Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Introduo
Frei Toribio e frei Sahagn foram missionrios espanhis que
migraram para a Nova Espanha nas primeiras dcadas do sculo XVI,
tendo como objetivo a evangelizao das comunidades indgenas dessa
regio. Motolinia chegou s novas terras em 1524 juntamente com a
misso de los doce1, primeira expedio organizada pela Igreja crist
com o objetivo de catequizar os indgenas americanos. O franciscano
Motolinia redigiu duas obras com contedos histricos: os Memoriales
e a Historia de los indios de la Nueva Espaa2. Os dois livros possuem
contedos e organizao diferenciados, sendo o texto da Historia
considerado a verso mais aproximada de sua obra definitiva. De
acordo com OGorman (2001),3 Motolinia provavelmente elaborou
uma outra crnica entre os anos de 1541 e 1543, mais completa do
que as que conhecemos hoje, e que est desaparecida. A edio aqui
utilizada baseada no Manuscrito Mexicano, com notas comparativas
do Manuscrito Escorial.
Bernardino de Sahagn chegou Nova Espanha em 1529, onde
permaneceu at sua morte em 1590. A expedio de Sahagn foi
liderada por frei Antonio de Ciudad Rodrigo, um dos doze religiosos
da misso de 1524, o que conferiu quela muitos ideais oriundos de
sua predecessora. Sua obra Historia general de las cosas de la Nueva
Espaa foi elaborada com a inteno de abranger a religio, os costu-
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
85
ABSTRACT In this paper we present an
analysis on the missionary stories written by
friar Toribio of Motolinia, History of the Indians
of New Spain, and friar Bernardino de Sahagn,
General History of the things of New Spain,
concerning their reports on the Valley of Mexico
natural surroundings. These works were produced in the mid-sixteenth century, beginning
of the Spanish colonization in New Spain. This
way, their narratives focus on issues experienced
during that historic event and on the European
knowledge and thought of that period.
Key words Science History, New Spain, sixteenth century, friar Bernardino de Sahagn,
friar Toribio de Motolinia.
mes, as crenas, as idolatrias e o modo de vida mexicano, servindo como um compndio que deveria ser utilizado pelos
missionrios no processo de evangelizao.4 Sahagn trabalhou na coleta de informaes e escrita de sua principal
obra histrica por aproximadamente quarenta anos. Em 1579 finalizou uma de suas verses em espanhol, juntamente
com a parte pictogrfica, ou seja, com as pinturas indgenas, pois os textos em nahuatl haviam sido elaborados anteriormente. Aps a finalizao dessa primeira verso completa, composta pelos textos bilngues e pela pictografia, esta
foi enviada Espanha, onde fez parte do dote da filha do rei Felipe II no seu casamento com Lorenzo, o Magnfico. Esse
fato explica como essa obra chegou a Florena e recebeu o nome de Cdice Florentino. Desta forma, a obra Historia
general apresenta-se como um conjunto de manuscritos sucessivos, elaborados entre os anos de 1547 e 1585, que
expressam as mudanas vivenciadas pelo missionrio e pelo projeto evangelizador franciscano.5
Em relao delimitao temtica aqui proposta, inicialmente nos detivemos na apresentao de caractersticas
importantes do conhecimento quinhentista sobre a natureza, considerando-as em sua inter-relao com o contexto
histrico de colonizao do Novo Mundo ou seja, de conquista poltica e religiosa das comunidades indgenas. Aps
a discusso acerca do cenrio epistemolgico europeu sobre o mundo natural, analisamos as fontes documentais em
sua narrativa sobre a seleo temtica pretendida.
86
A descoberta da Amrica, dentre outras importantes mudanas polticas, sociais e econmicas, abriu a possibilidade
de novas investigaes acerca do mundo natural. As diversidades climtica, geogrfica, da flora e da fauna instigavam
a busca por explicaes sobre a diferena entre o Velho e o Novo Mundo. Conforme aponta Trabulse: Una serie de
nuevas disciplinas cientificas tales como la geologa, la oceanografa, la meteorologa y la climatologa, surgieron, si bien
en forma rudimentaria, de la siempre comparacin de las caractersticas fsicas del Viejo con el Nuevo Mundo.6
Assim, foi inegvel o impacto que a descoberta da natureza e da diferena americana propiciaram cultura
europeia do sculo XVI. Evidentemente, devemos considerar que tais transformaes, especialmente as que implicam
em rupturas conceituais, necessitaram de um perodo de tempo que superou o sculo XVI, mas, neste momento, gostaramos de ressaltar o importante papel da descoberta da Amrica no mbito da histria da natureza, inclusive para
dimensionarmos a importncia dos relatos missionrios aqui analisados como instrumentos para o entendimento das
vises construdas sobre o mundo natural americano.
O conhecimento sobre os homens e a natureza americanos tornou-se uma realidade aps o empenho, inicialmente
espanhol, de elaborao de vrios documentos e relatos sobre o Novo Mundo. A produo de narrativas sobre as populaes encontradas e seu entorno natural foi uma constante no sculo XVI e o ser durante todo o perodo colonial.
O interesse pelo conhecimento de aspectos da cultura e dos saberes dos povos conquistados foi permeado por diversas
intenes: a converso religiosa, da qual podemos destacar nossas fontes documentais como exemplos; a econmica,
ressaltando o interesse pelos metais preciosos; a necessidade de sobrevivncia, como a busca por alimentos ou cura
de epidemias; a manuteno do poder poltico espanhol; entre outras.
Esses relatos no foram as nicas medidas tomadas pela Coroa espanhola a partir de um ideal de se conhecer
a realidade natural e humana da Amrica. Nesse sentido, podemos indicar a produo de legislaes e questionrios
por parte de instituies governamentais.g Durante o governo de Felipe II, houve um projeto muito bem definido que
objetivava coletar informaes sobre o mundo natural e organiz-las de forma a servir como instrumento para a colonizao espanhola. Assim, na segunda metade do sculo XVI, era vital para o sucesso da colonizao o conhecimento
sobre a natureza do local a ser submetido:
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
[] el Consejo de Indias demostraba ser muy poco efectivo en el control de los asuntos indianos, e incluso,
desconocerlos en gran medida. Pareca existir un gran desconcierto en cuanto a saber, realmente, cual
era la situacin en los distintos puntos de los vastos territorios que se queran controlar y gobernar []
y todos los intentos de remediar la situacin han fallado [] ms que nada por desconocimiento que se
tiene en la metrpoli de la realidad de las tierras conquistadas y porque nunca se ha entendido lo que
verdaderamente son las Indias.8
Assim, glorificar a Deus atravs de uma natureza perfeita tambm se interligava ideia de gratido ao mesmo,
devido a sua benevolncia em criar um mundo natural perfeito para a sobrevivncia de sua mais sublime criao: o
homem. A viso desse perodo sobre a natureza possua um carter utilitarista, j que esta havia sido gerada para o
aproveitamento do homem. Os relatos franciscanos aqui analisados se identificam com essa concepo sobre o mundo
natural, inferindo-lhes ainda como caracterstica o ideal de uma pedagogia da natureza, sendo uma de suas funes
glorificar o poder do criador. Neste sentido, podemos entender as crticas constantes dos missionrios quanto relao
que os indgenas mantinham com a natureza, pois os franciscanos perceberam que sua cultura divinizava elementos do
mundo natural. No contexto de perseguio s prticas idoltricas e de eliminao da antiga religio, os missionrios
condenaram veementemente a utilizao da natureza e seus elementos como instrumento e cenrio para os rituais da
religio nativa: El franciscano percibi muy pronto cmo el indgena haba elevado a categora religiosa su amor a la
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
87
naturaleza, en una actitud que calific como el principio de todos los errores. Y frente a la divinizacin de las criaturas
[] la exaltacin de las fuerzas y fenmenos naturales por los indgenas es una forma de culto a Deus.15
Nestes relatos encontramos com frequncia a denncia dos missionrios em relao s prticas indgenas e
seu conhecimento sobre o mundo natural. Para os religiosos, era vital fazer com que os indgenas compreendessem o
valor de cada ser e elemento natural, sem conceder a estes a condio divina. A natureza deveria ser entendida como
uma criao de Deus para servir ao homem, afastando-os da ideia de que o mundo natural deveria ser adorado. Para
Sahagn,16 a descrio e o conhecimento das cosas naturales serviriam para: [] darlos a entender el valor de las
criaturas, para que no las atribuyan divinidad; porque a cualquiera criatura que vean ser eminente en bien o en mal, la
llamaban tutl, quiere decir dios.
Alm das caractersticas utilitarista e providencialista em relao viso sobre o mundo natural, os homens desse
perodo tambm possuam uma concepo organicista da natureza. De acordo com esta, haveria uma intensa afinidade
entre os reinos da natureza animal, vegetal e mineral , o que acarretava uma delimitao pouco definida entre eles.
Devido ideia de grande cadeia do ser, o mundo natural estava marcado por correspondncias entre os seres de
cada reino, o que levava concepo da natureza como um grande organismo. Essas correspondncias entre os trs
reinos tambm eram compreendidas a partir da cosmoviso medieval que conferia aos astros o poder de influenciar
o mundo natural e humano. Por sua vez, a ordem e o equilbrio conferidos ao universo natural atestavam o poder e a
glria divina, o que concedia complementaridade a esses aspectos do pensamento sobre a natureza, ou seja, esta era
vista a partir de um enfoque utilitarista, providencialista e organicista, embasado pela concepo mgico-astrolgica.
O processo de relatar a natureza e cultura das novas terras somente foi possvel devido ao uso constante de analogias
entre o universo indgena e o europeu: El primer mdio para establecer lazos es el uso de la analoga y la comparacin, as
lo desconocido cede sua extraeza y aparece en un marco de referencia conocido que hace posible nombrar y clasificar
[] Reconocendo las similitudes con lo familiar pero al mismo tiempo sealando su novedad y diferencia.17
88
A comparao com elementos culturais europeus durante a descrio e mapeamento do mundo natural e cultural
americano permitiu, ainda, uma poltica de homogeneizao do conhecimento formulado sobre este. Com o objetivo
de se preservar e consolidar o poder poltico espanhol, fazia-se necessria a tentativa de evitar a sobrevivncia dos
aspectos culturais indgenas que colocassem em risco a poltica espanhola. Assim, diminuir a influncia da cultura e
conhecimento indgenas, a partir de uma nova sistematizao e catalogao do mundo natural, poderia se apresentar
como um importante instrumento de dominao, j que pressupunha o predomnio das denominaes espanholas para
os objetos naturais e culturais da Amrica. Entretanto, essa poltica no excluiu a ocorrncia de assimilao de aspectos
do conhecimento indgena sobre a natureza, pois foi inegvel a transferncia cultural entre as duas sociedades envolvidas
no processo de colonizao da Amrica. Neste sentido, prticas e conhecimentos que no afetassem a manuteno do
poder poltico espanhol poderiam ser utilizados pela nova sociedade colonial e foram apropriados de maneira intensa
por esta. Nessa discusso, no pretendemos simplificar dicotomicamente as relaes travadas entre a Europa e as
comunidades americanas, mas tambm resultaria simplificador se desconsiderssemos o projeto colonizador espanhol,
suas intenes e atitudes, que foram impostas sobre uma sociedade vencida militarmente. Desta forma, acreditamos
que as tentativas de compreenso do mundo cultural e natural da Amrica perpassaram objetivos polticos, sociais,
religiosos e culturais, num complexo emaranhado de questes fundamentais para a Europa e Amrica do sculo XVI:
Comprender supone entonces un acto de apropiacin, un proceso de transformacin de lo desconocido
en algo familiar, de incorporacin y de domesticacin, al igual que de reconocimiento de lo extrao. []
est implcito un acto reflexivo y que no se pueda limitar al proceso de aprensin o comprensin de algo
externo, sino que se trata de un proceso en el cual participan activamente y se transforman tanto el sujeto
que comprende como los objetos de la comprensin.18
Deste modo, a atitude mental mais caracterstica da descrio do mundo natural e humano americano foi a transformao do diferente em familiar, ou seja, circunscrever a alteridade e lhe conceder sentido. Assim, a compreenso das
novas terras foi possvel, porque realizada atravs de sua insero no universo cognitivo europeu: El proceso no sera
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
explicable sin la presencia de lo extrao y su transformacin em algo familiar. Su domesticacin se hace sobre el papel,
con el comps y la regla, normas, signos, nmeros, textos y dibujos.19 Notamos que os missionrios aqui analisados
tambm compartilharam desse processo de compreenso utilizando seu referencial religioso, cultural e cientfico para
recolher e processar as informaes sobre a natureza e humanidade americana. Evidentemente, esta argumentao
no desconsidera os momentos em que esses missionrios captaram elementos culturais das sociedades conquistadas,
pois acreditamos no hibridismo destas fontes documentais.20
Retornando s caractersticas do conhecimento do sculo XVI, nesse perodo a histria da natureza ainda demonstrava fortes laos para com o universo mental do perodo anterior. Se as transformaes polticas e sociais eram
intensas, o conhecimento sobre o mundo natural vivenciava um processo mais lento, cujas mudanas mais significativas se prolongaram at o sculo XIX.21 Neste momento, iremos apresentar o panorama epistemolgico relativo aos
conhecimentos sobre a superfcie terrestre e seus principais elementos.
Em relao aos saberes sobre o mundo natural, estes conservavam muitos aspectos da autoridade tradicional,
construda a partir da narrao contida nas Sagradas Escrituras e no pensamento dos clssicos. Ao considerarmos
o conhecimento sobre a superfcie terrestre e seus elementos (a futura geologia), notamos que a histria tal como
relatada na Bblia, bem como suas principais explicaes sobre os eventos naturais, eram contedos claramente
aceitos pelos homens de cincia at o final do sculo XVII. Nesse perodo, as explicaes sobre a origem da Terra, sua
histria cronolgica e formao das rochas e minerais remontavam tradio medieval,22 mesclada ao relato bblico e
teologia crist. De acordo com Capel:
[] la reflexin sobre la Tierra estaba afectada, sobre todo, por la aceptacin del relato bblico de la Creacin, cuya realidad resultaba indudable para todos los cristianos. Para los europeos del siglo XVI el mundo
haba sido creado por Dios en seis dias, era mantenido por l y sera destruido en el Juicio Final. La Tierra
haba sido creada por Dios para morada del hombre y todo estaba ordenado para la conservacin del gnero
humano, como resultado de un sapientsimo, aunque a veces inescrutable plan divino. Se trataba de una
concepcin antropocntrica y teleolgica en la que la existencia de la Tierra slo se conceba en relacin
con la del hombre. La historia de la humanidad y la del mundo estaba narrada en la Escritura.23
Desta maneira, a histria da Terra e da humanidade estava relatada nas Sagradas Escrituras, especialmente em
seu primeiro livro, o Gnesis:
El Libro del Gnesis era uno de los documentos bsicos del cristianismo []. Todos los intentos por reconstruir la primitiva historia del cosmos mediante una investigacin racional, se basaba primordialmente en
argumentos o en observaciones, se colocaban en competencia con la historia bblica y parecan ponerla
en tela de juicio. Como parte atacada de la doctrina cristiana, el relato bblico de la Creacin deba ser
defendido contra toda explicacin rival [].24
E, ainda:
The most important testimony was to be found in the first five chapter of Genesis. Most seventeenth century
scientists treated Scripture as history, as an empirical record. As such, it offered direct access to the earths
past. They regarded Genesis as one tool among others to be used in natural philosophy, not as sacrosanct.
[] From the point of view of the cosmogonists the important geological themes of the early chapters of
Genesis were the Creation story and the Flood.25
Conforme exposto no relato bblico, a criao da Terra e do homem havia sido realizada em sete dias, sendo que
ao mundo natural caberia a funo de servir como morada e proporcionar o sustento ao homem, sublime criao divina.
O impacto de tantos sculos, tendo como referncia mxima para o conhecimento do meio natural as concepes e
relatos cristos, fez com que at o sculo XIX ainda fosse possvel encontrar explicaes para esse conhecimento embasadas nas Escrituras: At least until the middle of the nineteenth century, a good deal of effort was made to reconcile
the geological record, displayed on the rocks, with the stages of creation in six days, as described in Genesis.26
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
89
Durante o sculo XVII, a relativizao da universalidade dos relatos contidos na Bblia permitiu novas inferncias
e discusses sobre a Terra e seus elementos, que, somadas s transformaes conceituais da Revoluo Cientfica,
permitiram o surgimento de uma nova disciplina para o conhecimento sobre a Terra a geologia:
90
El desarrollo de la moderna geologa cientifica es indisoluble del debate que permiti pasar de una concepcin antropocntrica, teleolgica y providencialista a otra que acepta la idea de cambio y evolucin,
que rechaza el finalismo y que acepta las leyes de la fsica para explicar la historia y la estructura de la
Tierra. Y ese debate va unido, en buena parte, al proceso de racionalizacin del relato bblico.28
Outra caracterstica do conhecimento quinhentista sobre a formao da superfcie terrestre e de seus elementos
constituintes est relacionada crena na influncia dos astros. Essas formulaes propunham que a irregularidade
da crosta terrestre poderia ser explicada atravs da ideia de atrao e influncia dos corpos celestes. Estes agiam
na configurao da superfcie terrestre da mesma forma que atuavam sobre as guas e a vida humana, bem como
influenciavam a formao dos minerais e metais. Dentre os argumentos mais evidentes, assinalavam a ao da fora
das guas atravs do poder dos astros, nos casos de inundaes, e que acarretavam modificaes no espao ao seu
redor, e ainda a ocorrncia de fsseis marinhos em regies distantes ao mar.
Conforme vimos anteriormente, a viso mgica e astrolgica sobre o mundo natural, que direcionou o conhecimento formulado sobre o mesmo at finais do sculo XVI, estava em conexo com a concepo organicista da natureza.
A intensa relao entre os trs reinos conferia ao mundo animal, vegetal e mineral a sujeio ao dos astros e s
foras mgicas que regiam o universo. Assim, a viso organicista da natureza conferia ao mundo mineral propriedades
mgicas como: simpatias, antipatias, temperamento, milagres, cores, entre outros.29 Neste sentido, a Terra era vista
como mater, um organismo vivo que concebe seus elementos como pedras, cristais, minerais e metais, lenis de
gua, rios, etc.: Thus there were ideas about the growth of minerals in the womb of the earth, with itself was a body
with minerals veins. The miner might go down into the bowels of the earth.30 Ainda podemos apresentar as constantes analogias entre as concepes sobre a Terra e o ciclo de vida dos seres humanos, o que atribua natureza certa
humanizao: Os metais crescem no interior da Terra assim como o feto humano cresce no ventre da me, e a Me
Terra foi engravidada pelo Cu.31
O saber mgico-adivinhatrio e as concepes crists permearam todas as explicaes sobre a Terra elaboradas
at o sculo XVI. Um exemplo do alcance do domnio das ideias crists na estruturao do conhecimento sobre a Terra
e o cosmos foi a discusso sobre a localizao do cu (Empreo) e do Inferno. De acordo com os preceitos cristos,
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
era no interior da Terra que se localizava o Inferno, pois este deveria estar situado no ponto mais distante em relao
ao Empreo. Esta ideia, amplamente difundida entre os filsofos naturais, estava embasada pela autoridade da Igreja e
comprovada pelas observaes em regies mineiras: Opiniones [...] que podan quedar, incluso, claramente demostradas
por las observaciones empricas realizadas sobre el aumento del calor en los pozos de las minas.32
Gostaramos ainda de apresentar a viso cosmogrfica dos homens do quinhentos. A cosmografia europeia at
a descoberta da Amrica e das expedies que mapearam o novo continente, era marcadamente de carter religioso.
Sobre a representao do espao terrestre, Capel explica: [...] en la que la Tierra se representaba dentro de un disco
circular y los tres continentes del viejo mundo divididos por un mar interior en forma de T y rodeados por el ocano []
su simbolismo religioso se observa en la posicin central de Jerusaln y en la aparicin del Paraso Terrenal.33
Essa viso tripartida do espao terrestre, circunscrito s trs pores continentais conhecidas at o final do sculo
XV Europa, frica e sia encontrava equivalncia em concepes crists, conforme aponta Nieto Olarte: Visin
tripartida de la tierra que encontr resonancia en el dogma cristiano de la Santsima Trinidad y su sentido mstico del
nmero tres.34 Essa concepo espacial sobre a Terra foi alterada com a descoberta do Novo Mundo, principalmente
com o trabalho dos cartgrafos que redefiniram as dimenses terrestres incluindo o continente americano: El mapamundi es adems una narracin y una celebracin de un gran momento histrico que marca el inicio de una nueva era
de un nuevo cosmos y de un nuevo orden poltico.35
Desta forma, a descoberta das terras americanas apresentou-se como um acontecimento que redefiniu as
concepes espaciais, cosmolgicas e tcnico-cientficas da prpria Europa. Nieto Olarte assinala que o processo de
construo, integrao e subordinao da Amrica foi paralelo ao processo de auto-compreenso e auto-construo
da mesma Europa:
De hecho el protagonista histrico de este proceso no es el objeto descubierto sino la consolidacin del europeo como descubridor, conquistador y soberano del mundo [] El surgimiento de ese Nuevo Mundo del
cual Amrica forma parte, es al mismo tiempo la formacin de Europa y sus otros, en el cual se definen las
fronteras entre el centro y la periferia del nuevo orden mundial. Es la consolidacin del euro-centrismo.36
Assim, a descoberta e o conhecimento da Amrica,ak sua natureza e sociedades, trouxeram questionamentos aos
modelos de explicao europeus sobre o mundo natural, algumas vezes rompendo com vises tradicionais:
O maior obstculo com que se defrontam os defensores da ortodoxia bblica a descoberta da Amrica
[...] De fato, o continente americano no contguo a nenhuma parte da sia, da Europa, da frica, e
povoado por homens e por toda espcie de animais. No aspecto, na linguagem, nos costumes, esses
homens so diferentes dos asiticos, dos europeus e dos africanos. Os animais so diferentes dos que povoam os outros trs continentes. Essas dificuldades deram novo vigor s teses sacrlegas que advogavam
a eternidade do mundo e a idia da vida originar-se da matria [...] Deduziu-se que ou o Dilvio Bblico
no foi universal ou depois dele se verificou na Amrica uma nova criao de animais. [...] Tais hipteses
so capazes de resolver as dificuldades mencionadas, mas esto em desacordo com o sistema mosaico,
colocam em dvida a autoridade e a infalibilidade do texto Sagrado.37
Entretanto, esses debates que ocasionaram futuras rupturas dependeram, em grande parte, das informaes
coletadas e elaboradas em escritos durante o sculo XVI. Neste sentido, acreditamos que as fontes documentais aqui
estudadas esto em conformidade com o pensamento europeu desse perodo, ainda marcado pela tradio mgica e
concepes teolgicas, mas seu contedo serviu como importante instrumento para as transformaes no pensamento
que propiciaram o desenvolvimento da cincia moderna.
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
91
92
Lo ms alto de esta Nueva Espaa, y lo ms altos montes, por estar en la ms alta tierra, parecen ser los
que estn a redor de Mxico. Est Mxico toda cercada de montes, y tiene una muy hermosa corona de
sierras a la redonda de s, y ella est puesta en medio, lo cual le causa gran hermosura y ornato, y mucha
seguridad y fortaleza; y tambin le viene de aquellas sierras mucho provecho []. Tiene muy hermosos
montes, los cuales la cercan toda como un muro.40
A descrio dos montes e serras realizada por Motolinia difere totalmente da apresentada por Sahagn, conforme veremos abaixo. Ao narrar os elementos naturais, Motolinia pretende exalt-los, numa tentativa de glorificar
tambm o poder divino e o da Coroa de Castela. Essa caracterstica providencialista permaneceu em todo o seu texto
e est inserida no contexto vivido pelo franciscano, de recm-chegada Nova Espanha, dos primeiros contatos e incio
da evangelizao. O otimismo de Motolinia quanto efetivao da evangelizao dos indgenas pode ser estendido
ao seu entusiasmo em relao ao mundo natural. O carter providencialista, em sua narrao e vises construdas
sobre a natureza, estava em sintonia com o conhecimento europeu do sculo XVI sobre o mesmo. J Sahagn ir
se preocupar em descrever a natureza local, guiado por seu objetivo nico de reconhecer nesta provveis locais de
prticas idoltricas relacionadas antiga religio. As diferenas entre os relatos estudados por esta pesquisa podem
ser explicadas pelos diversos objetivos e contextos vividos por cada um deles, sendo que nos compete neste trabalho
compreender quais foram esses objetivos e como se conectavam com os acontecimentos histricos e viso sobre a
natureza daquele perodo.
O ideal providencialista e a inteno de reconhecer na natureza a glria divina podem ser observados nas seguintes
passagens, bem como o otimismo em relao converso indgena ao cristianismo:
! Oh Mxico, que tales montes te cercan y coronan! Ahora con razn volar tu fama, porque en ti resplandece la fe y evangelio de Jesucristo. T que antes eras de maestra de pecados, ahora eres enseadora de
verdad; y t que antes estaba en tinieblas y oscuridad, ahora das resplandor de doctrina y cristiandad [].
Eras entonces una Babilonia, llena de confusiones y maldades; ahora eres otra Jerusalem []. Otro tiempo
con autoridad del prncipe de las tinieblas, anhelando amenazabas, prendas y sacrificabas, as hombres
como mujeres, y su sangre ofrecas a el demonio en cartas y papeles; ahora con oraciones y sacrificios
buenos y justos asoras y confiesas a el Seor de los seores.41
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
[...] pues miren y vengan aqui [...] hecho por la mano de Dios, sin afn ni trabajo, lo cual todo convida
a dar gracias a quien hizo y cri las fuentes y arroyos, y todo lo dems en el mundo, criado con tanta
hermosura; y todo para servicio del hombre.42
Ainda em relao ao relevo da regio da cidade do Mxico, o franciscano questiona-se como estas montanhas
haviam estado desconhecidas dos europeus, baseando-se em concepes sobre a natureza marcadas pelo relato
cristo, neste caso, referindo-se ao Dilvio: Y lo que mas es de considerar, y que causa grandsima admiracin es,
que tantos y tan grandes montes hayan estado encubiertos tanta multitud de aos como ha que pas el gran diluvio
general, estando en la mar ocano, adonde tantas naos navegan [] y siendo tantas y en tantos aos y tiempos,
nunca con estas sierras toparon.43
E, ao buscar uma resposta, ampara-se em sua viso providencialista: La causa de esto debemos dejar para el
que es causa de todas las causas; creyendo que pues l h sido servido de que no se manifestasen ni descubriesen
hasta nuestros tiempos, que esto h sido lo mejor y que ms conviene a la fe y religin cristiana.44
O aspecto de riqueza natural das regies montanhosas tambm foi relatado por Motolinia, especialmente a
vegetao destas localidades e sua relao com as guas dos rios:
Parte de los laderos y lo alto de los montes son de las buenas montaas del mundo, porque hay cedros y
muchos cipreses, y muy grandes, tanto, que muchas iglesias y casas son de madera de cipres.45
De estas montaas bajan arroyos y ros, y en las laderas y bajos salen muchas y muy grandes fuentes. Toda
esta agua y ms la llovediza hace una gran laguna, y la ciudad de Mxico est asentada parte dentro de
ella, y parte a la orilla.46
Descrever a riqueza mineral destas regies tambm interessava ao missionrio:
[...] diremos de su riqueza, y de la que hay en ellos (serras e montes) y en los rios que de ellos salen, que
hay mucho oro y plata, y todos los metales y piedras de muchas maneras, en especial turquesas, y otras
que ac se dicen chalchihuitl; las finas de stas son esmeraldas.47
Este ro de quien trato se llama en lengua de los indios Papaloapa [] La tierra que este ro riega es de la
buena y rica que hay en toda la Nueva Espaa []. En este ro de Papaloapa entran otros grandes ros,
como son el ro de Quiuhtepec y el Uitzila, y el de Chinantla, y el de Queuhquepaltepec y el de Tuztlan, y
el de Teuziyuca. En todos estos ros hay oro y no poco, pero el ms rico es el de Uitzila.48
Os problemas cotidianos enfrentados pelos espanhis no Vale do Mxico tambm podem ser apontados como
elementos norteadores do interesse dos cronistas do sculo XVI e, neste captulo de Motolinia, podemos observar
como a descrio e o conhecimento sobre as guas e regies de relevo montanhoso poderiam colaborar para resolver
questes importantes para aquele momento:
Como Mxico estuviese as fundada dentro de la laguna, obra de dos lgua adelante, hacia la parte del
oriente, se abri una gran boca, por la cual sali tanta agua, que en pocos das que dur hizo crecer a
toda la laguna, y subi sobre los edificios bajos o sobre el primer suelo ms de medio estado []. Esta
agua que as revent debe ser de algn ro que anda por aquelles montes, porque ya ha salido otras dos
veces por entre las sierras nevadas que Mxico tiene [] la una vez fue despus que los cristianos estn
en la tierra, y la otra pocos aos antes.49
As especificidades do relevo do Vale do Mxico foram descritas pelos missionrios como uma forma de comunicar aos seus interlocutores, os espanhis, a novidade natural das novas terras. Os vulces tratados como serras,
foram narrados pelo religioso sob o enfoque de sua questo mais importante: as erupes. Desta forma, os vulces50
foram narrados a partir de sua utilidade prtica para a sobrevivncia no local, pois a erupo do vulco deveria ser uma
preocupao constante dos espanhis e indgenas. O conhecimento, ou ao menos o mapeamento das caractersticas
fsicas do vulco, poderia colaborar para o entendimento de seu funcionamento:
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
93
A la una de estas sierras llaman los indios sierra blanca, porque siempre tiene nieve; a la otra llaman
sierra que echa humo []. Este volcn tiene arriba en lo alto de la sierra una gran boca, por la cual sola
salir un grandsimo golpe de humo, el cual algunos das sala tres y cuatro veces. Haba de Mxico a lo
alto de esta sierra o boca doce leguas, y cuando aquel humo sala parecase tan claro, como si estuviera
muy cerca, porque sala con grande mpetu y muy espeso; y despus que suba en tanta altura y gordor
como la torre de la iglesia mayor de Sevilla, aflojaba la furia, y declinaba a la parte que el viento quera
llevar. Este salir de humo ces desde el ao de 1528, no sin grande nota de los espaoles y de los indios.
Algunos queran decir que era boca del infierno.51
Assim, podemos resumir a posio de Motolinia sobre a descrio de seu entorno natural como sendo marcada
pelos ideais providencialista e utilitrio, por isso, encontramos um contedo otimista nesses relatos que conferem
natureza a condio de espao para a glorificao divina e o enaltecimento dos feitos espanhis, povo escolhido
para evangelizar e administrar as novas terras. Ainda encontramos nesse relato questes referentes aos problemas
cotidianos enfrentados por espanhis e indgenas, marcados pelo desconhecimento da regio, no caso as inundaes
do lago Texcoco e o vulcanismo.
94
Bernardino de Sahagn, em seu dcimo primeiro livro, Que es bosque, jardn, vergel de lengua mexicana, fornece
dados sobre os trs reinos da natureza, conforme eram concebidos no sculo XVI. Desta forma, nos captulos iniciais,
Sahagn apresenta o reino animal ces, lobos, tigres, gatos, aves, peixes, animais peonhentos (como serpentes e
aranhas), formigas, pssaros, abelhas, mosquitos, entre outros sua denominao em lngua nahuatl, suas principais
caractersticas e aparncia. Descreve ainda o reino vegetal rvores, frutas, madeira e ervas , atuando da mesma
forma anterior, apresenta a nomenclatura indgena, sua utilizao, principais caractersticas, entre outros. Neste momento, iremos nos dedicar a anlise do texto sahaguntiano que apresenta as informaes obtidas sobre a formao
dos rios, mares, montes, serras, vulces e terras frteis, com o objetivo de fornecer, a respeito destes, as concepes
indgenas. Este inicia-se a partir do captulo XII, de las diversidades de las aguas y de diversas calidades de la disposicin
de la tierra. Sobre a concepo pr-hispnica da constituio do cu, terra e mar: Por que los antigos habitadores
desta tierra pensaban que el cielo se junta con el agua en la mar, como si fuese una casa que el agua son las paredes
y el cielo est sobre las [] Empero, agora despus de venida la fe, y ya saben que el cielo no se junta con el agua
ni con la tierra.52
Nesta citao, observamos o carter de valorizao da cincia europeia frente ao conhecimento indgena, pois
o missionrio apresenta como explicao verdadeira as concepes do Velho Mundo, concedidas aos nativos aps
a chegada dos espanhis. Prosseguindo em seu relato, Sahagn53 expe as explicaes indgenas sobre a origem
dos montes:
Y tambin decan que los montes [] estn llenos de agua, y por de fuera son de tierra, como si fuesen
vasos grandes de agua [] y que cuando fuere menester se rompern los montes y saldr el agua que
dentro est, y anegar la tierra [] Pero sabida la verdad de lo que es agora, es que por la volumtad de
Dios la mar entra por la tierra por sus venas y caos, y anda por debaxo de la tierra y de los montes, y por
donde halla camino para salir fuera, all mana, o por la races de los montes, o por los llanos de tierra, y
despus muchos arroyos se juntan juntos y hacen los grandes rios.
Sahagn utiliza o mesmo processo narrativo anterior, apontando para a relao entre a presena espanhola e a
verdade revelada sobre o mundo natural. E, ao recusar a explicao indgena, aponta a Providncia como causa primeira da formao dos mares e rios, ou seja, emprega conceitos cristos para explicar os fenmenos naturais. Nesta
passagem, o missionrio expe, atravs de trechos do pensamento indgena sobre elementos da superfcie terrestre,
as concepes europeias sobre o espao circundante aceitas naquela poca. Ainda sobre esse assunto, Sahagn54
continua seu relato apontando a verdadeira e correta (e europeia) descrio sobre a formao dos rios: Y aunque
el agua de la mar es salada o amarga, el cual de lo ros dulce, pierdes el amargor o sal colndose por la tierra o por las
piedras y por la arena, y se hace dulce y buena de beber, de manera que los ros grandes salen de la mar por secretas
venas debaxo de la tierra, y saliendo se hacen fuentes y rios.
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
Quanto ao relato sobre os montes e vulces, encontrados na mesma diviso temtica do livro XI, Sahagn55
descreve os vulces Popocatpetl e Poyauhtcatl:
Hay un monte muy alto que humea, que est cerca de la provincia de Chalco, que se llama Popocatpetl,
que quiere decir monte que humea. Es monte monstruoso de ver. Yo estuve encima dl.
Ha pocos aos que comenz a arder la cumbre dl. Y yo le vi muchos aos, que tena la cumbre cubierta
de nieve. Y despus vi cuando comenz a arder, y las llamas se parecan de noche, y de da, de ms de
veinte leguas. Y agora, como el fuego ya gastado mucha parte de lo interior del monte, ya no se parece el
fuego, aunque siempre arde.
Ao relatar sobre os vulces, apresenta sua inatividade temporria, pois estes repentinamente poderiam entrar
em erupo. Como ocorre em Motolinia, o relato sahaguntiano sobre a superfcie terrestre tambm se dedica a mapear
importantes questes cotidianas que provavelmente perturbaram os espanhis daquele perodo, pois o desconhecimento do momento das erupes poderia causar srios prejuzos populao local. A atividade repentina dos vulces
foi explicada pelo missionrio, provavelmente a partir de um referencial europeu, sendo que o interior do monte era
consumido pelo fogo, enfraquecendo-se conforme o monte se desgastava interiormente. Assim, aps seu desgaste,
o fogo no era mais observado em seu cume, restando apenas as chamas em seu interior. Devido permanncia do
fogo interno, os vulces voltavam a arder periodicamente.
Sobre as serras, apresenta Iztactpetl, ou Sierra Nevada: Es mostruoso de ver lo alto della, donde sola haber
mucha idolatra, y yo la vi y estuve sobre ella.56 Neste momento, notamos a relao entre o relato da natureza americana
e as prticas idoltricas ali existentes. Essa situao refora a ideia de como a descrio da natureza novo-hispana
atendia ao projeto evangelizador espanhol.
Essa nfase no conhecimento e mapeamento das idolatrias indgenas em relao natureza local foi novamente
proposta na nota a esse captulo, onde o missionrio expe as idolatrias realizadas e encontradas nessas regies:
Habiendo tratado de las fuentes, aguas y montes, parecime lugar oportuno para tratar de las idolatras que se hacan
y an hacen en las aguas y en los montes.57 O missionrio descreveu sua experincia pessoal ao retirar oferendas
idoltricas encontradas na regio lacustre de Xochimilco, colocando em seu lugar uma cruz de madeira. Ao narrar a
permanncia das antigas crenas e costumes, o missionrio demonstrou um grande pessimismo quanto efetiva
evangelizao dos nativos, contrariamente a seu companheiro de ordem Motolinia:
[] la dificultad grande que hallado en la plantacin de la fe en esta gente, porque yo ha ms de cuarenta
aos que predico por estas partes de Mxico, y en lo que ms he insistido, y otros muchos comigo, es en
ponerlos en la creencia de la sancta fe catolica, por muchos medios, y tentando diversas oportunidades,
para esto ans por pinturas como por predicaciones, como por representaciones, como por colocationes
probando con adultos y con los pequeos.58
Por isso, faz-se vital o conhecimento das idolatrias, pois serviriam como instrumento para seu reconhecimento e
eliminao: Bien creo que hay otros muchos lugares en estas Indias donde palidamente se hace reverencia y ofrenda
a los dolos con tisimulacin de las fiestas que la iglesia celebra a Dios y a sus sanctos, lo cual sera bien investigase
para que la pobre gente fuese desengaada del engao que agora parece.59
Deste modo, a narrao do missionrio sobre os elementos da superfcie terrestre possui um carter utilitrio,
seja para a sobrevivncia espanhola na regio ou, mais acentuadamente, para a eficcia da evangelizao, com
a compreenso das idolatrias e rituais pagos e sua futura abolio do contexto cristo que deveria se formar na
Nova Espanha.
O mundo natural, perfeita criao divina e prova inconteste de sua dedicao ao homem, j que fora concebido
para servir de morada e sustento para os seres humanos, estava sendo utilizado no Novo Mundo como palco para as
prticas idoltricas, ou seja, manipulados pelo Demnio, os indgenas dispunham de uma criao divina para manterem
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
95
seus rituais e religio. A natureza circundante da regio nahua estava transformada pelos rituais da antiga religio, o
que feria profundamente o ideal evangelizador e se contrapunha viso de natureza que o missionrio possua: utilitria
e providencialista.
Neste sentido, apresenta-se constante em seu relato a correlao realizada entre a descrio do mundo natural
e as idolatrias indgenas. Aquele seria o cenrio ideal para as prticas idoltricas indgenas e, devido dimenso
espacial da Nova Espanha, os missionrios no conseguiam investigar e destruir todas as permanncias idoltricas,
restando apenas a atitude de tentar extirpar a antiga religio e os costumes por meio de uma evangelizao e
converso indgena eficientes.
Consideraes finais
O ideal evangelizador dos missionrios que, migrando de sua terra natal, aportaram na Nova Espanha no incio
do sculo XVI delineou suas atitudes e objetivos quanto s sociedades indgenas que habitavam a regio do Altiplano
Central Mexicano. As fontes documentais aqui analisadas, as Histrias missionrias de frei Torbio de Motolinia e do frei
Bernardino de Sahagn, possuem caractersticas comuns, que inclusive justificam o motivo de suas escolhas, como o
perodo em que foram elaboradas e a ordem religiosa qual pertenciam seus autores. Entretanto, se inicialmente as
selecionamos a partir de suas similitudes, o debruar-se sobre elas nos apontou suas diferenas e, inclusive, divergncias no pensamento e nas aes de seus autores. Neste sentido, buscamos nos orientar pelos diversos contextos de
produo, pelas crises vividas individualmente, pela formao de carter europeu, pelo momento histrico e pelo projeto
evangelizador proposto para os indgenas, pois atravs de seus contextos histricos e ideais de converso, tentamos
esclarecer suas atitudes e as vises construdas sobre os indgenas e sua cultura.
96
A chegada Amrica e o reconhecimento da existncia de uma outra religiosidade, lngua, cultura e conhecimentos, promoveram a busca por informaes sobre os mesmos, principalmente em seus aspectos que pudessem
estar conectados religio nativa, no caso dos relatos missionrios. A constatao de que a cristianizao das comunidades nahuas no havia sido total, pois os indgenas praticavam as cerimnias e compartilhavam as crenas das
duas religiosidades, a crist e a indgena, levou alguns missionrios a proporem novas polticas de evangelizao que
fundamentaram sua busca por informaes da natureza e humanidades americanas.
Porm esses relatos sobre o mundo natural no poderiam estar restritos apenas aos aspectos e objetivos relacionados s tentativas de uma efetiva evangelizao. Os religiosos estudados nesta pesquisa nasceram e foram formados
na Espanha de incio do sculo XVI. As concepes sobre a natureza terrestre e o cosmos sofreriam transformaes
importantes que se iniciaram neste momento; entretanto, nos relatos missionrios, observamos como essas vises
ainda se pautavam por tradies de cunho medieval. Embora em muitas questes uma nova mentalidade cientfica
estivesse se formando, esta no se apresenta como atitude homognea aos pensadores e populao em geral. Ao
contrrio, apenas no sculo seguinte encontraremos rupturas significativas, sendo que, durante o sculo XVI, observamos uma justaposio dos conceitos e prticas relacionadas ao ambiente cultural e intelectual medieval e dos novos
parmetros e consideraes da cincia moderna.
Neste sentido, muitas concepes da Filosofia Natural permaneciam conectadas ao ambiente intelectual medieval.
Em relao ao entendimento do mundo natural, observamos a recorrncia tradio teolgica e aos conceitos astrolgicos
e mgico-adivinhatrios. A correlao entre cus e Terra, as propriedades e virtudes dos elementos naturais, a conexo
entre os reinos animal, vegetal e mineral, enfim, a aceitao de um mundo natural com caractersticas organicistas e,
em alguns casos, a considerao dos poderes sobrenaturais da natureza foram fundamentos importantes a partir dos
quais se desenvolveu o conhecimento durante a Idade Mdia e incio da Moderna.
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
Ainda podemos apresentar, em relao s concepes sobre a natureza do sculo XVI, sua manifestao como
espao que evidenciava a glria e poder divinos, por isso, Igreja crist e filsofos naturais comumente associavam sua
descrio e estudo a uma atitude providencialista. Como criao divina, a natureza estava constituda pela perfeio e
sua histria narrada no texto sagrado. O esplendor dessa criao cumpria um propsito especfico: servir de sustento
ao homem, sublime obra de Deus. Assim, essas vises providencialista e utilitria apresentavam-se complementrias
e estruturaram grande parte das concepes e prticas relacionadas ao mundo natural at este perodo. Aos missionrios aqui estudados, ao tentarem descrever os conhecimentos dos povos indgenas, lhes foi impossvel romper com
o arsenal cognitivo europeu no qual eram formados. Assim, em muitos momentos, desvinculam-se de seu objetivo
inicial, descrever as comunidades pr-hispnicas, oferecendo narrativas hbridas, construdas a partir de informaes
requeridas entre os indgenas, mas descritas sob uma tica europeia e missionria.
Deste modo, este artigo buscou abordar novas questes em relao s fontes analisadas. O enfoque oriundo
da Histria das Cincias Naturais proporciona aos estudos sobre essas Histrias missionrias seu enquadramento no
escopo intelectual do sculo XVI, marcado por uma abrangncia nos conceitos sobre a natureza, o homem e suas
prticas culturais. A valorizao das narrativas sobre os conhecimentos praticados em relao natureza confere um
maior entendimento das relaes desses homens com as questes que necessitavam ser solucionadas, seja de carter
religioso, como a evangelizao efetiva dessas populaes, ou relacionadas ao domnio do mundo natural para uma
sobrevivncia no local, como os relatos sobre os vulces e inundaes. Inserir esses missionrios e seus relatos no
ambiente intelectual do sculo XVI foi o objetivo traado por este trabalho, buscando ainda que essa insero promovesse novos debates e olhares sobre essas Histrias missionrias.
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010
19 Ibid., p. 18.
49 Ibid., p. 205.
98
Revista Brasileira de Histria da Cincia, Rio de Janeiro, v. 3, n. 1, p. 85-98, jan | jun 2010