwzgldniono wnim bojarstwa ruskiego. Czyby bojarstwo
ruskie posiadao wasn heraldyk? Czciowo tak, gdy, na przykad, herb Korczak
jest przecie znakiem heraldycznym szlachty pochodzenia ruskiego iistnieje ju od
poowy XIV w. Jednoczenie, od roku 1417 (przywilej Jagiey iWitolda, atake nieco
pniejszy przywilej Zygmunta Kiejstutowicza z1434 r.) nastpuje zagodzenie kursu
antyprawosawnego, co spowodowao proces powolnego stapiania si obu konfesji
wstan szlachecki. Dokumenty i listy, ktrymi dysponujemy od koca XIV i XV w., z
coraz liczniej wystpujcymi w nich kniaziami i bojarami, stanowi nieoceniane rdo
do bada genealogicznych.Zdaje si, e tyle tytuem wprowadzenia.
Prof. Leontiy Voytovych. Answers: Moje zadanie jest bardzo skomplikowane
itrudne do objanienia rzecz idzie ordach mongolskich. Sama ju nazwa jest
problematyczna, gdy prawdziwe mongolskie kroniki pojawiaj si dopiero wwieku
XVI. Istnieje, co prawda, Tajna historia Mongow, napisana na dworze Chana Ugede
ja, lecz zapisana bya ona alfabetem ujgurskim iodnaleziona przez misj prawosawn
wPekinie wpierwszej poowie XIX w., anastpnie zostaa przetumaczona na jzyk
rosyjski. Mongoowie otrzymali ten tekst dopiero w1911 r., ana jzyk mongolski
zosta on przetumaczony dopiero wpoowie XX w.! Dlatego kompleks rde, nazw
je ordyskimi, zapisanych wrnych jzykach, zebraem wniewielkie dzieo pt. Poto
mkowie Czyngis Chana. Wstp do genealogii Czyngisydw. Pierwsza cz tej ksiki
powicona jest wanie kwestii rde. Chciabym zachci modych historykw, by
wzili te rda do rki. Rzecz wtym, e wikszo znich jest przetumaczona na jzyk
rosyjski, istniej tumaczenia na jzyk niemiecki, atake na polski. Wszystkie te rda
mog rzuci nowe wiato na stulecia panowania Dudydw, potomkw syna Czyngis
Chana, ich stosunkw zziemiami ruskimi izachodnioeuropejskimi. Poprzez ten nie

258

COLLOQUIA RUSSICA

wielki wstp chciaem wskaza potrzeb studiw nad tymi rdami, gdy mog one
przynie ciekawe rezultaty. Mam nadziej, e modzie zwrci na nie uwag ibdzie
kontynuowa prace wkierunku ich dogbnego przeanalizowania. Dzikuj.
Prof. Dariusz Dbrowski. Answers: To przeraliwie rozlege pytanie. Pojawia si tu
rwnie kwestia zakrelenia granic chronologicznych. Wolabym nie wypowiada si
na tematy, ktre nie byy przeze mnie badane. Co do rde, nazwijmy je umownie
zachodnimi, aciskimi (bo przecie nie musiay by spisane wjzyku aciskim), to
mamy tu do czynienia ze skomplikowan sytuacj. rda te s bardzo rozproszone
ipodaj one zreguy informacje ocharakterze jednostkowym, porednim. Krtko
mwic, nierzadko trzeba zastanawia si nad atrybucj przekazu do konkretnej
postaci. Oczywicie przekazy te zwykle dotycz zachodniej polityki koligacyjnej Ru
rykowiczw. Istnieje ogromna kategoria rde, na temat ktrych wolabym si tu nie
wypowiada, mianowicie chodzi orda wgierskie. Specjalist jest tu dr Myroslav
Voloshchuk. Wrdach tych znajduje si mnstwo informacji, podanych wprost
lub porednio, na temat Rusinw znajdujcych si zrnych powodw wKrlestwie
Wgier. Zupenie odrbn kategori stanowi rda polskie aciskojzyczne,
dotyczce spraw ziem ruskich, ktre zostay opanowane przez pastwo polskie, wic
jest to zupenie inny problem, wymagajcy innego podejcia. Kolejn kwesti jest tu
chronologia. Jednak chciabym przej do kwestii bardziej mi znanych, mianowicie
chodzi owane rdo (by moe paradoksalne) do bada dziejw Rusi, jakim s
Roczniki Jana Dugosza. rdo to, jak Pastwo wiedz, pochodzi zdrugiej poowy
XV w. Pojawia si wnim sporo, podanych wsposb poredni lub bezporedni, infor
macji genealogicznych na temat, ktry mnie najbardziej interesuje, czyli ksit ruskich
(a szczeglnie ksit panujcych). Pozwol Pastwo, e ogranicz sw wypowied do
dynastii Rurykowiczw wokresie do pocztki XIV w. Dlaczego wspomniaem opara
doksie? Posu si konkretnym przykadem. U J. Dugosza wspomniane s informacje
zupenie wyjtkowe, na przykad wzmianka omierci Jerzego Lwowicza ijego ony.
Tylko Dugosz podaje te informacje bardzo wany fakt genealogiczny zdziejw Ru
rykowiczw, konkretniej Romanowiczw, ktry prawdopodobnie zaczerpnity jest
zwczeniejszego, niezachowanego rda proweniencji aciskiej, chyba polskiej (by
moe zwizanego zjakim zakonem, majcym kontakty zRusi). Oczywicie jest to
hipoteza, lecz nie goosowna. Sporo ciekawych, zperspektywy owietlenia dziejw
Rurykowiczw, informacji u Dugosza, czyli wrdle aciskojzycznym, pochodzi
zlatopisw ruskich. Jest tam, na przykad, duo informacji dotyczcych poudniowej
gazi smoleskich Rocisawowiczw. Pokazuje to ten paradoks najcenniejsze in
formacje u Dugosza pochodz zruskiego latopisu. Podsumowujc sw wypowied
rda aciskie do genealogii Rurykowiczw s bardzo skromne ipeni wstosunku
do rde ruskich wycznie funkcj pomocnicz, cho niekiedy cenn.
Moderator: Teraz przejdziemy do pyta od publicznoci.

Debate II: Rus in genealogical research

259

Prof. Pawe mudzki. Question: Jaka jest rola rda narracyjnego wkreowaniu
rzeczywistoci, ktra niekoniecznie musi by prawd oczywist? rdo narracyjne,
gdy powstaje, ma okrelony cel. Zbiegiem czasu powstaj rda narracyjne, majce
za zadanie wywodzi etnogenez poszczeglnych narodw. Powstaje moda na legendy
rodowe, herbowe, szczeglnie wwieku XVI. Rozwj renesansu wpolskim ilitewsko
ruskim pimiennictwie spowodowa, e mamy do czynienia zmieszaniem si infor
macji prawdziwych zmitycznymi, wten sposb powstaje swoisty konglomerat piasku
zmakiem, ktrego ziarna historyk nie zawsze potrafi rozdziela. Pojawia si tu pewna
trudno wkorzystaniu ze rde narracyjnych.
Prof. Leontiy Voytovych. Answers: Jeli Pan pozwoli, zwrc si ku rdom za
chodnim. Mam na myli kroniki niemieckie. Jest tych kronik mnstwo. S wnich
wzmianki czasem atrakcyjne, czasem niezrozumiae. Na przykad, znana Kronika Ot
tokara Styryjskiego, ktra opowiada owojnie ospadek po Babenbergach jest ona
napisana wdolnostyryjskim dialekcie jzyka niemieckiego, wformie poetyckiej. Gdy
autorowi nie zgadzay si rymy, skraca sowa, jak chcia, przy czym autor, przebywajc
na dworach niemieckich iaustriackich, by dobrze poinformowany ornych wydarze
niach, m.in., na przykad, oLwie Daniowiczu. Jest to sygnaem dla badaczy, i nie
wszystkie rda zostay ju wykorzystane wbadaniach naukowych.
Prof. Dariusz Dbrowski. Answers: Do wypowiedzi prof. Voytovycza. Wodpo
wiedzi na poprzednie pytanie nie omieliem si wymienia wszystkich rde zachod
nich, zdajc sobie spraw zistnienia tych informacji, oktrych Pan Profesor wspomina,
ale s one rozproszone, najczciej pojedyncze, czsto maj charakter poredni. Krtko
mwic, stworzenie ich listy byoby po prostu zanudzeniem Pastwa. Podtrzymuj
swoj opini, e maj one charakter pomocniczy wstosunku do rde ruskich, acz
kolwiek potrafi takie rda zawiera informacje ocharakterze wyjtkowym, nieuch
wyconym przez rda ruskie. Co do rde zXVI w., pozwol sobie wyj zkrgu
aciskiego, ale to za chwil. Dodabym do bardzo ciekawej refleksji Prof. J. Tgowskiego
spostrzeenie, e rzeczywicie powstaj od koca XV w. rda zdumiewajce, rda,
ktre na pierwszy rzut oka maj charakter czysto genealogiczny, awic badacz rzuca
si na nie zradoci, bo s to na przykad wyprowadzone rodowody poszczeglnych
linii ksicych. Tylko jest jeden szkopu jest to rzeczywicie zrobione wpewnym
okrelonym celu najczciej zafaszowania realnej przeszoci danego rodu. le si
wyraziem wcelu polepszenia rodowodu. Pozwol sobie odwoa si do swojego
tekstu, powiconego Rodowodu kniaziw litewskich, wktrym, po pierwsze, mowa
jest absolutnie nie okniaziach litewskich. Po drugie, jest to rzeczywicie wywd przod
kw bdcy regularn faszywk, niemniej jednak, gdy si signie do pewnej sfery
tego rda, ideowopolitycznej, okazuje si, i jest to bardzo ciekawe rdo bardzo
ciekawy traktat, mwicy oaspiracjach politycznych pewnego rodu ksicego. Jest to,
mona powiedzie, bardzo ciekawe rdo genealogiczne, ale rzeczywicie dowodzce

260

COLLOQUIA RUSSICA

operowania pamici dynastyczn dla osignicia swoich celw. Ta sama sytuacja (tu
wychodz zkrgu aciskiego) miaa miejsce wpraktyce rosyjskiej, bowiem mniej
wicej wtym samym czasie zaczynaj powstawa tzw. Rodosownyje knigi, wktrych
znowu, wpierwszej kolejnoci, mamy do czynienia zwywodami przodkw, atymc
zasem s one skonstruowane wedug takiej samej zasady (czyli po prostu interes dorany,
majcy owszem podoe genealogiczne, ale ipolitycznospoeczne). Autorzy tych
rde wiadomie tworzyli od podstaw (czasami opierajc si na oryginalnych rdach
iczasami podajc pewne, mwic umownie, realnie istniejce acuchy genealogi
czne) zafaszowany obraz rzeczywistoci genealogicznej. Zafaszowanej wpewnym
okrelonym celu. To znalazo ostatecznie podsumowanie wBarchatnoj knigie.
Prof. Jan Tgowski. Answers: Prosz Pastwa, nie wszystko, co jest tradycj, prze
kazem ustnym wrodzinach szlacheckich, jest faszywk. Bardzo wiele informacji,
pochodzcych ztradycji rodowych sprawdza si, gdy na podstawie pewnych enunc
jacji (e kto by czyim bratem, e kto przyj czyj herb, mimo e go wHorodle nie
byo, jak wprzypadku herbu Trba) moemy wyuskiwa dane (imiona), ktre oddaj
pewn prawd zachowan wpamici. Jako przykad takiej wiadomoci imion przod
kw moemy przytoczy baz rdow, na ktrej opar swe dociekania Jan Glinka
w artykule o rodzie Klausucia, opublikowanym w Studiach rdoznawczych, t.
4 i 5, gdzie autorowi udao si wywie Raczka Tabutowicza (XV w.) od przodkw
yjcych w XIII w. Oczywicie chronologia wystpienia danych osobnikw wrodzie
nie moe by wtakim przypadku precyzyjna. Natomiast, bez wtpienia ma tu miejsce
wiadomo pokrewiestwa. Te wiadectwa pokrewiestwa pokazywane s wprzypad
ku, na przykad, spraw sdowych, procesw spadkowych. Oczywicie, wXIV w. wWiel
kim Ksistwie Litewskim nie byo klasycznego rodu szlacheckiego, to jest takiego, jak
wKrlestwie Polskim. Ju wXV w. taki rd genealogiczny czy heraldyczny (historycy
si spieraj, czy mamy tu do czynienia zrodem genealogicznym czy tylko zheraldy
cznym) funkcjonuje prawnie wyciu publicznym Krlestwa Polskiego, natomiast
rodowo wpraktyce WKL nie ma zakotwiczenia prawnego. Tam Wielki Ksi Lite
wski czy hospodar mia peni praw nadziau dbr (mia prawo da imia prawo zabra),
wzwizku zczym inny charakter miao alodium posiadane przez bojarw ipanw
litewskich. Wracajc do naszej dyskusji, istnieje wiele wtkw, ktrych zracji ograni
czonego czasu nie poruszymy, ale naley je zasygnalizowa. Przede wszystkim, rdem
informacji opokrewiestwie ipowinowactwie s zawierane maestwa zwaszcza, gdy
istniay przeszkody wzawarciu maestwa, szczeglnie przeszkoda pokrewiestwa,
odkrywamy powizania midzy elitami wewntrznymi, ale idzielnicowymi. Dyspensy
na zawarcie zwizku maeskiego (z racji zbyt bliskiego pokrewiestwa) to kopalnia
wiedzy dla genealoga.
Prof. Leontiy Voytovych. Comment: Jeszcze jeden may sygna zmojej strony na
temat Barchatnoj knigi irde wodzimierskomoskiewskich. WWielkim Ksistwie

Debate II: Rus in genealogical research

261

Wodzimierskim, apotem wWielkim Ksistwie Moskiewskim pochodzenie dawao

moliwo awansu na subowej drabinie, tzw. miestniczestwo. Iwanie to zmuszao
przedstawicieli tak Rurykowiczw, jak iGiedyminowiczw do pracy nad swoj
genealogi. Barchatnaja kniga powstaa po likwidacji miestniczestwa. Komisja ksicia
Jurija Dogorukiego zebraa dokumenty. Cz znich okazaa si faszywa izostaa
odrzucona, ana podstawie pozostaych zostaa utworzona ksiga, ktra otrzymaa
nazw Barchatnaja. Jest wniej wicej prawdy, ni wpnych genealogiach, stwo
rzonych przez Giedyminowiczw na terenie Rzeczypospolitej (w XVIXVII w.).
Prof. Jan Tgowski. Comment: Nie znamy prawdziwych korzeni genealogicznych
wielu rodw tak ksicych, jak i bojarskich. Bowiem co si stao zpotomkami chanw
poowieckich czy te zpotomkami drobnych ksit tatarskich, ktrzy egzystowali na
obrzeach Wielkiego Ksistwa Litewskiego ina Rusi? Przecie ci ludzie rwnie wto
pili si wspoeczestwo Wielkiego Ksistwa Litewskiego, czy te Korony wramach
Rusi Koronnej. Czy mamy pewno, e Winiowieccy lub Zbarascy (i im pokrewni) nie
pochodz zjakiego pnia chanw poowieckich, bd te ksit Czarnych Kobukw
lub moe Szeklerw, ktrzy zamieszkiwali ziemie nad Morzem Czarnym? Wpewnym
momencie osiedlili si oni na okrelonym terytorium, przyjli chrzecijastwo wschod
nie oraz nazwisko od miejscowoci, stali si tutejsi. Nie mogli wyprowadzi genea
logii od znanego przedstawiciela dynastii panujcej, wzwizku zczym tworz legend
oto s oni potomkami Korybuta lub Lubarta. Sanguszkowie nie musieli adoptowa
si do rodu Lubarta, ale wprzypadku Zbaraskich, Winiowieckich, Poryckich ta
adopcja nastpia, dlatego i nie znali oni wasnych korzeni. Pewne kwestie s dla his
toryka nierozstrzygalne. Moemy jedynie przypuszcza, e pewne rody wywodz si
od Rurykowiczw czy od Giedyminowiczw, czy moe jeszcze od innych, nieznanych
ksit.
Moderator: Dzikuj bardzo. Czy s jeszcze pytania?
Prof. Aleksandr Mayorov (). Question:

. , ,

, ,
.
, , , ,
.

. , ,
,

262

COLLOQUIA RUSSICA

.
,

. :

?
Prof. Leontiy Voytovych. Answers: , . A.
.
.
,
, . , ,
, ,
.
,
. ,
.
. XVI .
,
.
, , ,
.
, . ,
, ,

.
Prof. Tgowski. Answers: Ja moe mniej znam si na pomianikach, aczkolwiek ko
rzystam ztego typu rde. Jest to rodzaj rde, zjakiego naley korzysta, wiedzc,
wktrym momencie zostao ono zapocztkowane. Wemy za przykad Pomianik
supraski, ktry wmomencie zaoenia awry Supraskiej, wpocztku XVI w. (gdy zos
tali tu sprowadzeni przez Chodkiewiczw mnisi zKijowa) zyska ca litani przod
kw Chodkiewiczw iinnych rodw. Jest to cenne rdo, ale wymaga roztropnoci
wkorzystaniu. Drug kwesti, na ktr chciabym zwrci uwag jest heraldyka wba
daniach genealogicznych. Iwheraldyce mamy pewne znamiona, ktre mog wiadczy
ospokrewnieniu. Wpublikacjach na temat herbu zoonego biskupa wileskiego Pawa
Holszaskiego wycigano zherbu wnioski genealogiczne. Ten herb zoony zawiera
inne herby, nie tylko herb ojczysty Pawa Aleksandrowicza Holszaskiego, ale iherb
jego matki, herb jego babki ojczystej iherb babki macierzystej. Ten porzdek heraldy
czny niekiedy moe posuy za rdo okrelenia powiza genealogicznych danej
osoby. Lecz znw przestrzegabym przed nieroztropnym korzystaniem zniego. Ot,
gdy wdrugiej poowie XVI w. wymieraj Holszascy, wheraldyce kniaziw wirskich

Debate II: Rus in genealogical research

263

ikniaziw Gedrojskich pojawia si herb zoony. U kniaziw wirskich wmiejsce

herbu Lis pojawia si raptem Hippocentaurus (bowiem ju nikt by nie zaprotestowa,
alegenda owsplnym pochodzeniu zHolszaskimi upowania ich do chwilowego
przywaszczenia sobie herbu). Wcale nie oznaczao to spokrewnienia wnajbliszych
pokoleniach, tote kade rdo, zktrego korzystamy wymaga od badajcego ogrom
nej roztropnoci, by czasem nie popa wpuapk zastawion przez specyficzne trendy
epoki.
Prof. Dariusz Dbrowski. Answers: Pozwol sobie uy wymownych iprzesadnych
przykadw. Pastwo, ktrzy wjakimkolwiek stopniu zajmuj si redniowieczn
sfragistyk rusk, wiedz, i podstaw tutaj stanowi praca V. Janina iP. Gajdukowa
Aktovyje peati Drevnej Rusi XXIII vv. V. Janin wyciga daleko idce wnioski ge
nealogiczne tworzc cay system: awersrewers, ojciecsyn, wity, opiekun etc. Tym
czasem, jak prof. A. Majorov susznie zauway, pojawiy si nowe pieczcie. Dopki
nie bdziemy mieli wrkach wszystkich pieczci ruskich, pty system Janina bdzie
niesprawdzalny.
Prof. Leontiy Voytovych. Comment: ,
,

.
Moderator: Ze wzgldu na wyczerpujcy si czas prosz tylko okrtkie uwagi.
PhD. Myroslav Voloshchk. Questions:

, .
,
. ,
.

,
?
Prof. Leontiy Voytovych. Answers: ,

.
Prof. Jan Tgowski. Answers: rda, ktre Pan wymieni rzeczywicie mog jeszcze
przynie jakie szczegy genealogiczne, jednake bariera jzykowa dla europejskiego
historyka jest trudna do pokonania. Oczywicie, nie jest wykluczone, e takie infor
macje wrdach mao nam znanych mog si jeszcze znale. Przykady takich rde
mona mnoy na przykad s jeszcze sagi skandynawskie etc.

264

COLLOQUIA RUSSICA

Prof. Dariusz Dbrowski. Comment: Zperspektywy bada nad Rurykowiczami,

rda skandynawskie maj solidne znaczenie iwzajemnie weryfikuj si zinnymi prze
kazami. Rurykowicze naleeli do wielkiej skandynawskiej rodziny wsposb potwierd
zony do pierwszych dziesicioleci XII w. kontakty ze Skandynawi byy wtedy cise.
Pozwol sobie przytoczy bardzo wymowny fakt nazwania crki Malmfryd przez
jednego zksit turowskich, zapewne wcze Malmfrydy Mcisawowny, ale mimo
wszystko nazwa j Malmfryd (lub Malfryd). Bya to Rurykowiczwna, ktra wysza
za m ok 1166 r. Sagi zawieraj troch informacji pozwalajcych potwierdzi do, mniej
wicej, pokolenia dzieci Mcisawa, syna Wodzimierza Monomacha.
Prof. Leontiy Voytovych. Comment: Jeszcze jedna drobna uwaga na temat rde
arabskich ihebrajskich. Znamy wietne dzieo T. Lewickiego wiat sowiaski woczach
pisarzy arabskich. Nie ma tam informacji przydatnych dla bada genealogii Ruryko
wiczw. Natomiast rda arabskie podaj informacje oCzyngisydach. S to przewanie
przekazy pisarzy egipskich, asutani egipscy byli sojusznikami chanw Zotej Ordy,
przez co mamy sporo informacji. Aco si tyczy rde hebrajskich, rwnie dysponu
jemy prac tego T. Lewickiego iF. Kupfera rda hebrajskie do dziejw Sowian inie
ktrych innych ludw rodkowej iWschodniej Europy iwtej pracy adnych informacji
genealogicznych nie ma.
Prof. Dariusz Dbrowski. Comment: Moe jeszcze jedna uwaga, co do genealogii
praktycznej. Intrygujce byoby przebadanie genotypu np. mieszkacw Maghre
bu czy innych stron, gdy mogoby si okaza, e genealogicznie s oni zwizani ze
Sowianami, ktrzy wpewnym momencie byli ulubionym towarem europejskim.
Prof. Jan Tgowski. Comment: Tak, Kronika Thietmara jak i inne rda wspominaj
przecie ohandlu niewolnikami, jest wiadomo otym, e handel nimi do koca XI w.
by praktykowany. Prcz tego, zywotu witego Wojciecha pochodzi wiadomo
oprotecie witego przeciwko handlowi chrzecijanami. Przeciwko handlowaniu
ludmi oglnie nie protestowano, jedynie przeciwko sprzedawaniu chrzecijan inni
nie byli chronieni przez prawo kocielne. Niemniej jednak ito prawo byo notorycznie
amane. Nie zdziwibym si, gdyby poza Europ znalazy si genatyczne lady Sowian.
Moderator: Dzikuj, zostao nam jeszcze 5 minut. Na zakoczenie krtkie py
tanie jakie, zdaniem Panw Profesorw, byo najbardziej niepospolite, specyficzne
maestwo wdynastii Rurykowiczw?
Prof. Jan Tgowski. Answers: Mona wspomnie na przykad maestwa Leszka
Biaego zRusinkami czy te maestwo Mieszka III zdomnieman crk Jerzego
Dogorukiego.

Debate II: Rus in genealogical research

265

Prof. Leontiy Voytovych. Answers: Lub lub Romana Daniowicza zGetrud Baben
berg.
Prof. Dariusz Dbrowski. Answers: Tak, bardzo ciekawe maestwo stanowice
gotowy scenariusz do filmu, ale wzwizku ztym, e jestemy wWarszawie, chciabym
powiedzie opewnym maestwie ruskiej ksiniczki zbardzo znanym ksiciem pols
kim. Wiele wskazuje na to, i rzeczywicie byo to bardzo zgodne maestwo Agafia
wiatosawwna iKonrad, ksi mazowiecki. Ojciec owej ksinej dosta si do pol
skiej niewoli we Wodzimierzu Woyskim, gdzie zosta najpierw osadzony jako wadca
zramienia swojego brata Wodzimierza. Wyglda na to, e maestwo crki byo
rodzajem wykupu zniewoli, okolicznoci tego zdarzenia nie s jednak jasne. Wkadym
razie Agafia zostaa on Konrada, wmaestwie tym narodzio si wiele dzieci i jak
podaj rda, byo to zgodnie okrutne maestwo. Trzeba przypomnie nieszczsne
losy ksidza Jana Czapli. Jan Dugosz okropnie wyraa si oAgafii jako drugiej Jezebel,
ktra napdzaa okruciestwa swojego ma. Zpunktu widzenia kultury wyglda na
to, e to maestwo odnowio zainteresowania historyczne wrd Piastw recepcja
Kroniki Anonima zwanego Galem iodrodzenie tradycji menniczej Piastw rzutowao
na tradycj imiennicz Rurykowiczw. Nie jest przypadkiem, e ksina oimieniu Du
brawka (Dobrawka), moim zdaniem crka Konrada, aona Wasylka Romanowicza
(modszego brata Daniela), miaa dzieci, ktre otrzymay rozpowszechnione wrd
wschodnich Sowian imiona Olga iWodzimierz.
Moderator: summary of the discussion.

Chapter IV

Literature
review

Halisko-volysk letopis, peloila apedmluvu napsala Jitka

Komendov, Praha: Argo 2010, 184 s. [-
, , :
2010, 184 .]
2010 . , Edice Memoria medii aevi
- , ,
,
.
:
, ,
, . ,
- (. 538)
-
. . ,
,
,
,
.
, , -
(. 39145).
.
,
(. 70), (. 128)
(. 140).
:
(. 147157); (. 158
159); ,
,
- . (. 160167);
- . (. 168170);
(. 171180).

 , , : .
. . , 2012, 181 .
( , . 1). [Leontij Vojtovy,
Knia Lev Danyovy, Lviv: NAN Ukrainy, Instytut ukrainoznavst
va im. I. Krypiakievya, 2012, 181 s.(Slavetni postati seredniovicia,
Vyp. 1)]
Praca lwowskiego profesora Leontiego Voytovycha powicona zostaa yciu
idziaalnoci ksicia halickiego Lwa Daniowicza (ok. 1225 ok. 1301) zdynastii
halickowoyskich Romanowiczw ijest pierwsz rozpraw wydan wnowej serii
wydawniczej pt. , ktra powstaa w2012 r. we Lwow
ie na Ukrainie. Autor podj prb odtworzenia obrazu ksicia Lwa Daniowicza, jed
nego znajwybitniejszych wadcw ruskich XIII w. Szczeglnie podkreli naley, e jest
to pierwsza prba stworzenia biogramu ksicia Lwa, ktry dotychczas nie doczeka si
monograficznego opracowania.
Rozprawa skada si ze wstpu, dwudziestu szeciu krtkich rozdziaw
oraz indeksu osb. Wczci gwnej rozprawy omwiono nastpujce zagadnie
nia: okres dziecistwa idojrzewania Lwa Daniowicza; rzdy ksicia wPrzemylu
(do 1245 r.); udzia modego Daniowicza wbitwie pod Jarosawem (1245); lub
zcrk krla wgierskiego Beli IV, Konstancj (poowa 1247 r.); zaoenie Lwowa
przez Lwa Daniowicza (midzy 1245 r. a1256 r.); wojskowe reformy Daniela iLwa;
7) koronacja Daniela Romanowicza na krla Rusi; udzia Daniela iLwa wwalce
ospadek Babengergw (12461254); konflikty Romanowiczw zMongoami
(12531260); polityka Daniela Romanowicza wlatach 12601263 iobjcie przez Lwa
wadzy wksistwie halickim; okolicznoci zgonu litewskiego ksicia Wojszeka (1267);
Lew Daniowicz jako suzeren Rusi (1269 koniec XIII w.); polityka wgierska ksicia
wlatach 12721274; konflikty zLitw wlatach 12751277; udzia wadcy ruskiego
wwalce oziemie austriackie (12751278); przyczenie czci ziem zakarpackich do
pastwa Lwa Daniowicza (ok. 1283 r.); udzia wwalce oKrakw ikonflikt zLesz
kiem Czarnym (12791285); Mongoowie wplanach politycznych Lwa Daniowicza
(12871290); relacje zksitami polskimi ikrlem czeskim (12891300); stosunki
zmongolskim dowdc Nogajem akrlem wgierskim (12921300); udzia Lwa
wkonflikcie Nogaja zmongolskim chanem Toktu (1300); mier wadcy ruskiego
(midzy wrzeniem 1300 r. apoow 1301 r.); rodzina Lwa Daniowicza; kwestia
autentycznoci gramot ksicia ruskiego; ocena Lwa Daniowicza.

271

Prac zamykaj indeks osb oraz streszczenia wjzykach rosyjskim iangiels

kim. Mimo niektrych mankamentw (brak podsumowania ibibliografii kocowej,
pominicie szeregu nowszych prac) oryginalne hipotezy zawarte wpracy Leontiego
Voytovycha zpewnoci wywoaj yw dyskusj wrodowisku naukowym iprzyczyni
si do lepszego poznania historii Rusi halickowoyskiej.
Vitaliy Nagirnyy

 , . 2, . .
, : . .
. , 2012, 320 . [Ukraiskouhorski etiudy, Vyp. 2,
red. nauk. Leotij Vojtovy, Lviv: NAN Ukrainy, Instytut ukrainoz
navstva im. I. Krypiakiewya, 2012, 320 s.]
Zbir studiw obejmuje teksty referatw,
wygoszonych wtrakcie Drugiego Midzynarodowego Forum Historii iSztuki pt.
Ru Kijowska adynastia Arpadw (wiatosaw, Ukraina, 2830 padziernika 2010 r.)
iTrzeciego Midzynarodowego Forum Historii iSztuki pt. Ru Kijowska Wgry
Ukraina (Budapeszt, Wgry, 2527 czerwca 2011 r.).
Drugi tom otwiera artyku Wadysawa Berkowskiego ( )
pt. ,
wktrym zawarta zostaa krtka charakterystyka rde do historii ukraisko
wgierskich stosunkw pocztku XX w., znajdujcych si obecnie wCentralnym
Pastwowym Archiwum Wyszych Organw Wadzy iAdministracji wKijowie.
Kolejny artyku, autorstwa Olega Bubenoka ( ) pt.
, omawia kwestie stosunkw midzy plemionami Alanw
aWgrami wczasie przesiedlenia si tych ostatnich do Panonii. Dwa studia wyszy
spod pira Leontiego Voytovycha ( ). Pierwsze znich Szvja
toszlav Volodimirovics fejedelem titokzatos halla s aIX. szzadbeli Ugor vndorl
sok rejtlyei powicone ksiciu wiatosawowi Wodzimierzowiczowi. Wdrugim
przedstawiono polityk wgiersk
ksicia halickiego Lwa Daniowicza wdrugiej poowie XIII w. Praca Djury Hardi
ego ( ) j .
omawia rol wadcy wgierskiej Maczwy, Rocisawa Michaowicza, wstosunkach
Beli IV ihalickowoyskich Romanowiczw wpoowie XIII w. Ks. Ferenc Hidas
jest autorem tekstu pt. . , wktrym poda
krtk charakterystyk kultu w. Stefana. Aleksandr Hoowko ( )
zanalizowa ruskowgierskie iruskopolskie stosunki wdrugim dziesicioleciu XIII
w. wreferacie pt.
. Wtekcie Dariusza
Dbrowskiego IV. Bla Magyar kirly s bizonyos lengyel fejedelmek s Romanovic
sok kztti politikai viszonyok 12421250 kztt (klnsen ahzassgi problmk fi
gyelembevtelvel) pokazane relacje halickowoyskich Romanowiczw zBel IV

273

ze szczeglnym uwzgldnieniem kwestii matrymonialnych. arysa Kadyrowa (

) swj referat pt. powicia
twrczoci wspczesnych ukraiskich rzebiarzy Teodozji Bry iEugena Bezniska.
Piotr Kraluk ( ) wartykule zatytuowanym , ,
,
podj prb analizy wgierskich toponimw zterenw ziemi halickiej iWoynia.
Wstadium Aleksandra Mayorova ( )
, :
autor zwrci uwag na przyczyny pojawienia si
imienia Herakliusz wdynastii halickowoyskich Romanowiczw. Wiktor Pu
zanow ( ) wpracy pt. :
postawi sobie za cel przedstawienie
relacji Sowian zFinami iWgrami wwietle Powieci Lat Minionych. Ks. Lszl Pusks
( ) wartykule
scharakteryzowa pro
cesy beatyfikacyjne wdiecezji Mukaczewo Kocioa grekokatolickiego wdrugiej
poowie XX w. Kolejne dwa teksty przygotowane do druku przez Alekszandra Schura

iUkran npi hangszerek s vilgkultrabeli sszefggsek. Kultrtrtneti tanulmny Az
ukrn s amaglar np kultrjnak egymst gyarapt egytthatsrl dotycz kwestii
muzykologicznych. Micha Jurasow ( ) wstudium
(997 1000/1 1038).
(
. . ) przeprowadzi krytyk gwnych tez zakarpackiego historyka,
yjcego wXIX w., Aleksandra Duchnowicza, opochodzeniu zakarpackich Rusinw.
Publikacj zamykaj sprawozdania zDrugiego iTrzeciego Forum, ktre odbyy si
wlatach 2010 i2011.
Vitaliy Nagirnyy

Tmea Btor, A tatr fggstl az nll uralkodig. AMoszkvai

Fejedelemsg trtnete anagyfejedelmi vgrendeletek (13361462)
tkrben, Pcs, 2011, 384 p. [ ,
.
(1336
1462), 2011, 384 c.]

,
,
.
,
, ,

.

, ,
. ,
, 2011 . ,

XIVXV ., .

,
,
.
, II
,
.

,
.
, IV .
, ,
, ,
, , .

275

(
), , (
, , , III .),
. .

 , 1362 . ,
2012, 112 ., . [Borys erkas, Syniovodska bytva 1362 roku.
Istorynyj narys, Kyiv 2012, 112 s., il.]
Popularnonaukowa praca doktora Borysa Cherkasa pracownika naukowego
Instytutu Historii Ukraiskiej Akademii Nauk, wydana w2012 r. wKijowie,
powicona jest kontrowersyjnym wydarzeniom whistorii ziem poudnioworuskich
(ukraiskich) wokresie tzw. jarzma mongolskiego XIIIXIV w. Wcentrum uwagi
autor umieci bitw nad Sinymi Wodami 1362 r., ktra zostaa przedstawiona na tle in
nych wanych wydarze wEuropie Wschodniej womawianym okresie, ze szczeglnym
uwzgldnieniem sytuacji wewntrznej wZotej Ordzie.
Praca, oprcz wstpu ipodsumowania, liczy trzy gwne rozdziay, kady zktrych
skada si zkilku paragrafw. Rozdzia pierwszy zosta zatytuowany Zota Orda
(s. 769). Omawia on sytuacj wOrdzie od czasw najazdu mongolskiego na ziemie
ruskie wpoowie XIII w. a do mierci Berdybeka, syna chana Danibeka w1359 r.
ipocztku wojny domowej wOrdzie. Wdrugim rozdziale pod tytuem Sine Wody au
tor skupi gwn uwag na przyczynach, przebiegu iskutkach bitwy nad Sinymi Wo
dami (s. 7085). Trzeci rozdzia Koniec epoki przedstawia now sytuacj polityczn,
ktra powstaa wEuropie Wschodniej po klsce oddziaw mongolskich wstarciu
zwojskami wielkiego ksicia litewskiego Olgierda w1362 r. (s. 86105). Wpodsumo
waniu autor zaznacza, e zwycistwo zjednoczonych litewskoruskich si nad Sinymi
Wodami dao pocztek podziaowi Zotej Ordy na drobniejsze organizmy pastwowe,
co wostatecznym rozrachunku doprowadzio do jej upadku wXIV w.
Vitaliy Nagirnyy

 , .
V 70- V ., :
, 2012, + 450 ., . [Vitalij My
hajlovskyj, elastyna spilnota. lahta podilska vid drugoji polovyny
XIV do 70-h rokov XVI st., Kyiv: Tempora 2012, XII + 450 s., il.]
W 2012 r. wKijowie ukazaa si praca doktora Vitalija Mykhaylovskiego,
powicona historii szlachty podolskiej od poowy XIV w. do lat 70. XVI w. Autor
postawi sobie za cel przedstawienie rozwoju uprzywilejowanej warstwy spoecznej
Podola od czasw Koriatowiczw do mierci ostatniego przedstawiciela dynastii Jagiel
lonw Zygmunta II Augusta. Na przykadzie analizy dziaalnoci wybranych przed
stawicieli szlachty podolskiej, ukraiski historyk pokaza specyfik rozwoju miejscowej
elity idoszed do wniosku, zgodnie zktrym wsplnota szlachty podolskiej odrniaa
si wielk elastycznoci od innych korporacji szlacheckich Rzeczypospolitej tego okre
su.
Rozprawa skada si zszeciu rozdziaw. Wpierwszym rozdziale omwiono
rda ihistoriografi problemu. Wrozdziale drugim scharakteryzowano Ksistwo
Podolskie za czasw panowania Koriatowiczw, od koca lat 40. XIV w. do 1394 r.
Osobn uwag autor powici stosunkom wasalnym Koriatowiczw zKazimierzem
III iLudwikiem IAndegaweskim oraz dziaalnoci nowego ksicia Podola, Spytka
zMelsztyna, wlatach 13951399. Wrozdziale trzecim pokazano proces inkorpo
racji Podola do Krlestwa Polskiego wczwartym dziesicioleciu XV w. Wczwartym
rozdziale opisano histori sukcesu niekoronowanych wadcw Podola wXV w. rodu
BuczackichJazowieckich. Wpitym rozdziale podano charakterystyk sposobw
ksztatowania si szlachty podolskiej jako elastycznej wsplnoty. Wostatnim, szstym
rozdziale, pokazano rnice wystpujce wrodowisku szlachty podolskiej womawia
nym okresie. Szczegow uwag autor zwrci na nastpujce kwestie: pojawie
nie si podolskiego regionalizmu wrodowisku miejscowej elity; role wojen wyciu
spoecznym na Podolu iwrozwoju karier wojskowych szlachty podolskiej; struktura
korporacji szlacheckiej wojewdztwa podolskiego. Rozpraw zamykaj itineraria po
dolskich wojewodw, kasztelanw istarostw, indeksy: imienny igeograficzny oraz
bibliografia.
Vytas Jankauskas

 : , [. .
]; ,
. . , 2012, . 6, 352 .
[Princely epoch: history and culture, [ed. Volodymyr Aleksandrovych];
National Academy of Sciences of Ukraine, Institute of the Ukrainian
Studies named after I.Krypyakevych, Lviv, 2012, Vol. 6, 352 p.]
In 2012 the world saw sixth volume of the collection of the scientific papers
Princely epoch edited by Volodymyr Aleksandrovych. The edited collection is dedi
cated to lesser known and understudied issues of the different stages of the Principality
epoch of the Ukrainian history, starting with the beginnings of the statehood and
ending with tracing its historical tradition after its end in the late 14th early 15th c.,
primarily in their relationships with the Central and Western Europe, Byzantium and
the Slavic countries of the Balkan Peninsula. The collection contained the articles
of Ukrainian, Polish and Russian authors: 1) Pavlo Penyak, Was the Transcarpathia
the component part of RusUkraine? (p. 917); 2) Andriy Chernov, Problem no 630.
vestiges of the old Byzantine chronology in the Rus chronicles (p. 1935); 3) Yuriy Dyba,
Historicalgeografical context of the annalistic tradition in the chronilce about prince Vo
lodymyr Svyatoslavovych birth: localization of Budyatyne village (p. 3770); 4) Leontiy
Voytovych, GalicianVolyn relations with German lands. Preliminary notes (p. 7188);
5) Tetiana Vilkul, The old Slavonic book of exodus: nonliturgical version and its Greek
parent text (p. 8998); 6) Adolph Selitskyi, Frescoes in the chapel of the church of the
transfiguration of the Savior in Polotsk (12th c.) (p. 99117); 7) Dariusz Dbrowski,
How did Mstyslav Mstyslavovych join the struggles for Halych (p. 119139); 8) Olek
sandr Baran, Inhabitants of castletown settlements of the principality of GaliciaVol
hynia: its social structure and legal status (p. 141152); 9) Ivan Paslavskyi, Who initiat
ed the rapprochement between Rus and Rome in the 1240s, prince Daniel Romanovych or
Pope Innocent IV? (p. 153172); 10) Alexander Mayorov, Letter of Pope Innocent IV to
Golden Horde khan Sartaq: text, translation, commentary (p. 173186); 11) Illya
Parschyn, The participation of Lev Danilovych in the battle near Durkrut in 1278 (based
on Latin sources of 15th c.) (p. 187192); 12) Viktoriya Lyubashchenko, Paraensis of
Ephraem Syros among religious manuscripts of the old Volhynia (p. 193218); 13) Volo
dymyr Aleksandrovych, Anew example of painting in the monumental early paleologue
style in the icon of the Virgin Mary from the Archangel Michael church in Isaii village
(p. 219259); 14) Yaroslav Knysh, The unknown Kyiv prince of the beginning of

279

the 14th c. (p. 261268); 15) Myroslav Voloshchuk, The issue of the vassalage of Dmytro
Detko to the king Louis Iof Hungary (p. 269279); 16) Vira Hupalo, One type of pouch
platings from Zvenyhorod (p. 281289); 17) Ivanna Papa, Fedir Lyubartovychs Zhi
dachev charters: the problem of authenticity (p. 291314). At the end of the collection
scientific reviews and notices are contained: 1) Volodymyr Aleksandrovych, review of
the work: Przemyl wczesnoredniowieczny, red. nauk. Ewa Sosnowska, Warszawa 2010,
482 s., il. (Origies Polonorum, t. 3) (p. 315340); 2) Svyatoslav Terskyy, Bogdan Hrynchy
shyn, review of the work: P. Kucypera,P. Pranke, S. Wadyl, Wczesnoredniowieczne to
porki miniaturowe, Toru 2011, 149 s., il. (p. 341344).
Adam Mesiarkin

 :
, . 3, -, 2012, 120 . [The Student
Historical Notebook: acollection of students works, vol. 3, IvanoFrankivsk 2012, 120 p.]
In 2012, already the third volume of periodical
(The Student Historical Notebook, further: SIZ), which was first time published in
the year of 2009, came out. This publication, issued by the Institute of History and
Politology of Vasyl Stefanyk Precarpathian National University in Ivano-Frankivsk
(Ukraine), includes scientific articles on various topics of history and ethnology. The
authors are students of Ukrainian and foreign universities and the publication is in
tended for awide range of readers interested in history, mainly history of Ukraine.
This current third volume is traditionally divided in two main parts. The first one
includes abstracts of papers which were presented at the International Conference of
Colloquia Russica series named: Ru epoki najazdw mongolskich: 12231480 (Rus
during the epoch of Mongol invasions 12231480), which was held in Warsaw (Poland)
on 15th-17th November 2012. Abstracts are arranged alphabetically according to partic
ipants, and for the better understanding, were published in four languages: Ukrainian,
Russian, Polish and English.
The second part of SIZ consists of scientific historical articles of students from
Polish and Ukrainian universities. These articles are thematically divided into three
sections. The first one Studia Mediaevalia contains works on the topic of medieval
history. The second part (Questions of national his
tory) covers articles about the problems of the national history of Ukraine. The third
Miscellanea brings papers focused on the issue of world history from the early
modern period to the recent history.
In the Mediaevalia section, there are four interesting articles written by these
authors: Sebastian Chojnacki from Cracow (Poland) wrote about the Decimal system
of organization of the Mongol army. Andrii Nosenkos paper from Ivano-Frankivsk was
devoted to the Defense of Ryazan during the December 16th and 21st of the year 1237: as
an episode of the West (Kipchak) Mongol expedition. Mariana Kurin, also from IvanoFrankivsk, turns attention to Akta grodzkie iziemskie, as the source to the study of Do
minican Order in Rus in the 14th c. and Krzysztof Klata from Cracow wrote about the
Changes of religiosity in the late Middle Ages on the examples of the religious guilds on the
territory of Poland.
Three articles were published in the section dedicated to the Ukrainian national
history. First from Artur Goszczyski from Cracow who focused on the Conflict between

281

Jeremy Wisniowiecki and Alexander Koniecpolski, for Hadyach. Next, Sabolcs Veres from
Uzhgorod (Ukraine) wrote about the Hungarian political party of Carpathian Ruthenia
(19191938). And Olga Kabal from Ivano-Frankivsk wrote about the relationship be
tween the Ukrainians from Naddnipryanska and Halychyna in 60s 70s of the 19th c.
Section of Miscellanea contains three studies as well. Adam Czader from Cracow
wrote about the military operations of the Polish troops in the army of False Dmitri II
in the territory of Muscovy in the years 1608 to 1609. Ildik Balog from Uzhgorod was
devoted to the Introducing of law of the Pragmatic Sanction (1713) and its consequences
for Austria. Finally Viktoria Pilipenko from Lugansk (Ukraine) described the Impact of
Oil and natural gas factor on the Russian-Iranian investment relations from the end of 20th
to the beginning of the 21st c.
In addition, areport about the previous years conference can be founded in the
conclusion of SIZ Colloquia Russica II, which was held under the name
(V .) (Principali
ties of Galich and Volhyn in International Relationships in XIthXIVth c.) on the ground
of Vasyl Stefanyk Precarpathian National University in Ivano-Frankivsk in 2011.
Publication SIZ is agood example of the work of students and young historians
from the University of Ivano-Frankivsk, but also from other universities and neigh
boring countries.
Viktor Adamovi

Information about authores

Adamovi Viktor MA, PhD candidate, Department of History, Faculty of
Arts, Masaryk University (Brno, Czech Republic). Field of interests: medieval history
of Kingdom of Hungary and of Slovakia; relations between the Central and Eastern
Europe in the High Middle Ages. Important publications: Roman Danielovi a Raksko,
Medea, 16, 2012, s. 4354; Rus v eskych kronikach 1314 storoia, , 7,
2013, . 95107.
Aristov Vadym ( ) MA, PhD candidate at the Institute of Ukrai
nian History of the Ukrainian Academy of Sciences (Kyiv, Ukraine). Field of interests:
history of old-Ruthenian chronicles and methodology of research; culture of authority
in Rus, most importantly in the Galician-Volhynian Rus; group identities in Middle
Ages. Important publications: -
., [in:] , . 1: , . . , . ,
2009, . 121150; , (
. . ), , 6, 2011,
. 172182; , Ruthenica, 10, 2011,
c. 117136.
Btor Tmea PhD, employed in the Chair of Medieval and Early Modern

History, Institute of History, University of Pcs (Pcs, Hungary). Field of inte

rests: history of Muscovy (14th15th c.); testaments of Grand Dukes of Moscow;
justification of the theory of Moscow as a third Rome in latest historiography;
Important publications:The System of Holding Moscow by Thirds from the 1340s un

til the Mid-Fifteenth Century. (In the mirror of the testaments if the Grand Princes of
Moscow), Studia Slavica Hungarica, 55/1, 2010, p. 113121;
,
(13361462), [in:] / The Role of
the State in the Historical Development of Russia, ed. D. Swak, Budapest 2011, c. 3849;
Atatr fggstlaz nll uralkodig. A Moszkvai Fejedelemsg trtnete a nagyfejedelmi
vgrendeletek (13361462) tkrben, Pcs, 2011(Seria: Ruszisztikai Knyvek, vol. 28).
Cukier Elbieta MA, PhD candidate in the Institute of History of Art at the
Jagiellonian University (Krakow, Poland). Field of interests: miniatures of Eastern
Slavic psalters; images of Jews in church art of old Commonwealth in the compari
son to Byzantine art. Important publications: Plemi psiogowych (kynokefaloi) jako
ydzi? Ilustracje do ps. 22 (21),17 we wschodniochrzecijaskich psaterzach z minia
turami na marginesach, [in:] ydzi i judaizm we wspczesnych badaniach polskich, t. 5,
ed. K. Pilarczyk [Suplement nr 4 do Studia Judaica], Krakw 2010, s. 411418.

284

COLLOQUIA RUSSICA

Czader Adam student at the Institute of History at the Jagiellonian University

(Krakow, Poland). Field of interests: History of the Commonwealth and Grand Duchy
of Moscow in 16th and 17th c.; Polish-Muscovite conflicts at the beginning of 17th c. Im
portant publications:
1604-1608 ., , 2, 2011, c. 121130;
II
16081609 ., , 3, 2012, c. 95102.
Dbrowski Dariusz professor, Institute of History and International Relations,
Kazimierz Wielki University (Bydgoszcz, Poland). Field of interests: Rurikids genea
logy; history of Galician-Volhynian Rus. Important publications: Rodowd Romanow
iczw ksit halicko-woyskich, Pozna-Wrocaw 2002 [Series: Biblioteka Genealogic
zna, ed. M. Grny, t. 6]; Genealogia Mcisawowiczw. Pierwsze pokolenia (do pocztku
XIV w.), Krakw 2008; Daniel Romanowicz, krl Rusi, ok. 12011264. Biografia poli
tyczna, Krakw 2013.
Fiodorovait Kristina student in the Faculty of Humanities at the Vytautas
Magnus University (Kaunas, Lithuania). Field of interest: political culture and crossborder relations of Grand Duchy of Lithuania in the High Middle Ages and early Mo
dern era.
Font Mrta professor, employed in the Chair of Medieval and Early Modern
History, Institute of History, University of Pcs (Pcs, Hungary); member of the Aka
demie der Wissenschaften und Literatur Mainz in Germany. Field of interests: rela
tions between Hungary and Rus in the Middle Ages (9th13th c.). Important publica
tions: Magyarok a Kijevi vknyvben, Szeged 1996 [Series: Szegedi Kzpkortrtneti
Knyvtr, t. 11]; Oroszorszg, Ukrajna, Rusz. Fejezetek a keleti szlvok korai trtnetbl,
Budapest 1998; rpd-hzi kirlyok s Rurikida fejedelmek, Szeged 2005 [Series: Szege
di Kzpkortrtneti Knyvtr, t. 21]; A keresztny nagyhatalmak vonzsban, Budapest
2005.
Gobiowska-Tobiasz Aneta MA, PhD candidate in Institute of Archeo
logy at the Jagiellonian University, (Krakow, Poland). Field of interests: monumental
Cuman anthropomorphic sculpture in aspects of religion; archeology and preserva
tion; genesis of steles and places of cult in Turkic and Turkophone area; late nomads;
archeology and ethnography of Turkic tribes. Important publications: Nakadka oku
cia heraldycznego z cmentarzyska w Robawach, gm. Reszel, st. XXIII, [in:] Batowie
i ich ssiedzi. Marian Kaczyski in memoriam, pod red. A. Bitner-Wrblewskiej
i G. Iwanowskiej, Warszawa 2009, s. 569578 [Series: Seminarium Batyjskie, t. 2]
(jointly with I. Mellin-Wyczkowska); Baba kamienna z Muzeum Archeologicznego
w Krakowie, [in:] Materiay Archeologiczne, t. 38, red. J. Grski, Krakw, 2010,
s. 127133.
Grala Marcin Jakub MA, PhD candidate in the Department of History and
Cultural Heritage at the Pontifical University of John Paul II in Krakow (Krakow, Po
land). Field of interests: Duchy of Tver in 14th c.; Orthodox Church in Duchies of Tver
and Moscow in the second half of 14th c. Important publications: Wizerunek Jagiey

Information about authores

285

i Litwy w utworach tzw. cyklu kulikowego, [in:] Regiones euxinum spectantes. Stosunki
kulturowe, etniczne i religijne na przestrzeni dziejw, ed. . Gdka, T. Krzyzowskiego,
M. Michalskiego, Krakw 2012, s. 109132.
Ivaskiv Ihor ( ) student in the Institute of History, Politology
and International Relations at the Vasyl Stefanyk Precarpathian University (IvanoFrankivsk, Ukraine). Field of interests: history of medieval Halych; haidamaky move
ment in the Ukraine in 18th c. Important publications:

.: ,
, 4, 2013, . 120125.
Janeczek Andrzej professor, employee at the Institute of Archeology and Eth
nology of Polish Academy of Sciences Nauk (Warsaw, Poland). Field of interests: histo
ry of Centre-Eastern Europe in the High Middle Ages; history of settlement; history of
cities; social-economical history; historical geography; ethnicity and cultural frontiers.
Important publications: Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Wojewdztwo beskie od
schyku XIV do pocztku XVII w. Warszawa 1991, 1993; Album civium Leopoliensium.
Rejestry przyj do prawa miejskiego we Lwowie 13881783, Pozna 2005. Editor of
Collectio archaeologica, historica et ethnologica series; editor of Quaestiones Medii Aevi
Novae, 16: Frontiers and Borderlands in Medieval Europe, Warszawa 2011.
Jankauskas Vytas PhD, Faculty of Humanities, Vytautas Magnus University
(Kaunas, Lithuania). Field of interests: history of Gediminovichi dynasty; political
activity of Liubartas; Lithuanian-Ruthenian relations in 14th15th c. Important publi
cations:

, [in:] Colloquia Russica, Series I, vol. 2: Principalities in lands of Galicia and Vol
hynia in international relations in 11th14th c. Publication after 2nd International Con
ference, IvanoFrankivsk, 2022th October, 2011, ed. Vitaliy Nagirnyy, Krakow 2012,
s. 172178; Jono Sungailos gimin: istorin tradicija ir istoriografijos Pasiekimai, [in:]
Kauno istorijos metratis, t. 12, Kaunas 2012, s. 714.
Jusupovi Adrian PhD, Tadeusz Manteuffel Institute of History of the Polish
Academy of Sciences; Institute of National Rememberance (Warsaw, Poland). Field of
interests: history of Galician-Volhynian Rus; prosopography of medieval Rus. Impor
tant publications: Domus quondam dobrinensis.Przyczynek do dziejw templariuszy na
ziemiach Konrada Mazowieckiego,Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 71,
2006, 1, s. 718; Tak zwany Latopis Poocki w przekazie Wasilja Tatieva. Rola Dro
hiczyna w kontaktach polsko-ruskich drugiej poowy XII wieku,Studia rdoznawcze,
45, 2007, s. 1532; Elity ziemi halickiej i woyskiej w czasach Romanowiczw (1205
1269). Studium prozopograficzne, Krakw 2013.
Kadzik Dominik President of the Students of History Scientific Association
at the Jagiellonian University (Krakow, Poland). Field of interests: history of the Po
lish-Lithuanian Commonwealth; szlachta parlamentarism; Commonwealths elite in
authority and their influence on the political thought and action.
Kamiska Monika MA, PhD candidate in the Institute of Archeology at the
Jagiellonian University (Krakow, Poland). Field of interests: development of medieval

286

COLLOQUIA RUSSICA

cities in the Eastern Europe; early urban development of cities in Kievan Rus; history
of old-Ruthenian stone architecture. Important publications: Pionierzy archeologii Ki
jowa, [in:] Colloquia Russica, t. I: Ru redniowieczna a ssiedzi (X poowa XIII w.),
Materialy midzynarodowej konferencji naukowej, Krakw 2426 listopada 2010 r., ed.
Vitaliy Nagirnyy, Krakw 2011, s. 117120;

, [in:] Colloquia Russica. Series I, vol. 2: Principalities in

lands of Galicia and Volhynia in international relations in 11th14th c. Publication after
2nd International Conference, Ivano-Frankivsk, 2022th October, 2011, ed. Vitaliy Na
girnyy, Krakow 2012, p. 3948.
Kamiski Karol MA, President of the Scientific Association at the Centre for
Eastern European Studies at the University of Warsaw; PhD candidate at the Insti
tute of Applied Social Studies at the University of Warsaw (Warsaw, Poland); Field
of interests: history of Podlachia; history of Drahichyn. Important publications:
Wielokulturowo Podlasia, ze szczeglnym uwzgldnieniem Drohiczyna miasta na
pograniczu, Drohiczyski Przegld Naukowy, 5, 2013, s. 233250.
Koodziejczyk Dariusz professor, Director of the Institute of History at the
University of Warsaw (Warsaw, Poland). Field of interests: History of Ottoman Em
pire; Polish-Ottoman relations in 15th18th c.; relations between the Commonwealth
and Crimean Khanate. Important publications: Defter-i Mufassal-i Eyalet-i Kamanice:
The Ottoman Survey Register of Podolia (ca. 1681), Cambridge 2004; The Crimean
Khanate and Poland-Lithuania. International Diplomacy on the European Periphery
(15th18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents, Leiden
2011; Zaproszenie do osmanistyki. Typologia i charakterystyka rde muzumaskich
ssiadw dawnej Rzeczypospolitej: Imperium Osmaskiego i Chanatu Krymskiego, War
szawa 2013.
Korczak Rafa PhD, Institute of History of the University of Lodz (Lodz, Po
land). Field of interests: Ottoman state in 14th and 15th c.; history of Byzantium during
Palaiologos dynastys reign; Byzantinian-Ottoman relations in 14th and 15th c.; Impor
tant publications: Ingerencja Turkw osmaskich w sprawy wewntrzne Bizancjum za
panowania Murada I i Bajezyda I, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica, 80,
2005; Kobiety w Historiarum Libri Decem Laonika Chalkokondylesa, [in:] Ksiga Jubi
leuszowa ofiarowana Profesorowi Waldemarowi Ceranowi. Praca zbiorowa, d 2007.
Lavrenchenko Maria ( ) MA, PhD candidate at the Insti
tute of Slavonic Studies at the Russian Academy of Sciences (Moscow, Russia). Field
of interests: issues of close kinship in society of medieval Rus; terminology of kin
ship in oldRuthenian annuals; practice of raising children in other family. Impor
tant publications:
, : , 5 (13), 2012 (http://www.academia.edu/1976078/);
,
, [in:] XXVI
. . .

Information about authores

287

, 2012,
. 6166.
Mayorov Aleksandr ( ) professor, head of the Chair of
Museology of the Department of History of the Saint-Petersburg State University
(Saint-Petersburg, Russia). Field of interests: history of Galician-Volhynian Rus; histo
ry of museums. Important publications: .
. , ,
. . . , 2001; :
, 2006; ,
:
XIIXIII ., - 2011. [Series: Studiorum Slavicorum Orbis,
. 1].
Mesiarkin Adam MA
, PhD candidate, Faculty of Philosophy, Comenius Uni
versity (Bratislava, Slovakia). Field of interests: political, cultural and social history
of Early Middle Ages; origins of Slavs; early Slavonic states. Important publications:
loha druiny pri formovan zkladov vasnostredovekch politickch jednotiek v stred
nej a vchodnej Eurpe, Medea, 14/15, 2010/2011, s. 3955; Wpyw wojennych elit
na tworzenie politycznej tosamoci wczesnoredniowiecznej Rusi i pastw rodkowej
Europy, [in:] Colloquia Russica, t. 1: Ru redniowieczna a ssiedzi (X poowa XIII w.),
Materialy midzynarodowej konferencji naukowej, Krakw 2426 listopada 2010 r., ed.
Vitaliy Nagirnyy, Krakw 2011, s. 8995; Slovak Historiography of the Medieval Galicia
and Volhynia, [in:] Colloquia Russica, Series I, vol. 2: Principalities in lands of Galicia
and Volhynia in international relations in 11th14th c. Publication after 2nd International
Conference, Ivano-Frankivsk, 2022th October, 2011, ed. Vitaliy Nagirnyy, Krakow 2012,
s. 172178 (jointly with D. Blanr).
Mykhaylovskyy Vitaliy ( ) PhD, Borys Grinchenko
Kyiv University (Kyiv, Ukraine). Field of interests: history of Ukrainian lands in the
High Middle Ages and early Modern era; Ukrainian lands in Crown of Kingdom of
Poland and Grand Duchy of Lithuania. Important publications:
II (14021413, 14311434),
. , 2003, 38, c.595630;
14111430 :
, [in:] .
70-, . 2, 2004, . 11028; .
XIV 70- XVI., 2012.
Nagirnyy Vitaliy PhD, Institute of History of the Jagiellonian University (Kra
kow, Poland). Field of interests: history of medieval Rus; international policy of Ru
thenian duchies in 12th13th c.; daily life in medieval Rus. Important publications:
1205 .: , , ,
. : i, , ,
14, 2008, s. 139149; :
, [in:] Actes testantibus.

288

COLLOQUIA RUSSICA

, 2011, s. 511521; Polityka zagraniczna

ksistw ziem halickiej i woyskiej w latach 1198 (1199) 1264, Krakw 2011 [Series:
Rozprawy Polskiej Akademii Umiejtnoci, t. 12]. Editor of Colloquia Russica series.
Nosenko Andrii ( ) student at the Institute of History, Polito
logy and International Relations at the Vasyl Stefanyk National Precarpathian Univer
sity (IvanoFrankivsk, Ukraine). Field of interests: history of Duchies in NorthEast
ern Rus in 12th13th c.
Stasiuk Andriy () MA, PhD candidate at the Institute of
History and Politology at the Vasyl Stefanyk National Precarpathian University
(Ivano-Frankivsk, Ukraine). Field of interests: lands of GaliciaVolhynia in the Mid
dle Ages; Catholic Church in Rus; missionary activity of Catholic orders in Rus in
13th15th c. Important publications: in Ruteniam
1340 ., . , 17, 2010, c. 4654 (jointly
with M. Voloshchuk); : . .
, . , 20, 2011, c. 181186;
Russia/Ruthenia o . [in] Colloquia Rus
sica, Series I, vol. 2: Principalities in lands of Galicia and Volhynia in International rela
tions in the 11th 14th c. Publication after 2nd International Conference, IvanoFrankivsk,
2022th October, 2011, ed. V. Nagirnyy, Krakow 2012, s. 98110.
Tgowski Jan professor, Institute of History, University of Biaystok (Bialystok,
Poland). Field of interests: Gedyminovichis genealogy; Grand Duchy of Lithuania;
medieval common history; history of Poland in Middle Ages. Important publications:
Pierwsze pokolenia Giedyminowiczw, PoznaWrocaw 1999; Rodowd kniaziw
wirskich do koca XVI wieku, Wrocaw 2011.
Tsemushau Stsiapan ( ) PhD, Faculty of History of the Be
larusian National University (Minsk, Belarus). Field of interests: political history of
early Slavonic states; development of political institutions (authority, administration,
tax system) among East Slavs. Important publications: :
, 2008;
, i ii. 3, 2001,
1, s. 914; : , [in:]
: , . 6, . . . ,
. . (. .) ., 2011, . 127133.
Tyanina Elena ( ) MA, Faculty of History of the Lomonosov Mos
cow State University (Moscow, Russia). Field

of interests: archeology of Novgorod; pa

gan cults. Important publications:
: ? [in:]
. , . 22, 2008,
. 172183; X (
2009 .), [in:] . ,
2010, . 151158;
, , 17, 2011, c. 159168.

Information about authores

289

Voloshchuk Myroslav ( ) PhD, Institute of History and

Politology of the Department of History of the Vasyl Stefanyk Precarpathian Na
tional University (Ivano-Frankivsk, Ukraine). Field of interests: Ruthenian-Hungar
ian relations in 9th14th c.; migration processes in medieval CentreEastern Europe.
Important publications:
(12141232 .), . ,
2010, 3 (41), s. 1726; ,
, 2011, 3, s. 2135; Problem tytularnego konfliktu
monarchw Wgier i Polski o ziemi Halick w kocu XIV w., [in:] Jogailos ir Vytauto
laikai. Mokslini straipsni rinkinys, skirtas algirio msio 600-osiom metinms, ed. ko
legija V. Kamuntaviien, Kaunas 2011, s. 149156.
Voytovych Leontiy ( ) professor, Faculty of History at
the Ivan Franko University; Ivan Krypiakevich Institute of Ukrainian Studies (Lviv,
Ukraine). Field of interests: genealogy of Rurikids; history of medieval Rus. Important
publications: : , 2006; , 2011; , 2012.
Wilicz Tomasz professor, Director for Scientific Affairs of the Tadeusz Man
teuffel Institute of History of the Polish Academy of Sciences (Warsaw, Poland). Field
of interests: history of culture; social history of Poland in 16th18th c. Important pub
lications: Zarobi na duszne zbawienie. Religijno chopw maopolskich od poowy XVI
do koca XVIII wieku, Warszawa 2001; Krtkie trwanie. Problemy historiografii fran
cuskiej lat dziewidziesitych XX wieku, Warszawa 2004; Katalog maopolskich ksig
sdowych wiejskich XVXVIII w., Warszawa 2007.
Zhyvachivskyi Andrii MA, PhD candidate at the Tadeusz Manteuffel Institute
of History of the Polish Academy of Sciences (Warsaw, Poland). Field of interests:
history of the Ottoman province of Kaffa (Kefe); history of Ottoman Empire and
Crimean Khanate; relations between Turkish tribes and Rus. Important publications:
XVIXVII .: ,
, , 17, 2010, c. 5561 (jointly with
O. Zhernokleev); Ludy turkijskie na subie ksit Rusi Poudniowej, [in:] Colloquia
Russica, vol. 1: Ru redniowieczna a ssiedzi (IX poowa XIII wieku). Materiay pokon
ferencyjne z midzynarodowej konferencji naukowej, Krakw, 2426 listopada 2010 r.,
ed. V. Nagirnyy, Krakw 2011, s. 6973; ,
[in:] Colloquia Russica. Series I, vol. 2: Principalities in lands of Galicia and Volhynia
in international relations in 11th14th c. Publication after 2nd International Conference,
Ivano-Frankivsk, 2022th October, 2011, ed. V. Nagirnyy, Krakow 2012, . 8085.
mudzki Pawe professor, Institute of History at the University of Warsaw
(Warsaw, Poland). Field of interests: history of medieval Poland; political activity of
Leszek the Black; mercenaries in Poland an Rus. Important publications: Studium
podzielonego Krlestwa. Ksi Leszek Czarny, Warszawa 2000; Najemnicy na Rusi
i w krajach ssiednich w XXII w., Kwartalnik Historyczny, 111, 2004, 4, s. 528;
Wadca i wojownicy. Narracje o wodzach, druynach i wojnach w najdawniejszej histo
riografii Polski i Rusi, Wrocaw 2009.

Colloquia Russica. Series I, vol. 3: Rus during the epoch of Mongol invasions
(12231480). Publication after 3nd International Conference, Warsaw, 1517th
November, 2012, ed. Vitaliy Nagirnyy, Krakow 2013, 290 p.

Publication co-funded by:

Rada K Naukowych Uniwersytetu Jagielloskiego
Fundacja Studentw iAbsolwentw Uniwersytetu Jagielloskiego Bratniak
Instytut Historii Uniwersytetu Jagielloskiego

Druk:
P. H. U. Multikram,
ul. Mawska 20 D,
87500 Rypin