DBH 2 Kimika PDF

Ikaslearen
liburuko erantzunak
DBH
Behin-behineko
lagina. Laster
eskuragarri behin
betikoa.
0. unitatea.
Jarri martxan kimikan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
1. unitatea.
Zientzialarien lana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
2. unitatea.
Gure inguruko materia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
3. unitatea.
Materiaren aniztasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
4. unitatea.
Bidaia bat materiaren barnealdera . . . . . . . . . . . . 92
5. unitatea.
Materia aldatu egiten da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Kimikako konpetentzien ebaluazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

0. unitatea.
Jarri martxan fisikan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
6. unitatea.
Higitzen ari gara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
7. unitatea.
Indarrak naturan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
8. unitatea.
Energia eta haren transformazioak . . . . . . . . . . . 126
9. unitatea.
Energia termikoa eta elektrikoa . . . . . . . . . . . . . . 134
10. unitatea. Argia eta soinua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Fisikako konpetentzien ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Ikaslearen liburuko erantzunak

Erantzunak-jarri puntuan kimika
1. Erantzun posiblea.
Ikaslearen liburuan agertzen diren irudiak ikusita, litekeena da ikasleek honako aukeretakoren batekin
erantzutea: erreakzio kimikoak, konposatu organikoak, energia kimikoa, errekuntza, energia nuklearra, erradioaktibitatea, atmosferaren kutsadura, energia berriztagarriak lortzea...
2. Ikasleek lehenengo jardueran iradokitako ideietatik
abiatuta, taulan idatziko dira haiek beren ikaskideei
azaldutakoak (kutsadura atmosferikoa, energia lortzeko metodo berriak, hondamendi nuklearrak...).
Jarraian, guztien artean berridatziko dituzte interesgarrientzat jotako ideiak, eta errepikatuta daudenak
edo desegokitzat jotzen dituztenak ezabatuko dituzte.
Azkenik, taldean, bideragarrien iruditzen zaizkien
ideiak hautatuko dituzte.
3. Osasuna: medikamentu berriak lortzea; diagnostikorako tekniketan eginiko hobekuntzak.
Elikadura: elikagai transgenikoak, substantzia kontserbagarri berriak, emankorragoak diren laborantzabarietate berriak eta abar lortzea.
Higienea: garbiketarako produktu eta norberaren higienerako substantzia berriak (desodoranteak, xaboiak, zahartzea atzeratzen duten azalerako kremak,
eta abar).
Garraioa: motorren errendimendua hobetzen duten
erregai berriak edo erregaientzako gehigarri berriak.
Energia: petrolioa erauzteko sistema berriak, hobekuntzak metalak erauzteko eta purifikatzeko metodoetan.
Industria: material berriak agertzea (kristal likidoa, karbono-zuntza, ledak, eta abar).
Kirola: prestazio handiagoak dituzten material berriak
(iragazgaitzak baina transpiragarriak, arinak baina gogorrak, oso beroak, zikintzen ez direnak, eta abar).
Teknologia berriak: osagai miniaturizatuak eta material
erdieroaleak lortzea, aurrerapenak domotikan, eta
abar.
Eraikuntza: material isolatzaile berriak agertzea, zementuarentzako gehigarri berriak, eta abar.
Ingurumena: birziklatzeko teknika berriak, energia
berriztagarriak eskuratzeko aurrerapenak.
1. Jarduera zientifikoa
1. Nola egiten dute lan
zientzialariek? (12.-14. or.)
Jarduerak
Jarduera honen helburua ikasleek ikerkuntza zientifikoak gure gizarteko hainbat alorretan duen garrantziaz hausnartzea da. Irakasleak ikasleak hirunaka jarri
eta eztabaida bat antola dezake, horretarako, talde
bakoitzari ikerketa eremu jakin bat esleituko dio.
Amaieran, talde bakoitzeko kide batek argumentuak
aterako ditu. Horrela, ikaskide guztien parte hartzea
bermatzen da eta talde guztietan biltzen den informazioa ikasle guztiek jasotzen dute.
@: zergatik hiltzen da hitz bat...
giltza
Proposatutako web-estekan sartu behar dira ikasleak, landare bat egunero ureztatzen bada hil egiten dela ulertzeko.
68
Jarduerak
Jarduera honen helburua da ikasleek metodo zientifikoaren etapak aplikatzea, landaretik moztu diren
loreak zergatik lehortzen diren ulertzeko.
Problema planteatzea. Landaretik moztu diren loreak lehortu egiten dira.
Hipotesia formulatzea. Loreek, beste edozein izaki
bizidunek bezala, bizitzeko ura eta argia behar dituzte.
Hipotesia egiaztatzea. Saiakuntza bat diseinatu behar dugu, ura eta argia aldagaiekin, adibidez.
Saiakuntza planifikatzea
Lau zurtoin loredun (arrosa bat edo beste edozein
landare izan daiteke) moztuko ditugu, diagonalen
edo 45-ko angeluarekin. Zurtoinak luzera berekoak izan behar dira eta loreak tamaina berekoak,
beste aldagai batzuen eragina ekiditeko.

Lau ontzi garbi hartu eta lau zurtoin loredunak sartuko ditugu.
1. lorea gela argiztatu batean utziko dugu eta ontzian ura botako dugu (gutxi, urak ez ditu hostoak
estali behar), eta 2. lorea gela berean utziko dugu,
baina ontzian urik gabe.
3. lorea armairu baten barruan utziko dugu (argi
gabe), baina ontzian ura duela, eta 4. lorea ere armairu barruan utziko dugu, baina urik gabe.
Saiakuntza
Aurreko atalean azaldutako prozedura jarraituko
dugu.
Datuak lortzea
Bi egunez, lau loreak bere horretan utziko ditugu, eta
emaitzei behatuz eta horiek apuntatzen joango gara
(argazkian egin ditzakegu) Denbora hori amaitu denean, ura duten loreei ura aldatuko diegu eta beste bi
egunez behatuko diegu.
Datuen analisia
Emaitzak analizatu eta alderatuko ditugu, horretarako
argazkiak eta behaketa zuzena baliatuz.
Ondorioak ateratzea
Ohartuko gara, gutxien lehortu den lorea 1. lorea izan
dela, hortaz, gure hipotesia egiazkoa zela frogatuko
dugu.
Jakina, ondorio adierazgarriago bat lortzeko, saiakuntza gehiagotan errepikatu beharko genuke.
Emaitzak jakinaraztea
Txosten egituratu bat idatziko dugu, lortutako emaitza
guztiekin.
datuetan, etab. Ordurarte, herrialde bakoitzak, eta baita eskualde bakoitzak ere, unitate-sistema propio bat
erabiltzen zuen; askotan, tokia eta garaiaren arabera,
izen bera erabiltzen zen balio ezberdinak adierazteko.
Jarduerak
3. a) Masa: oinarrizko magnitudea (kg).
b) Tenperatura: oinarrizko magnitudea (kelvin).
c) Azalera: magnitude eratorria (m2).
d) Denbora: oinarrizko magnitudea (s).
e) Bolumena: magnitude eratorria (m3).
4. 2.500 mg
km
min
2 kA
1g
1.000 mg
1.000 m
1 km
1.000 A
1 kA
1 kg
1.000 g
1 min
60 s
= 50
= 0,002 5 kg
m
s
= 2.000 A
@: notazio zientifikoarekin eragiketak

Proposatutako web-estekan sartu behar dira ikasleak eta
notazio zientifikoa darabilten eragiketak praktikatu.
Jarduerak
5. a) 5,678 106 cm
b) 5,67 106 kg
6. a) 7,888 8 mm = 7,89 mm
b) 6,785 L = 6,79 L
c) 6.789,52 cm = 6.789,52 cm
d) 99,856 7 g = 99,86 g
(15.-18. or.)
Agora
Neurketa mota horiek hainbat arazo sortzen zituzten
merkataritza harremanetan; gaizki ulertuak gertatzen
ziren, luzera-neurriak unibertsalak ez zirelako. Adibidez,
bi pertsona helduren esku-ahurrak tamainaz oso ezberdinak izan zitezkeen.
Guztiek erabiliko zuten unitate-sistema bakar bat bilatzen zelako eta horrek elkartrukea erraztuko zuelako,
hainbat eremutan: zientzian, kulturan, merkataritzan,
e) 0,123 dm = 0,12 dm
f ) 0,233 5 L = 0,23 L
3. Laborategiko lana
(19.-21. or.)
Jarduerak
7. 1. Probeta c). Bolumen likidoak neurtzea.
2. Balantza elektronikoa a). Substantzien kantitateak pisatzea.
69
giltza
2. Magnitudeak neurtzen

3. Arragoa b). Substantzia bat tenperatura altuan
gordetzea.
Proposatutako webean sartu behar dira ikasleak eta
laborategiko materialak ikusi eta testean proposatutako galderei erantzun.
Agora
Irakasleek ikaskideei azaldu behar die garbiketa-produktuetan erabiltzen diren hainbat osagai kimiko toxikoak eta
korrosiboak izan daitezkeela. Horregatik, informazio hori
behar bezala agertu behar da ontzien etiketetan. Erabiltzaileak zuzenean ulertu behar ditu produktu horren arriskuak, erabilerarako, garraiorako eta gordetzeko, eta horrela,
erabiltzaileari eta inguruneari eragin ahal zaizkion kalteak
ekidin.
Era berean, garrantzitsua da gogoraraztea ontzien edukiak
ezin dituztela esku hutsez ukitu (laborategiko eskularrurik
gabe) ezta arnastu ere.
Jarduerak
9. Leherkorra: nitroglizerina.
Likido sukoiak: azetona, bentzenoa.
Likido erregarriak: hidrogeno peroxidoa.
Gas konprimatuak: azetilenoa.
Metalentzako korrosiboa: azido sulfurikoa.
Toxikotasun altua: zianuroa, beruna.
sun zientifikoari buruz hausnartzea da eta ea beste

iturri batzuekin alderatzea komeni den.
a) Lehen bi berrietan, protesta baten berri jasotzen
dugu. Telefonia-antena bat dago bizileku baten
gainean, eta urrun dezatela eskatzen ari dira. Auzokideek erreferentziatzat hartzen duten informazioa ez dago zientifikoki frogatuta oraindik; telefonia-antenek sortzen duten erradiazioak minbizia
eragiten du. Irakasleak gai hau aztertu eta kontraesana azaleratu ditzake, adibidez, antenen kontra protesta egin arren, telefono mugikorrak poltsikoan eramaten ditugula ia beti.
Horregatik, oso garrantzitsua da informazioa
egiaztatzea eta ondorioak ateratzeko metodo zientifikoa jarraitu duten artikuluak hartzea erreferentziatzat.
Irakasleek ikasleak motibatu behar dituzte, bilatzen duten informazio zientifikoa fidagarria den
edo ez erabaki dezaten. Egia dena da, oraingoz,
ez dagoela erradiazio hauen eta tumoreak garatzeko arriskuaren arteko lotura egiaztatzen duen
daturik.
Hirugarren berrian, entzute handiko iturri zientifikoak alderatuz azaltzen da, maiztasun baxuko
erradiazioek (mugikorrenak adibidez) ez dutela
energia nahikorik ADNan mutazioak eragiteko, eta
beraz zelulak kontrolik gabe biderkatzea eragiteko. Mugikor batek igortzen duen energia miloi bat
aldiz indartsuagoa izan beharko zen kantzerra eragiteko. Irakasleak informazio hau zabaldu dezake,
ordenagailuen eta mikrouhinen ezaugarriak azalduz.
Larruazaleko korrosioa: azido klorhidrikoa.

Azaleko narritadura: Sodio karbonatoa
Arnastuta arriskutsua: lixiba (NaClO).
Arriskutsua ingurune urtsuetarako: zilar nitratoa.
360-ko ikuspegia
(22. eta 23. or.)
Argitalpen guztiak fidagarriak dira?
Jarduerak
giltza
Jarduera honen helburua da ikasleek argitaratzen diren informazioen fidagarritasunari buruz eta zorrozta70

Jarduera hau garatzeko, irakasleak ziurtatu behar du
ikasleek hainbat kontzeptu ezagutzen dituztela, adibidez, fidagarritasuna, zorroztasun zientifikoa, argitasuna, objektibotasuna, erabilgarritasuna, gaurkotasuna, etab. Horiek erabiliko dituzte berri bakoitza
baloratzeko.
a) Hasteko, ikasleek bakarka beteko dute taula,
irakasleak azaldu dituen kontzeptuak erabiliz.
Jarraian, ikasleak bikoteka jarriko dira eta erantzunak alderatuko dituzte, argudiatuz. Horrela,
pentsatzeko eta hausnartzeko gaitasuna hauspotzen da.
b) a) atalko jarraibide berdinak erabiliko ditugu.
c) 1) La Verdad, 28/05/2015.

2) La Verdad, 22/06/2015.
Laburpena (26. or.)
3) RPP Noticias, 13/05/2015.
Gogaratu ikasi duzuna
13.
Problema
planteatzea
Jarduera honetan ikasleek Bikoteak eztabaidan teknika kooperatiboa erabiliko dute, mugikorrak erabiltzea osasunerako kaltegarria den ala ez frogatzeko.
Ikasleak bikoteka jarriko dira. Bikoteko kide bakoitzak
gaiari buruzko informazioa bilduko du, hainbat iturri
erabiliz. Ondore, bikoteka, argudioak eztabaidatuko
dituzte, eta amaitzeko, ondorio bateratu bat lortzen
saiatuko dira.
Hipotesia
formulatzea
Faltsua
Hipotesia
egiaztatzea
Esperimentu
bat planifikatzea
Esperimentua
egitea
Datuak lortzea
Egiazkoa
Sormen@: interneteko informazioa aukeratu

eta sailkatu egingo dugu
Erantzun posiblea.
Jarduera honen bitartez, ikasleek misterio bat argitzeko
behar dituzten gaitasunak hauspotzea lortu nahi da:
ana-lisi gaitasuna eta ondorioztatzeko gaitasuna (metodo
zientifikoa). Ikasleek, hitz-gakoak erabili beharko dituzte
hasieran proposatutako hipotesiak zuzenak diren edo ez
ebazteko.
Datuak aztertzea
Ondorioak
ateratzea
Emaitzak
jakinaraztea
14. Masaren neurria: 4 kg (balantza).

Luzeraren neurria: 5,5 m (zinta metrikoa).
(24. eta 25. or.)
Prozedura erantzuna.
Jarduera hau taldeka egingo dugu. Ikasleek ikerketa lan
bat egin beharko dute hezetasun gehien xurgatzen duen
uhina zein den egiaztatzeko. Horretarako jarduerako jarraibideak beteko ditugu.
Lehenik eta behin, bakarka, bilaketa labur bat egingo dugu
Interneten, proposatutako bi materialak komuneko belakiak fabrikatzeko gehien erabiltzen diren bi materialak direla egiaztatzeko. Ondoren, bi materialekin esperimentazio
fasera pasako dira, aipatutako jarraibideak betez. Horrela,
ikasleek benetako ikerketa lan bati ekingo diote, metodo
zientifikoa aplikatuz, hasierako hipotesia egiaztatzen saiatzeko.
Ikasleek zorroztasuna erakutsi behar dute datu esperimentalak biltzeko eta emaitzak adierazteko orduan.
Azkenik, lortutako ondorioak bilduko ditu talde bakoitzak eta metodo zientifikoaren etapak errespetatuko
dituen txosten bat osatuko dute, talde handian partekatzeko.
15. Bihurketa-faktoreak magnitude bereko unitateak aldatzeko erabiltzen dira. Bihurketa-faktore bat bi unitateen arteko baliokidetasuna adierazten duen unitatearen berdina de zatiki bat da.
Ikasleak fisika eta kimika laborategia erabiltzeko bost
segurtasun arau bete behar ditu:
Esperimentua hasi aurretik, arretaz irakurri lanerako gidoia. Bertan azaltzen da zer egingo den,
zertarako eta nola.
Erabili praktiken koaderno bat, egindako prozesua,
erabilitako tresnak eta lortutako emaitzak apuntatzeko.
Erabili mantala eta betaurrekoak, arropa eta begiak
babesteko.
Egiaztatu mahaian daukazula behar duzun material
guztia.
Produktu kimikoen etiketak aurrez jarri, konposatuak ahalik eta arinen aurkitzeko.
Isiltasuna, ordena eta garbitasuna mantenduz lan
egin. Praktika bitartean produkturen bat isurtzen
bada, batu berehala.
71
giltza
Zientzia eskura

Ez jan eta ez edan laborategian.
Ondorioak ateratzea
Kontu handiz erabili beirazko materialak. Oso

apurkorrak dira.
Esperimentua amaitutzat eman dugunean, uraren tenperaturak izotzaren dusio tenperaturan duen eragina
aztertuko dugu.
Gailu edo muntaketa elektriko bat manipulatu

aurretik, energia elektrikoko saretik deskonektatu.
Produktu kimiko batez zipriztitzen bazara, ur askorekin garbitu berehala.
Edalontziak
Ura tenperatura jakin batean gordetzeko ontziak
Istripu bat, erredura bat edo lesioren bat gertatzen

bada, jakinarazi irakasleari berehala.
Termometroa
Uraren tenperatura neurtzea
Kronometroa
Izotzaren fusio-denbora neurtzea.
Amaitzeko, garbitu erabili dituzun tresnak eta eskuak urez eta xaboiez.
Irakaslearen gomendioak jarraitu zure esperimentuak sortutako hondakinekin zer egin jakiteko.
20. Irudietako esperimentuan ikus dezakegu aztertu den

produktuaren tenperatura ez dela gordetzen duen ontziaren bolumenaren araberakoa.
Ez egin inoiz irakasleak baimendu ez duen esperimenturik.
Amaierako jarduerak
(27.-29. or.)
1. Nola egiten dute lan zientzialariek?

17. Behaketa, hipotesia formulatzea, esperimentuak
planifikatzea, esperimentazioa, datuak antolatzea,
datuen analisia, ondorioak eta komunikazio zientifikoa.
18. a) Esperimentazioa. b) Ondorioak edo datuen azterketa. c) Emaitzak jakinaraztea.
19. Hipotesia: Izotza tenperatura jakin batean urtzen da.
Materiala

PROBLEMA
Nola eraiki pisu gutxi duen jostailuzko auto azkar bat?
ERANTZUN POSIBLEAK
Zer egin dezaket problema ebazteko?
Autoaren txasisa egiteko pisu gutxiko materialak erabiliko ditugu, adibidez kartoia edo egur oso arina.
Auto txiki bat eraikiz.
5 V-ko motor txiki bat erabiliz.
PROPOSATUTAKO EMAITZA
Saiakuntza planifikatzea
Auto txiki bat eraik. Botilen tapoiak erabili gurpil bezala, 5 V-ko motor txiki bat eta material arinak erabili,
paperezko hodiak edo pisu gutxiko egurra adibidez.
Sartu bi izotz-koxkor edalontzi bakoitzean. Jarraian,

termometro bat erabiliko dugu izotza urtzen hasten
denean tenperatura neurtzeko. Kronometroa, izotzen
urtzeko behar duten denbora neurtzeko erabiliko
dugu.
Taula batean apuntatuko ditugu lortu ditugun datuak
Saiakuntza errepika dezakegu, balio adierazkorragoak lortzeko.
giltza
Ikasleak estekan sartu behar dira eta proposatutako

jarduerak egin behar dituzte.
Hiru edalontzi, izotz-koxkorrak, termometro bat eta

kronometro bat.
Hiru edalontzi beteko ditugu urez, altuera berdina

izan arte: bat iturriko urarekin, giro-tenperatura, bestea iturriko ura beroarekin eta hirugarrena hozkailuko
urarekin.
72
Funtzioa
Materiala
Alde ala kontra

Erraz lor daitezkeen materialak dira.
Kontra: gutxieneko diseinu grafiko bat behar da eraikitzeko.
IRTENBIDE BERRIA
Erabili panel fotovoltaikoak. Egin auto bat gomak erabiliz,
globoak propultsatzaile bezala jarriz, etab.

27. 0,8 Mn
345 dm
b) Bakterioen kontrako ezaugarriak ditu, eta bakterioen hazkundea eta ugalketa gelditzeko eta deuseztatzeko erabiltzen da.
7,8 km
c) Penizilinari esker bizi asko salbatzea lortu zen. Infekzioak zituzten pertsonak sendatu egiten zien penizilina injektatu ostean.
145 m
25 dam
28.
26. 270 km. Luzera, 270.000 m.

13 urte. Denbora, 408.968.000 s.
10 3 m
1 km
1m
10 3 mm
1m
10 m
1 dam
2. neurketa
kg
78
0,003 567
78.000
3,567
mg
78.000.000
3.567
Erantzun posiblea.
Ikasleek haien taulak alderatu behar dituzte eta
lortutako emaitzen datuak antzekoak diren egiaztatu.
29.
Masa
1. neurketa
102
2. neurketa
3,567 106
Mg
7,8
kg
7,8 101
3,567 103
7,8 103
3,567
mg
7,8 107
3,567 103
1. neurketaren masa 2. neurketaren baino handiagoa da.

30. a) 2,3 10 4 m
c) 0,045 min
Bolumena.
1. neurketa
0,000 003 5
80 m2. Gainazala.
5,9
= 250 m
0,078
b) 56,79 kg
m3.
= 2,678 m
= 1,45 10 4 m
10 6 m
20 C. Tenperatura, 293 kelvin.
1.300 g. Masa, 1,3 kg.
= 7.800 m
Mg
b) Kilogramoa.
25. Oinarrizko magnitude bat da kalkulurik ebatzi gabe

ezagutu daitekeena; adibidez, luzera (metrotan neurtzen da). Magnitude eratorri bat definitzeko oinarrizko magnitudeak erabili behar dira; adibidez karratu
baten gainazala (alde baten luzera karratura eta m2 da
neurria).
= 34,5 m
10 dm
Masa
24. a) Metroa.
d) Segundoa.
1m
145 m < 2 678 mm < 345 dm < 25 dam <

< 7,8 km < 0,8 Mm
2. Magnitudeak neurtzen
c) Kelvina.
= 8 10 5 m
1 Mn
2.678 mm
d) Beste zernahiren bila ibili eta espero ez duzun

zorioneko aurkikuntza bati deritzo Serendipia.
Orokorekori bat izan daitekeen arren, horrela deitu ahal zaie kasualitateei kointzidentziei edo istripuei.
Serendipia baten adibide argia da 1922an Alexander Fleming-ek bizi izan zuena. Bakterioen lagin
bat aztertzen ari zela, onddo batek (lizunak) bakterioen plaka bat kutsatu zuen. Beranduago, ikerlaria
ohartu zen lizun horren inguruan ez zela bakteriarik
hazten eta beraz, hiltzen zituen zerbait zegoela
bertan. Nahiz eta bera ez zen produktu hori isolatzeko gai izan, gertakari hori izan zen penizilina
aurkitzeko lehen pausoa.
10 6 m
31. a) 1 ontza = 28,35 g = 0,028 35 kg

1 libra = 453,59 g = 0,453 59 kg
73
giltza
23. a) Alexander Flemingek penizilina aurkitu zuen, eta

Ernst Boris Chain y Howard Walter Florey doktoreek masan produzitzea.

b) 10 oz
4,5 lb
0,028 35 kg
1 oz
0,453 59 kg
1 lb
7.600 oz
0,07 lb
= 0,283 5 kg
35. a) Bolumena neurtzea.

b) Euskarria.
= 2,04 kg
d) Garbitzea.
0,028 35 kg
1 oz
0,453 59 kg
1 lb
c) Berotzea.
= 215,46 kg
= 0,031 75 kg
c) 2,835 10 1 kg
2,041 kg
2,154 6 10 2 kg
3,175 10 2 kg
Ikasleak estekan sartu behar dira eta proposatutako
jarduerak egin behar dituzte.
e) Likidoak ontziz aldatzea.

36. Ezkerretik eskuinera: korrosiboa, toxikoa, narritagarria.
Ikasleek zerrendatu behar dituzte beste piktogramak eta horien esanahia.
37. a) Balantza elektronikoa, 500 mL-ko hauspeakin-ontzia, ur destilatua, nahasteko hagatxoa eta seguruenik, Bunsen metxeroa (tripodea eta zeramikasarea), beroa aplikatuz 45 g gatz 200 mL-tan
disolbatzea errazteko.
b) Izotza, hauspeakin-ontzia, Bunsen metxeroa, tripodea eta zeramika-sarea.
3. Laborategiko lana
Ikasleak esteketan sartuko dira, proposatutako esperimentu interaktiboak egiteko. Gainera, emaitzak
egiazta ditzakete, applet tresnari esker.
33. a) Desegokia.
b) Egokia.
c) Desegokia.
d) Egokia.
34. a) Tetegailua eta saio-hodiak, likidoen laginak gortzeko beste material batzuk.
b) Hauspeakin-ontzia, bolumena neurtzea
c) Matraze aforatua, bolumena neurtzea.
d) Erlenmeyer matrazea, bolumena neurtzea.
e) Betaurrekoak, zientzialaria babestea.
f ) Pipeta, bolumena neurtzea.
g) Probeta, bolumena neurtzea.
h) Balantza, masa neurtzea.
giltza
i ) Erloju-beira, solidoak pisatzea eta lagin solidoak

gordetzea.
74

Bideoa ikusi ostean, proposatutako galderak erantzungo dituzte ikasleek:
a) Mantala ondo lotuta, zapata itxiak, segurtasun-betaurrekoak, eta arrisku bakoitzerako eskularru egokiak.
b) Su-itzalgailuak, suaren aurkako mantak, segurtasun-dutxak, begiak garbitzekoak, alarma botoiak
eta ur-mahuka.
c) Lehenik eta behin, prebentzio neurri bezala, laborategiko irteera guztiak identifikatu behar dira.
Larrialdi egoera batean, laborategian dagoen jende
guztia bildu eta gela ordena mantenduz hustu behar da, korrika egin gabe. Sua sortzen bada, suitzalgailuak erabili edo sua itoko duen hontzi batez
estali, ez erabili urik, inoiz ez. Pertsona batek su
hartzen badu, lurrera bota eta bueltak eman behar
ditu eta bigarren pertsona batek, suaren aurkako
manta batekin estaliko du. Jarraian segurtasun
dutxara eramango du.

d) Piktograma zaharrak karratuak eta laranjak ziren. Irudian gaur egungo piktograma baliokideak ageri dira.
e) Murriztea, berrerabiltzea eta birziklatzea.
Probatu zure gaitasunak

(30. eta 31. or)
40. a) Mikroskopioa, saio hodiak, bureta, matraze aforatua, edalontzia, euskarria, pintza eta giltzaurra.
Gainera, praktiken koaderno bat erabiltzen dute,
egindako prozesua, erabilitako tresnak eta lortutako emaitzak apuntatzeko.
b) Mantalak eta eskularruak erabiltzen dituzte, eta
neskek ilea jasotzen dute.
c) Ez. Ez. Laginaren balioa aztertzen ari direla dirudi.
c) Dagoeneko emena dituzten pausoak: behaketa,

problema planteatzea, hipotesia formulatzea eta
hipotesia egiaztatzeko esperimentuak planifikatzea.
42. a) Grafikoak eta taulak.
b) Bai, baldin eta ikerketaren informazio garrantzitsu
eta ondorio guztiak islatzen baditu.
c) Baietz esan daiteke. Emaitzen datuak islatzen dituzten hainbat grafiko mota ageri dira eta datu horiek adierazgarriak diren edo ez adierazten du.
41. a) Esperimentazioan.
43. Haririk gabeko komunikazioa, zuntz optikoa, grafenoa, gaixotasunak sendatu eta tratatzeko farmakoak,
energia berriztagarriak energia nuklearra, etab.
75
giltza
b) Hurrengo pausoak: datuak lortzea, datuak aztertzea, ondorioak ateratzea eta emaitzak jakinaraztea.

2. Gure inguruko materia
1. Zer da materia?
b) Datuak: d = 2.500 kg/m3

V = 0,2 cm3 = 0,000 02 m3 = 2 105 m3
(36. eta 37. or)
Dentsitatearen formula matematikoan masa

bakartuko dugu:
m
d =
Esperimentatu: solido baten dentsitatea

kalkulatu
Jarduera honetan, solido baten dentsitatea kalkulatzeko

prozedura ikasiko dute ikasleek. Horretarako gorputza kg
ren balantza analitiko bat erabili du masa kalkulatzeko,
m = d V = 2.500
2 10 5 m 3 = 0,05 kg
eta bolumena ere ezagutu beharko du. Gorputz geomem3
kg
trikoa bada, formula matematikoak erabil daitezke, baina
m = d V = 2 500
2 10 5 m 3 = 0,05 kg
gorputz irregularra bada, beste prozedura batzuk erabili
m3
Kristal zati baten masa 0,05 kg da.
beharko dira.
Jarduerak
2. Materiaren egora fisikoak (38. or.)
1. Jarduera interaktibo honetan, materiaren propietateei

buruz ikasitakoa praktikan jarri beharko du eta ondo
barneratu duen baloratu.
@: zein da materiaren laugarren egoera?

Ikasleak estekan sartu behar dira eta materiaren laugarren
egoera ezagutu, plasma.
Jarduerak
Adibidez, zura aukeratuko dugu.

Material hau isolatzaile termikoa eta elektrikoa da, eta
soinuaren eroale ona. Harikorra, moldagarria eta hausgogorra da eta kolore askotakoa izan daiteke, ia zuria
zein oso iluna. Zuraren dentsitatea ere aldakorra da
eta motaren araberako da (adibidez, koniferen dentsitatea 0,5 kg/m3 baino baxuagoa da.
Zura altzairuen industrian, paper-industrian eta energiaiturri bezala erabiltzen da.
Egoera solidoan: zura, papera, kristala, aluminioa,
etab. Egoera likidoan: txorrotako ura, merkurioa, alkohol etiliko, etab. Egoera gaseosoan: airea, oxigenoa,
nitrogenoa, etab.
5. Likidoak eta gasak jariakorrak direla esaten da, bi
egoera hauetan partikulak jaria daitezkeelako.
3. Materiaren eredu
zinetiko-molekularra (39.- 43. or.)
3. a) Datuak: m = 0,182 kg; r = 1 cm = 0,01 m

h = 3 cm = 0,03 m
Zilindro baten bolumena kalkulatzeko formula
matematiko hau erabili behar dugu:
Jarduerak
6. Kohesio-indarrak solidoetan dira indartsuenak, partikuV = r 2 h = (0,01 m) 2 0,03 m = 9,4 10 6 m 3 len arteko lotura zurruna delako. Aldaratze-indarrak
gasetan dira indartsuagoak, partikulak bata besteaV = r 2 h = (0,01 m) 2 0,03 m = 9,4 10 6 m 3
rengandik oso urrun daudelako.
Bolumena dakigunean, dentsitatea kalkulatuko
dugu:
d =
m
V
0,182 kg
9, 4 10 6
m3
= 19.361,7
kg
m3
Honako hau da urrezko zilindroaren dentsitatea:
giltza
19.361,7
76
kg
m3
7. Materiaren dentsitatea altuagoa izango da solidoetan, partikulak bata bestearengandik hurbilago daudelako eta, ondorioz, espazio gutxiago okupatzen
dutelako.
@: egoera solidoan dagoen substantzia
baten egitura
Ikasleak estekan sar daitezke eta egoera solidoaren eredu
zinetiko-molekularra ezagutu.

Jarduerak
Jarduerak
8. a) Solidoak ezin dira jariatu, haren molekulek orekaposizio baten inguruan bibratzeko adinako indarra
dutelako, baina ezin dira posizioz aldatu.
b) Solidoen forma eta bolumena konstanteak dira,
partikulak posizio finkoetan mantentzen direlako.
c) Solidoak ez dira konprimatzen, partikulak bata
bestearengandik hurbilegi daudelako eta ez dagoelako betetzeko hutsunerik.
9. Tenperatura igotzen denean, solidoen partikulak
gehiago higitzen dira eta bata bestearengandik urruntzen dira. Aldaratze-indarrak handiagotzen dira eta,
ondorioz, solidoaren bolumena ere handiagotu egiten da. Horrela gertatzen da materialen dilatazioaren
fenomenoa.
@: egoera likidoan dagoen substantzia
baten egitura
Ikasleak estekan sar daitezke eta egoera likidoaren eredu
zinetiko-molekularra ezagutu.
12. a) Gezurra; gas baten partikulen abiadura tenperaturaren mende dago: tenperatura igotzen den
heinean, gasaren partikulen abiadura handiagoa da.
b) Egia; gasen dentsitatea likidoena eta solidoena
baino baxuagoa da, partikulak bata bestearengandik urrun daudelako eta, ondorioz, bolumen
handiagoa okupatzen dutelako.
13. Jarduera honetan, bolumena konstantea dela ondorioztatu behar du ikasleak. Gasaren tenperatura igotzen bada, gasak ontziaren hormen kontra egiten
duen presioa handiagotzen da.
14. Udan neguan baino altuagoa da tenperatura. Beraz,
bolumen konstantean gurpil baten barruko gasaren
tenperatura igotzen bada, pneumatikoen kontra egiten
duen presioa ere igoko da.
15. a) Presioa igotzen bada, bolumena txikiagotzen da.
b) Presioa jaisten bada, bolumena handiagotzen da.
10. a) Egia; likidoak ia guztiz konprimaezinak dira, nahiz

eta jariakorra diren, partikulak bata bestearengandik oso hurbil mantentzen direlako.
b) Gezurra; likidoak jariakorrak dira.
c) Egia; solidoetan partikulak likidoetan baino elkartuago daudelako eta bolumen txikiagoa okupatzen
dutelako.
11.
Aldaratzeindarrak
Aldaratzeindarrak
Kohesioindarrak
Likidoetan kohesio- eta aldaratze-indarrak parekoak dira.
Arrazoia: Bolumena txikiagoa den heinean, gas partikulek ontziaren hormekin talka egiteko bete behar
duten distantzia txikiagoa da eta talka gehiago gertatzen dira denbora-unitateko. Ondorioz, presioa igotzen da. Kontrako kasuan, bolumena igotzen bada,
denbora-unitateko talka kopurua jaitsi egiten da.
4. Egoera-aldaketak
(44. eta 45. or.)
Jarduerak
16. Nikela egoera solidoan. Merkurioa egoera likidoan.
Oxigenoa egoera gaseosoan.
@: egoera-aldaketei buruzko esperientziak
Ikaslearen liburuan proposatutako bideoa ikusi ostean,
laborategian esperientzia horiek errepika litzake irakasleak.
@: egoera gaseosoan dagoen substantzia

baten egitura
@: beroketaren eta hozketaren grafikoak
Ikasleak estekan sar daitezke eta egoera gaseosoaren

eredu zinetiko-molekularra ezagutu.
Web interaktiboan proposatutako bideoan uraren beroketaren grafikoa ikusiko dute ikasleek.
77
giltza
Jarduerak

Jarduerak
65 C
as
a
F
Likidoa-gasa
Baporizazioa
Tenperatura
17. Metanolaren beroketaren grafikoa da:
a
ido
97 C
oa
Solidoa-likidoa
Fusioa
Lik
Denbora
Tenperaturak zero absolututik hurbil daudenean lortzen da.
Fermi
kondentsatua
Tenperatura oso baxuan, zero

absolututik hurbil, materia superjariakorra da egoera honetan.
Egoera
super-jariakorra
Materiaren egoera honek ez du

likatasunik, marruskadurarik gabe
jariatzen da. Tenperaturak zero
absolututik hurbil daudenean lortzen da.
Egoera
super-solidoa
Tenperaturak zero absolututik hurbil daudenean, helioak solidoen

eta super-jariakorren tarteko ezaugarriak hartzen ditu.
Giro-tenperaturan, metanola egoera likidoan dago.
360-ko ikuspegia (46. eta 47. or.)

Materiaren egoera berriak?
Erantzun irekia.
Jarduerak
Erantzun posiblea.
18. a) Materiaren egoera hauek aipatzen dira: BoseEinstein kondentsatua, materia degeneratua, supersolidoak eta super-jariakorrak, quark eta gluoi partikulen plasma eta Jahn-Teller metalak.
b) Erantzun posiblea.
Jahn-Teller efektuaren arabera, zenbait metalen
gainean presio zehatz bat aplikatzen dugunean,
horien propietateak aldatu egiten dira eta eroale
izatera pasatzen dira.
c) Egoera honetan materia super-eroalea da, elektrizitatea erresistentziarik gabe eroatea ahalbidetzen
du. Hau da, beroaren soinuaren edo beste edozein
energia-askapenen erresistentziarik gabe.
19. a) Jahn-Teller efektuaren eraginpean egon den egitura kristalino bat da. 60 esfera karbonoz eta zesio
atomoz osatuta dago.
b) Jarduera hau egiteko, ikasleek webgune hau kontsulta dezakete:
http://links.edebe.com/ydut
giltza
Karbonoaren forma alotropiko bat da, 60 karbono atomoz osatutako molekula duena; egitura ia
esferikoa da. Futboleko baloi baten forma antzekoa du, hau da, hexagonoek eta pentagonoek osatzen dute.
78
Propietateak
Bose-Einstein
kondentsatua
li
So
Materiaren
egoeraren
izena
Eztabaida honetan, ikasleek gai hauek azter ditzakete, besteak beste: aurkikuntza zientifikoek ekarri
dituzten berrikuntzak eta nola aplikatu diren osasungintza bezalako alorretan, baliabide energetikoak eta
elikadura, ingurunea zaintzea, garraioak, komunikabidean, etab.
Sormen@: egin horma-irudi digital bat padlet
tresnarekin
Jarduera honetan ikasleak horma irudi digital bat sortu
beharko du padlet doako tresnarekin. Gaia: materiaren
egoera fisikoak. Ikasleek materiaren egoera bereziei buruzko informazioa bila dezakete. Adibidez 20. jardueratik
edo atal honen hasierako testutik ateratakoak.
Informazioa antolatu eta aukeratu ostean, ikasle bakoitzak horma-irudi digital bat egin eta ikaskideekin partekatuko du.
Zientzia eskura (48. eta 49. or.)

Esperimentu baten bidez taldeka aztertu beharko dute
nola aldatzen den presio atmosferikoa altueraren tenperaturaren eta hezetasunaren arabera.
Lehenik eta behin, gaiari buruz ikasi behar dugu eta
presio atmosferikoari buruzko informazioa lortu behar
dugu. Informazio hori analizatu behar da, aldagai hori
eta altueraren, tenperaturaren eta hezetasunaren arteko erlazioa ezartzeko.

Ondoren, jasotako informazioa laburtuko dugu taula
batean. Adibidez, ikasleak taula honen antzeko bat
egin beharko luke:
Aldagaia
Presio atmosferikoan
duen eragina
Laburpena (50. or.)

Gogoratu ikasi duzuna
21. Propietate intentsiboak: tenperatura, presioa, irakitepuntua.
Propietate estentsiboak: masa, bolumena, bero kantitatea.
Altuera
Altuera handitzen bada, presio atmosferikoa jaisten da.
Tenperatura
Tenperatura jaisten bada, presio atmosferikoa igotzen da.
22. Egoera solidoa: masa, bolumena, dentsitatea eta forma konstanteak dira; ez dira jariakorrak.
Hezetasuna
Tenperaturaren araberakoa da, aire

beroak aire hotzak baino hezetasun
gehiago gordetzen duelako. Gainera,
presioaren mende ere badago. Orokorrean, hezetasuna igotzen den heinean presioa jaisten da, eta alderantziz.
Egoera likidoa: masa eta bolumena konstanteak dira;

dentsitatea ia konstantea da eta forma aldakorra; jaria
daitezke.
Ikasleek esteka hau kontsulta dezakete:
Egoera gaseosoa: masa ez da konstantea, baina bolumena, dentsitatea eta forma aldakorrak dira; ez dira
jariakorrak.
Buru-mapa haur adibide bat da:
http://links.edebe.com/5gf
MATERIA
a) Fue inventado por Evangelista Torricelli en 1643.

b) Torricelli llen con mercurio un tubo de un metro de
longitud y lo coloc verticalmente dentro de una
cubeta que tambin contena mercurio. Al retirar
el dedo que mantena cerrado el extremo inferior
del tubo, el mercurio descendi hasta una altura de
76 cm, lo que representaba la presin que ejerca
el aire sobre la columna de mercurio.
Partikulaz
osatuta dago
horiek
Etengabe
higitzen dira
aldatzen dute
Tenperatura
Elkarrekin
mantentzen
dituzte
c) Presioa honako hau de: 1 atm = 760 mm Hg =

= 1,01 bar = 10 5 pascal
d) Erantzun irekia.
Erantzun grafikoa. Ikasleek poster bat egin behar dute
bildu duten informazioarekin.
Solidoa
Kohesioindarrak eta
aldaratzeindarrak
desberdinak
dira
Materiaren
egoerak
Likidoa
Gasa
Jarraitu ikertzen
24. Erantzun grafikoa eta irekia.
Bildu dituzten datu guztiekin, ikasleak ondorio bat lortu

behar du: presio atmosferikoak klimari eragiten diola.
Ekaitza: Behe-presio ingurune bat da, inguruko airearen

presioa baino baxuago duena.
Haizea sortzen da, aire masak presio atmosferiko baxuagoko ingurunetara mugitzen direlako.
Amaierako jarduerak (51.-53. or.)

1. Zer da materia?
25. Airea eta eguzkia materiaz osatuta daude, masa dutelako eta espazioan leku bat okupatzen dutelako.
Beroa eta higidura, ez.
79
giltza
Antizikloia: Goi-presio ingurune bat da, inguruko airearen

presioa baino handiagoa duen.

26. a) Zaporea propietate intentsibo bat da.
b) Eroankortasun termikoa propietate intentsibo bat
da.
c) Masa propietate estentsibo bat da.
Bolumen hori daukagunean, masa bakartuko dugu

dentsitatearen formulan.
d =
m = d V = 1,29
d) Dentsitatea propietate intentsibo bat da.

27. Ez, urre kilogramo batek burdin kilogramo batek baino
bolumen txikiagoa okupatzen du, urrea burdina baino dentsoagoa delako. Hau da, bolumen txikiagoa
okupatzen du masa unitateko.
V
kg
m3
0,113 m 3 = 0,146 kg
Baloiaren barneko gasaren masa 0,146 kg da.

31. Izotzak uretan flotatzen du, ur-likidoak baino dentsitate baxuagoa duelako.
32. Datuak: m = 10,5 g = 0,105 kg; l = 1 cm = 0,01 m
28. a)
Substantzia
Dentsitatea Dentsitatea
(kg/m3)
(g/cm3)
Urrea
19,30
19.300
Burdina
7,96
7.960
Egurra
0,65
650
Ura
1,00
1.000
Izotza
0,92
920
Airea
0,001 29
1,29
b) 1 g izotzek 1 g urrek baino bolumen handiago okupatuko du, izotzaren dentsitatea urrearena baino
askoz baxuagoa delako.
c) Urrea, burdina, ura, izotza, egurra, airea.
29. Ez, burdin gehiago erabiliko dugu egurra baino, burdinaren dentsitatea egurrarena baino altuagoa delako. Behatu zenbakizko kalkuluei, baldin 1 dm 3 =
= 1.000 cm3 bada.
Burdin masa:
m = d V = 19,30
g
cm 3
g
1.000 cm 3 = 19.300
1
m = d V = 0,65
g
cm 3
1.000 cm 3 = 650 g
Ezagutzen dugun erradio-esfera baten bolumena

kalkulatuko dugu:
giltza
Bolumena dakigunean, dentsitatea kalkulatuko

dugu:
m
0,105 kg
kg
d =
=
= 105.000
6
3
V
110 m
m3
33. Erantzun irekia. Jarduera honetan, ikaslearen lana
dentsitatearen kalkuluaren praktika gorputz irregular baten kasuan aplikatzea izango da. Horretarako
gorputza balantza analitiko batean pisatuko du eta
likido bolumen jakin batean sartuko du bolumena kalkulatzeko.
34. Jarduera interaktiboa. Ikaslearen liburuan proposatutako estekan sartuko da ikaslea eta iradokitzen diren
jarduerak egingo ditu.
2. Materiaren egoera fisikoak

35. Gaseosoa: oxigenoa; likidoa: zukua; solidoa: granitoa,
kortxoa eta aluminioa.
36. a) Solidoak.
c) Likidoak.
30. Datuak: d = 0,001 29 g/cm3 = 1,29 kg/m3

r = 30 cm = 0,30 m
80
V = l 3 = (0,01 m)3 = 0,000 001 m3 = 1 106 m3
b) Gasak.
Egur masa:
V =
Kuboaren bolumena kalkulatuko dugu
4
3
r3 =
4
3
(0,30 m) 3 = 0,113 m 3
37. Desberdintasun nagusia forma da, solidoen forma

konstantea da baina likidoena ez, dauden ontziaren
forma hartzen dute.
Ikasleek esteka hauek kontsula ditzakete:
http://links.edebe.com/et898x
http://links.edebe.com/5wsnv

Ikasleak informazio hau islatu behar du, gutxienez:
Materiaren laugarren egoera dela kontsideratzen da.
Gasen antzera jaria daiteke, baina partikulak ionizatuta daude.
Forma eta bolumena ez dira definituak.
Plasma egoeran dauden atomoak aske higitzen dira.
Ezagutzen dugun materiaren artean, gehien agertzen den egoera da (plasma intergalaktikoa, nebulosak, akrezio-diskoak, eguzki-haizeak, izarrak
osatzen dituen materiala...).
Lurrean ere ikusten da plasma, besteak beste, tximistetan, ionosferan eta aurora borealetan.
Modu artifizialean ere sor daiteke plasma: plasma
pantailetan, fluoreszenteetan, arkuzko soldaduretan...
43.
3. Materiaren eredu
zinetiko-molekularra
39. a) Gasa.
b) Gasa.
c) Likidoa.
d) Solidoa.
40. Gasak, likidoak eta solidoak.
41. a) Manometroa.
b) Termometroa.
42. Egoera solidoa eta likidoa antzekoak dira, bien masa
eta bolumena konstanteak direlako. Beraz, dentsitatea ere konstantea da bi kasuetan.
Solidoak
Kohesio-indarrak
Oso indartsuak
Aldaratze-indarrak
Ahulak
Partikulen higitzeko askatasuna
Oreka-posizioaren inguruan bakarrik bibra dezakete.
Parekoak
44. a) Gezurra; tenperatura konstante mantentzen badugu eta gas baten gaineko presioa handiagotu badugu, bolumena txikiagotu egiten da.
b) Egia; kasu horretan, partikulek espazio gehiago
behar dute, abiadura gehiago izan dezaten.
c) Egia; tenperatura igotzen bada, partikulen abiadura handiagotu egingo delako. Ondorioz, ontziaren
hormen kontra gertatzen diren talka kopurua igo
egingo da.
p (Pa)
Higitzeko nolabaiteko askatasuna

dute, baina elkarrengandik banandu
gabe; bata bestearen gainean irrista
daitezke.
Gasak
Baztergarriak
Indartsuak
Higitzeko askatasun osoa
dute.
b) Funtzioak kurba bat egingo du.

c) Bai, presioa igotzen den heinean, gasaren bolumena txikiagotu egingo da, partikulak bata bestearengandik hurbilago daudelako.
d) Erantzun irekia.
46. Jarduera interaktiboa. Tenperatura igotzen denean,
partikulen abiadura handiagotzen da eta dilatatu egiten
dira. Tenperatura jaisten denean, kontrakoa gertatzen
da: partikulen abiadura txikiagotzen da, talka gutxiago
gertatzen dira eta bolumen txikiagoa okupatzen dute.
47. Esperimentu honekin frogatu dugu presioa konstantea
denean, gasaren tenperatura igotzen bada, bolumena ere handiagotzen da. Beraz, beroa eskuetatik botilara transferitzen dugunean, eta botilatik barruko
gasera, gas partikulen abiadura handiagotzen da eta
talka gehiago gertatzen dira. Presioa konstantea denez, gasaren bolumena handiagotzen da.
210 5
1 10 5
4. Egoera-aldaketak
0,01
0,02
0,03
V (m3 )
48. a) Tenperatura esanguratsu bat da, substantziaren

egoera-aldaketa adierazten duena, solidotik liki81
giltza
45. a)
Likidoak

dora edo likidotik solidora. Uraren kasuan, fusiotenperatura 0 C da.
b) Tenperatura esanguratsu bat da, substantziaren
egoera-aldaketa adierazten duena, likidotik gaseosora. Uraren kasuan, irakite-tenperatura 100 C da.
49. a) Argizariaren fusioa.
b) Izotza sublimatzea.
c) Irakitea.
50. Airearen tenperatura jaisten denean, ur-lurrunak tenperatura galtzen du eta kondentsatu egiten da. Horrela
landarearen azalean ur-tantak agertzen dira. Egunean
zehar, giro-tenperatura igotzen da eta ur-molekulek
lurruntzeko behar duten energia lortzen dute.
http://links.edebe.com/7ym
Naftalina bolak sitsak arropatik aldentzeko erabiltzen
dira. Substantzia honen berezko ezaugarria da solidotik gasera zuzenean pasatzen dela, hau da, arrastorik
utzi gabe sublimatzen da.
56. Jarduera interaktiboa. Ikaslea proposatutako estekan
sartu behar da eta markatutako jarduerak egin behar
ditu. Aplikazioa erantzun zuzenak markatzen dituenez
gaia ulertu duzun ebaluatzeko balio dezake.
Amaierako jarduerak
(54. eta 55. or.)
51. a) Fusioa.
b) Solidotzea.
c) Kondentsazioa.
d) Solidotzea.
52. 350 C-an egoera likidoan egongo da. 25 C-an
egoera solidoan egongo da.
57. Autobusaren kristalak lurruntzeko kanpoko tenperatura barnekoa baino baxuagoa izan behar da. Kristala
ukitzen duen airea hoztu egiten da, eta haren molekulek energia eta abiadura galtzen dute. Ondorioz
horietako batzuk egoera likidora pasatzen dira, kondentsazioz.
53. a) Substantzia honen fusio-tenperatura 117 C da

eta irakite-tenperatura 80 C.
58. Bonbonen barruan dagoen metanoa egoera likidoan

dago, egoera gaseosoan beharrean, oso presio altuan dagoelako. Prozesu horri likuazio deritzo.
b) A puntuan egoera solidoan dago, B puntuan

egoera likidoan eta C puntuan egoera gaseosoan.
59. Lapikoak egiteko materiala eroale termiko ona izan

behar da, materiaren propietate intentsibo bat.
c) Tarte horizontalek substantzia egoeraz aldatzen

den momentua adierazten dute: lehenengo tartean solidotik likidora pasatzen da eta bigarren
tartean likidotik gaseosora.
54. a)
T (C)
F
as
Likidoa-gasa
Baporizazioa
42
a
ido
188
Solidoa-likidoa
Fusioa
Lik
So
0
15
17
20
t (min)
b) Substantzia honen fusio-tenperatura 188 C da

eta irakite-tenperatura 42 C.
c) Substantzia egoera gaseosoan dago.
82
60. a) Burdina solidoa da, giro-tenperaturan soilik. Egoera horretan, partikulek bibratzeko energia nahikoa dute baina ezin dira oreka-posiziotik aldendu. Forma eta bolumena konstante mantentzen
dituen gorputz bat da. Egoera likidoan, partikulek energia gehiago dute, jariatzeko nahikoa,
baina ezin dira bata bestearengandik banandu.
Burdina urtua jaria daiteke, ia ez da konprimatzen eta forma aldakorra du. Horrela, burdina urtua
moldatu daiteke, dagoen ontziaren forma hartuko
duelako.
o
lid
giltza
55. Ikasleek esteka hau kontsulta dezakete:
b) Hasteko, balantza analitiko bat erabiliko dugu gorputzaren masa neurtzeko. Jarraian, bolumena kalkulatuko dugu; gorputz geometriko erregularra
bada, formula matematikoak erabil daitezke bolumena kalkulatzeko. Ordea, gorputz irregularra
bada, beste prozedura batzuk erabili beharko ditugu, adibidez, gorputza ontzi graduatu batean
dagoen likido kantitate jakin batean sartzea. Li-

A-B tartea: Gasetan, aldaratze-indarrak oso indartsuak dira eta kohesio-indarrak, baztergarriak:
kidoaren bolumenaren aldaketak adieraziko du

gorputzaren bolumena. Bolumena eta masa dakizkizunean, dentsitatea kalkulatu.
Aldaratzeindarrak
61. Muturra tapatzen diogunean, aireari ez diogu irteten

uzten, eta presioa egitean gasa konprimatzen dugu.
Gero eta presio gehiago egin behar dugu xiringa barruko gasak bolumen txikiagoa okupa dezan.
Aldaratzeindarrak
Kohesioindarrak
C-D tartea: Likidoetan indar biak parekoak dira.

62. a) Hidrogenoaren irakite-tenperatura 20 K da eta fusiotenperatura 14,5 K.
Aldaratzeindarrak
b) Tarte horizontalek hidrogenoa egoeraz aldatzen ari

dela adierazten dute: BC tartean hidrogenoa egoera gaseosotik likidora pasatzen da eta DE tartean
egoera likidotik solidora pasatzen da.
Aldaratzeindarrak
Kohesioindarrak
E-F tartea: Solidoetan, aldaratze-indarrak baztergarriak dira eta kohesio-indarrak, oso indartsuak.
c) Lehenik eta behin hidrogenoa kondentsatu egiten

da eta gero solidotzen da.
Aldaratzeindarrak
d) Erantzun irekia. Egoera gaseosoan, aldaratzeindarrak oso indartsuak dira kohesio-indarrekin alderatuta. Bigarren hauek baztergarriak direla esan
daiteke.
Aldaratzeindarrak
Kohesioindarrak
3. Materiaren aniztasuna
1. Nola sailkatzen da materia?
(58. eta 59. or.)
Jarduerak
1. a) Materia homogeneoa dirudi, ezin daitezkeelako
osagaiak begi hutsez bereizi. Egitura eta propietate
uniformeak dituela esan dezakegu.
b) Ez, nahiz eta begi hutsez homogeneoa dela iruditu,
fase fisiko bakarra ageri duelako, mikroskopio optikoa erabili behar dugu ziur egoteko. Aurretik,
osaera ezagutu behar dugu.
Jarduerak
2. a)
Substantzia
puruak
Nahasteak
Burdina
Marmola
Butanoa
Gasolioa
Diamantea
Itsasoko ura
Aluminioa
Airea
Kea
Hondartzako area
Esnea
@: substantzia puruak eta nahasteak

Jarduera honen helburua ikasleak substantzia
bakoitzari buruko informazioa biltzea da. Jarraian,
83
giltza
Ikasleak webgunean sartu behar dira eta substantzia

puruei eta nahasteei buruzko termino berriak ikasi behar
dituzte.

horma-digital bat osatu beharko du proposatutako
online tresnarekin (jarraitu https://popplet.com
webguneko jarraibideei). Bertan, aipatutako substantziak puruak edo nahasteak diren eta adierazi
beharko dute, a) ataleko informazioa erabiliz. Gainera, ikasleek Interneten aurkitutako argazkiak bideoak eta eskemak gehitu beharko dituzte substantzia bakoitzerako.
3. Substantzia puruak: ura, alkohola, gatza, aluminioa,
zilarra.
Nahasteak: fruta-zukua, detergentea, zementua, freskagarri gaseosoak.
2. Substantzia puruak
(60. eta 61. or.)
Jarduerak
Ikasleek fitxa bat osatuko dute, nahi duen forma eta
tresnak erabili ahalko ditu, baina informazio hau agertu
beharko da.
Bai, karbono dioxidoa substantzia purua da. Haren
formula kimikoa CO2 da, hau da, karbonoz eta oxigenoz osatuta dago. Lurrean berebiziko garrantzia duen
substantzia da. Ezaugarri jakin batzuk ditu: gas kolorgea da giro-tenperaturan, dentsitatea 1,842 kg/m3 da;
fusio-tenperatura 78 C da eta irakite-tenperatura
57 C.
Ikasleak webgunean sartu behar dira eta proposatutako test-galderei erantzun. Erantzun bakoitza hautatzerakoan, aplikazioak berak zuzentzen du eta azalpen labur bat gehitzen du, substantzia puruei buruz
gehiago ikasteko.
6. a) Urrea (AU) elementu bar da, mota bereko atomoz
osatuta dagoen substantzia puru bat delako eta
ezin delako substantzia sinpleago bat sortzeko
deskonposatu.
giltza
b) Sodioa (Ana) elementu bar da, mota bereko atomoz osatuta dagoen substantzia puru bat delako
eta ezin delako substantzia sinpleago bat sortzeko deskonposatu.
84
7. Elementuak: aluminioa (eraikuntzan edo freskagarrien latetan, etab. erabiltzen da), litioa (telefono mugikorren baterien oinarrizko elementua da), zilarra (bitxi
edo mahai-tresnetan).
Konposatuak: Sakarosa (azukre bezala ezagunagoa
da, kafea gozatzeko erabiltzen duguna), etanola (osasun-zentoetan desinfektatzaile bezala erabiltzen da),
sodio hidroxidoa (soda kaustikoa bezala ezagunagoa
da, detergente askotan erabiltzen da).
3. Nahasteak
(62. eta 63. or.)
Jarduerak
8. Nahaste homogeneoak (disoluzioak): kafesnea, frutazukua, ardoa, ura azukrearekin.
Nahaste heterogeneoak: harea, harriak, olioa eta ura,
fruta-entsalada.
Ikasleak webgunean sartu behar dira eta irudietan
agertzen diren gorputz materialak sailkatu behar dituzte, kontuan izanda substantzia puruak edo nahasteak
diren. Amaitu dutenean, igarritako erantzun kopurua
ikus dezakete aplikazioan bertan.
10. Disoluzio urtsuak: ozpina (azido azetikoa), ur oxigenatua (H2O2).
Aleazioak: brontzea (kobrea eta eztainua), letoia (kobrea eta zinka), altzairua (burdina gehi karbono apur
bat).
Koloideak: kosmetikarako krema, maionesa, esnea,
odola, garagardoaren bitsa.
Aerogela koloide bat da, gelaren oso antzekoa, baina
osagai likidoaren ordez gaseoso bat duena.
Horrela, oso dentsitate baxua (3 kg/m3) duen eta oso
porotsua den solido bat lortzen da. Material horren
% 90,5-99,8 airea da. Hainbat modutan izenda daiteke: ke izoztua, ke solidoa edo ke urdina, erdi gardena
delako.
c) Ur oxigenatua (H2O2) hidrogenoz eta oxigenoz

osatuta dagoen konposatu bat da.
Aerogelak fabrikatzeko oso material anitzak erabil daitezke: silizea, zirkonioa, kromo oxidoa, eztainua edo
karbonoa, besteak beste.
d) Gatz arrunta (NaCl) sodioz eta kloro osatuta dagoen konposatu bat da.
Aerogelaren ezaugarriak dira: Isolatzaile termiko ona

da, dentsitatea beirarena baino 1.000 aldiz baxuagoa

eta airearena baino hiru aldiz handiagoa da; oso porotsua da; testura eta trinkotasuna poliestirenoaren
antzekoa da, mamu itxura du eta erresistentzia antzekoa da, bere pisua 1.000 aldiz jasan dezakelako; ez
da material toxiko bat eta bizigabea da.
Aerogelak hainbat erabilpen komertzial izan ditzake,
baina isolatzaile termiko bezala erabiltzen da gehien,
eraikinetako leihoetan. Beste hainbat erabilera ditu,
adibidez, autoen kolpe-leungailuetan, talkak leuntzen
dituelako.
Irakasleak laukoteak osatuko ditu. Talde bakoitzeko
ikasle batek musika tresna baten materialari buruzko informazioa bilduko du. Bakoitzak nahi duen tresna
hautatuko du, baina bakoitzak bat.
Ikerketa amaitu dutenean, ikasleek musika tresna
guztien ezaugarriak partekatuko dituzte eta ezaugarri
komunak identifikatuko dituzte.
a) Metalak dira eroale akustiko onenak. Material
zurrunek erraz transmititzen dute soinua. Material bigunek ordea, kortxoak adibidez, ez dute soinua transmititzen, kolpea indargabetzen dutelako.
Metalen eta aleazioen propietate akustikoak aldatzen dira egituraren eta metalen egoeraren arabera. Soinuaren hedapen-ingurunea zenbat eta dentsoagoa izan, hobeto hedatuko da.
gero, erakunde publiko zein pribatuetara jo dezakete, norberaren interes pribatu edo kolektiboak defendatzeko.
Kontsumitzaileek kexa bat aurkeztu dezakete produktuek
legea betetzen ez duten kasuetan.
Jarduerak
13. a) Kafea azukrearekin. Solutu nagusia: azukrea. Disolbatzailea: ura eta kafea (aldi berean disoluzio
bat ere bada: solutua, kafea; disolbatzailea, ura).
b) kola freskagarria. Solutu nagusia: azukreak. Beste
solutu batzuk: koloratzaileak eta kontserbagarriak.
Disolbatzailea: ur mineralizatua.
c) Seruma Solutu nagusia: elektrolitoak eta glukosa.
Disolbatzailea: ura.
d) Letoia Solutu nagusia: zinka (Zn). DIsolbatzailea:
kobrea (Cu).
f) Itsasoko ura. Solutu nagusia: gatza. Beste solutu
batzuk: beste mineral batzuk. Disolbatzailea: ura.
e) Txokolate hautsa uretan disolbatuta. Solutu nagusia: txokolate hautsa. Disolbatzailea: ura.
14. Datuak: m (solutu) = 16 g
V (disoluzioa) = 500 mL = 0,5 L
Kalkulatu kontzentrazioa g/L-tan.

Adibidez, txirulak egurrez egiten ziren lehen, orain
Kontzentrazioa g/L-tan =
metalak erabiltzen dira normalean, platinoa, urrea,
zilarra eta hainbat aleazioa. Zilarrezko txirulen soisolutuaren masa (g)
16 g
nua distiratsua da. Ordea, platinozkoKontzentrazioa
txirulek ten- g/L-an = disoluzioaren bolumena (L) = 0,5 L = 32 g/L
peratura aldaketen eragina hobeto jasaten dute,
metalaren dentsitatea altuagoa delako. Urrezkoak
15. Datuak: V (solutu) = 30 mL = 0,03 L
ez dira horren distiratsuak
b) Behar bezala zaintzen eta babesten ez badira, musolutuaren bolumena
0,03 L
sika tresnen propietateak aldatu egiten dira denboBolumenaren %-a =
100 =
1
disoluzioaren bolumena
0,12 L
raren poderioz. Batez ere, hezetasunagatik, metalak denborarekin herdoilduz doazelako.
volumen de soluto
0,03 L
% en volumen =
100 =
100 = 25 %
volumen de disolucin
0,12 L
4. Disoluzioak (64. eta 65. or.)

Kontsumitzaileen eskubideak bermatzeko legearen arabera, produktuei buruzko informazio zuzena agertu behar da
etiketan, ontzian edo produktuaren aurkezpen bakoitzean.
Bertan agertu beharko dira gutxienez, produktuaren jatorria, osaera, osagaiak, iraungitze-data eta kontserbatzeko jarraibideak.
Pertsona denek bermatuta izan behar dituzte kontsumitzaile bezala dituzten eskubideak eta beharrezkoa irudituz
5. Nahasteak bereizteko
metodoak (66. eta 67. or.)
Jarduerak
16. a) Nahaste heterogeneoak bereiztea filtrazio bidez.
b) Baporizazio bidezko destilazioa kondentsazio selektiboa.
c) Dekantazioa.
85
giltza
Agora


Ikasleak esteka honetan sar daitezke:
Sakaldaritza molekularra ezagutzen
Jarduerak
@ http://links.edebe.com/3nygj
18. a) Gelifikazioa, esferifikazioa eta emultsifikazioa

Jarduera honen helburua ikasleek destilazio industrialaren aplikazio praktikoak ezagutzea da, adibidez,
gatzagetako prozesua edo ardoa eta garagardoa nola
fabrikatzen diren.
Gainera, jarduera honekin IKT tresnen erabileran ere
trebatuko dira. Informazioa antolatzeko, Mind42 edo
Cmaps programak proposatuko dizkiegu eta txostena
aurkezteko Prezi, PowerPoint edo antzekoren bat.
19.
Teknika
Normalean nahasten ez diren bi likido nahasteko

erabiltzen dira emultsionatzaileak. Gainera, osagai
likidoak dituzten nahasteak egonkortzen dituzte.
c) Erantzun irekia.
Deskripzioa
Errezetak
Nitrogeno likidoa
erabiltzea hotzean egosteko
Teknika honi esker edozein elikagai, freskoa zein prozesatua, izotz dezakegu. Oso tenperatura baxua aplikatzen
zaio (196 C), nitrogenotan murgilduz edo ihinztatze
bidez.
Izozkia nitrogeno likidotan
Aireak eta bitsak

sortzea
Bitsak sortzeko sojazko lezitina erabili ohi da emultsionatzaile bezala. Lektizinak lipidoak dira eta horien berezitasuna da mutur batean urarekin bateragarriak direla
eta bestean lipidoekin. Horri esker, bi likido nahastezinen arteko zubi lana egiten dute.
Azenario bits puztua.
Eferbeszentzia
(popping azukrea)
Karbono dioxidoa duen azukre mota bat da. Edozein

plater gozotan erabil daiteke, adibidez frutekin eta izozkiekin.
Fruta-koktela
popping azukrearekin

Sukaldean beti erabili da kimika. Adibidez, okela ketzea babes-metodo bat da eta antzinako Egipton erabiltzen zen jada. Teknika horren bidez, keak produktua
lehortu eta bakteriak hil egiten zituen, kontserbatzea
bermatzeko. Inken, patatan kontserbatzeko liotifilizazioa erabiltzen zuten, hau da, elikagaiak presio eta
tenperatura baxuan lehortzea. Baldintza berezi horiek
Andeetako gailur garaietan lortzen zituzten (Cusco hiria 3.000 m baino gehiagoko altuera duten mendiz inguratuta dago). Antzinako Erroman, barazki-zukuen
hartzidura ez zen ardoa egiteko bakarrik erabiltzen,
ozpina ere ekoizten zuten. Kimikaren bidez lortzen
zen, alkohola oxidatzen denean azido azetiko lortzen delako.
giltza
b) Disoluzio likidoak, emultsioak edo suspentsioak

egonkortzeko eta trinkotzeko erabiltzen dira gelifikatzaileak.
Kafe-izotza esnegainperlekin nitrogenotan
haien sormena erabili horiek moldatzeko: adibidez, Interneten lortutako argazkiak gehituz errezetei.
Zientzia eskura
(70. eta 71. or.)
Laborategiko praktika honetan, ikasleek hainbat nahaste
eta disoluzio urtsu prestatu beharko dituzte.
Datuak lortzea
Zer substantzia disolbatu dira uretan? Elikagaietarako
hauts koloratzailea.
Zer substantzia ez dira disolbatu uretan? Harea eta olioa.
Sormen@: sukalderako errezeta bilduma

bat sortuko dugu
Zer nahasketa mota da ura eta olioa nahastean sortzen

dena? Eta ura eta harea? Biak dira nahaste heterogeneoak.
Jarduera honen proposamena ikasleek testu prozesatzaile

bat erabiliz errezeta liburu bat sortzea da. Jardueran proposatutako pausoei jarrai diezaiokete, edo nahi badute,
Zergatik astintzen ditugu matrazeak disoluzio bat prestatzen dugunean? Disolbatzailean disoluzioaren solutua homogeneizatzeko.
86

Kalkulatu koloratzailearen kontzentrazioa uretan, g/L-tan
adierazita.
Datuak: m (solutu) = 10 g
propietateak ez direlako berberak. Materia homogeneoan, osagaiak ezin dira bereizi begi hutsez edo
mikroskopio optikoarekin, eta osaera eta propietateak
uniformeak dira.
22. Substantzia puru bat Produktu osoan osaera kimiko konstantea duen materia homogeneo bat da eta
solutuaren masa (g)
10 g
propietate
jakin batzuk ditu, adibidez, irakite- eta fuKontzentrazioa g/L-an =
=
= 50
g/L
disoluzioaren bolumena (L)
0,2 L
sio-tenperaturak eta dentsitate.
Disoluzioaren kontzentrazioa ebatziko dugu, g/L-tan.
masa de soluto (g)

volumen de disolucin (L)
10 g
= 50 g/L
0,2 L
Datuak aztertzea
Substantzia bakarra disolbatu dela ikusi dugu.
Emaitzak jakinaraztea
Talde bakoitzak txosten ondo-egituratu bat idatziko du,
lortutako emaitzak bilduz.
Beraz, substantzia puru bat identifikatuko dugu, baldin eta partikula berdinez osatuta badago,konposizio
konstantea badu, ezaugarri jakin batzuk mantentzen
baditu eta ezin bada beste substantzia sinpleagoak
sortzeko bereizi prozesu fisikoen bidez.
23. Disoluzio urtsua: ura eztiarekin. Aleazioa: letoia. Koloidea: gelatina:
24. Disoluzio baten kontzentrazioa adierazteko hainbat
modu daude:
Jarraitu ikertzen
Errazagoa da azukrea ur berotan disolbatzea ur hotzetan
baino. Azalpena erraza da, tenperatura igo ahala partikulen
energia zinetikoa (edo abiadura) ere handitzen, beraz, tenperatura igotzen badugu, solutuaren disolbagarritasuna ere
handitzen da disoluzioan.
Masa ehunekotan:
Masa %-a =
solutuaren masa
disoluzioaren masa
100
Bolumen ehunekotan:
Laburpena (72. or.)
Bolumenaren %-a =
g/L-tan:
21. Materia heterogeneoan osagaiak begi hutsez edo

mikroskopio optikoarekin bereiz daitezke, osaera eta
25.
g/L =
solutuaren bolumena
100
solutuaren masa (g)

MTODOS DE SEPARACIN DE MEZCLAS

de
de
Mezclas homogneas
Mezclas heterogneas
Cristalizacin
Destilacin
Filtracin
Decantacin
Se utiliza para separar los

componentes de una disolucin formada por un
slido y un lquido. Consiste en separar ambos componentes aprovechando
la facilidad del lquido para
pasar a gas, es decir, su
volatilidad.
Se usa para separar los

componentes de una disolucin, ya sea entre
lquidos o entre un slido
y un lquido. Consiste en
separar el soluto del disolvente teniendo en cuenta
la diferencia en los puntos
de ebullicin de ambos.
Se utiliza para separar una sustancia slida de una lquida, normalmente suspensiones finas,
mezclas de partculas muy pequeas de un slido dispersas
en un lquido. Consiste en separar la sustancia slida haciendo
pasar la mezcla por un filtro suficientemente fino para retener
las partculas del slido y dejar
pasar el lquido.
Se utiliza para separar una

sustancia slida de una lquida, o bien dos sustancias
lquidas. Consiste en dejar
reposar la mezcla para que
el componente ms denso
se quede en el fondo, y despus, separar la sustancia
menos densa, que queda en
la parte superior, vertindola
con cuidado.
87
giltza

1. Nola sailkatzen da materia?
26. Ur destilatua
Konposatua
Ur gazia
Nahaste homogeneoa
Ur eta lurra
Nahaste heterogeneoa
Kobrea
Elementua
27. a) Gezurra; materia homogeneoan osagaiak ezin dira

bereizi begi hutsez edo mikroskopio optikoarekin.
Adibidez, urrean edo diamantean, materia homogeneoak biak, ez da zati desberdinik hautematen,
hau da, uniformeak dira.
b) Gezurra; substantzia puru bat konposizio kimiko
konstantea duen materia homogeneo bat da eta
metodo kimikoen bidez bereiz daiteke.
Ikasle bakoitza proposatutako jardueran sartuko da
eta ebatziko du. Emaitza bere modu autonomoan zuzenduko du jarduerak zuzendu atalean eskaintzen
dituen pausoei jarraituz.
Ezagutzen dudan informazioa
Ondoriozta dezakean informazioa
Substantzia puru bat ezin da beste substantzia sinpleagoa sortzeko bereizi prozesu fisikoen bidez.
Ez da substantzia puru bat.
Nahaste homogeneo edo disoluzio bat da osagaiak ezin

direnean bereizi begi hutsez edo mikroskopio optikoarekin.
Nahaste homogeneo bat izan daiteke, ezin ditudalako osagaiak

begi hutsez bereizi.
Kristalizazioa eta lurrunketa nahaste homogeneoak bereizteko metodoak dira.

Lurrunkortasuna, hau da, likidoak gas bihurtzeko duen
erraztasuna, baliatzean datza.
Kasu honetan, ura irakite-puntura heldu arte berotu da
eta uraren masa osoa lurrundu da. Solido zurixka bat
bakarrik gelditu da (gatz kristalizatuak).
Hortaz, txorrotako ura nahaste homogeneo bat edo disoluzio

bat dela ondoriozta dezaket.
Disoluzio arruntenak solutu solido batez eta disolbatzaile

likido batez osatuta daude, itsasoko ura adibidez.
2. Substantzia puruak
3. Nahasteak
30. a) Bai, sodioa eta kloroa berei daitezkeelako metodo

kimiko baten bidez: kristalizazioaren bidez.
34. Laranja-zukua, eta alkohola eta ura: nahaste homogeneoak.
b) Konposatu bat da, bi elementu kimikoz osatuta

dagoelako, sodioa eta kloroa.
Fruta-mazedonia eta hondartzako harea: nahaste heterogeneoak.
31. a) Elementua.
b) Konposatua.
32. Erantzun zuzena b) da.

33. a) Elementuak: N2, O2, H2, Ar
Konposatuak: CO2, CH4
giltza
Webguneko animazioa erabiliko du ikasleak, txosten bat osatzeko behar duen informazioa lortzeko.
88
35. a) Aleazioa, bi elementu edo gehiagoren nahastea

delako, eta behitzat bat metala delako.
b) Koloidea, bi fasez osatuta dagoelako: solido jarraitu bat eta likido ez-jarraitu bat.
c) Disoluzio urtsua, osagai nagusia ura delako.
Ikaslea estekan sartu behar da eta proposatutako jarduera erantzun. Amaitu duenean, laburpen txiki batean bilduko ditu jarduera hori egiterakoan ikasi dituen
kontzeptu berriak.

42. a) Gezurra; 1 L disoluzio izan beharko zen, eta ez
disolbatzaile.
37. a) Nahaste homogeneoa.

b) Bai. Destilazioa edo lurrunketa.
38. Esnearen % 0,15-0,16 azido laktikoa da. Fomulazio
zaharra duten tinta askoren basea disolbatzen du
azido horrek (tinta modernoena ez).
b) Gezurra; 100 g disoluzio ipini beharko luke.

c) Egia
solutuaren bolumena
0,075 L
Gainera, esnea likido homogeneoen nahaste bat da
100 =
43. Bolumenaren %-a =

(emultsio bat), zehatzago, gantzaren eta uraren arteko
0,20 L
nahastea. Kaseina deitzen den proteina bati esker
volumen
de soluto
0,075 L
mantentzen da %
esnearen
emultsioa.
Emultsionatzaile
en volumen
=
100 =
100 = 37,5 %
volumen
disolucin
0,20 L
horiek, tinta-orbanarekin kontaktuan
jartzende
direnean,
orbana emultsiona dezakete eta horrela, ehunetik bereiztea lor dezakete.
44. a) Laborategiko materiala:
39. a) Erantzun posiblea.
Ikaslea estekan sartu behar da eta jarduera ebatzi behar du. Igarritako erantzunak eta egindako
okerrak egiaztatu beharko ditu.
b) Gelatina: bi fasez osatuta dago solido jarraitu bat
(kolagenoa) eta likido sakabanatu bat (ura).
Maionesa: arrautza (gantza [solidoa] eta ura) eta
olioa (likidoa).
Gurina: Gantza eta esneki solidoak (solidoak) eta
ura (likidoa).
250 mL-ko hauspeakin-ontzi bat.

200 mL-ko matraze aforatu bat.
Balantza elektroniko bat.
Erloju beira
Espatula
Enbutua
Disolbatzailea
Gatz arrunta eta eli- Ura

kadura gehigarriak
Itsasoko ura Gatza
Ura
Ura eta kafe Kafea

disolbagarria
Ura
41.
Disoluzioa
Ur eta azukre disoluzio

bat prestatzeko prozedura.
Pisatu balantzan 10 g azukre, erloju beira erabili.
Erloju beira balantzan jarri eta sakatu Tara
botoia (edo antzekoren bat) 0an jartzeko.
Solutua
(solidoa, likidoa edo gasa)
Disolbatzailea
(solidoa, likidoa edo gasa)
Airea
Oxigenoa, hidrogenoa, karbono dioxidoa eta

beste gas batzuk
Nitrogenoa
Kea
Errekuntza baten ondorioz sortzen diren partikula txikiak
Airea
Ozpina uretan
Azido azetikoa
Ura
Urre zuria (urre aleazioa, kobrea, nikela eta zinka)
Nikela eta zinka
Urrea
Kakaoa esnetan
Kakaoa
Esnea
Lainoa
Airea
Ura
89
giltza
Solutua
Zopa
Azukrea
Beirazko hagatxoa
4. Disoluzioak
40.
Ur destilatua

Espatularekin, gehitu beharrezko azukre kantitatea.
likidoa pasatzen uzteko bezain fina den filtro batetatik pasarazten da.
Jarri 10 g azukre hauspeakin ontzian, gehitu

75 mL ur destilatu eta nahastu beirazko hagatxoaren laguntzaz.
b) Destilazioa (nahaste homogeneoak bereiztea). Disolbatzailearen eta solutuaren irakite-puntuak baliatzen dira, elkarren artetik bereizteko.
Hauspeakin ontziko edukia matraze aforatura pasatu. Enbutua erabili eta berdindu
200 mL-tan
c) Kristalizazioa (nahaste homogeneoak bereiztea).

Lurrunkortasuna, hau da, likidoak gas bihurtzeko
duen erraztasuna, baliatzean datza.
Estali matrazea eta astindu suabe.
48. a) Kristalizazioa
b) Solutua: azukrea Disolbatzailea: ura.
b) Materiala: 200 mL ur destilatu, 250 mL-ko hauspeakin ontzi bat, koilara/espatula bat, 3 koilarakada kobre sulfatoa, hagatxoa, kristalizadorea.
c) Kontzentrazioa g/L-an =
n =
solutuaren masa (g)

5 g
0,4 L
= 12,5 g/L
d) Solutuaren masa = 5 g
Uraren dentsitatea = 103 g/L
Disoluzioaren masa= 0,400 L 10 3 g/L = 400 g
masa %-a =
0 =
solutuaren masa
disoluzioaren masa
5 g
400 g
100 =
100 = 1,25 %
45. Uraren gogortasuna adierazteko, disolbatutako gasen

kontzentrazioa aurkitu behar da, mg/L-tan. Ikasleei
esteka hau zabaltzea gomendatuko diegu- Bertan
uraren gogortasunaren gaia sakondu ahalko dute.
@ http://links.edebe.com/986dy
5. Nahasteak bereizteko
metodoak
46. a) Gezurra; filtrazioa metodo fisiko bat da, eta nahaste homogeneoak bereizteko metodo kimikoa bat
behar da.
b) Gezurra; solido bat eta likido bat bereizteko ere
erabil daiteke dekantazioa.
c) Egia
d) Egia.
giltza
47. a) Filtrazioa (nahaste heterogeneoak bereiztea).

Substantzia solidoaren partikulak harrapatzeko eta
90
Prozedura:
Sortu disoluzio bat urarekin eta kobre sulfatoarekin, astindu hagatxoarekin solutua disolba dadin.
Disoluzioa kristalizadore batean utziko dugu. Ontzi
horretan, likidoa pixkanaka lurrunduko da; egun
batzuk pasa direnean, kristal urdin batzuk agertuko
dira kristalizadorearen hondoan.
c) Prozedura erantzuna.
Ikasleek 1-2-4 teknika kooperatiboa aplikatuko dute
informazioa bilatu eta aurkezteko. Talde-dinamika bat
sortzea da helburua. Horretarako, bakarka hasiko
dira, bikoteka ostean eta amaitzeko launaka.
Ikasleak launaka jarriko dira. Taldeak irakasleak sor
ditzake edo ikasleei utzi ahal die antolatzen.
Talde bakoitzari nahasteak bereizteko metodo bat esleituko zaio eta kide bakoitzak, bakarka, metodo horri
buruzko informazioa bilatu beharko du. Jarraian, talde
berean, baina kasu honetan bikoteka informazioa partekatu eta komentatuko dute, txosten bateratu bat
osatzeko. Azkenik, laukoteko bikote biek informazioa
partekatuko dute, taldearen erantzuna adosteko.
Ikasleak proposatutako estekan sartu behar dira, bertan proposatzen diren ariketak eginez, gehiago ikasiko
dute nahasteen kontzeptuei eta nahasteak bereizteko metodoei buruz.
Ikasleak estekan sartu behar dira, eta proposatutako
jarduerak egin. Unitatean ikasitako eduki guztiak laburtzeko lagungarriak izango dira.

Probatu konpetentziak
b) Pisatu balantzan 10 g azukre, erloju beira erabili.
(76. eta 77. or.)
Erloju beira balantzan jarri eta sakatu Tara

botoia (edo antzekoren bat) 0an jartzeko.

b) a) Nahaste homogeneoa. b) Aleazioa. c) Nahaste
homogeneoa. d) Nahaste heterogeneoa.
Jarri 10 g azukre hauspeakin ontzian, gehitu

75 mL ur destilatu eta nahastu beirazko hagatxoaren laguntzaz.
c) Kontzentrazioa g/L-an =
solutuaren masa (g)

5 g
0,2 L
= 25 g/L
54. Kristalizazioa.
Materiala: 200 mL ur destilatu, 250 mL-ko hauspeakin ontzi bat, koilara/espatula bat, 3 koilarakada azukre, hagatxoa, kristalizadorea.
Prozedura:
Sortu disoluzio bat urarekin eta azukrearekin, astindu
hagatxoarekin solutua disolba dadin.
Disoluzioa kristalizadore batean utziko dugu. Ontzi
horretan, likidoa pixkanaka lurrunduko da; egun batzuk pasa direnean, kristal urdin batzuk agertuko dira
kristalizadorearen hondoan.
55. a) Laborategiko materiala
Ur destilatua
Azukrea
250 mL-ko hauspeakin-ontzi bat.
200 mL-ko matraze aforatu bat.
Balantza elektroniko bat.
Erloju beira.
Espatula.
Beirazko hagatxoa
Enbutua.
Hauspeakin ontziko edukia matraze aforatura pasatu. Enbutua erabili eta berdindu
200 mL-tan
Estali matrazea eta astindu suabe.
c) Segurtasun neurriak:
tLaborategian mantala erabiltzea ezinbestekoa da arropa babesteko: erredurak, mantxak,
etab. ager daitezke. Ondo lotuta eraman behar
da beti.
tEz jan eta ez edan laborategian.
tInoiz ez pipeteatu ahoarekin, horretarako diseinatutako gailuak erabili.
tEz sartu erreaktiboen ontzian pipetak beirazko
hagatxoak edo beste edozein objektu, kutsatzea
ekar dezake.
tLaborategian segurtasun betaurrekoak erabili behar dira. Bestalde, ez da lentillak erabiltzea
komeni, lurrun narritagarriak lentea eta begiaren
artean pilatzeak lesioak sor ditzakeelako.
tEz usaindu zuzenean prozesu batean askatu den
lurrunik, eta ez probatu produkturik.
tLurrun toxikoak sortzen dituzten substantziekin
lan egiten dugunean, ke-kanpaia erabiliko dugu.
tLaborategiko lana amaitu dugunean, garbitu
ondo eskuak.
91
giltza
b) Solutua, azukrea; disolbatzailea, ura.
ntzentrazioa g/L-an =
Espatularekin, gehitu beharrezko azukre kantitatea.

4. Bidaia bat materiaren barnealdera
1. Zerez osatua dago materia?
desberdinak gehituta, erraz egiaztatu ahal izango du nola

doan aldatzen atomoaren izena.
(78-84. or.)
Jarduerak
Jarduerak
Jarduera honen helburua ikasleak pentsaraztea da
K.a. IV. mendeko zientzialariek formulaturiko hipotesiak modu esperimentalean frogatzeko (metodo zientifikoa) zituzten zailtasunei buruz jabetu daitezen.
Demokritoren teoriaren abiapuntua errealitatea azaltzeko premia filosofikoa da; izan ere, garai hartan uste
zuten materia ezin zela mugagabe zatitu, eta hortaz,
unitate zatiezin bat existitu behar zela.
Jarduera hau egiteko, ikasleak honako esteka honetan proposaturiko appleta erabil dezake:
http://links.edebe.com/493i
Atomoa neutroa izan dadin, nukleoko protoi kopuruak
atomoaren azaleko elektroien kopuru bera izan beharko du; hau da, lau.
Demokritori eta bere garaiko gainerako filosofoei oso

zail egiten zitzaien beren teoria frogatzea, ez baitzuten
tresna egokirik (mikroskopioa, esaterako), ezta fisikari
eta kimikari buruzko behar adina ezagutza ere. Mikroskopioa deskubritu arte (XVIII-XIX. mendeak) ezin izan
esperimentu bidez frogatu atomoak existitzen zuela;
horretarako ezinbestekoa izan zen hainbat zientzialariren lana, besteak beste, Lavoisier, Dalton eta Mendeleiev (XIX. mendean).
Neutroiak
Elektroiak
Thomsonen ereduari mahaspasa-budina izena jarri
zioten, postre horrekin zuen antzagatik. Thomsonen
arabera, atomoa esfera positibo eta jarraitu antzeko
bat zen, eta bertan txertatuta zeuden elektroiak, gutxi
gorabehera budin bateko mahaspasak bezalaxe. Eredu hori hainbat urtez onartu zuten, zentzuzkoa baitzen
eta hainbat fenomeno azaltzen baitzituen; adibidez,
izpi katodikoak.
3. Erantzun grafikoa.
Ikasleak honen antzeko eskema bat marraztu behar
du, eta bertan protoiak, neutroiak eta elektroiak irudikatu.
Neutroiak
Nukleoa
Elektroiak
Azala
++
Protoiak
Ikaslea estekan proposaturiko webgunera konekta daiteke

atomoak eraikitzeko. Protoi, elektroi eta neutroi kopuru
giltza
Agora
Gure elikaduran ezinbestekoak diren hainbat elementu
daude. Jarraian adieraziko ditugu horietako batzuk:
Kaltzioa: besteak beste, esnean, almendretan, tipuletan...
aurkituko dugu.
Burdina: letxugan, espinaketan, arrautzaren gorringoan,
marrubietan, granadetan, dilistetan, gari integralean, garagarrean, almendretan, udareetan, mahaspasetan, mahatsetan, masustetan eta abarretan aurkituko dugu.
Sufrea: arrautzetan, almendretan, melokotoietan, azalorean, azan, garian, intxaurretan...
Sodioa: apioan, espinaketan, pepinoan, porruetan, intxaurretan, sagarretan, dilistetan, esparragoetan... aurkituko dugu.
Iodoa: algetan, baratxurietan, orburuetan, arrautzaren
gorringo gordinean, perretxikoetan, ananan, marrubietan,
udareetan...
@: atomoak eraikitzea
92
Protoiak
Jarduerak
5. a) Egia.
b) Gezurra; zenbaki atomikoa Z hizkiarekin irudikatzen da.

10. a) 1etik 17ra.
c) Egia.
d) Gezurra; elektrikoki neutroa den atomo batean,
protoi kopuruak bat egiten du elektroi kopuruarekin.
e) Gezurra, zenbaki atomikoak protoi kopurua adierazten du, beraz, 11 protoi ditu. (Gerta liteke atomoa ez izatea neutroa eta elektroi kopuruarekin bat
ez egitea).
f ) Gezurra, Z zenbaki atomikoa ere ezagutu behar
dugu.
a)
b)
c)
d)
e)
Elektroi kopurua
24
50
17
11
19
Neutroi kopurua
28
69
18
12
20
7. a) Zenbaki atomikoa (Z) = 7; masa-zenbakia (A) = 14.
Protoi kopurua = elektroi kopurua = 7
Ag
Cu
47
29
12
16
105
64
Protoi kopurua
47
29
Elektroi kopurua
47
29
Neutroi kopurua
61
35
Masa-zenbakia (A)
2. Elementu kimikoak
(85.-87. or.)
@: taula periodikoaren bilakaera
Egun ezagutzen dugun taula periodikoa XVII. mendetik
gaur arte etengabe lanean aritu diren zientzialari ugariren
esfortzuaren ondorioa da.
12. Talde beraren barruan dauden elementuek antzeko

propietateak dituzte; hortaz, a) eta c) bikoteek antzeko propietateak izango dituzte.
13. a) Oxigenoa, % 64arekin.
b) Hidrogenoa, % 74arekin.

Jarduera hau Banatu eta ikasi teknika kooperatiboa
aplikatuta landu daiteke.
Helburua taldeko kide guztiek zeregin desberdinak
egitea da, guztiak helburu berera iristeko. Lau ikasleko
taldetan lau urrats desberdin dituen lan bat egin beharko da:
1. Interneten bilatu hautatutako elementuak zer aplikazio dituen bioteknologian, mikroelektronikan, industrian...
2. Interneten bilatu hautatutako elementuaren kaltegabetasunari, iraupenari, berriztatzeari eta birziklatzeari buruzko informazioa.
3. Elementu horrekin lan egiten duen industriaren bat
bisitatu.
4. Informazio gehiago bilatzea katalogo eta aldizkari
espezializatuetan.
Jarduerak
9. a) Al ( Z = 13)
c) Elementu kimiko bakoitzaren sinboloa.
Mikrotxipak silizioz egin izan dira hainbat urtez.

Gaur egun, grafenoa aztertzen ari dira erabilera
horretarako.
c) Neutroi kopurua = 14 7 = 7
Zenbaki atomikoa (Z)
b) Zenbaki atomikoa, laukitxoaren goiko ezkerreko

aldean; eta masa atomikoa, goiko eskuineko aldean.
14. Titanioa hegazkinen piezak egiteko erabiltzen da, material oso gogorra baita, baina, aldi berean, oso arina.
b) Nola da atomoa neutroa?:
8.
11. a) 18 talde eta 7 periodo.
e) Mg ( Z = 12)
b) C ( Z = 6)
f ) Ca ( Z = 20)
c) Au ( Z = 79)
g) K ( Z = 19)
d) Ag ( Z = 47)
h) Ar ( Z = 18)
Jarraian, txandakatu egingo dira urratsak egun bateko

edo biko alditan, gaiaren zailtasunaren arabera. Guztiek urrats guztiak egin dituztenean, taldea bildu egingo da eta ondorioak ateratzen saiatuko da idatzizko
erantzun bat emateko eta ikasgela guztiaren aurrean
aurkezpen bat egiteko.
93
giltza
6.
b) Aluminioa, 3. periodoa; oxigenoa, 2. periodoa; kaltzioa, 4. periodoa.

@: protoiak, neutroiak eta elektroiak kalkulatzea
Proposaturiko webgunean, ikasleek beren ezagutzak sendotu ditzakete eta protoiak, neutroiak eta elektroiak kalkulatzeko ariketak egin.
16.
20
Ne
10
21
22
Ne 10
Ne
10
4. Masa atomikoa
eta masa molekularra (90. or.)
Jarduerak
21.
Neutroi kopurua: 10, 11, 12, hurrenez hurren.
Elementua
A (u)
Fe
55,85
Na
22,99
32,07
19,00
3. Nola elkartzen dira atomoak?

(88. eta 89. or.)
Jarduerak
17. Ne: elementua; SO2: konposatua.
22. M (NaCl): 22,99 + 35,45 = 58,44 u

M (HF): 19,00 + 1,01 = 20,01 u
18. a) Lotura kobalentea, lotura kobalente polarra eta lotura ionikoa.

b) Uretan, oxigenoak hidrogenoak baino indar handiagoarekin erakartzen ditu elektroiak, hortaz, oxigenoaren aldeak karga-dentsitate handiagoa jasotzen
du elektroietatik hidrogenoaren aldeak baino. Horrek eragiten du oxigenoaren aldea partzialki negatiboa izatea, eta hidrogenoarena, partzialki positiboa.
(+) eta () aldeak banandu egiten dira iman baten
poloak bezalaxe, eta lotura kobalente polar bat
osatzen dute. Horregatik esaten da ur-molekulak
polarrak direla.
c) Sodio ioia (Na+) bere kanporagoko mailako elektroi
bakarraren galeraren ondorioz osatzen da. Maila bat
galtzean, haren tamaina murriztu egiten da eta bigarren maila kanpoalde bilakatzen da (zortzi elektroi
ditu). Sodioaren atomoak karga positiboa du elektroi
baten galeraren ondorioz. Sodio ioi bat da.
Sodio kloruroa Na+ ioi positiboaren eta Cl ioi negatiboaren arteko erakarpenaren ondorioz eratzen
da, eta lotura ioniko bat sortzen dute. Lotura horren emaitza ez da NaCl molekula ba; aldiz, Na+ ioi
bakoitza sei Cl ioiz osaturiko antolamendu erregular batez inguratuko da eta, aldi berean, Cl ioi
bakoitza sei Na+ ioiz inguratuko da. Horrela ioien
kristal-sare bat osatuko da, kristalizatu egingo da
eta gatz arrunta sortuko du (NaCl).
d) Lotura kobalenteaz eta ionikoaz gainera, lotura
metalikoa ere badago.
19. a) Molekula.
giltza
94
b) Cu c) NH3
Jarduerak
23.
Formula
kimikoa
LiH
Izena
eta aplikazioak
Litio hidruroa.
Lehortzaile gisa eta hozgarri gisa erabiltzen da.
CaO
Kaltzio oxidoa.
Hormak margotzeko, xaboiak egiteko edo beirak fabrikatzeko erabiltzen
da.
FeS2
Burdin disulfuroa.
Azido sulfurikoa (H2SO4) lortzeko erabiltzen da.
H2O
Dihidrogeno monoxidoa (ura).
NaCl
Sodio kloruroa (gatz arrunta). Sukaldean erabiltzen da, ongailu gisa, baita kontserbagarri gisa ere.
24. Azido klorhidrikoa (HCl). Ikasleek bihotzerreari buruzko

kontsultak egin ditzakete webgune honetan:
c) Molekula.
b) Kristal-sarea.
20. a) I2
5. Interes bereziko konposatu

bitarrak (91. or.)
d) Kristal-sarea.
d) C
http://www.saludymedicinas.com.mx/
centros-de-salud/acidez-estomacal/
definicion/acidez-estomacal.html

25.
Izen
arrunta
Formula
kimikoa
Konposatuaren
elementuak
Nomenklatura
Aplikazioak
Kare bizia
CaO
Kaltzioa eta oxigenoa
Kaltzio oxidoa
Hondakin organikoen desinfektatzailea.
Kuartzoa
SiO2
Silizioa eta oxigenoa
Silizio dioxidoa
Beira artifiziala, zeramikak eta

zementua fabrikatzeko.
Izotz lehorra
CO2
Karbonoa eta oxigenoa
Karbono dioxidoa
Zelulosa- eta paper-orea garbitzeko. Elikagai-industrian hozgarri gisa erabiltzen da.
Amoniakoa
NH3
Nitrogenoa
eta hidrogenoa
Trihidrogeno nitruroa
Hozgarri, ongarri eta garbigarri

gisa.
Oihalgintza-industrian kotoizko
zenbait material tratatzeko erabiltzen da.

Kontuz: erradioaktibitatea!
Jarduerak
26. a) Bi: naturala eta artifiziala.
b) Erradioaktibitate naturala naturan dauden isotopoetan ageri da; erradioaktibitate artifiziala, aldiz, modu artifizialean
sortutako isotopoek izan ohi dute.
Erradioaktibitate naturalaren adibide bat izpi kosmikoak dira, eta erradioaktibitate artifizialarena, zentral nuklearrek
sortutakoa.
c) Erradiazioa dagoela aditzera emateko erabiltzen den sinboloa hirusta erradioaktiboa da: zirkulu beltz batetik ateratzen diren hiru hegal, euren artean 120 osatzen dituztenak, hondo hori baten gainean. Isotopo erradioaktiboek
ere badaramate, eta halaber aurkituko ditugu erradiografiak egiten dituzten ospitaleetako geletan.
27. Ikasleek lauko taldeak osatuko dituzte taula betetzeko.
Industrialak
Teknologikoak
Erradiografiak.
Ur-ihesak hautemateko.
Ke-detektagailuak.
Erradioterapia minbizia tratatzeko.
Zentral nuklearretan energia

elektrikoa eskuratzeko.
Iraupen luzeko pilak.
Eskanerrak.
Elikagaiak esterilizatzeko.
Fabrikazio-akatsak hautemateko esaterako pitzadurak, produktua suntsitzeko

edo gehiegi manipulatzeko beharrik gabe.
Tumoreen bilakaera aztertzeko markagailuak: aztertu beharreko organoarekiko

afinitatea duen estekatzaile baten gainean
finkatzen dira, eta hala, organo edo ehun
horren morfologiari eta funtzionamenduari
buruzko informazioa lor daiteke.
Hainbat materialen orrien eta

xaflen lodierak neurtzeko.
Aztarna arkeologikoen adina kalkulatzeko.
95
giltza
Medikuntzakoak

Zenbakia teknika kooperatiboarekin lortu nahi da
taldeko kide guztiak taldeari esleituriko zeregina
egiteko gai izatea. Proposaturiko gaia jorratu ostean, taldeak erantzun bat adostuko du eta kide
guztiak erantzun zuzena azaltzeko gai direla ziurtatuko du.
Taldeko kide bakoitzak zenbaki bat dauka. Irakasleak zenbaki bat aukeratuko du, ausaz, eta zenbaki
hori duen ikasleak gela osoaren aurrean azaldu
beharko du taldearen erantzuna. Hautatutako ikasleak behar bezala ematen badu azalpena, saria
talde osoarentzat izango da.
28. a) Larrialdi nuklearreko plan baten helburua mota
horretako larrialdi bati eraginkortasunez erantzutea da, bai hasierako uneetan, bai epe luzera.
Horretarako, istripu nuklear baten eraginak murrizteko edo arintzeko beharrezko babes-neurriak
erabiliko dira.
Plan horren baitan biltzen da simulakroak egitea;
horien helburua egiazko larrialdi baten aurrean planak behar bezala funtzionatzen duela egiaztatzea
da, baina fikziozko larrialdi batekin jartzen da martxan. Ariketan zehar larrialdi nuklearreko planean
parte hartzen duten elementu guztiak aktibatuko
dira. Gainera, paraleloan, kontrolpeko eremuan lan
egiten duten pertsonak zenbatzeko eta lokalizatzeko zailtasunak ere simulatuko dira.
b) Simulakroak garrantzitsuak dira, larrialdi nuklearreko planean zeregin jakin batzuk esleituta dituzten pertsona guztien koordinazioa egiaztatzeko
aukera ematen baitute. Horretaz gain, erabilgarriak
dira antolamenduaren zati diren organismo guztiekiko komunikabideek behar bezala funtzionatzen
duten egiaztatzeko; izan ere, gerta liteke egiazko
larrialdi batean haien esku-hartzea ezinbestekoa
izatea.
29. a) Egia.
Jarduera honen bidez eta emandako estekatik abiatuta,

ikasleen gogoetarako, kritika pertsonalerako, ondorioak
ateratzeko eta argudiatzeko gaitasuna bultzatu nahi da
energia nuklearra erabiltzeari dagokionez eta planetan eragiten duen kutsadura aintzat hartuta.
Energia-iturri horren abantailak eta desabantailak aztertu
behar dira, eta guztien iritzia errespetatu.
Zientzia eskura
(94. eta 95. or.)
Jarduera hau egiteko bost talde osatu beharko dituzte

ikasleek. Zozketa bidez, talde bakoitzak material bat aukeratuko du ikerketa gauzatu ahal izateko.
Ikerketari hasiera emateko informazioa bilatu beharko da
ikaslearen liburuan gomendaturiko webgunean. Batez ere
honakoekin loturiko informazioa bilatu beharko dute ikasleek: materialaren jatorria, lortzeko moduak eta lehengai
gisa dituen erabilerak.
Beharrezko informazioa bildu ondoren, taulatan antolatu
beharko dute informatikako programa baten laguntzaz.
1. taula: materialaren egitura, materialaren irudia eta propietate nabarmenenak.
2. taula: jatorria eta materiala lortzeko modua.
3. taula: hautaturiko materialaren aplikazio medikoak, teknologikoak eta industrialak.
Azkenik, talde bakoitzak bere emaitzak aurkeztu beharko
ditu ikasgelaren aurrean, horretarako, eginiko taulak eta
Prezi aurkezpen-programa baliatuta. Aurkezpenak partekatua izan behar du, hau da, ikasle bakoitzak ikerketaren
zati bat azaldu beharko du.
c) Gezurra; pertsona bati erradiografia bat egiten dioten bakoitzean dosi txiki bat jasotzen du, eta dosi
horiek metatzen joaten dira gure gorputzean.
Jarraitu ikertzen

Ikasleek, irakaslea moderatzaile dela, isotopoen erabilgarritasun zientifiko eta teknologikoari buruzko debate bat antolatuko dute ikasgelan. Horretarako, bi
giltza
Sormen@: modu interaktiboan zentral nuklear

bat ezagutuko dugu
b) Gezurra; pertsona bati erradiografia bat egiten dioten bakoitzean dosi txiki bat jasotzen du, eta hori
erradiaziopean egondako denboraren araberakoa
izango da.
d) Zuzena.
96
talde osatuko dituzte: batek isotopoak erabiltzeak dituen abantailei buruzko informazioa bilduko du; besteak, desabantailei buruzkoa. Azkenik, aplikazio
bakoitzari buruz eztabaidatuko dute eta haien kostuaonura balioetsiko dute.
Oro har, biomaterial bat sistema biologikoekin batera lan

egiteko diseinaturiko material bat litzateke, gorputzeko
ehun, organo edo funtzioren bat ebaluatzeko, tratatzeko,
areagotzeko edo ordezkatzeko helburuarekin.
Biomaterialak osagaiak, piezak edo aparatuak eta sistema
medikoak fabrikatzeko erabiltzen dira, gero haiek izaki bizidunetan aplikatzeko.
Polimerikoak
Materiaren oinarrizko osagaia, protoi eta neutroiak biltzen dituen nukleoaz eta orbitetan dauden elektroiez
osatua.
Aplikazioa
Inplante kirurgikoak, babes-mintzak.
Metalikoak (kobalto aleazioak, kromoa, titanioa)
Gerriko protesiak.
Biozeramikak
Erdiko belarriko kirurgia,

ahoko kirurgia.
Laburpena (96. or.)

31. Daltonen teoria, Thomsonen eredua eta Rutherforden
eredu planetarioa.
Atomo bat elementu bat, bere propietate kimikoak

galdu gabe, zatitu daitekeen partikularik txikiena da.
37. Eredu planetarioa
CaO
Kaltzio oxidoa.
40.
a)
Masazenbakia
Zenbaki
atomikoa
42.
43.
Materiaren oinarri den egitura mikroskopikoa da. Atomo bat ezin da metodo kimikoen bitartez zatitu.
Harluxet hiztegi entziklopedikoak, bestalde, honakoa
dio:
Kokapena
atomoan
(nukleoa/
azala)
Elektroiak
Karga negatiboa ()
Azala
Neutroiak
Kargarik gabea
Nukleoa
Protoiak
Karga positiboa
(+)
Nukleoa
Ongailu gisa erabiltzen da.
Wikipediaren euskarazko aukeran begiratuz gero, honako informazio hau eskuratuko dugu atomo hitzari
buruz:
Karga
(+//
kargarik
gabea)
Partikulak
Gatz arrunta.
c) Thomsonen eredua.
Sodio kloruroa.
1. Zerez osatua dago materia?
b) Daltonen teoria.
Burdin disulfuroa.
41. a) Rutherforden eredua.
Azido sulfurikoa (H2SO4) lortzeko erabiltzen da.

NaCl
Thomsonen eredua
Sinboloa
Hormak margotzeko, xaboiak egiteko

edo beirak fabrikatzeko erabiltzen da.
FeS2
c)
39. Gezurra; elementuak atomo berdinez osatuta daude.
33. Potasioa (K), fosforoa (P), titanioa (Ti), kobrea (Cu) eta
platinoa (Pt).
35.
Daltonen teoria
38. Partikula azpiatomikoak: protoiak, neutroiak eta elektroiak.
32. Zenbaki atomikoa.
34. Molekula bat atomo kopuru jakin batek osaturiko

multzoa da. Bestalde, kristal-sare bat elementu beraren edo batzuen atomoen kopuru zehaztugabe batek
espazioan osatzen duen multzo ordenatua da.
b)
Protoi kopurua
Neutroi kopurua
Elektroi kopurua
Zenbaki atomikoa (Z)
Masa-zenbakia (A)
44. a) Zenbaki atomikoa: Z = 4

Masa-zenbakia: A = 9.
b) Lau elektroi, atomo neutro bat denez, protoi kopuruak bat egiten baitu elektroi kopuruarekin.
97
giltza
Biomateriala

45. a) Zenbaki atomikoa: Z = 11
c)
Masa-zenbakia: A = 23
b) Zenbaki atomikoa: Z = 19
Masa-zenbakia: A = 39
Atomoa eredu planetarioaren arabera
Eguzki-sistema
Zer antzekotasun dute?

Nukleo bat dute erdigunean (protoiak eta elektroiak).
Nukleo bat dute erdigunean (Eguzkia).
Elektroiek orbita zentrokideetan egiten dute bira nukleoaren

inguruan.
Planetek orbita zentrokideetan egiten dute bira Eguzkiaren

inguruan.
Nukleoaren eta elektroien artean ez dago materiarik.
Eguzkiaren eta planeten artean hutsa dago.
Zertan bereizten dira?

Planetak ez dira berdinak.
Elektroiak berdinak dira.
Honakoei dagokienez...
Karga positiboko protoiek erakarri egiten dituzte karga negatiboko elektroiak.
Eguzkiaren grabitazio-indarrak erakarri egiten ditu planetak.
Ondorioak
Rutherfordek eredu planetario izena jarri zion bere teoriari eguzki-sistemaren antolamenduarekin zituen antzekotasunengatik.

Ikaslea proposatutako jokoan sartuko da eta atomoak
eraikitzeari ekingo dio. Uneoro ikusi ahalko du bere
puntuazioa!
2. Elementu kimikoak
49.

a) Bideo honetako kontakizunaren ordena kronologikoak lagundu egiten du ikasleek unitatean ikasi
dituzten ideiak eta kontzeptuak antolatzen.
giltza
b) Ikerketa ezinbestekoa da gizarteak aurrera egin

dezan, baina etikak ere bere lekua izan behar du
aurkikuntza zientifikoek ez ditzaten pertsonak arriskuan jarri. Kasu honetan, atomoari buruzko ezagutza zientifikoek ondorio zinez negatiboak izan
zituzten; izan ere, bonba atomikoa eraikitzea eta
botatzea ekarri zuten. Hortaz, gizartea eta gure
bizi-kalitatea hobetzeko bakarrik erabili behar ditugu aurrerapen zientifikoak, eta inoiz ez kontrako
helburuarekin.
98
Taldea
Periodoa
Banadioa
Barioa
10
Platinoa
50.
Sinboloa
Zenbaki
atomikoa (Z)
Sodioa
Na
11
Fluorra
Oxigenoa
Kobrea
Cu
29
Karbonoa
Elementua

51. c) Ioi bat.
Pa
Proactinio
Ge
Germanio
Md
Mendelevio
Iodo
Flor
Ba
Bario
Mo
Molibdeno
Si
Silicio
Zr
Circonio
Pu
Plutonio
Erantzun irekia.
4. Masa atomikoa
eta masa molekularra
61. Elementu kimiko baten masa atomikoa haren atomo
baten batez besteko masa da, eta masa atomikoaren
unitatetan adierazten da. Hortaz, helioaren batez besteko masa 4 u da.
62.
53. Irudiak lurrazalaren sekzio bat irudikatzen duenez,

bertako elementu ugarienak oxigenoa, silizioa, aluminioa eta burdina izango dira.
54. a) seriea. Isotopoak elementu beraren atomoak dira;
neutroi kopuru desberdinagatik bereizten dira (protoi
kopuru bera dute). Hortaz, haien masa-zenbakia ere
aldatzen da.
Ikasle bakoitza proposaturiko estekan sartuko da eta
gurutzegrama ebatziko du.
Jarduera interaktibo honen helburua eguneroko bizitzan gehien erabiltzen ditugun elementu kimikoen
aplikazioak aztertzea da. Beronen bitartez, unitatean
ikasitako kontzeptuak errepasatzen lagundu nahi diegu ikasleei.
3. Nola elkartzen dira atomoak?

57. a) Elementuak.
b) Konposatuak.
58. a) Elementua.
b) Elementua eta molekula.
c) Elementua eta kristal-sarea.
d) Konposatua eta kristal-sarea.
59. SO2, CH4, N2
Jarduera hau gauzatzeko ikasleek lauko taldeak osatu
beharko dituzte. Helburua lotura kimiko desberdinei
buruzko informazioa bilatzea da. Jarraian, ikasleek
Elementua
Masa atomikoa (u)
Kloroa
35,45
Teluroa
127,60
Berilioa
9,01
63. M (NH3): 3 1,01 + 14,01 = 17,04 u
5. Interes bereziko
konposatu bitarrak
64. Konposatu bitarrak bi elementu kimiko desberdinez
osatuta daude.
Erantzuna: a, c eta d.
65.
LiH
Litio hidruroa.
CaO
Kaltzio oxidoa.
H2O
Dihidrogeno monoxidoa (ura).
66. a) H2O2
b) Bai, konposatu bitarra da, hidrogeno-atomoez eta
oxigeno-atomoez osatuta baitago.
c) Kotoia zuritzeko erabiltzen da; elikagai-industrian
gaztak, oilaskoak, haragiak eta hezurrak zuritzeko erabiltzen da. Industria kimikoan erreaktibo gisa
erabiltzen da eta garrantzi handia du medikamentuak egiteko. Hortzak zuritzeko ere erabiltzen dute.
Industria aeroespazialean ere erabiltzen dute, suzirientzako erregai gisa.
d) Hurrengo IKT tresnaren laguntzaz (http://www.
powtoon.com), ikasleek aurkezpen bat osatu beharko dute aurreko ataletan eskuratutako informazioarekin: ur oxigenatuaren formula kimikoa, konposizioa, egitura atomikoa eta hainbat aplikazio.
99
giltza
52.
bildutako informazioa ordenatu eta buru-mapa bat

egin beharko dute adierazitako IKT tresnarekin. Azkenik, talde bakoitzak gainerako ikaskideei aurkeztu
beharko die lana.

A (Fe): 55,85 u
(100. eta 101. or.)
H2O-aren masa molekularra kalkulatuko dugu:
67. a) Fe
M (H2O): 2 A (H) + 1 A (O)
b) 8. taldean dago, eta 4. periodoan.
M (H2O): 2 1,01 u + 1 16,00 u 18,02 u
c) Zenbaki atomikoa: Z = 26
Masa-zenbakia: A = 55,85 u
d)
69. a)
Elektroia

55,85
Fe
26
68. H2O. Molekula bat da.

Protoia
Fe. Kristal-sare bat da.
+ = 26
Neutroia
= 30
Nukleoa
Azala
b) Rutherforden eredu planetarioari.
70. a) Litio isotopoak. b) Litio ioi baten eraketa.

Hurrengo taulan isotopo erradioaktiboen zenbait aplikazio ikusiko ditugu:
Isotopo erradioaktiboen aplikazioak

Medikuntzakoak
Industrialak
Hainbat minbizi mota tratatzeko.
Hobiak zulatzeko eta petrolioa erauzteko.
Bizi-organoak aztertzeko trazatzaile gisa; esaterako bihotza,

gibela, tiroide-guruina, eta abar.
Industria petrokimikoa, oro har.

Sarbide zaila duten prozesuetan maila, hezetasuna eta
dentsitatea neurtzeko.
Esterilizaziorako instalazioak.
71. Danielek biomaterialekin, nanomaterialekin, erdieroaleekin eta supereroaleekin loturiko aurrerapenei egiten
die erreferentzia.
Biomaterialtzat jotzen da sistema biziekin elkarreragiteko gai den edozer materia. Biomaterialen zientzia
hainbat arlotan aplikatzen da; esaterako, medikuntzan
edo biologian, baita kimikan, ehunen ingeniaritzan eta
materialen zientzian ere. Biomaterialak osagaiak, piezak edo aparatuak eta sistema medikoak fabrikatzeko
erabiltzen dira, gero haiek izaki bizidunetan aplikatzeko. Aplikazio aukera zabala dutenez, lehentasunezko
aztergai eta ikergai bilakatu dira enpresa askorentzat.
Enpresa horiek diru-kopuru izugarriak inbertitzen dituzte produktu berriak garatu ahal izateko.
giltza
Zenbait adibide:
100
Biomateriala
Aplikazioa
Polimerikoak
Inplante kirurgikoak, babes-mintzak.
Metalikoak (kobalto-aleazioak, kromoa, titanioa)
Gerriko protesiak.
Biozeramikak
Erdiko belarriko kirurgia,

ahoko kirurgia.
Nanomaterial deritze 100 nanometrotik beherako objektuei edo egiturei. Nanomaterial horiek hainbat arlotan erabiltzen dira (kosmetika, sanitarioa, elektronikoa,
eta abar). Haien propietate fisikoak edo kimikoak aldatu egiten dira nanoeskalan edo makroeskalan. Siliko-

na, adibidez, isolatzailea da makroeskalan; nanoeskalan, aldiz, eroalea.
Supereroaleak baldintza jakin batzuetan korrontea

inolako energia-galerarik gabe eroateko gai diren materialak dira. Aluminioa eta eztainua bi supereroale
dira. Zirkuitu elektrikoak eta elektromagnetikoak egiteko erabiltzen dira.
Erdieroaleak (silizioa, galioa, selenioa, eta abar) erresistenteak dira korrontearen igarotzearekiko, eta mikrotxipak eta ate logikoen zirkuituak egiteko erabiltzen
dira.
5. Materia aldatu egiten da
@: aldaketa fisikoak eta aldaketa kimikoak

Ikasleek proposaturiko webgunean sartu eta Ariketak atalean agertzen diren jarduerak egin beharko dituzte.
Jarduerak gauzaturikoan, autozuzenketa egin beharko
dute.
Jarduerak
Jarduerak
2. a) Erreaktiboak: hidrogenoa (gaseosoa) eta oxigenoa
(gaseosoa). Produktuak: ura (likidoa).
b) Erreaktiboak: kaltzioa (solidoa) eta kloroa (gasa).
Produktuak: kaltzio kloruroa (solidoa).
3. Erreaktiboak: magnesioa (solidoa) eta kloroa (gaseosoa). Produktuak: magnesio kloruroa (solidoa).
4.
1. a) Jantziak lehortzea. Aldaketa fisiko bat da, ura

egoera likidotik gas egoerara igarotzen baita, baina
substantzia bera izaten jarraitzen du.
b) Pospolo bat erretzea. Aldaketa kimiko bat da, errekuntzak substantziaren izaera aldatzen baitu. Fosforoa elementu kimikoa (pospoloaren buruan aurkitzen da) atmosferako oxigenorekin nahasten da
eta fosforo oxidoa sortzen du. Erreakzioak, gainera, beroa igortzen du.
c) Digestioan, elikagaiak material asimilagarri bilakatzen dira. Aldaketa kimiko bat da, elikagaiak, entzimen laguntzaz, gure organismoak erraz xurgatzeko moduko substantzia berri bilakatzen baitira.
d) Goizetan ihintza sortzea. Aldaketa fisiko bat da, aireko hezetasuna (ur-lurruna, egoera gaseosoa)
kondentsatu egiten baita tanta moduan (egoera likidoa), giro-tenperaturaren beherakada baten ondorioz.
2. Zer da erreakzio kimiko bat?

(107.-109. or.)
@: erreaktiboak eta produktuak
Erreaktiboak: etanola (likidoa) eta oxigenoa (gasa).
Produktuak: karbono dioxidoa (gasa) eta ura (gasa).
2+
Mg(s) + Cl2(g) MgCl2(s)

@: sufrea eta burdina-txirbilak nahastuko ditugu
Portzelanazko kapsula bat jarriko dugu balantza elektroniko baten gainean, eta tara zehaztuko dugu. 15 g burdina-txirbil erantsiko ditugu portzelanazko kapsularen gainean, horretarako balantzaz lagunduta. Jarraian, sufrea
erantsiko dugu kapsularen gainean, 35 g-ra iritsi arte. Berehala, produktuak dituen kapsula Bunsen erregailu batean jarriko dugu eta berotu egingo dugu. Nahasketa kolore iluneko solido bilakatu dela ikusiko dugu. Azkenik, berriz
pisatuko dugu produktuak dituen arragoa, eta pisua aldatu
ez dela egiaztatuko dugu, balantzak 35 g jartzen jarraitzen
baitu.
Jarduerak
5. Ez, masa ez litzateke kontserbatuko, ura lurrundu
egingo baitzen (egoera likidotik lurrun egoerara igaroko zen) eta hasierako materialaren zati bat galdu.
Ikasleek gainerako kideekin eztabaidatu behar dituzte erantzunak.
101
giltza
1. ldaketa fisikoak
eta aldaketa kimikoak (106. or.)

3. Erreakzio azkarrak
eta motelak (110. eta 111. or.)
Jarduerak
Ondorioak
Azkenik, ondorioak aterako ditugu esperimentutik: zenbat
eta handiagoa izan erreaktiboen kontzentrazioa, orduan
eta handiagoa da erreakzio-abiadura.
Agora
Erreakzio azkarrak: butanoaren edo ikatzaren errekuntza eta pila baten erreakzio elektrokimikoa.
Elikagaiak kontserbatu eta haien balio-bizitza luzatzeko.
Erreakzio motelak: elikagaien digestioa eta fruta baten

usteltzea.
Erantzun posiblea.
Bateratze-lana. Ikasleak binaka jarriko dira eta

bikote bakoitzak eguneroko bizitzako bi erreakzio
motel eta bi azkar bilatu beharko ditu. Bilaketa
amaitzean, bikote bakoitzak ahoz adieraziko dizkio
bere emaitzak ikasgela osoari. Irakasleak arbelean
idatziko ditu erreakzioak eta, azkenean, emaitzak
aztertuko dituzte errepikatuta daudenak kentzeko.
Irakasleak gainerako erreakzioak baliozkoak diren
ala ez adieraziko du.
Esperimentatu: hiru errakzioetako
zein da azkarrena?
Erreakzio azkarrena ezkerreko edalontzikoa izan da, bertan askoz ere handiagoa baitzen azido klorhidrikoaren
kontzentrazioa.
Saiakuntza bat planifikatzea.
Helburua
Erreakzioaren abiadura erreaktiboen kontzentrazioaren
araberakoa dela frogatzea.
Ikasleek honako webgune hau kontsulta dezakete

elikagaiak kontserbatzeko zenbait sistema ezagutzeko:
http://links.edebe.com/qz7
a) Gatz bidezko kontserbazio-metodoa (gazitzea). Haragiak eta arrainak gatz-geruza lodi batekin estaltzea da,
haiek deshidratatzeko eta germenen erasoa saihesteko. Gatzak antiseptiko gisa jarduten du eta elikagaiak
babesten ditu.
b) Hutsean ontziratzeko metodoa. Elikagaiak plastiko batekin estali behar dira eta bilgarriaren barruan hutsa
egin. Hala, bakteriek garatzeko aukerarik ez duten habitat bat sortuko da, plastikoak hesi gisa jardungo baitu, oxigenoari eta ur-lurrunari sartzen utzi gabe. Hala,
elikagaiak usteltzea saihesten da.
c) Ozpinez ontzeko metodoa. Zenbait elikagai mikroorganismoak garatzeko ingurune desegoki batean uztea da
helburua; esaterako ozpinetan edo gatz-uretan. Adibidez, olibak mota horretako disoluzio batetan jarri ohi
dira kontserba daitezen.
Materialak
3 prezipitatu-ontzi.
100 ml azido klorhidriko kontzentratu.
100 ml azido klorhidriko diluitu.
100 ml azido klorhidriko, tarteko kontzentrazio maila
batekin.
(112.-115. or.)
Jarduerak
7. a) Higienea.
3 zink zati, 3 g ingurukoak.
b) Garraioa.
1 kronometro.
c) Elikadura.
Prozedura
d) Teknologia.
Disoluzio bakoitzaren edukia botako dugu prezipitatu-ontzietan eta, pintza baten laguntzaz, zink zati bat botako
dugu ontzi bakoitzean. Jarraian, ontzi bakoitzean gertatzen
denari erreparatuko diogu eta, ondoren, kronometro baten laguntzaz, zinkaren eta azido klorhidrikoaren erreakzioa
zenbat denboran gertatzen den neurtuko dugu. Egiaztatuko dugu azido klorhidriko kontzentratua duen ontzian
azkarrago gertatzen dela zinkaren erreakzioa.
giltza
4. Kimika gure bizitzan
102
Eztabaida honen helburua gelan ikasitako kimikako
kontzeptuak eguneroko bizitzako kimikarekin lotzea
da. Gure ingurunea pertsonen ongizatea eta erosotasuna areagotzen duten, eta energia-baliabideekin
eraginkorrago izaten laguntzen diguten, produktu kimikoz beteta dago.

Eztabaida. Irakasleak lau taldetan banatuko du gela.
Talde bakoitzeko ikasleek beren ideiak eskainiko dituzte, talde barruan, gogoeta pertsonal labur bat
egin ostean. Jarraian, taldeko kideek erantzun guztiak eztabaidatuko dituzte eta zerrenda bat egingo dute hitzartutako produktuekin. Gero, irakasleak
talde guztien zerrendak jasoko ditu eta aztertu, baliozkotu eta amaierako zerrenda bat egingo du arbelean haiekin, errepikatutako erantzunak kenduta.
Ikasleek galderak egin ahalko dituzte sortutako zalantzei buruz.
Iradokitako adibideak. Ordenagailuak, telefono mugikorrak, pinturak, plastikoak, hainbat aplikaziotarako
ontziak, DVDa, telebista, zuntz sintetikozko ehunak,
makillajea, garbiketarako produktuak, erregaia, lubrifikatzaileak, petroliotik lortutako polimeroak hainbat
aplikaziotarako, pilak, bateriak, aleazioak, medikamentuak, eta abar.
Honako hau izan daiteke albiste bat: Central Lechera Asturianaren Sportlife edariak nutrizioaren arloko
produktu berritzaileenaren Nutrigold 2015 saria irabazi
du.
http://links.edebe.com/jxetw
Bateratze-lana. Ikasleek lauko taldeak osatuko dituzte, irakaslearen irizpideari jarraiki. Taldeko kideetako batek, gutxienez, jakintza-maila handiagoa izan
dezan gomendatzen dugu, eztabaidaren helburuak
lortuko direla bermatzeko. Taldeak poliki irakurriko du
albistea, horri buruzko informazioa bilatuko du Interneten (jakin-mina sustatzeko), eta aurkikuntza kimikaren arloko ikerketa-lanaren ondorio izan den aztertuko du. Jarraian, taldeak produktu berritzailearen
berezko garrantziari eta garrantzi sozialari buruz eztabaidatuko du.
Ondoren, talde bakoitzak ahoz adieraziko ditu bere
iritziak eta ondorioak. Irakasleak arbelean jasoko ditu
talde bakoitzaren ondorio laburtuak.
Jarduerak
Ikasle bakoitzak, lehenik, bakarka erantzungo dio galderari.
Proposatutako beste neurri batzuk:
Dutxa hartzea bainatu ordez. Bainatzen garenean
100 l ur erabiltzen dugu, batez beste; dutxatzen
garenean, ordea, gutxi gorabehera 30 l.
Saiatu hustubideetatik ura ez den beste edozer ez
botatzen. Hondakin organikoek, esaterako olioak
edo bestelako hondakinak, ibaiak kutsatzen dituzte eta zaildu egiten dute araztegien lana.
Gauzen erabilgarritasuna balioestea haiek bota
aurretik. Erabilera berri bat eman diezaiokegun
pentsatu behar dugu: erabilitako arropa, jostailuak
edo liburuak.
Pilen kontsumoa murriztea; izan ere, substantzia
toxikoak edukitzeaz gain, ez dira oso eraginkorrak
eta energia xahutzen dute.
Kloroa duten garbiketako produktuak erabiltzea
saihestea; esaterako, lixiba eta fosfatoak eta tentsoaktibo kimikoak dituzten detergenteak, egiaztatu baita produktu horiek berotegi efektua areagotzen duten gasak eragiten dituztela.
12. Material biodegradagarri bat eragile biologikoen eraginez landareak, animaliak, mikroorganismoak eta
onddoak, eta ingurune-baldintza naturaletan, hura
osatzen duten elementu kimikoetan deskonposa daitekeen produktu edo substantzia bat da.
Iradokitako adibideak: fruta-azalak, paperezko mahaizapiak edo musuzapiak, kartoizko ontziak, plastiko
biodegradagarriak.
Ikasleari honako webgune hau proposa diezaiokegu
informazioa zabaltzeko:
http://links.edebe.com/7x8jt
10. Jatorri naturala: larrua eta kartoia.
@: ezagutzen duzu 3-R araua?

Murriztu. Birziklatu. Berrerabili.
Aplikazioak: hondakin-urak araztea; hondakinak birziklatzea tipologiaren arabera banatuta; energia sortzea energia berriztagarriko iturriak erabilita, besteak beste.
360-ko ikuspegia
(116. eta 117. or.)
Adi: klima aldaketa!
Jarduerak
13. a) Berotegi-efektua Lurreko fenomeno naturala da
bizitza egon dadin ahalbidetzeko; izan ere, plane103
giltza
Jatorri sintetikoa: lixiba eta detergentea.

c) Artikoko izotzaren gutxitzea.
tak egiazko berotegi baten modura funtzionatzen

du. Fenomeno horri esker, beroak ez du espaziorantz alde egiten eta guk bizitza, ezagutzen dugun
moduan, garatzeko tenperatura egokia izan dezakegu.
Itsas mailaren gorakada; kalkuluen arabera 4 mm

inguru urtean.
Deforestazioa.
Arazoa noiz agertzen da?, gizakion jardueraren

ondorioz atmosferako karbono dioxidoa ugaritzen denean. Gas horrek, industriatik eta garraiobideetatik datozen beste batzuekin batera, lurrazalak
islaturiko eguzki-erradiazioaren zati bat atxikitzen
du. Ondorioz, atmosferako tenperaturak 2 eta 4 C
artean egin du gora azken hamarkadetan.
Lurraren beroketa hori da klima-aldaketaren erantzule.
b) Karbono dioxidoa (CO2), metanoa (CH4), oxido nitrosoak, ozonoa (O3) eta klorofluorokarburoak
(CFC).
Zenbait espezieren desagertzea.

Ur eta elikagai urritasuna.
Gaixotasunen areagotzea.
Hondamendi meteorologikoak: urakanak, ekaitzak, basoetako suteak, eta abar.
14. Mendietako izotzen zati handi bat urtu egin da; bi
mendien hegalen artean dagoen elur-pista txikitu egin
da eta ur-bolumenak, berriz, gora egin du. Irudi horiek
argi eta garbi erakusten dizkigute klima-aldaketaren
eraginak lurrazalean.

Irakasleak arbelean osatuko du taula ikasleek eginiko proposamenekin.
IDEIA-JASA: Klima-aldaketa geldiarazteko neurriak

Ideien zerrenda (eraginkorrak, bikainak, dibertigarriak, bitxiak...).
Garraio publikoa erabiltzea, autoaren ordez.
Gela batetik irtetean argiak itzaltzea.
Txorrota ixtea ura erabiltzen ari ez bagara.
Kontsumo txikiko etxetresna elektrikoak erabiltzea.
Dutxa hartzea, bainatu ordez.
Kotxea garbitzeko ez mangerarik erabiltzea; hobe ur-balde bat.
Kloroa duten garbiketako produktuen kontsumoa saihestea: lixiba eta fosfatoak eta tentsoaktibo kimikoak dituzten detergenteak.
Ideiak hobetzea edo/eta ezabatzea (errepikatuak, bideraezinak...).
Atal honetan errepikatuta dauden ideiak edo bideraezinak direnak ezabatuko ditugu irakaslearen laguntzaz.
Ideiak ebaluatzea (bideragarrienak aukeratzea)
Irakaslearen laguntzaz ideia onenak aukeratuko ditugu.
Sormen@: planeta salbatzea

Jolas-jarduera honen helburua ikasleak berotegi-efektuko gasen isurketa murrizteko hartu behar ditugun neurriez jabearaztea da, betiere modu entretenigarrian, hainbat abentura biziko dituzten superheroiek parte hartzen baitute.

Frutaren oxidazioa
giltza
Laborategiko praktika honetan, ikasleek frutari gertatzen zaion oxidazioaren erreakzioaren problema planteatuko dute.
104

Horretarako, ikasleak taldetan antolatuko dira eta metodo zientifikoa baliatuko dute planteaturiko hipotesia ikertzeko: Fruta
bat zuritu eta estali gabe uzten dugunean erreakzio kimiko bat gertatzen da. Erreakzio horren bizkortasuna kanpoko tenperaturaren mende egongo da.
ITXURA: Antzematen al da kolore aldaketarik? Substantzia berririk eratu da?

Sagar zatia ilundu egin da. Bai,
substantzia berriak eratu dira, sagarrak erreakzionatu egin baitu oxigenoarekin; hau da, oxidatu egin
da.
2. kasua
Kolore aldaketa apalagoa da.
Oxidazio-erreakzioa ez da ia gertatu
sagarra plastiko batekin babestuta
baitzegoen; ondorioz, kolore aldaketa ez da hain nabarmena.
3. kasua
4. kasua
Ez da kolore aldaketarik antzematen.
Ez da kolore aldaketarik
antzematen.
Datuak lortzea
Laburpena (120. or.)
Orain, erantzun galdera hauei:
1. Aldaketa fisikoa ala kimikoa gertatu da? Zergatik?

Aldaketa kimikoa gertatu da; izan ere, fruta, aireko oxigenoarekin erreakzionatzean, oxidatu egin da, alegia,
oxidazio-erreakzio bat gertatu da. Oxidazioak sagarraren gainazala iluntzea eragin du.
Lehenengo kasuetako zeinetan gertatu da azkarrago?
Zergatik?
Lehenengo kasuan, sagar zatia ez baitzegoen kanpoko girotik babestuta. Beraz, airearen mendeago
egoteak bizkortu egin du oxidazioa. Eginiko esperimentuan erraz ikus daiteke ondorio hau, lehenengo kasuan
hartutako kolore iluna dela eta.
Aldiz, bigarren zatia plastiko gardenez estaltzean, oxidazioa moztutako zeluletara iristea saihestu da (bilgarriaren barruan geratu den oxigeno urriak bakarrik
erreakzionatu du), eta, hortaz, moteldu egin da oxidazio-prozesua.
2. Izotzez estalita zegoen sagar zatiaren kolorea ez da
aldatu. Zerikusirik al du horrek erreakzio-abiadurarekin?
Bai, izotzak erreakzioaren tenperatura jaitsi du eta
moteldu egin du erreakzioa. Frogatuta geratu da
erreakzioaren bizkortasuna tenperaturaren mende dagoela.
16. Materian aldaketa fisikoak eta kimikoak gertatzen dira.

Aldaketa fisikoak gertatzen direnean hasierako substantzietatik ez dira beste batzuk eratzen; aldaketa kimikoetan, ordea, hasierako substantzietatik beste batzuk eratzen dira.
17. Erreaktiboak erreakzio bateko hasierako substantziak
dira; produktuak erreakzio horren amaierako substantziak dira. Erreaktiboak produktu bihurtzen dira.
Adibidez: Fe(s) + S(s) FeS(s)
Erreaktiboak: Fe eta S. Produktuak: FeS
18. Erreakzioaren abiadura aldatu egin daiteke erreakzioaren tenperatuta eta erreaktiboen kontzentrazioa
aldatuta.
19. Onurak. Industria kimikoak lehengaiak erauzten eta
prozesatzen ditu eta, ondoren, horietatik abiatuta,
amaierako produktuak fabrikatzen ditu, erreakzio kimikoen bidez. Gure eguneroko ingurunea produktu
kimikoz beteta dago. Horiei esker pertsonen ongizatea eta erosotasuna areagotu da, eta energia-baliabideekin eraginkorrago izatea lortu dugu.
Eragozpenak. Arazoak eragiten ditu ingurumenean:
airearen, lurraren eta uraren kutsadura.
Zer eragin izan du limoiak?
1. Aldaketa fisikoak
eta aldaketa kimikoak
Limoi-zukuak azido askorbikoa du eta horrek antioxidatzaile gisa jarduten du eta oxidazioa atzeratzen.
20. a) Okerra. Aldaketa fisiko batek ez du parte hartzen

duten substantzien izaera aldatzen.
105
giltza
1. kasua

b) Zuzena.
c) Okerra. Egoera-aldaketak aldaketa fisikoak dira.
d) Zuzena.
21. a) Aldaketa kimikoa, errekuntza-erreakzio bat baita.
b) Aldaketa fisikoa, egoera-aldaketa bat baita (lurrunketa). Berokuntzaren ondorioz, likidoa egoera
gaseosora igarotzen da.
c) Aldaketa fisikoa, berokuntzak eragindako egoeraaldaketa bat baita, likidotik lurrunera.
Bestalde, sortutako garrak adierazten digu errekuntza
bat gertatu dela.
22. Jarduera interaktiboa, autozuzenketarekin.
Aldaketa fisikoak: egoera-aldaketak (lurrunketa,
izoztea, kondentsazioa, fusioa, solidifikazioa).
Aldaketa kimikoak: errekuntza, oxidazioa, proteinen desnaturalizazioa.
Bateratze-lana. Ikasleak taldetan jarriko dira. Talde
bakoitzak jakiak prestatzean gertatzen diren aldaketa fisikoen bi adibide eta aldaketa kimikoen bi adibide emango ditu. Jarraian, talde bakoitzak gainerako ikaskideei emango die pentsatutako aldaketen
berri. Irakasleak arbelean idatziko ditu adibideak eta,
azkenik, emaitzak aztertuko dituzte, errepikatutako
adibideak ezabatuta eta haien baliozkotasuna zehaztuta.
2. Zer da erreakzio kimiko bat?

24. Erreaktiboak, produktu, erreakzio (ekuazio), batuketa,
produktuen, masen, batuketa.
25. a) Erreaktiboak: Fe(s) eta O2(g). Produktua: Fe2O3(s).
b) Erreaktiboak: Al(s) eta O2(g). Produktua: Al2O3(s).
26. a) Apurtu egiten dira NN eta H-H loturak.
b) NH loturak eratzen dira.
27. Eratutako HCl-aren masa = (4,2 + 130,5) g = 134,7 g
Erantzuna masaren kontserbazioaren legean dago
oinarrituta.
giltza
Jarduera hau egiteko, ikasleak lauko taldetan bilduko

dira planteaturiko galdera Buru-haugarriaren teknika
kooperatiboa baliatuta erantzuteko.
106
Lehenik eta behin, ikasleek emandako irudiari erreparatu behar diote. Jarraian, taldeko kide bakoitzak esaldi bat idatzi beharko du irudian letra lodiz agertzen diren hitzekin. Ondoren, talde bakoitzak bateratu egingo
ditu kide guztien erantzunak, buru-hausgarri bat bailitzan, eta erantzun bakar batera iritsi beharko dute.
Azkenik, talde bakoitzeko bozeramaile batek gainerako kideei azalduko die erantzuna.
Honako hau izango da erantzun bateratua:
Karbono dioxidoa (CO2) + H2O + Eguzkiaren argiaren
energia Karbohidratoak (CH2O)n + O2
29. Ikasleek masaren kontserbazioaren legea aurkitu zuen
Antoine Lavoisier zientzialariaren biografia bilatu beharko dute Interneten (unitate honetan ikasi dute).
Kimikariak frogatu zuen, erreakzio kimiko batean materiak egoeraz aldatu arren, guztizko masa bera dela
erreakzio kimikoaren hasieran, bitartean eta amaieran.
Esperimentuetan eta lanetan erakutsitako zehaztasunari esker, Lavorisierrek natura-zientzia guztientzat
funtsezkoa den legeetako bat aurkitu zuen. Egungo
kimikaren berrikuntzetako asko (erregai berriak, aleazioak, zuntz sintetikoak, eta abar) XVIII. mendearen bigarren erdialdean bizi izan zen zientzialari frantziarrak
aurkitutako legean oinarritzen dira. Lavosierrek esperimentaziorako prozedura egokia erakutsi zien kimikariei.
Informazioa zabaltzeko joan hona:
http://links.edebe.com/uf43
3. Erreakzio azkarrak
eta erreakzio motelak
30. a) Leherketa bat errekuntza-erreakzio oso azkar bat
da.
b) Elikagaien usteltzea erreakzio motel bat da, hainbat
egun edo aste behar baititzake.
c) Ikatzaren errekuntza erreakzio azkar bat da.
Erreakzio-abiadura txikienetik handienera:
Elikagaien usteltzea, ikatzaren errekuntza, leherketa bat.
31. Elikagaiak azkarrago prestatzen dira tenperatu handiagoan, izan ere, unitatean ikusi dugun bezala, labearen tenperatura igotzen badugu, areagotu egiten da
erreakzioaren abiadura.

32. Bizkorren deskonposatuko den disoluzioa b) disoluzioa da, ur oxigenatuaren kontzentrazioa handituz
gero areagotu egingo baita erreakzioaren abiadura.
33. Kontserbagarriak eransten dira, bakteriak, legamiak
edo lizuna sor eta ugal daitezen saihesteko, atzeratzeko edo prebenitzeko. Hala, areagotu egiten da elikagaien segurtasuna eta iraupena.
Prozesu honetan mikrobioen aurkako substantziak
erabiltzen dira, esaterako nitratoak eta nitritoak (E249252), gehigarri gisa erabiltzen direnak haragi-produktuetan hestebeteak eta urdaiazpikoa botulismoa
saihesteko; azido sorbikoa (E300), patata duten produktuak, gazta eta mermelada kontserbatzeko erabiltzen da; konposatu sulfatatuak, esaterako sulfitoak
(E221-228), adibidez ardoan erabiltzen direnak, bakteriak ager daitezen saihesteko.
Informazioa zabaltzeko joan hona:
http://links.edebe.com/v2h9b
4. Kimika gure bizitzan
37. a) Lehengai natural bat erabiltzen da: petrolioa.

b) Plastikoa lortzeko baliatzen den erreakzio kimikoaren erreaktiboak etilenoa (C2H4) eta oxigenoa
dira. Etilenoa oxigenoarekin presio handian berotzean, etilenoaren molekulak batu egiten dira elkarren artean, eta milioika molekulako kateak osatzen dituzte. Hala lortzen da polietilenoa, hau da,
ontzietako plastikoa.
c) Ontziak, supermerkatuetako poltsak, jostailuak,
pertzak, ureztatzeko hodiak, etxeko edukiontzi
hermetikoak.
38. Edukiontzi horia (plastikozko ontziak, freskagarrien
latak).
Edukiontzi urdina (papera eta kartoia).
Edukiontzi berdea (beira).
Edukiontzi grisa (materia organikoa).
Jarduera honetan ikasleek aurkezpen bat egin beharko dute formatu digitalean, kimikari eta ingurumenari buruz, horretarako proposaturiko orria kontsultatuta eta deskribatutako urratsak jarraituta. Ondoren,
ikaskide guztien aurrean aurkeztu beharko dute.
34. Ikerketa, garapena eta berrikuntza.

35. a) Okerra. Azpiproduktu bat beste prozesu batean
lehengai gisa erabil daitekeen prozesu bateko hondakina da.
(124. eta 125. or.)
40. a) Aldaketa fisikoa.
b) Zuzena.
c) Okerra. Lehengai artifizialak nolabaiteko aldaketa
kimikoa jasan dutenak dira.
d) Okerra, petrolioa lehengai naturala da.
Sektorea
b) Aldaketa kimikoa.
c) Aldaketa fisikoa.
d) Aldaketa kimikoa.
Produktuak
Teknologia
Kableak, ordenagailua, mugikorra, dronea, argazki-kamera.
Osasuna
Medikamentuak, estetoskopioa, probetak.
Garraioa
Jasomakina.
Nekazaritza
Landareen hazkuntza, olibak, lorezaintzako pala.
Higienea
Garbiketako produktuak, azkazaletako esmalteak.
Elikadura
Frutak, gas-sukaldeko sua.
Energia
Egurra, butanoa.
107
giltza
36.

41. a) ekuazio kimikoak metanoaren errekuntza-erreakzioa
irudikatzen du.
Erreaktiboak
Produktuak
Metano, CH4(g)
Karbono dioxidoa, CO2(g)
Oxigenoa, O2(g)
Ur-lurruna, H2O(g)
42. b) da erantzun zuzen bakarra. Unitate honetan ikasitako masaren kontserbazioaren legearen arabera,
eratutako aluminio oxidoaren (Al2O3) masa eta erreakzionatu duten aluminio (Al) eta oxigenoaren (O2) masen batura berdinak izango dira.
43. Udan giroko tenperatua handiagoa denez, hozkailuan
tenperatura txikiagoa behar da elikagaiak kontserbatzeko, hozkailuaren barrualdea berotu egiten baita
bere hormen bitartez.
44. Kotoizko elastikoa: naturala; kotoia birziklatu egin behar da ingurumenean arazorik ez eragiteko.
Kolonia: sintetikoa; ingurumenerako ondorio negatiboak izan ditzakeela aurkitu dute.
Koadernoa: sintetikoa; arazoak eragiten ditu ingurumenean, horregatik, ezinbestekoa da behar bezala
birziklatzea.
Patinak: sintetikoa; kutsagarria da eta birziklatu egin
behar da.
Ordenagailuaren teklatua: sintetikoa; toxikotasun-arazo larriak eragiten ditu.
Zilarrezko eraztuna: naturala; erauzte- eta ekoizpenprozesua kutsagarria da, horregatik birziklatu behar
dugu.
45. Argiak ez piztuta utzi, ezta txorrota irekita ere.
Kontsumo txikiko etxetresna elektrikoak erabili.
Dutxa hartu, bainatu ordez.
Edozer objektu bota baino lehen, aprobetxa daitekeen pentsatu: erabilitako arropa, jostailuak edo liburuak.
Pilen kontsumoa murriztu; izan ere, substantzia
toxikoak edukitzeaz gain, ez dira oso eraginkorrak.
Hausnartu
Erantzun irekia.
Kimikako gaitasunen ebaluazioa

egiten ari zarela produktu bat isurtzen bada, bildu
berehala. Ez jan eta edan laborategian.
1. a) Hipotesia egiaztatzea: esperimentazioa.

b) Hipotesi bat formulatzea.
c) Ondorioak ateratzea.
d) Emaitzak jakinaraztea.
b) Propietate intentsibo bat da, ez baitute erlaziorik

sistemaren substantzia kantitatearekin edo tamainarekin, sistema osatzen duen substantzia motarekin baizik.
Hona hemen laborategian jarraitu beharreko arauetako batzuk:
c)
giltza
Tenperatura (T)
Tolesturiko eskuoihal bakoitzaren luzera eta zabalera neurtu beharko ditu. Metro koadroak m2. Erregela bat edo neurketa-zinta bat erabil dezake.
Esperimentuari ekin aurretik, irakurri arreta handiz

lan-gidoia; zer, zergatik eta nola egin behar dugun
deskribatzen duena. Erabili praktiketako koaderno
bat, eta idatzi bertan jarraitutako prozesua, erabilitako tresnak, eta lortutako emaitzak. Erabili mantala eta betaurrekoak arropa eta begiak babesteko.
Egiaztatu lan-mahaian beharrezko material guztia
dagoela. Jarri produktu kimikoen etiketak aurrera
begira, konposatuak bizkor aurkitzeko. Isiltasunean
lan egin, ordenari eta garbitasunari eutsita. Praktika
108
2. a) Grafiko honek substantzia baten fusio- eta lurruntze-tenperaturak biltzen ditu. Berokuntza-grafiko
bat da.
Likidoa-gasa
Teb = 90 C
Solidoa-likidoa
Gasa
Likidoa
Tfus = 10 C
A
Lurruntzea
Solidoa
Fusioa
Denbora (t)
d) Solidoen kasuan, kohesio-indarrak aldaratze-indarrak baino askoz ere handiagoak dira, beraz,

partikulak elkarrengandik oso hurbil daude eta posizio finkoetan geratzen dira. Partikula bakoitzak
oreka-posizio baten inguruan bibratzeko adinako
energia dauka, baina ezin du posizio horretatik higitu. Ondorioz, solidoek berezko forma eta bolumen konstantea dute, ez dira hedatzen, ez dira
konprimitzen eta dentsitate oso handia izaten dute.
erabat libre higi daitezke. Gasek forma eta bolumen aldakorra dute. Gainera, gasak hedatu eta
konprimitu egiten dira, forma eta bolumen aldakorrak dituzte, eta dentsitate oso txikia.
b) Substantzia purua, elementua.
Egoera likidoan, kohesio- eta aldaratze-indarrak

maila berekoak dira, eta, ondorioz, partikulak nolabaiteko askatasunarekin higi daitezke, baina
elkarrengandik banandu gabe. Indar-oreka horrek
partikulak bata bestearen gainean irristatzea
ahalbidetzen du eta, hortaz, likidoak higitu egiten
dira, eta ontzira egokitu; hau da, likidoak jariakorrak dira. Horrenbestez, bolumen bereko ontzietan dauden likidoek forma anitz har ditzakete,
baina ez dira hedatzen. Likidoetan partikulak solidoetan baino bananduago daudenez, bolumen
handiagoa hartzen dute. Likido bat berotzen badugu, solido bat baino proportzio handiagoan dilatatzen da. Haren dentsitatea solidoena baino txikiagoa da partikulak bananduago baitaude.
c) Substantzia purua, konposatua.

d) Nahaste heterogeneoa.
Nahaste homogeneoak bereizteko metodoak: kristalizazioa; kristalizatzaile bat behar da. Nahasketa
heterogeneoak bereizteko metodoak: iragazpena;
inbutu bat, iragazpapera, prezipitatu-ontzi bat eta
euskarri bat behar dira.
Ura eta gatza disolbatuta disoluzio bat lortzen
dugu. Disolbatzailea ura da, eta solutua, gatza.
Uretan disolbaturiko gatzaren masa kalkulatu behar da, eta disoluzioaren masa edo bolumena.
Horretarako, ura lurruntzea lortu behar da eta, ondoren, kristalizaturiko gatzaren edukia pisatu.
Gero, kontzentrazioa g/l moduan adieraz daiteke,
edo masa-portzentajean.
Egoera gaseoso horretan, erakarpen-indarrak baztergarriak dira, eta partikulak elkarrengandik oso
urrun daude, eta erabateko desordenan. Partikulak
4.
Elementua
Sinboloa
Protoi
kopurua
Elektroi
kopurua
Neutroi
kopurua
Potasioa
39
19
19
19
20
Nitrogenoa
14
Kloroa
Cl
35
17
17
17
18
Burdina
Fe
59
26
26
26
33
Helioa
He
Litioa
Li
a) Erantzun grafiko eta orientagarria.
d) Potasio kloruroa.
e) A (K): 39,10 u; A (Cl): 35,45 u
b) Litioa eta potasioa, talde berekoak baitira; horrek

esan nahi du elektroi kopuru bera dutela azken
geruzan eta, hortaz, antzeko propietateak.
M (KCl): 1 A (K) + 1 A (Cl) =

= 1 39,10 u + 1 35,45 u = 74,55 u
Masa atomikoaren unitatetan (u) adierazten da.
f ) Ioiak elektroi bat edo gehiago irabazi edo galdu
duten atomoak dira; eta horren ondorioz, karga
109
giltza
Helioa
c) Batuta mantentzen dira indar elektrostatikoen ondorioz. Atomo batzuek elektroiak askatzen dituzte
eta beste batzuek atzitu.

elektrikoa eskuratu dutenak: negatiboa zein positiboa, hurrenez hurren. Kasu honetan, potasioak
elektroi bat galdu du eta ioi positibo bilakatu da, eta
kloroak atzitu egin du, eta ioi negatibo bilakatu da.
g) Bi isotopoen arteko aldea nukleoko neutroi kopurua izango da. Zenbaki atomiko bera baina masa-zenbaki desberdina duten elementu beraren bi
atomo dira.
5. a) Erreakzio kimiko bat da, hasierako substantzietako
batetik (erraktiboak) beste substantzia batzuk eratzen baitira (produktuak).
b) Erreaktiboak hidrogenoa eta oxigenoa dira. Produktua ura da.
c)
m (H2)
m (O2)
m (H2O)
40 g
320 g
360 g
1.000 g
8.000 g
9.000 g
d) Uraren sintesiaren erreakzio-abiadura handitu

egingo litzateke.
e) Produktu naturala da zuzenean naturatik eskuratzen baita.
f ) Ura gizakion biziraupenerako ezinbesteko substantzia bat da. Xahutzen badugu, etorkizun hurbilean oinarrizko premietarako ere urik ez izatea
eragin genezake.
g) Aukerarik onena birziklatzea da; hau da, edukiontzi
egokian botatzea hondakinak tratatzeko guneetan
trata dezaten.
h) Industria kimikoak funtsezko rola betetzen du gizakion aurrerabidean, baina eragin negatiboa du lurzorua, airea eta ura kutsatzen baititu.
Erantzunak-jarri puntuan fisika

a) Magnetismoa, erakarpena, aldarapena; lurraren
eremu magnetikoa, eta abar.
Magnetismoa: erakarpena, aldarapena; lurraren eremu

magnetikoa, eta abar.
b) Higidura, talka, akzio-erreakzioa, higidura zuzena,

marruskadura, azelerazioa, eta abar.
Energia: elektrizitatea, magnetismoa, eta abar.
c) Argia, kolorea, sakabanatzea, ostadarra, eta abar.

d) Elektrizitatea, energia, material eroalea, potentzia,
tentsioa, eta abar.
e) Higidura, grabitatea, inertzia, higidura zirkularra,
eta abar.
f) Soinua, uhina, intentsitatea, dezibelak, zarata, eta
abar.
Marruskadura: higidura zuzena, marruskadura, eta

abar.
Beroa: marruskadura, elektrizitatea, eta abar.
3. Hiru ikasleko oinarrizko talde heterogeneoak osatu eta
haien artean gure gizartean fisikak dituen aplikazioei
buruzko galderen fitxak banatu behar dira. Fitxak
buruz behera jarriko dira, bata bestearen gainean.
Argia: kolorea, sakabanatzea, ostadarra, eta abar.

Indarra: akzio-erreakzioa, marruskadura, eta abar.
Erantzun irekia.
Abiadura: higidura, talka, azelerazioa, eta abar.
Erantzun irekia.
Higidura: higidura zuzena, marruskadura, azelerazioa,

eta abar.
Soinua: uhina, intentsitatea, dezibelak, zarata, eta abar.
Elektrizitatea: energia, material eroalea, potentzia,
tentsioa, eta abar.
giltza
Azelerazioa: grabitatea, higidura, eta abar.
Taldeko kideetako bakoitzak fitxa bat aukeratuko du

eta bertako galderari erantzungo dio. Asmatzen badu,
fitxa beretzat gordeko du, bestela, gainerako fitxekin
jarriko du. Gainerako bi kideek atzera bota dezake lehenengoaren erantzuna, eta, asmatzen badu, fitxa
beretzat gordeko du. Baina, asmatzen ez badu, irabazi dituen fitxetako bat itzuli beharko du. Fitxak amaitzen direnean bukatuko da jolasa. Fitxa gehien dituen
ikasleak irabaziko du.
110
Grabitatea: erakarpena, azelerazioa, eta abar.

6. Higitzen ari gara
1. Zer da higidura?
(134. eta 135. or.)
Metroaren bagoiak geltoki batetik bestera doazenean
@: erreferentzia-sistema
Ikaslearen liburuan proposatutako webgunean sartzeko
aukera dute ikasleek. Bertan, irudien bidez erreferentziasistemen kontzeptua hobeto ulertuko dute.
Jarduerak
1. Autoz bidaiatzen dugunean zuhaitzak higitzen ari direla iruditzen zaigu, autoa hartzen dugulako erreferentzia-sistema bezala. Kanpotik behatzeko digun pertsona batek pausagunean dagoela esango digu, eta
gu garela mugitzen ari garenak. Hori horrela da, higidura erlatiboa delako, hau da, behatzailearen erreferentzia-sistemaren araberakoa da.
2. Atletaren ibilbidea zirkularra da kurbetan eta zuzena
zuzenetan.
Etxebizitza bateko igogailu bat.

Kutxara erosketak eramaten dituen zinta.
Ikasleak proposatutako webgunean sartuko dira. Bertan, autoaren abiadura eta posizioaren arabera sortu
daitezkeen grafiko motak ikusiko dituzte.
Agora
Garraiobideak arinak badira, desplazatzeko denbora
gutxiago behar da. Horrela, pertsonak, zerbitzuak edo
merkantziak arinago iritsiko dira helmugara.
Teknologi-aurrerapenei esker, 600 km/h abiadura hartzeko gai diren garraiobideak garatu ahal izan dira,
adibidez Maglev lebitazio bidezko trena.
3. Abiadura-aldaketak
(140.-143. or.)
Jarduerak
3. Datuak: s = 1.000 m; t = 6 min = 360 s
Karmeleren ibilbidea zuzena da; ibilitako distantzia
s = 1.000 m da eta higitzen egin den denbora t = 360 s.
2. Abiadura (136.-139. or.)

Jarduerak
8. a) Maldan behera doanean, haurrak azelerazioa lortzen du, grabitazioaren eraginez.

b) Ez dago azeleraziorik, trenaren abiadura 200km/h
da, konstantea.
c) Neskatxak baloiari ostikoa eman dionean, abiadura-aldaketa bat eragin du eta, beraz, baloiak azelerazioa lortu du.
9. Datuak: v0 = 10 m/s; vf = 15 m/s; t = 5 s
4. Erbia bizkorragoa da, denbora berean otsoak baino

10 km gehiago egin dituelako.
5. Datuak: s = 45 km; t = 30 min
Gazelaren batez besteko abiadura kalkulatuko dugu:
s
t
45 km
30 min
vf v0
t
15 m s 10 m s
5s
= 1 m s2
Azelerazioa positiboa da motor-gidariaren abiadura

handiagotzen ari delako.
= 1,5 km min
Bihurketa-faktoreak erabiliko ditugu abiadura SI sistemako unitateetan emateko:
km
a=
1.000 m 1 min
v = 1,5
= 25 m/s
min 1 km
60 s
Esperimentatu: objektuak askatuko ditugu

Pisako dorretik
Ikasleak webgunean sar daitezke eta grabitatearen azelerazioarekin esperimentatu.
Pisako dorrearen altuera 56 m da.
111
giltza
v=
Azelerazioaren formula aplikatuko dugu:

b) Istripu ohikoenak hauek izan ziren: bidetik irtetea
(% 32) eta oinezkoak harrapatzea (% 18).
Lurra da grabitate-azelerazio altuena duen planeta.

Objektu batek erortzen tardatzen duen denbora txikiagoa da.
c) Hildako pertsonen % 23 segurtasun-uhalik gabe

zihoan. Jarrita eraman izan balute, kopuru hori erdia litzateke.
Jarduerak
Esperimentu honetan, ikasleek egiaztatu beharko dute plano inklinatu batean erortzen den objektu batek HZUA duela.
Lortuko duen v-t grafikoa honen antzekoa izango da:
Oinezkoak
Motorrak
Bizikletak
Esperimentatu: bola bat irristatuko dugu plano

inklinatu batean. Zer higidura du?
Kamioiak
Igogailu bat martxan jartzea, igotzeko zein jaisteko.
Autobusak
Autoz edo autobusez bidaiatzen dugunean eta gidariak beste ibilgailu bat aurreratzea erabakitzen
duenean.
13.
Turismoak
Objektu bat erortzea, adibidez pintza bat, arropa

eskegitzean.
2
3
x (m) 4
t (s)
Jarduerak
11. 0-4 segundoen artean, baleak lortuko den abiadura

8 m/s da. Ondoren, 4-10 s bitartean, abiadura pixkanaka jaitsiz joango da, guztiz gelditu arte (v = 0)
10
10
10
x (m/s)
10
Datuak: s = 100 km/h; t = 1 s
7
6
Abiadura SI sistemako unitatetan adieraziko dugu:
5
4
v = 100
3
2
1
0
10
10
t (s )
km
h
1.000 m
1 km
1h
3.600 s
= 27,7 m/s
Abiadura horretan egingo duen distantzia kalkulatuko dugu:

s = v t = 27,77 m s 1 s = 27,77 m

Mugitu modu seguruan
Jarduerak
giltza
12. a) 2014. urtean biktimak izan zituzten 91.570 istripu

izan ziren.
112
Abiadura 40 km/h den kasurako, kalkuluak errepikatuko ditugu:
v = 40
km
h
1.000 m
1 km
1h
3.600 s
= 11,1m/s
s = v t = 11,1 m s 1 s = 11,1 m

ACCIDENTES DE TRFICO
Errepideko istripuen arrazoi ohikoenak:
Errepideko ezbeharren
ondorioak:
Alkoholaren eta beste drogen kontsumoa.
Heriotza.
Gidatuko baduzu, ez kontsumitu alkoholik/drogarik.
Lesio fisiko larriak

(desgaitasunak).
Errepidean jarri arreta, bai zure ibilgailuari eta

bai beste autoei.
Lesio psikologikoak.
Autoaren egoera berraztertu bidaia bat hasi

aurretik.
Esperientzia falta eta arreta-galtzeak

(GPSa, sakeleko telefonoak...).
Eguraldi txarra.
Galera ekonomikoak.
Huts mekanikoak.
Ondorioak gutxitzeko har ditzakegun neurriak:
Eguraldiaren iragarpena ezagutu eta, komeni

bada, atzeratu bidaia.
Ibilgailuaren antzinatasuna.
Sormen@: bide-segurtasuna jolastuz ikasten

Ikasleei eskatuko diegu proposatutako jolasean sartzeko. Bertan, gai honetan ikasi ditugun bide-segurtasunarekin lotura
duten hainbat kontzeptu praktikatzeaz gain, ordenagailuaren sagua hobeto erabiltzen ikasiko dute.

Ikasleak taldeka jarri behar dira eta proposatutako roletako bat hartuko dute. Taldekide bakoitzak bilaketa bat egingo du
Google Maps-en eta kasu bakoitzerako egokiena den bidea hautatuko du. Ondo hautatzeko, bidaiarako lagungarriak egin
zaizkien baloratuko dute taula batean, 1etik 10era.
Ondoren, beste taldeei azalduko diete hautatu duten bidea.
Jarraitu ikertzen
Hegazkina da proposatutako bidaia egiteko garraiobide arinena.
Ibilbidea
Mapa
!"#$!/"$#$0
Trena
Batez besteko abiadura
Higidura mota
0%1%2%3,4
71*;<(
v=
!"#$!%%&'(&'%)*+,(%-.+&
1.054 km
0,12 h
= 129, 80 km/h
HZU
= 702, 66 km/h
HZU
= 102, 63 km/h
HZU
5678996:
Hegazkina
Autoa
/012#3$410.5-067"182.3$98",0.-0
%$)$*+$,-.
!"#!"$%&'$(
5/+"67
!"#"$%"&'(")'("*+,-'./
$1"#"$8"&'(
$0123"4&
v=
v=
1.054 km
1,5 h
1.054 km
10, 27 h

113
giltza
15. Higidura erlatiboa da, behatzailearen erreferentzia-sistemaren araberakoa delako. Adibidez, autobusaren zain gaudenean eta hurbiltzen ikusten dugunean, gu pausagunean gaude autobusaren higidurarekiko. Bertara igotzean, kalera
begiratzen badugu, gurekiko higitzen ari diren objektuak ikusiko ditugu.

16. Batez besteko abiadurak adierazten digu higikariak
denbora-tarte jakin batean egindako distantzia. Aldiuneko denbora higikariak une jakin batean duen abiadura da (adibidez, t = 3 s aldiuneko abiadura).
17. Azelerazioak abiadura-aldakuntza bat dagoela adierazten du. Objektu bat erortzen denean (adibidez mahaitik lurrera erori den arkatz bat) azelerazioa duen higidura bat gertatzen da.
18.
HIGIDURA ZUZENA
HZU
HZUA
Abiadura konstantea.
Abiadura aldatzen da.

Azelerazioa konstantea da.

1. Zer da higidura?
Higitzen ari den gorputz bat da denbora-tarte batean
posizioa aldatzen duena. Kaleko banku batean eserita
gaudenean, galtzadatik pasatzen diren autoak ikus
ditzakegu. Erreferentzia-sistema bezala bankua hartzen badugu, autoak higitzen ari dira eta gu pausagunean gaude.
20. a) Autoa geldi badago, pausagunean. Autoa zirkulatzen ari bada, higiduran.
b) Pausagunean. Bi bidaiariak ez dira mugitzen erreferentzia-sistema bezala hegazkina hartzen badugu.
c) Higiduran. Senitarteko bat aireratzen ari den hegazkinari begira dago, haren erreferentzia-sistemaren
arabera
d) Pausagunean. Emakume biak pausagunean daude, bestearekiko.
g = 9,8 m/s2
giltza
distancia = altura (h)

aceleracin = gravedad (g)
114
Vo
h
X
Xmx
Vf
22. a) higidura Ilargiaren higidura da, Eguzkitik ikusita.

Erreferentzia-sistema: Eguzkia; higikaria: Ilargia.
b) higidura Ilargiaren higidura da, Lurretik ikusita.
Erreferentzia-sistema: Lurra; higikaria: Ilargia.
23. a) Erreferentzia-sistema egokiena igogailu kanpoan
dagoen behatzaile batena da.
b) Erreferentzia-sistema egokiena igogailu barruan
dagoen behatzaile batena da.
24. a) Egin duen distantzia 2.000 m da.
b) Pablok 8 min tardatu du.
c) Iradokitako erantzuna.
xo = 0
t = 8 min
xf = 2.000 m
25. Ikasleak esteka honetan sar daitezke:

http://links.edebe.com/u78xz
OLurraren inguruan 24 satelite daude orbitan, eta seinaleak bidaltzen dituzte. Kokaleku bat ezagutu nahi
dugunean, gure inguruko hainbat gailuk duten GPSa
(Posizionatze Globaleko Sistema) erabil dezakegu,
adibidez gure sakelako telefonoek edo autoetako nabigatzaileek. GPSak eskura dituen sateliteen posizioen seinaleak jasotzen ditu. Datu horiekin, GPSak
posizioa eta beste kokaleku batela nola heldu adieraz
dezake.
GPSaren erabilera ohikoenak dira hauek: nabigazioa, topografia-kalkuluak, erreskate-operazioak, geolokalizazioan oinarritutako hainbat gailu mugikorretan,
etab.
21. a) Zuzena.
b) Lerromakurra.
2. Abiadura
26. a) Egia.
b) Gezurra. Batez besteko abiadura kalkulatzeko
egindako distantzia eta denboraren arteko zatiketa egin behar da.
c) Egia.

km
h
v = 230
v = 40
1.000 m
1 km
min
cm
s
1min
1h
3.600 s
t=2 h
= 0,40 m/s
100 cm
HZU mantendu dugu, abiadura ez delako aldatu.

29. a) Pertsonaren batez besteko abiadura kalkulatuko
dugu:
s 10 km
v=
=
= 5 km h
t
2h
Unitateak m/s-ra pasatuko ditugu:
km
h
1.000 m
1 km
1h
3.600 s
v=
v = 3
mm
s
30 mm
10 s
= 1,38 m/s
= 3 mm s
= 3 10 3 m s
1.000 mm
t = 7.200 s + 1.440 s + 55 s = 8.695 s

Mare Dibaba:
t=2 h
3.600 s
1h
t = 24 min
= 7.200 s
60 s
= 1.440 s
1 min
Buzunesh Deba:
t=2 h
3.600 s
1h
t = 25 min
= 7.200 s
60 s
= 1.500 s
1 min
b) Korrikalari bakoitzaren batez besteko tenperatura

kalkulatuko dugu:
v=
c) Zaldiaren batez besteko abiadura:

s
t
50 m
5s
s
t
42.000 m
= 4,83 m s
8.695 s
Mare Dibaba:
= 10 m s
v=
s
t
42.000 m
= 4,82 m s
8.699 s
Buzunesh Deba:
s (m) 80
70
v=
60
50
40
s
t
42.000 m
= 4,82 m s
8.709 s
c) Munduko marka Pula Radcliffe britaniarrarena da,

2 h 15 25. Londresen lortu zuen, 2003an.
30
20
10
0
= 1.440 s
1 min
Caroline Rotich:
b) Hiru segundora 30 m egin ditu.
31.
60 s
t = 7.200 s + 1.500 s + 9 s = 8.709 s
1m
30. a) Zaldiak HZU du.
v=
= 7.200 s
1h
t = 7.200 s + 1.440 s + 59 s = 8.699 s
b) Barraskiloaren kasurako, aurreko ataleko pausu

berdinak jarraituko ditugu:
s
3.600 s
t = 24 min
28. Momentu horretan bi abiadurek bat egiten dute.
v = 5
32. Datuak: s = 42 km = 42.000 m

a) Caroline Rotich:
= 3,83 m/s
60 s
1m
= 20,83 m/s
t=2h
10
20
30
Higidura zuzen uniformea da.
40
50 t (s)
3.600 s
1h
t = 15 min
= 7.200 s
60 s
1 min
= 900 s
115
giltza
27. v = 75

t = 7.200 s + 900 s + 25 s = 8.125 s
38. Datuak: t = 15 s; v = 90 km/h
8.695 s 8.125 s = 570 s
SI sistemako unitateetara pasatuko ditugu:
Radcliffeen munduko marka baino 570 segundo

gehiago behar izan zituen Caroline Rotichek maratoia amaitzeko.
1.000 m
1 km
1h
3.600 s
= 25 m/s
a) Azelerazioaren formula aplikatuko dugu:
33. a) Tren arinena G66/79 da.

b) Shijiazhuang eta Zhengzhou Dong arteko bidea
egiten du eta denbora hau behar tardatzen du:
t = 81 min
km
v = 90
1h
60 min
= 1,35 h
Trenaren batez besteko abiadura 283,4 km/h da.

c) Mota honetako trenen abantaila nagusia da abiadura altuan bidaia daitekeela, eta horrela, den boratarte laburrean distantzia handiak egin daitezkeela. Desabantailen artean, hirien arteko bidaiak
normalean geldoagoak dira; prezioak altuak dira eta
horregatik, ez daude pertsona guztien eskura.
a=
vf v0
t
0 m s 25 m s
15 s
= 1,66 m s 2
b) Azelerazioaren seinua negatiboa bada, denborarekin abiadura txikitzen delako da. Higikaria frenatzen
ari da.
c)
v (m/s) 120
105
90
75
60
45
30
3. Abiadura-aldaketak
15
0
34. a) Higidura ez azeleratua.

b) Higidura azeleratua.
10
15
20
25 t (s)
d) Higikariaren 10 s aldiuneko abiadura kalkulatzeko

HZUA abiaduraren ekuazioa aplikatuko dugu:
c) Higidura ez azeleratua.
d) Higidura azeleratua.
v = v 0 + a t = 25 m s 1,66 m s 2 10 s = 8,4 m s
v = v 0 + a t = 25 m s 1,66 m s 2 10 s = 8,4 m s
35. a) Abiadura aldakorra da.

b) Azelerazioa konstantea da.
36. Baieztapen hau gezurra da. Higiduraren noranzkoa aldatu dadin, abiadura da negatiboa izan behar den
magnitudea. Azelerazioa negatiboa izan bada, higikariak frenatu egin duelako da.
Webgune honekin, espazio-denbora grafikoekin esperimentatu dezake. Jarduera hauetan ariketa gehiago
aurkituko dituzue eta horiek erabil daitezke ebaluatzeko.
37. a) Higikariaren hasierako abiadura 0 m/s da (pausagune-egoera).
0 ez den hasierako posizio bat jarriz gero, ez da

koordenatuen jatorrian hasiko.
b) 30 m/s lortzen du 10 s-an.

c) Higikaria azeleratzen ari da, abiadura handitzen
delako denbora pasa ahala.
a=
vf v0
t
25 m s 0 m s
10 s
= 2,5 m s 2
Ataleko erantzuna zuzena da, azelerazioa positiboa da.

116
Azelerazioari 0 balioa emanez gero, grafikoa abszisa ardatzarekiko paraleloa den zuzen bat da. Kasu
honetan higikaria HZUa jarraitzen du.
40. a) HZUArekin zirkulatzen ari da.
d) Azelerazioa kalkulatuko dugu:
giltza
b) Grafikoa lerromakurra da, parabola baten zati positiboa.

c) Kurba arinago hazten da.
d) Bateratze-lana ikaskide guztiekin.

Loreak tarte guztietan abiadura bera mantendu du.
(152. eta 153. or.)
b)
Tartea
Ibilbidea
Jatorriti irten eta lehenengo herrira

heltzea.
Jateko eta deskantsatzeko geldialdia.
C tartea = 40 km.
Norabide berdinean dagoen beste

herri batera jarraitzea.
D tartea = 80 km.
Jatorrira bueltatzea.
Tartea
Higidura
HZU
Pausagunea
HZU
HZU
e) A tartea = 40 km.
B tartea = 0 km.
Ibilbide osoa = 160 km.

42. a) Ibilbidean zehar Lorearen abiadura aldatu denez,
mugimendua HZUA izan da.
b) Gehieneko abiadura aldiunekoa da, ibilbideko puntu jakin batean gertatu delako.
Batez besteko abiadura kalkulatzeko adierazpen
hau erabiliko dugu:
s f s0
vm =
c) A tartea:
v=
v = 40
km
h
s
t
40 km
1h
1.000 m
1 km
Abiadurak adierazten digu higikariak denbora-tarte

jakin batean egindako distantzia.
= 40 km h
1h
3.600 s
= 11,11m/s
c) Datuak: t = 10 s
v = 30
B tartea:
v=0
v=
km
h
D tartea:
v=
v = 40
km
h
1.000 m
1 km
1h
3.600 s
= 8,33 m/s
Azelerazioa kalkulatuko dugu:
C tartea:
v = 40
km
h
s
t
s
t
40 km
1h
1.000 m
1 km
80 km
2h
1.000 m
1 km
= 40 km h
1h
3.600 s
a=
= 11,11m/s
1h
3.600 s
= 11,11m/s
8,33 m s 0 m s
10 s
= 0,83 m s 2
Ikurra positiboa da Lorearen abiadura handitu

delako.
d)
= 40 km h
vf v0
Abiadura (m/s)
8,33
Denbora (s)
10
Grafikoa zuzen bat da.
117
giltza
41. a)
d) Loreak 1h behar izan du bazkaltzeko eta deskantsatzeko.

7. Indarrak
1. Zer dira indarrak?
Esperimentatu: malguki baten deformazioa
(156.-159. or.)
Adibiderako, lehenengo malgukia hartu dugu.
Masa (g)
Jarduerak
1. a) Lehenengo irudia: kaxen pisua eta emakumeak
horiek altxatzeko egiten duen indarra.
Bigarren irudia: gizonak haur-kotxeari bultza egiteko egiten duen indarra.
Hirugarren irudia: puxika estutzen duen emakumeak egiten duen indarra.
b) Lehenengo irudia: kaxen posizioa aldatu egin da.
Malgukiaren hasierako luzera (cm)
Amaierako luzera
(cm)
8,26
8,81
9,35
9,9
10,4
Luzapena:
amaierako luzera
hasierako luzera
3,26
3,81
4,35
4,9
5,4
8
6
4
Hirugarren irudia: puxika deformatu egin da.
@: indarrak
Proposatutako web-estekan sar daitezke ikasleak, modu
interaktiboan indarrak aztertzen jarraitu ahal izateko. Web
orri horretan proposatutako testak egin ditzakete, eta
emaitzak banaka egiaztatu.
@: indarren arteko oreka
Esteka honetan, ikasleek modu bisualean uler dezakete
zein den indarren arteko oreka. Gainera, ariketa interaktibo
batzuekin praktika dezakete.
2
0
600 700 800 900 1000 masa (g)
Grafikoak lerrozuzenaren forma du.
Jarduerak
Ikasleek proposatu zaien web orrian emandako argibideei jarraitu beharko diete, eta dinamometro bat
egin. Ondoren, ikasleen liburuan ageri diren objektu
batzuek egindako indarra neurtu beharko dute, eta
taula osatu.
@: Newtonen legeak
Sentido
Newtonen hirugarren legea edo akzio-erreakzioaren legea.

Lege honen arabera, objektu batek beste bati indarra egiten badio, bigarren objektuak intentsitate bereko baina
aurkako noranzkoko beste indar bat egingo dio lehenengoari.
50 N
Intensidad
Jarduerak
Jarduerak
2.
alargamiento (cm)
Bigarren irudia: haur-kotxea higitzen ari da, gizonak

egiten duen indarrari esker. Bultza egiteari utziko
balio, geratu egingo litzateke.
c) a) irudiko indarrek gorputz baten higidura- edo

pausagune-egoera aldarazi dute; b) irudiko indarrek, berriz, deformazioa eragin dute.
600 700 800 900 1.000
Punto de aplicacin
4. Datuak: m = 1.000 kg; a = 5 m/s2

Indarra kalkulatuko dugu, dinamikaren funtsezko
legea edo Newtonen bigarren legea aplikatuz:
F = m a = 1.000 kg 5
giltza
Direccin
118
m
s2
= 5.000 N
Motorra 5.000 N-eko indarrarekin piztu da.

2. Makinak (160. or.)
Jarduerak
5. Datuak: d + r = 10 m; R = 100 N; d = 8 m
2 + r = 10 r = 2 m
F =
Rr
d
100 2
8
= 25 N
Bai, egin beharreko esfortzua murriztu egin da. 25 N-eko indarra baino ez dugu aplikatu behar 100 N-eko pisu bat
jasotzeko.
Palankaren bermatze-puntua jaso nahi dugun pisutik baino urrunago dagoelako gugandik.
3. Indarrak naturan (162.-167. or.)

Jarduerak
Lauko taldetan jarrita, ikasle bakoitzak indarrek parte hartzen duten eguneroko hiru adibide aukeratuko ditu, eta sailkatu egin beharko ditu. Bikoteka, banaka egindako lana bateratuko dute, eta indar mota bakoitzarentzat adibide
bakarra aukeratuko dute. Amaieran, taldekide guztiek erantzunak bateratuko dituzte, eta adibiderik onena aukeratuko
dute.
Hona hemen indarrek parte hartzen duten eguneroko egoeren proposamen batzuk, ikasleentzat abiapuntu izan daitezkeenak:
Indar
magnetikoa
Grabitateindarra
Indar
elektrikoa
Marruskaduraindarra
Hozkailuan itsatsitako
imanak.
Salto egin eta lurrera erortzen garenean.
Soldatzaile bat lanean ari denean

agertzen diren txinpartak.
Azkura dugulako azalean

hazka egiten dugunean.
Iparrorratzaren orratzaren
higidura.
Lurrak Eguzkiaren inguruan

egiten duen higidura.
Kableetan zehar doan elektrizitatea.
Eskiek elurretan irrist egiten

dutenean.
@: objektu txikiak
Erantzun posiblea.
Grabitate-indarra gorputzen masarekiko zuzenki proportzionala den arren, objektu txikien artean ezin ditugu
erakarpen-indar grabitatorioak antzeman. Adibidez, beirazko botila batek egiten duen indar grabitatorioa luma
baten zuntzik txikienaren pisua baino milioi bat aldiz txikiagoa da.
Horregatik, grabitate-indarra neurtu ahal izateko, gutxienez bi gorputzetako batek oso masa handia eduki beharko
du.
Proposatutako web orrira sartu beharko dute ikasleek,

eguzki-sistemako planetetan pisua kalkulatu ahal izateko.
Hala, 55 kg-ko masa duen pertsona batentzat, emaitza
irudian ikusten dena izango da.
Jarduerak
7. Lurrazaletik zenbat eta altuera handiagoa, orduan eta
txikiagoa da grabitatearen azelerazioa, eta, horrenbestez, txikiagoa da pisua ere.
119
giltza
@: zenbat pisatzen duzu?

8. Datua: m = 1 kg
Bonbilla piztu egingo da.
Lurrazalean g = 9,8 m/s2 denez, hauxe dugu:

P = m g = 1kg 9, 8
m
s2
= 9,8 N
Iparrorratzak elektroimanarekin duen portaera imanarekin ikusitakoaren berdina da: iparrorratzak beti adieraziko du elektroimanaren ipar-poloa.
Jarduerak
9.
F
F
kg
53 10
d = 2,2
m2 = 6,42 1023 kg
m1 = 5,97 1024 kg
Lurraren eta Marteren arteko indarra Ilargiaren eta Lurraren artekoa baino handiagoa da; izan ere, Lurraren
eta Marteren masak Ilargiarenak eta Lurrarenak baino
handiagoak dira, hurrenez hurren.
@: marruskadura-indarrak, ibilgailuetan
Auto-diseinatzaileek forma aerodinamikoagoak bilatzen
dituzte, forma aerodinamikoa zenbat eta hobeezinagoa
izan aireak marruskadura edo erresistentzia txikiagoa egingo baitu, eta hartara, ibilgailuak erregai gutxiago beharko
du abiadura berari eusteko.
Jarduerak
Hauek dira adibide batzuk: klarionarekin arbelean
idaztean, pneumatiko batek balaztatu eta asfaltoan
marka bat uzten duenean eta aireak paperezko hegazkin baten hegaldia gerarazten duenean.
Esperimentatu: elektrizitate estatikoa!
Puxika igurtzi ondoren hura zure ilera hurbiltzean, ilea altxatu egingo da, eta puxikaren gainazalari itsatsiko zaio.
Jarduerak
12. Oerstedek egiaztatu zuen indar elektrikoak eta indar magnetikoak erlazionaturik daudela. Bai, aurkikuntza garrantzitsua dirudi; izan ere, erakusten
digu bi indar independentetzat genituenak (indar
elektrikoa eta magnetikoa, hain zuzen) ez direla independenteak.

Misio espaziala: Pluton da helburua
Jarduerak
13. a) Ontzia 2015eko uztailaren 14an egon zen Plutonetik hurbilen; zehazki, 10.000 km-ko distantziara.
b) Bidaiak bederatzi urte eta erdiko iraupena izan
zuen.
c) Espazioko gune bat, non 100 km-tik gorako diametroa duten ehun mila objektu baitaude.
d) Hauek dira Plutonen satelite batzuk: Karon, Nix,
Hidra, Zerbero eta Estigia. Karon da handiena.
Espazio-ontzia Jupiterretik igaro zenean, hango grabitatea erabili zuen indarra hartzeko. Era horretan, abiadura handiagoa lortu zuen, eta bidaia-denbora hori
aurreztu zuen.
Ondoren, ikasleek erantzunak bateratu beharko
dituzte ikasgelan, ondorio berera iritsi direla egiaztatzeko.
11. a) Bi puxikak aldaratu egiten dira.

b) Karga negatiboa dute.
c) Puxiken arteko indar elektrikoak aldarapen-indarrak dira, bi puxikek zeinu bereko kargak baitituzte.
Esperimentatu: elektromagnetismoko
laborategi birtuala
giltza
Iparrorratzaren orratza higitu egingo da, eta beti adieraziko du imanaren ipar-poloa.
120
15. a) Sorgailu atomiko bati esker. Hark elektrizitatea

ematen du plutonio-238a deseginda.
b) Ontziak eguzki-haizearen neurriak har ditzake,
SWAP tresnari esker. LORRI tresnari esker, irudiak
har ditzake, kamera eta teleskopioa baititu. Plutonen gainazalaren kartografia ere osa dezake, bai
eta tenperatura eta konposizio kimikoa neurtu ere,
RALPH tresnaren laguntzarekin. Azkenik, atmosferaren analisiak egin ditzake, ALICE espektrometroari esker.

16. Datuak: t = 4 h; v = 300.000 km

v =
t = 300.000
s = vt =
km
s
3.600 s
1h
4 h

Indar bat gorputz bat deformatzeko, higitzeko edo
gerarazteko gai den zeinahi ekintza da.
106 km
s = 4,32 10 9 km = 4.320
4
Pluton 4.320 milioi km-ra dago, gutxi gorabehera.

Makina sinpleak gorputz bat higiarazteko gai diren
gailuak dira, euren pisua baino txikiagoa den indarra
aplikatuz, hots, beharrezkoa den esfortzua eginez.
Palanka eta txirrika ditugu bi adibide.

New Horizonsen misioa oso positibotzat jotzen
dugu, zientzia-aurrerabidearentzat mesedegarria
delako; izan ere, orain arte planeta nanoari buruz
ezezaguna zen informazioa ematen du.
20.
Grabitate-indarrak (erakarpenezkoak)
Hona hemen New Horizonsen lorpenei buruzko informazioa biltzen duten hainbat web orri:
Marruskadura-indarrak
Indar
motak
http://links.edebe.com/z88
http://links.edebe.com/7vcg
Indar magnetikoak (erakarpenezkoak

eta aldarapenezkoak)
Sormen@: PowerPointen Plutoni buruzko

argazki-album bat sortuko dugu
Erantzun posiblea.
21. Pisua honako formula honen bidez kalkulatzen da:
Ikasle bakoitzak proposatutako estekara sartu beharko

du, eta gehien gustatzen zaizkion irudiak edo interesgarrienak iruditzen zaizkionak aukeratu, PowerPointen
Plutoni buruzko argazki-album bat sortzeko.
Zientzia eskura
(170. eta 171. or.)
Datuak lortzea
P = mg
Pisua newtonetan (N) adierazten da.

1. Zer dira indarrak?
22. a) Higidura-egoeraren aldaketa.
b) Deformazioa.
1. Hiru kasuetan, lortutako emaitzek oso antzekoak izan

beharko lukete.
c) Deformazioa.
d) Higidura-egoeraren aldaketa.
2. 9,8 m/s2 ingurukoa behar luke.

3. Bai, bat datoz.
Indar elektrikoak (erakarpenezkoak

eta aldarapenezkoak)
23.
intentsitatea
Ondorioak ateratzea
F=2N
Grabitatearen azelerazioak gorputzen pisua eta masa

erlazionatzen ditu.
Gorputzek erortzean duten azelerazioa berbera da

guztientzat, euren masa zeinahi delarik ere.
Norabidea
Noranzkoa
24. c) Dinamometroa.
121
giltza
Grabitatearen azelerazioa, lurrazalean, 9,8 m/s2-koa

da.

25. 1 N = 1 kg 1
31. a) Potentzia (P), erresistentzia (R) eta bermatze-puntua (A) zehaztuko ditugu.
s2
SI sisteman, masa kilogramotan (kg) neurtzen da,

azelerazioa, m/s2-tan, eta indarra, newtonetan (N).
26. a) F = 35 kp
9,8 N
1 kp
b) F = 0,05 kp
A
P
= 343 N
A
9,8 N
1 kp
= 0,49 N
27. Datuak: m = 10 kg; a = 1,5 m/s2

Haurrak egindako indarra kalkulatuko dugu:
F = m a = 10 kg 1,5
m
s2
= 15 N
a) Dinamikaren funtsezko legea edo Newtonen bigarren legea.

b) Datuak: S = 40 cm2; F = 15 N
P =
F
S
15 N
40 cm 2
10.000 cm 2
1 m2
= 3
A
R
Pa
= 3.750 N m 2 P = 3.750
3
28. Datuak: m = 650 kg; F = 6.000 N
F = ma a =
F
m
6.000 N
650 kg
= 9, 23 m
s2
29. a) Kohetea higitzen hasi da. Bai, kohetearen abiadura

aldatu egin da.
b) Kohetearen abiadurak konstante iraun du. Portaera hori bat dator inertziaren legearekin edo Newtonen lehenengo legearekin.
c) Errekuntza-gasak ezkerrerantz jaurtitzen direnean,
ontzia eskuinerantz higitzen da. Newtonen hirugarren legearen bidez azal daiteke hori. Lege
horren arabera, ekintza orok neurri bereko erreakzioa eragiten du: aplikatzen den indar orori beste
indar batek eragiten dio, intentsitate berekoa baina
aurkako noranzkokoa.
b) Ikasleek, lehenik eta behin bikoteka eta gero lauko

taldetan jarrita, bakoitzak emandako erantzunak
egiazta ditzakete.
32. Datuak: d + r = 3 m; R = 210 N; d = 2 m
2+r=3 r=1m
F =
Rr
d
210 1
2
= 105 N
2. Makinak
http://links.edebe.com/n9ek
30. Zabua palankan oinarritzen da.
giltza
Putzuan, txirrika bat erabiltzen dugu ur-ontzia igotzeko.

122
a) Ikasleek web orrian emandako azalpenei jarraitu

beharko diete, eta ebaluazioa egin.

Solucionan problemas
La palanca
Facilitan el trabajo
Ahorran esfuerzos
La polea
Para qu sirven...
Agilizan las tareas
Transforman fuerzas
Mquinas simples
Cules son?
El torno
Se aplica una fuerza

El plano inclinado
Cmo se distinguen?
Hay que vencer una resistencia

La biela-manivela
3. Indarrak naturan
c) Egia. Magnetismoa ohikoa da imanetan.
34. Planeten irudian, grabitate-indarrak.
d) Egia. Zenbat eta karga handiagoa, orduan eta handiagoa da indarra.
Kableen irudian, indar elektrikoak.

Iparrorratzaren irudian, indar magnetikoak.
36. Esaldia ez da zuzena, pisua ez baita kilogramotan

neurtzen, newtonetan baizik. Lagunarteko hizkeran
ohikoa izaten da masa eta pisua terminoak nahastea.
Hori kontuan izanda, hauxe litzateke pisua:
35. a) Egia. Esaterako, balaztatzean. Gainera, ibiltzean,

gizakiok marruskadura izaten dugu lurzoruarekin.
b) Gezurra. Bi gorputzen arteko distantzia zenbat
eta handiagoa izan, txikiagoa da indar grabitatorioa.
37.
Haurra
Lurra
P = 47 kg 9,8
m
s2
= 460,6 N
Eta horrela adierazi beharko genuke: Nire komuneko

pisagailuaren arabera, gaur goizean 460,6 N pisatzen
ditut.
Marte
Jupiter
Espazioa
m (kg)
50
50
50
50
P (N)
490
80
1.300
26
g (m/s2)
490
50
= 9,8
1,6
123
giltza
Sukaldeko espartzua ageri den irudian, marruskadura-indarrak.

Esferak
m (kg)
105
65
35
g (m/s 2 )
4,2
16,8
33
105 4,2 = 441
65 16,8 = 1.092
35 33 = 1.155
P (N)
38. d = 4,242 aos luz
9,46 10 12 km
1 ao luz
= 4 10 13 km
39. Ezingo genuke beti bezala higitu. Izotz gainean, non

marruskadura oso txikia baita, dagoeneko ohartzen
gara nekez desplaza gaitezkeela oinez. Inolako marruskadurarik ez balego (halaxe gertatzen da, esaterako,
espazioan), beste desplazamendu-metodo batzuk baliatu beharko genituzke. Koheteek, adibidez, erregaia
norabide batera jaurtitzen dute, eta kohetea aurkako norabidean joaten da.
40. Airearen partikulen eta metalaren arteko marruskaduraren eraginez, gorputzak karga elektrikoa izaten du;
izan ere, marruskadurak elektroiak kendu edo eman
diezazkioke. Autoen kasuan, badirudi gure gorputza
autoaren eserlekuarekin igurztean gure gorputza elektrikoki kargatzen dela. Autotik ateratzean eta lurzorua
ukitzean, deskargatu egiten gara, eta horregatik sumatzen dugu deskarga txiki hori.
a) Web orriko argibideei jarraituko diegu iparrorratza
eraikitzeko.
b) Lurrak iman erraldoi baten pare jokatzen du, eta
Ipar Polotik Hego Polora joaten da. Orratzak (orratz
imanduaren ipar-poloa) Lurraren Ipar Polorantz begiratzen duenez, esan nahi du, pentsatzen dugunaren kontra eta zehatz hitz eginez, Lurraren imanaren hego-poloa (hego-polo magnetikoa) Lurraren
Ipar Poloan dagoela (Ipar Polo geografikoa).
Pisugabetasun-egoera izango dugu gorputz batek
inolako grabitate-indarrik ez duenean. Dena den, ia
ezinezkoa da inolako grabitate-indarrik ez izatea, indar
horrek unibertsoaren bazter guztietan eragiten baitu.
Kasu horietan, pisugabetasunaz hitz egin dezakegu,
baldin eta eragiten duen grabitate-indarra oso txikia
bada, ia-ia hautemanezina.
giltza
Nazioarteko Espazio Estazioan dauden astronautek,

edo hegazkin berezietan hegaldiak egiten dituzten
pertsonek, nahiz eta grabitate-indarraren mende
egon, pisugabetasun-sentipena izan dezakete; pisu124
gabetasuna, hain zuzen, erorketa librean barnealderen

batean egonda hautematen baita. Pisugabetasuna
esperimentatzeko aukera ematen duten hegazkinek,
hegaldiaren une batean motorrak geratzen dituzte eta
euren burua erortzen uzten dute.
Astronautek pisugabetasun-sentipena nola izan dezaketen ulertzeko, honako web orri hau irakurtzea
gomendatzen dugu:
http://links.edebe.com/7u38t
43. Datuak: v = 300.000 km/s; e = 150.000.000 km
v =
e
t
t =
e
v
150.000. 000 km
300. 000 km s
t = 500 s
t = 500 s
1 min
60 s

= 8,3 min
8 min eta 20 s beharko ditu.

Eguzkiaren argia ostadarraren kolore guztiek osatzen dute Aurkikuntza hau oso garrantzitsua izan zen argiaren ezaugarriak sakon ezagutu
ahal izateko.
Ilargia erorketa librean dago etengabe, baina indar
zentrifugoaren eraginez, ez da Lurrerantz erortzen Aurkikuntza hau oso garrantzitsua da sateliteak espaziora bidaltzeko.
Gorputz bati aplikatutako edozein indarri neurri
bereko baina aurkako noranzkoko beste indar batek eragiten dio Aurkikuntza hau espaziora
egindako hegaldietako erreaktoreetan aplikatzen
da, gaur egun.
Teleskopio modernoa aurkitu zuen Aurkikuntza
honi esker, aurrerapausoak eman dira astronomiari
buruzko ezagutzan.


Ekaitzetako tximistak elektrizitate estatikoaren deskarga bat dira, hodeien eta lurzoruaren edo lurzoruan
dauden objektuen artean gertatzen direnak. Ingurune
hezeetan gertatzen dira, hodeien partikulen marruskaduraren eraginez beheko aldean karga negatiboa izaten dutenean. Lurra, bestalde, positiboki dago kargatuta, eta deskarga gertatzen da, hain justu, bien
arteko alde elektrikoa bidean dagoen airearen molekula guztiak ionizatzeko behar adinakoa denean.
Bideo honek modu samurrean azaltzen du nola gertatzen diren tximistak eta zer egiteko duten tximistorratzek:
(176. eta 177. or.)
46. Datuak: m1 = 55 kg; m2 = 2 kg

a) P = m g = 55 kg 9,8
m
s2
b) F = P = m2 g = 2 kg 9,8
= 539 N
m
s2
= 19,6 N
c) Abiadura-aldaketa. Pisua pausagune-egoeratik higidura-egoerara aldatzen da.

d) Dinamometro bat.
http://links.edebe.com/pv5cbi
Beste web orri honetan, aldiz, azalpen zabalagoak
ematen dira:
http://links.edebe.com/p9jsh
47. Bai, indar bat egiten ari da. Irudian ageri den goma
deformatzea da eragiten duen efektua.
48. Irudiko bizikleta eliptikoek palanka-sistema bat daukate, esfortzu txikiagoa eginez oinak altxatzen laguntzeko.
49. a) Erantzun posiblea.
Indar
mota
Grabitate-indarra
Zer aldagairen
araberakoa den
Masa
Distantzia
Marruskadura-indarra
Lurzoruaren gainazal mota
Adibidea
Kohete batek Lurretik ateratzeko gainditu behar
duen indarra.
Auto baten pneumatikoen higadura.
Masa
Indar elektrikoa
Karga elektrikoa
Distantzia
Indar magnetikoa
Distantzia
Magnetizazioa edo imanen imantzea
Pizgailuek sua piztu aurretik egiten duten txinparta.

Iman baten ipar-poloa beste iman baten hegopolora hurbilduko dugu.
125
giltza
b) Zeruko gorputzen arteko erakarpen-indar grabitatorioen eraginez orbitetan biratzen dutelako.

8. Energia eta haren transformazioak
1. Energia (182.-186. or.)
Jarduerak
1. Gorputzek beren burua zein beste gorputz bat transformatzeko edo eraldatzeko duten ahalmena da energia. Malgukiaren gainean jarritako maletak ez du inolako aldaketarik eragiten, ez sisteman ez bere inguruan; horrenbestez, ez dago
energia-trukerik.
Jardueran proposatzen diren baldintzak betetzen dituen elikagaietako bat, hain justu, esne osoaren tetrabrik-ontzia izan
liteke.
Esne osoa: 261 kJ/62 kcal
261 kJ
1.000 J
1 kJ
1 cal
4,18 J
= 62.440 cal = 62,4 kcal
Energia nuklearra
Energia hidraulikoa
Biek egiten dituzte igorpen kutsatzaileak

Iturri berriztaezin batetik dator.
Iturri berriztagarri batetik dator.
Teknologia konplexua behar du.
Teknologia sinpleagoa behar du.
4. Sailkapen horri esker, zer energia berrizta daitezkeen

eta zein agortzen diren jakin ahal izango dugu.
5. Ikasle bakoitzak folio baten herenean idatzi beharko
du (bere izena eta taldearena adieraziz) iturriei eta
energia-formei buruz sortu zaion zalantzaren bat.
Ondoren, taldekideei adierazi beharko die, norbaitek erantzun diezaion. Norbaitek erantzunez gero, zalantza zeukan ikasleak erantzuna idatziko du. Inork
ez badaki erantzuna, irakasleari emango dio orritxoa,
eta hark ikasgela osoaren zalantzen zakuan sartuko du.
Bigarren fase hori amaitzean, irakasleak banakabanaka aterako ditu zalantzak zakutik, eta ikasleei
galdetuko die norbaitek ba ote dakien erantzuna.
Inork ez badaki, irakasleak berak erantzungo dio galderari.
Esperimentatu:
zeren araberakoa
da energia potentziala?
1 m-tik erortzen uztean aterako du golfeko pilotak zaratarik handiena, zenbat eta altuera handiagotik bota,
energia gehiago metatuko baitu.
Ondorioa: pilotek energia gehiago metatzen dute euren
masaren eta erortzen diren altueraren arabera.
Jarduerak
6. a) Datuak: m = 1.000 kg; v = 4 m/s
Ek =
1
2
mv2 =
1
2
1.000 kg (4 m s) 2 = 8.000 J
b) Datuak: m = 3 kg; h = 7 m
Ep = m g h = 3 kg 9,8 m s 2 7 m = 205,8 J
c) Datuak: m = 420 g = 0,42 kg; v = 35 m/s
Ec
Ek =
1
2
mv2 =
1
2
0,42 kg (35 m s) 2 = 257,25 J
d) Datuak: m = 58 g = 0,058 kg; v = 70 m/s; h = 2 m
giltza
1
1
Em
m v 2 + m g h = 0,058 kg (70 m s) 2 + 0,
Em == Ec
Ek + Ep =
Altuera beretik erortzen uzten baditugu, zarata objek2
2
tuaren masaren araberakoa izango da.
honetan, 1
1 Kasu
Emdu
= Ec
+ Ephandiena.
=
m v 2 + m g h = 0,058 kg (70 m s) 2 + 0,058 kg 9,8 m s 2 2 m = 143,24 J
golfeko pilotak aterako
zarata
2
2
126
2. Energia-transferentziak
(187. eta 188. or.)
Jarduerak
8. Jurgik esne beroari esne hotza botatzen dionean,
esne berotik esne hotzera bero-energia transferituko
da, biek oreka lortu arte. Horregatik, esne hotzaren
tenperaturak behera egingo du.
12. Makilarekin bolari jotzean, billarreko jokalariaren besoek energia zinetikoa ematen dute, eta hori boletara
iritsiko da. Bolek mahai-tapizean biratzen dutenean,
energia horren parte bat galdu egiten da, mahai-tapizarekiko marruskaduragatik, harik eta bolak geratzen
diren arte.
13. Datuak: v = 100 km/h; Ec = 12.000 J; d = 1 km
Energia kontserbatu egiten da ibilbidean zehar:
Ei = E f
Energia zinetikoa baino ez dugu:
Eki i== Ec
Ekff + W r
Ec
Autoa azkenerako geratu egin denez, amaierako energia zinetikoa 0 da.
Eki = Wr = 1.200 J
Zenbakia teknika kooperatiboan, talde bakoitzak lan
bidez (esaterako, pistoia edo txirrika) edo bero bidez
(esaterako, kondukzioa, ontzi bat suarekin ukipenean
jartzea, konbekzioa, eskua sutara hurbiltzea, etab.)
energia transferitzen den prozesuak bilatu beharko
ditu, batez ere Interneten; eta, ondoren, sailkatu eta
deskribatu. Taldeak ziurtatu behar du kide guztiek badakitela zeregina ondo egiten. Ondoren, ikasle bakoitzari zenbaki bat esleituko zaio. Behar adina denbora
igaro ondoren, irakasleak zenbaki bat aterako du ausaz. Zenbaki hori duen ikasleak bere zeregina azaldu
beharko die gainerako ikaskideei. Ondo egiten badu,
irakasleak eta ikaskideek zoriondu egingo dute.
3. Energiaren kontserbazioa
eta degradazioa (189.-193. or.)
Jarduerak
Energia-iturri bat baliatzen dugun bakoitzean, parte
bat degradatu egiten da, hots, galdu egiten da. Prozesu gehienetan bero moduan degradatzen da. Energiakontsumoan arduratsu jokatu behar dugu, hori ahalik
eta gutxien gerta dadin, eta energia alferrik gal ez dezagun.
11. Paulok erabili duen irabiagailua motor baten bidez dabil. Motorrak funtziona dezan, gure etxeko korronte
elektrikotik datorren energia elektrikoa behar dugu.
Energia elektrikoaren parte bat energia mekaniko bihurtuko da, eta horren ondorioz, irabiagailuaren hortzak biratzen hasiko dira. Beste kantitate bat, baina,
bero-energia moduan galduko da, eta horren eraginez berotuko da motorra.
@: makina sinpleak
Ikasleek proposatu zaien web orrira sartu beharko dute, ikaslearen liburukoez gainera dauden beste makina
sinple batzuen funtzionamendua ezagutzen lagunduko
dien testu bat irakurtzeko.
Agora
Erantzun posiblea.
Industria-prozesuen eta egunero erabiltzen ditugun motorren (eztanda-motorra, esaterako) errendimendua handiagoa balitz, gaur egun erabiltzen dugun energia kantitate
berarekin industria-prozesuak eraginkorragoak lirateke.
Era horretan, energia gutxiago beharko genuke prozesu
berberak egiteko, eta, hartara, murriztu egingo litzateke
horrekin lotutako energia-inpaktua.
Jarduerak
14. a) Datuak: P = 1.000 N; F = 400 N
d = 80 cm = 0,8 m
Palankaren legea erabiliko dugu:
Pr
Pr
F =
F =
d
d
400 N 0,8 m
F d
400
N 0,8
= 0,32
m m
r 1=.000 N =
= 0,32 m
P
P
1 000 N
Eta egindako lanarena:
r=
F d
W = F r = 400 N 0,32 m = 128 J

b) Energiaren kontserbazioarekin:
WF = WR
WF W
= FW=R WR
128 N = 1 000 N r
r rN r
128128
N =N1.000
1=
000
N
1 000
r = 0,128 m
r = r0,128
m m
= 0,128
127
giltza
7. Energia zinetikoa objektuaren masaren eta haren abiaduraren araberakoa da. Energia potentziala, berriz,
objektuaren masaren eta haren altueraren araberakoa.
Objektu batek bi energiak izan ditzan, ezinbestekoa
da abiadura eta altuera izatea.

15. Datuak: m = 60 g = 0,06 kg
hasierako abiadura = 15 m/s
abiadura erabilgarria = 14,3 m/s
b) Marruskaduren ondoriozko galerarik ez badago,

bigarren bolak honako abiadura hau izango du:
v = 2,5 m s 0,3 m s = 2,2 m s
a) Energia-galerak:
c) Abiadura berria kalkulatzeko, errendimenduaren

formula erabiliko dugu:
2 ) = 0,5
22 - v
2) =
E totala E erabilgarria = m (v
(vtotala
0,06 kg ( (15 m s) 2 (14,3 m s) 2 ) = 0,62 J
erabilgarria
total
til
E erabilgarria
2
=
100
E totala
v til 2 ) = 0,5 0,06 kg ( (15 m s) 2 (14,3 m s) 2 ) = 0,62 J
v erabilgarria
0,8 =
Galdutako energia bero-energia moduan barreia2,5 m s
tu da.
verabilgarria
v til = 0,8 2,5 m s = 2 m s
b) Prozesuaren errendimendua:
1
m (v total2
E erabilgarria
=
E totala
100 =
6,13 J
6,75 J
100 = 90,81%

Kontzeptu giltzarriak:
16. Datuak: m = 160 g = 0,16 kg; v = 2,5 m/s

a) Ez badago marruskaduraren ondoriozko galerarik,
energia guztia bigarren bolara igaroko da. Haren
abiadura berbera da: v = 2,5 m/s.
Prozesua zenbat eta eraginkorragoa izan, orduan

eta energia gehiago aprobetxatuko dugu.
Galdutako energia kantitatea murrizten badugu,
ingurumen-inpaktua ere murriztu egingo dugu.
360-ko ikuspegia (194.-195. or.)

Energia eta txirrindularitza
Jarduerak
18. a)
Platoa
16
42
42
b) R = 26 pg
16
2,54 cm
1 pg
18
42
= 2,63
1m
100 cm
18
= 2,33
= 0,66 m
Pioiaren arabera aurrera egiten dituen metroak:
22
42
22
26
= 1,91
42
26
Pioia
128
Metroak
32
42
= 1,62
32
= 1,31
19. Datuak: r = 20 cm = 0,2 m; d = 1,4

a) Formula hau erabiliko dugu:
d=
x = d 2R
giltza
Dpioia =
Dplatoa
Dpioia
Dplatoa
d
28
1,4
= 20
16
x 16 = 2,63 2 0,66 m = 10,89 m
18
x 18 = 2,33 2 0,66 m = 9,68 m
22
x 22 = 1,91 2 0,66 m = 7,92 m
26
x 26 = 1,62 2 0,66 m = 6,71 m
Sormen@: plato obalatuak
32
x 32 = 1,31 2 0,66 m = 5,44 m
Ikasleek proposatu zaien gaiari buruzko ikerketa-lana egin

beharko dute, eskura dituzten IKT bitarteko guztiak baliatuz.
b) Pedalkada oso bakoitzean aurrera egiten dituen

metroak:
x = d 2 R = 1,4 2 0,2 m = 1,76 m

Hauek dira informazioa bilatzeko egokiak diren web orri
batzuk:

1. Energia
http://links.edebe.com/7z2xr
http://links.edebe.com/am2x
24. a) Zuzena. Gorputz batek beste batzuetan aldaketak

eragiteko duen gaitasuna da energia.
b) Okerra. Badakigu nola gordetzen den (energia potentziala, zinetikoa, mekanikoa...).
1 cal
(196. eta 197. or.)
25. 1 J
Saiakuntza moduan, jarduera honetan, ikasleek energiaren

kontserbazioa ikertu beharko dute, taldeka. Horretarako,
hainbat altueratatik zenbait masa jaurti beharko dituzte.
26. Ikatza zentral termiko batean erretzen da: termikoa.
Lehenik eta behin, bi pilota pisatuko dituzte, eta muntaketa-lan bat egingo dute, foku batekin, pilotari eutsiko dion ikaslearen itzala proiektatzeko. Kide batek
altueraren eta proiektatutako itzalaren neurriak hartuko
ditu.
Pilotari eusten dion ikasleak hura erortzen utziko du,
eta ondoren, guztien artean taula bat beteko dute, pilotaren boteen ostean hasierako eta amaierako altuerak
idatziz.
Energiaren kontserbazioaren formulari esker, marruskaduraren eraginez izandako energia-galerak kalkulatuko
dituzte.
Lurrunarekin, turbinak higitzen dira: mekanikoa.

Elektrizitatea sortzen dute: elektrikoa.
Irabiagailua martxan jartzen da: mekanikoa.
27. a) Energia zinetikoa baino ez du, 0 m-ko altueran baitago.

20. Marruskaduraren ondoriozko indarren eraginez, energia
mekanikoaren parte bat bero moduan barreiatzen da.
21. Energia mekanikoa.
22. Makinei esker; esaterako, txirrikari edo palankari esker.
23. Marruskaduraren ondoriozko galerak bero-energiaren
galerak dira. Energia hau ere energia-prozesu globalean dago txertatuta, eta horregatik esaten dugu energia kontserbatu egiten dela.
Ek =
Ec
mv2 =
1
2
2 kg (2,5 m s) 2 = 6,25 J
b) Ez du energia zinetikorik, pausagunean baitago;

eta ezta energia potentzialik ere, 0 m-ko altueran
baitago.
Ek =
Jarraitu ikertzen
Bildutako datuetatik abiatuta, ikasleek gai izan beharko
dute energia-galerak minimizatzeko moduari buruzko ondorioak ateratzeko; izan airearen bidez, izan ukipenezko
hainbat gainazalen eraginez.
= 0,24 cal
4,18 J
1
2
mv2 =
1
2
1.200 kg (0 m s) 2 = 0 J
c) Energia potentziala baino ez du, ez baitugu abiadurari buruzko daturik. Horrenbestez, nulua dela
suposatuko dugu.
Ep = m g h = 0,6 kg 9,8 m s 2 2 m = 11,76 J
c + Ep =
d) Em = Ek
h=
1
2
1
2
mv2 + m g h =
0,04 kg (3 m s) 2 + 0
) 2 + 0,04 kg 9,8 m s 2 10 m = 4,1 J

Sagar txiki bat 1 m gorantz jaurtitzeko beharrezkoa
den energia.
Sagar txiki bat 1 m lurrerantz erortzen denean askatzen den energia.
Pausagunean dagoen pertsona batek segundo
ehunenean askatzen duen energia.
29. a) = C)
b) = A)
c) = B)
d) = D)
e) = E)
129
giltza
Zientzia eskura

30. a) Gramoak kalkulatzeko, bihurketa-faktore bat erabiliko dugu:
2.500 kj
100 g
1.630 kj
= 153,37 g
800 L
b) Unitateak bihurtuko ditugu:
1.630 kJ
1.000 J
1 kJ
1 cal
4,18 J
= 390 10 3 cal = 3
%
45
35
v=
30
25
15
10
5
Petrolia
Ikatza
Gas
naturala
Berriztagarriak
Nuklearra
b) Energia nuklearraren ekarpena kalkulatzeko bihurketa-balioak erabiliko ditugu:
22 %
10.000.000 kW
16,5 %
= 13.333.333 kW
c) Zenbat aldiz handiagoa den jakiteko:

40,6 %
18,7 %
= 2,17
d) Elektrizitatea delako erabilera handieneko energia-forma. Erraz garraiatzen da, baita erraz transformatzen ere, beste energia erabilgarri batzuk
bihurtuz; esaterako, bero-energia edo energia mekanikoa.
32. a) Grafikoari esker, ikus dezakegu plaka fotovoltaikoen erabilera asko ugaldu dela 2008. urteaz
gero.
Ikasleak honako web orri honetara sar daitezke,
eta bertan bildutako informazioarekin jardueran
eskatutako laburpena egin dezakete.
http://links.edebe.com/5n9
c) Satelite artifizialak energia fotovoltaikoz elikatzen
dira.
giltza
6,78 euros
1 m3
= 5,42 euros
2 Ek
m
2 8.000 J
80 kg
= 14,14 m s
35. a) Paraxutista eraikinaren gorenean dagoenean, haren energia guztia potentziala da.
20
130
1.000 L
34. Datuak: Ek = 8.000 J; m = 80 kg
40
1 m3
Abiadura kalkulatzeko, energia zinetikoaren formulatik

1
bakanduko dugu:
Ec =
mv2
2
Ek
al = 390 kcal
31. a)
33. Lau pertsonako familiarentzat, uraren guztizko gastua

hauxe litzateke:
4 200 L = 800 L
36. Ptb: petrolio-tona batek ematen duen energiaren baliokidea den energia-unitatea. 41.868.000.000 J-ren
baliokidea da.
Itb: ikatz-tona batek ematen duen energiaren baliokidea den energia-unitatea. 29.300.000.000 J-ren baliokidea da.
2. Energia-transferentziak
37. a) Okerra. Lan moduan kalkula dezakegu.
b) Okerra. Energia transferitzeko ez da beharrezkoa
gorputzak ukipenean egotea (esaterako, erradiazioa).
38. a) Lanaren bitartez, energia potentzialaren aldakuntzaren eraginez.
b) Atmosferaren geruzetan gertatzen den bero-trukearen bitartez.
c) Lanaren bitartez, energia zinetikoaren aldakuntzaren eraginez.
d) Tenperatura desberdinetara dauden bi gorputzen
arteko bero-trukearen bitartez.
39. Lana egin da, astoak indarra egin duelako gurdia 400 m
higitzeko. Astoak energia zinetikoa lortu du, eta gurdiari transferitu dio, bi gorputzen arteko ukipenagatik.
W = F d = 2.000 N 400 m = 8 10 5 J
40. Izotz-koskorrak uretara botatzean, energia-transferentzia gertatu da, bero moduan, gorputz berotik gorputz
hotzera. Truke hori gertatzen da, harik eta gorputzek
oreka termikoa lortzen duten arte.

3. Energiaren kontserbazioa
eta degradazioa
Energia zinetikoa eta potentziala berdinak badira,

gorputzaren abiadura hau izango da:
2 Ek
v=
41. a) Energia kimikoaren aldaketa.
b) Bero-energiatik energia kimikorako aldaketa.

c) Energia potentzialaren aldaketa.
d) Pilen energia kimikotik argi-energiarako aldaketa.
42. Datuak: energia totala = 17.500 J

energia erabilgarria = 12.000 J + 1.500 J =
= 13.500 J
E totala
100 =
13.500
17.500
15 kg
= 17,15 m s
Energia potentziala objektuaren masaren eta

haren altueraren araberakoa da.
a) Airearekiko marruskadurarik izan ezean, energia

zinetikoa eta potentziala berdinak dira:
1
2
mv2 = m g h
Altuera bakanduko dugu:
Errendimenduaren adierazpenarekin:
E erabilgarria
2 2.205 J
46. Datua: v = 25 m/s
e) Energia mekanikoaren aldaketa.
=
h=
100 = 77,14 %
43. Txirrindulari batek mendate bat igotzen duenean, bere

energia zinetikoaren parte bat potentzial bihurtzen da,
altuera handitzen delako. Era berean, energia galtzen
du, bero moduan, airearekiko marruskaduragatik eta
bizikletaren gurpilek errepidean izaten duten marruskaduragatik. Mendatearen gailurrera iristean, energia
potentzial maximoa izango du.
Ei = Ef
v2
2g
(25 m s) 2
2 9,8 m s 2
= 31,89 m
Airearekiko marruskadurarik izan ezean, pilota

31,89 m-ko altuerara iritsiko litzateke.
b) Datuak: m = 400 g = 0,4 m; h = 27 m
Energiaren kontserbazioaren printzipioa aplikatuko

Ei = Ef
dugu:
E =E
E i = iE f f
Ep i + Ec i = Epf + Ec f + W r
Epi + Eki = Epf + Ekf + Wr
44. Objektu bat erortzen uzten dugunean, ez diogu
Epabia+
Ec
=
Ep
+
Ec
+
W
i
i
f
f
r
0
J
+
0,5
0,4 kg (25 m s) 2 = 0,4 kg 9,8 m s 2 27
durarik ematen; horrenbestez, hasieran ez du energia
2
J +s 20,5
0,4
kg0 (25
zinetikorik, energia potentziala besterik ez, eta hori
0 J +ere
0,5 0,4 kg (25 m s) 2 = 0,4 kg 9,80 m
27
m+
J+m
W rs) = 0,4 kg 9,8 m
W
=
19,16
J
r
galduz doa erortzen joan ahala. Erortzean, energia zinetikoa irabazten du, eta potentziala, berriz, galdu.
W r = 19,16 J
W = 19,16 J
r
45. a) Datuak: h = 15 m; m = 450 g = 0,45 kg

Gorputzaren energia potentziala:
Ep = m g h = 0,45 kg 9,8 m s 2 15 m = 66,15 J
Ep = m g h = 0,45 kg 9,8 m s 2 15 m = 66,15 J
Energia zinetikoa eta potentziala berdinak badira,
gorputzaren abiadura hau izango da:
v=
2 Ek
m
2 66,15 J
0,45 kg
= 17,15 m s
b) Datuak: h = 15 m; m = 15 kg
Ep = m g h = 15 kg 9,8 m s 2 15 m = 2.205
2 205 J
Airearekiko marruskaduragatik galdu den energia,

kasu honetan, 19,16 J-koa da.
47. Datuak: v = 8 m/s; Ec = 450.000 J
Energia zinetikoaren formulatik masa bakanduko dugu:
1
1
Ek =
m v 2 Ec
Ek =
mv2
2
2
2 450.000 J 450 000 J

= m = 2 Ec = 2=14.062,5
kg= 14 062,5 kg
22
(8 mvs)
(8 m s) 2
Autobusaren masa 14.062,5 kg-koa da.
m=
2 Ek
v2
a) Energiaren erdia galtzen badu, 225.000 J-koa

izango da.
Abiadura kalkulatuko dugu:
v=
2 Ek
m
2 225.000 J
14.062,5 kg
= 5,65 m s
Abiadura, hain zuzen, 5,65 m/s-koa da.

131
giltza
Objektu bat gorantz jaurtitzen dugunean, energia zinetikoarekin egiten dugu. Energia hori potentzial bihurtuz
joaten da, objektuak altuera irabazi ahala, harik eta
bere altuera maximora iristen den arte. Orduan, geratu
egiten da, eta berriz beherantz hasten da.
a) Energiaren kontserbazioaren printzipioa aplikatuz:

Ei = Ef
Ei = Ef
Ei = Ef
= Epf +
Ek+f +WW
Ep i Ep
+ Ec
= i Ep
i + iEk
Epfi +
+ Ec
Ecfi =
Epr f r + Ec f + W r
Ep i + Ec2i = Epf + Ec f + W r
85 kg 9,8 m85s kg
200
= 0m
J ++ Ec
9,8mm+s02 J200
0 Jf += 24
0 J990
+ EcJ
2
9,8
m s 200 m + 0 J = 0 J + Ec f + 24
= 85
0 Jkg
+ Ek
f + 24.990 J
5 J
Ec f = 1,42 10
Ec f = 1,42 10 5 J
Ekff = 1,42 10 5 J
Ec
b) Ez. Nahiz eta energia zinetikoa erdira murriztu,

abiaduraren balioa ez da erdira murriztu. Energiaren eta abiaduraren arteko erlazioa ez da lineala,
koadratikoa baizik.
c) Erlazio grafikoa, hain justu, parabola bat da.
48. a) Datuak: m = 200 kg; L = 3 m; d = 0,5 m
b) Datua: h = 100 m
r
F
b) F =
Aurreko ataleko urrats berberak eginez:
Ei = Ef
Ei = Ef
Ei = Ef
Ekf
f +f =
Ep i + Ep
Ec ii += Ek
Epi fi=++Ep
Ec
Ep
Ec
Epf + Ec f
i
Ep i + Ec i = Epf + Ec f
2 100
85 kg 9,8 m85s 2kg
200
= 85mkg
9,8mm+s02 J200
+ 09,8
J =m85s kg
9
85 kg 9,8 m s 2 200 m + 0 J = 85 kg 9,8 m s 2 100 m +
Pr
d
Erresistentzia eta objektuaren pisua bat datoz. Eta

pisua, hain zuzen, masaren eta grabitatearen arteko biderkadura da:
P = m g = 200 kg 9,8 m s 2 = 1.960
1 960 NN
vf =
1.960 N 3 m
0,5
85 kg
= 44,27 m s
a) Energiaren kontserbazioaren printzipioa baliatuz:

1
= 11.760 N
2
v=
c) Energiaren kontserbazioaren printzipioa aplikatuz:

WF = WR
WF = WRWF = WR
1 960 N1 m = 11 760 N r
1.960 N1
m = N1
11.760
r 760 N r
1 960
m =N11
r = 0,16 m
r = 0,16 rm= 0,16 m
49. Datuak: m = 85 kg; h = 200 m; Wr = 15 % = 0,15
85 kg vf 2
50. Datuak: m = 1 kg; h = 15 cm = 0,15 kg
F-ren adierazpenean ordezkatuko dugu:

F =
2 83.300 J
1
2
2gh =
mv2 = m g h
2 9,8 m s 2 0,15 m = 1,71m s
b) Energia potentzialaren aldaketa kalkulatuko dugu:

Ep i = Epf + W r
W r = m g h = 1kg 9,8 m s 2 (0,15 m 0,1

W r = m g h = 1kg 9,8 m s 2 (0,15 m 0,12 m) = 0,29 J
Marruskaduraren ondorioz izandako galera kalkulac) Hauxe da errendimendua:

tuko dugu:
W r = 0,15 E i = 0,15 85 kg 9,8 m s 2 200 m = 24 990 J
1,176 J
=
100 = 80 %
.
2
1,47 J
W r = 0,15 E i = 0,15 85 kg 9,8 m s 200 m = 24.990
24 990 J
51. Datuak: hasierako altuera = 1,5 m; hasierako abiadura = 32 m/s; amaierako altuera = 5 m; azken distantzia = 55 m
a) Ibilbidearen punturik gorenean, energiaren kontserbazioaren printzipioak zehaztuko du abiadura:
Ei = Ef
1
2
m (32 m s) 2 + m 9,8 m s 2 1,5 m ==
1
2
m vf2 + m 9,8 m s 2 5 m
Gai guztiak masarekin biderkatuta daudenez, masa ezeztatu egiten da. Amaierako abiadura bakanduko dugu:
giltza
vf =
132
1

2 (32 m s) 2 + 9,8 m s 2 1,5 m 9,8 m s 2 5 m = 30,91 m/s
2

b) Berriz ere energiaren kontserbazioaren eraginez,

Abiadura bakanduko dugu:
lurzorua ukitzean:
h = 35 m
Ei = Ef
Ei = Ef
v = 2 g h = 2 9,8 m s 2 35 m = 26,19 m s
Epi =
Ec
Ep
+ Ec f
Epi + Ek
i +Ep
i =Ek
f+
f f
Ep i + Ec i = Epf + Ec f
1
1
m 9,81m s 2 1,5 m + m 1
(32 m s 2 ) = 0 + m v 2f
h = 40 m
= Ef
2
m 9,8 m s 2 1,5 m + m (32 m s 2 ) =2 0 + m v 2f
2
2
p i + Ec i = Epf + Ec f
v = 2 g h = 2 9,8 m s 2 40 m = 28 m s
1
1
9,8 m s 2 1,5 m + m (32 m s 2 ) = 0 + m v 2f
h = 45 m
2
2
vf =
v=
1.053,4 = 32,46 m s
2gh =
2 9,8 m s 2 45 m = 29,70 m s
55. a) Datuak: h = 40 m; m = 80 kg
52. Datuak: hasierako energia = 20.000 J
m = 100 kg; h = 200 m
100
a) Energiaren kontserbazioaren legea aplikatuz, kohetearen hasierako abiadura kalkula dezakegu:
v=
2 Ek
1
2
100 kg
E totala
100 =
19.600 J
20.000 J
100 = 98 %
(202. eta 203. or.)
53. b) da erantzun zuzena.

54. Energiaren kontserbazioaren printzipioa baliatuz:
2
mv2 = m g h
1km
= 27,77 m s
Maldaren amaieran duen energia zinetikoa:
= 20 m s
1.000 m
= 31.360 J
c) Prozesuaren errendimendu energetikoa:

E erabilgarria
3.600 s
Ep = m g h = 80 kg 9,8 m s 2 40 m = 31 360 J
Ei = Ef
b) E ii = E ff
Ei = Ef
Ep i + Ec=ii =Ep
Ep+ff +EkEc+ff W
+ W rr
i = Ef
Ep
f + Ec
f
r
Epi ii++ Ek
Eci i = Ep
f
f + Wr
p i + Ec i = Epf + Ec f + W1r
0 + 1 m v 22 = m g h + 0 + W r
0 + 2 m v 2 = m g h + 0 + W rr
1
1
0 + 2 m v 2 = m g h + 0 + Wr
2
+
m v = m g h + 0 +2W r
1
2
W rr = 1 100 kg (20 m s)222 100 kg 9,8 m s222 200 m
W r = 2 100 kg (20 m s) 100 kg 9,8 m s 200 m
1
1
W = 2 100 kg (20 m s) 2 100 kg 9,8 m s 2 200 m
W r = 100 kg (20 m rs) 2 2 100 kg 9,8 m s 2 200 m
W r = 400 J
2
W rr = 400 J
W r = 400 J
W r = 400 J
=
1h
Eskiatzaileak ibilbidearen hasieran duen energia

potentziala:
mv2
2 20.000 J
Ec
Ek =
1
2
mv2 =
1
2
80 kg (27,77 m s) 2 = 30 847 J
= 30.847 J
Beheranzko bidean galdutako energia:
31.360 J 30.847 J = 513 J
b)
513
31.360
c) =
100 = 1,64 %
E erabilgarria
E totala
100 =
30.847 J
31.360 J
100 = 98 %
56. a) Marruskaduraren ondoriozko galerak kontuan hartu ezean, 40 m-ko altuera lortuko lukete.
b) Marruskaduraren ondoriozko galerak kontuan izanda:
1
mv2 = m g h
2
h=
Ec
mg
30.840 J
80 kg 9,8 m s 2
= 39,33 m
57. Iradokitako erantzuna. Ikasleek hainbat proposamen

konbinatu behar dituzte, menu osasungarri bat sortzeko. Ondoren, ikaskideekin partekatuko dute blog
batean. Blog hori blogspotekin edo wordpressekin
sortu ahal izango dute.
133
giltza
20.000 J =
km
Aita
Ama
Arroza: 343 kcal
Bi hanburger: 2 330 kcal
Txokolate-izozkia: 302 kcal
1.570 kcal
Sagar-tarta: 274 kcal
1.196 kcal
Fruta: 2 50 kcal
1.008 kcal
Ogia: 265 kcal

Pasta: 125 kcal
Arkumea: 202 kcal
Entsalada: 30 kcal
Patata frijituak: 300 kcal

Ogia: 265 kcal
Seme-alabak
Arroza: 343 kcal
Bi atun-zati: 2 150 kcal

Ogia: 265 kcal
9. Energia termikoa eta elektrikoa

1. Energia termikoa
(206.-211. or.)
@: etxean egiteko saiakuntza
Esteka honetan, ikasleek egiaztatu ahal izango dute nola
dilatatzen diren solidoak beroarekin, eta hoztean, nola berreskuratzen dituzten euren jatorrizko dimentsioak.
Esperimentatu: likido baten dilatazioa
Saiakuntza samur honen bidez, egiazta dezakegu likidoak
dilatatu egiten direla tenperatura igotzean. Likidoek ez dutenez formarik, dilatazio kubikoaz baino ezin daiteke hitz
egin (hiru dimentsiotan), likidoen dimentsioak barne hartzen dituzten ontzien araberakoak baitira. Saiakuntzari esker, lastotxoari erreparatuta ikus dezakegu nola igotzen
den uraren maila; izan ere, likidoak solidoak baino 10 aldiz gehiago dilatatzen dira (batik bat, beirarekin alderatuz gero).
Esperimentatu: sentipen termikoa
Praktika honi esker, ikasleek egiazta dezakete ur berotan
sartutako eskuak ur epeletan sartzean hotza dagoen sentipena izango duela. Ur hotzetan sartutako beste eskuak,
ordea, ur epeletan bero sentipena izango du.
Saiakuntza honetatik ondoriozta dezakegu gure sentipenek eragin nabarmena dutela zerbait hotza ala beroa den
esateko. Horregatik, neurketa subjektibo horiek saihesteko, termometroa erabiltzen dugu.
Jarduerak
giltza
1. Bai. Solido baten gainazaleko partikulek elkarrekin lotuta egonarazten dieten indarrak gainditu, eta zuzenean egoera gaseosora igarotzeko behar adina abia134
dura lor dezakete (energia zinetikoa). Solidotik gasera

zuzenean igarotzeari sublimazio-prozesua deritzo.
2. Termometroaren funtzionamendua, hain justu, tenperaturaren igoerarekin likido batek izaten duen dilatazioan dago oinarrituta (garai batean merkurioa zen,
baina gaur egun alkohol tindatua). Haatik, tenperatura
jaisten bada, likido hori uzkurtu egingo da.
3. K = C + 273 = 219 + 273 = 54 K
F =
9
5
C + 32 =
9
5
(219) + 32 = 362 F
4. Bero-hedapenaren adibideak:
Kondukzio bidez: irakiten dagoen ura daukan lapiko
bat edo bero dagoen lisaburdina ukitzea.
Konbekzio bidez: eskuak piztuta dagoen erradiadore
baten gainean jarriz gero, ohartuko gara konbekzio
bidezko aire-fluxu bat dagoela. Erradiadorearen inguruko airea berotu egiten da, eta haren dentsitatea txikitu. Horrenbestez, inguruneko aireak baino gutxiago
pisatzen duenez, gorantz joango da.
Erradiazio bidez: egurrezko tximinia batera hurbilduz
gero, hark igortzen duen beroa sentituko dugu.
5. Iradokitako erantzuna. Ikasleek zehaztasunez erreparatuko diete ikasgelako objektuei, eta konparazioaren
bidez, beroaren eroale onak zein diren eta zein ez bereizi ahal izango dute.
Eroaleak
Isolatzaileak
Erradiadoreak
Zura, hormigoia
Kable elektrikoak
Leihoak
Hormetako material isolatzailea

2. Energia elektrikoa (212.-217. or.)
Datuak: R1 = 5 ; R2 = 7 ; V = 24 V
Re = R1 + R2 = 5 + 7 = 12
Jarduerak
6. Protoiak nukleoaren barnean harrapatuta daude, nukleoaren erakarpen indartsu baten bidez loturik. Elektroiak, ordea, abiadura bizian dabiltza nukleoaren inguruan biraka, eta ez dute nukleoaren indar indartsu
hori jasan behar. Gainera, elektroiak protoiak baino
askoz ere arinagoak dira, eta, horrenbestez, energia
gutxiago beharko dute higitzeko. Hala, errazagoa
da elektroiak atomo batetik bestera desplazatzea eta
korronte elektrikoaren fluxu handiagoa sortzea.
7. a) zura: isolatzailea.
b) altzairua: eroalea.
24 V
= 2A
12
V1 = I R1 = 2 A 5 = 10 V
V2 = I R2 = 2 A 7 = 14 V
V = 10 V + 14 V = 24 V
c) Paraleloan konektatutako bi erresistentziaz osatutako zirkuitu bat da. RT-ren erresistentzia baliokidea, kasu honetan, honako formula honen bidez
kalkulatzen da:
Re
d) kobrea: eroalea.
Egiaztapena:
c) goma: isolatzailea.
I=
1
R1
1
R2
1
100
e) plastikoa: isolatzailea.
Re = 66,67
f ) ur garbia: isolatzailea.
V=IR
I=
@: sinboloak
Proposatutako web orrira sartuz gero, zirkuitu elektriko
baten osagaiak irudikatzeko erabiltzen diren sinbolo grafikoak ezagutu ahal izango dituzte ikasleek. Zirkuitu elektrikoen eskemak marrazki sinplifikatuak dira, zirkuituak konektatuta nola dauden argi eta bizkor ikusteko erabiltzen
direnak.
Jarduerak
V
R
1,5 V
66,67
1
200
= 22,5 mA
Erresistentziak paraleloan konektatuta daudenean,

hau egiaztatzen da:
V
V
1,5 V
1,5 V
I = I1 + I 2 =
+
=
+
=
R1
R2
100
200
V
V
1,5 V
1,5 V
I = I1 + I 2 =
+
=
+
= 22,5 mA
R1
R2
100
200
10. Transistorea gailu elektroniko erdieroalea da, sarrerako seinale elektriko bati erantzuteko irteerako seinale
elektriko bat emateko erabiltzen dena.
Pila
Lanpara
Etengailua
Erantzun posiblea.
Pila (sare elektrikoa), lanpara (gela bateko lanpara),
etengailua (potentzia kontrolatzeko etengailua).
9. Ezkerretik eskuinera:
a) Erresistentzia batez osatutako zirkuitu bat da, eta
ebazteko, Ohmen legea aplikatuko dugu.
V = I R = 2 A 5 = 10 V
b) Seriean konektatutako bi erresistentziaz osatutako
zirkuitu bat da, eta ebazteko, Ohmen legea aplikatuko dugu.
Transistorearen aplikazioak:
Transistoreek elektronika analogikoan duten aplikazio garrantzitsuenetako bat, hain zuzen, anplitude
aldakorreko seinale elektrikoen anplifikazioa da;
nola tentsioarena, hala korrontearen intentsitatearena.
Transistoreak etengailu (ireki zein itxi), osziladore,
kommutagailu edo aztergailu gisa funtziona dezake.
Transistorea garrantzi teknologiko handiko osagai elektronikoa da; izan ere, egunero erabiltzen ditugun gailu
elektroniko ia guztien zirkuituetan ageri da: telebistetan,
audio- eta bideo-erreproduzitzaileetan, mikrofonoetan,
ordenagailuetan, lanpara fluoreszenteetan, sakelako
telefonoetan, sentsore bidezko argiztapen publikoko sistemetan eta bestelakoetan.
135
giltza
8.

Etxetresna elektrikoei erabilera eraginkorra ematea.
Transistorearen adierazpen eskematikoa:

C
Berogailuetan termostato bat eta tenporizagailuak

ezartzea.

Txinak azken hamarkadetan izan duen industria-hazkunde handiari esker, herrialdea baliabide horien
kontsumitzaile aseezin bihurtu da. Eskaera hori asetzeko energia-iturri nagusia ikatza da: bere energiagastuaren % 70 osatzen du, eta, horrenbestez, Asiako
herrialde erraldoi horrek kutsadura-arazo larriak izan
ohi ditu. Txina dugu, gaur egun, berotegi-efektuko
gasen igortzaile handiena munduan.
Agora
Erantzun posiblea.
WWFren egiteko nagusia planetako ingurune naturalaren
degradazioa etetea da. Aljeria, Saudi Arabia, Irak, Iran,
Qatar, Kuwait eta Venezuela dira petrolio-ekoizlerik handienak, eta horiei ez zaie komeni atmosferara igorritako
gas kutsatzaileen mailak kontrolatuko dituen erakunde
bateko kide izatea. Herrialde horiek gaur egun dituzten CO2 igorpenek Europako herrialde guztien per capita
igorpenak gainditzen dituzte (Luxenburgo kontuan hartu
gabe).
Jarduerak
Garapen jasangarria hiru faktoretan dago oinarrituta:
gizartea, ekonomia eta ingurumena.
Garapen jasangarria dugu gaurko belaunaldien premiak asetzeko gai den garapena, etorkizuneko belaunaldiek euren premiak asetzeko izango dituzten baliabideak eta aukerak arriskuan jarri gabe.
Gai horrekin lotutako albistea izenburu hau duena izan
liteke: Kataluniako Arkitektoen Elkargoak aurka egin
dio Ebroko Plan Hidrologikoari, EFE agentziak argitaratutakoa eta esteka honetan ikus daitekeena.
http://links.edebe.com/k77qk
12. Eguzki-zentral termikoa.
360-ko ikuspegia
(218. eta 219. or.)
Energetikoki eraginkorrak diren etxebizitzak
Jarduerak
15.
www.sotaventogalicia.com
Web orri honek (ingelesez, gaztelaniaz eta galizieraz
dago) Sotaventoko Parke Eoliko Esperimentalean instalatutako etxebizitza bioklimatikoaren berri ematen
du.

Klima epeletako etxebizitzek beroaren eraginari aurre
egiteko egon behar dute diseinatuta. Adreilu jakin batzuez eta material isolatzailez egindakoak dira.
Eremu hotzetan, material isolatzaileak erabili beharko
dira, leihoetatik, ateetatik eta lotuneetatik beroak alde
egin ez dezan.
Sormen@: txongila
a) Txongil motak:

Inor ez dagoen geletako argiak itzaltzea.
Erabiltzen ari ez garen tresna elektronikoak itzaltzea.
Arropa lehortzeko eguzkia baliatzea, eta ez lehorgailua.
giltza
Bonbilla gorien tokian kontsumo txikiko beste batzuk erabiltzea.

136
La Bisbaleko (Girona) txongila, beiraztatu gabea.

Tranpazko txongil marraduna (Totana, Murtziako eskualdea).
Arrantzale- edo txalupa-txongila (Ciutadella, Balearrak).
Dorre-txongila (Ateca, Aragoi).
Txongil greziarra (Miravet, Katalunia).

b) Espainian aurkitutako txongilik antzinakoena kultura
argarikokoa da. Puntarrn Chicoko (Beniajan) muinoaren nekropolian aurkitu zuten, Murtziako eskualdean,
eta hango arkeologia-museoan dago gordeta.
c) Hauxe da txongilaren funtzionamenduaren oinarria:
gordetako ura buztinaren poroetatik iragazten da, eta
kanpoko ingurune lehorrarekin ukipenean, lurrundu egiten da, eta, horrenbestez, hoztu. Ura lurruntzean, txongilaren barruan gordetako uraren energia termikoaren
parte bat xahutu egiten da, eta, era horretan, ura hoztu
egiten da. Lurruntze bidezko hozketa esaten zaio horri.
d) Bero handiko eremuetan, airea lehorragoa den tokietan.
e) Hezetasuna.
Erantzun posiblea.
Klimatizagailu lurrunkorrak txongilaren printzipio
berberetan oinarritutako funtzionamendua dauka.
Klima lehor eta epeletan erabiltzen da hura ere.
Ikasleak hiruzpalau kideko taldetan jarriko dira eta
jardueraren enuntziatuan eskatutako informazioa
bilatuko dute Interneten, azkenik aurkezpena egiteko. Esteka honetan, esaterako, zenbait zehaztasun
aurkituko dituzte:
e) Gatz lehorraren kontzentrazioak eragina izan dezake errepideen zoladuran, hura zartatuz eta pixkanaka
hondatuz; batik bat, hormigoi armatua bada. Hormigoizko zubien gainean epe luzera izaten diren ondorioak arazo larri bihurtzen ari dira; bereziki, estalki iragazgaitza hondatzen denean. Eraginkortasuna
hobetzeko, gatza errepide heze batean bota beharko
litzateke; izan ere, bestela, haizeak aurki eramango luke
areketara.
f ) Urtutako elur-uretan disolbatutako gatza sustraiek xurgatzen dute eta landareen ehunak gazitu egiten dira.
Horren eraginez, galarazi egiten zaio bere funtzio metaboliko batzuk egitea. Bestalde, ibaien ekosistemek ere
jasaten dute inpaktua, euren uberketan gatz-kontzentrazio handiak izaten dituztenean.
g) Itsas gatzak autoen xaflak hondatzen ditu, oxidazioaren eraginez. Gatz-soluzioak metalak jaten ditu eta
eragin kaltegarriak dauzka ibilgailuetan. Elurra sarri
egiten duen eremuetan lan egiten duten ibilgailuak
bereziki sentikorrak dira; horrenbestez, mantentze- eta
garbiketa-lan zaindua eta erregularra behar izaten
dute.
h) Erantzun posiblea.
Ikasleek honako web orri hau kontsulta dezakete:
http://links.edebe.com/iuvx
http://links.edebe.com/fjevy7
(220. eta 221. or.)
a) eta b) Urak 0 C dituenean sortzen da izotza. Elurtutako errepideetan gatza botatzean, izozte-puntua jaitsi
egiten da, eta horren eraginez, elurra urtu, eta ibilgailuek ondo zirkula dezakete. % 10eko gatza duen ura
6 C-ra izozten da. Gatz kantitatea handitu ahala,
tenperatura gehiago jaitsi beharko da izotza sortzeko. Tenpe-ratura 8 C-tik beherakoa izanez gero, litekeena da ez urtzea, gatzak ezingo baitu izotzarekin
nahastu, solidoegia egongo delako. Horregatik, ur
pixka bat beharko litzateke urtze-prozesua hasi ahal
izateko.
c) Itsas gatzak.
d) Ikasleek eskatu zaien taula osatu beharko dute, web
orri honetan aurkituko dituzten datuak baliatuz:
http://links.edebe.com/yws7
i ) Bai. Autoen izotz-kontrakoak likidoei gehitzen zaizkien

konposatuak dira, haien solidotze-puntua txikitzeko eta
nahaste erresultantea tenperatura txikiagoan izotz dadin lortzeko.
j ) Ikasleek ikaslearen liburuan agertzen diren esteketan
bilatu beharko dute beharrezkoa den informazioa.
k) Ikasleek jarduera honetan egindako ikerketa-lanari
buruzko txosten bat osatu beharko dute, argibideei
jarraituz.
Jarraitu ikertzen
Gatzaren eta kaltzio kloruroaren nahaste tradizionalari
erremolatxa-zukua gehitzean, gatzaren izozte-puntua
7 C-tik 31 C-ra jaisten da. Gainera, aukera ekologikoagoa da, erremolatxa biodegradagarria baita. Nahasteak
ez duenez zapore gozorik (azukre guztia kendu baitzaio),
animaliak ez dira samaldan errepidera joango. Azkenik,
nahastea marroi kolorekoa izatean, errepideetan ez da
prozesua errepikatuko.
137
giltza
Zientzia eskura

17. Kondukzioa, konbekzioa eta erradiazioa.
18. Likidoen dilatazio bolumetrikoaren fenomenoan.
25. Termometro bat kalibratzeko alkoholaren zutabearen

luzerak bat etorri behar du tenperaturari nahierara
emandako balio batekin, beti tenperatura berean gertatzen diren gertakarietarako.
26.
19. Ohmen legeak: V = I R

20. Naturan, gorputzetan dago energia elektrikoa, eta horietan aldaketak gertatzen direnean ageri ohi da energia. Gure etxebizitzetara iristen den energia zentral
elektrikoetatik lortzen da. Hortik eskuratzen dugu bizitzeko beharrezkoa dugun energia. Hauxe da horien
funtzionamenduaren oinarria: airearen, uraren edo urlurrunaren higidura sorgailu izeneko elementu batera
transmititzea, energia elektriko bihurtzeko. Zentralek,
hain zuzen, elektrizitatea sortzeko erabiltzen duten
energia primarioaren araberako izena izaten dute: hidroelektrikoak, termikoak, nuklearrak, eolikoak, eguzki-energiak eta fotovoltaikoak.
Kelvin
eskala
Celsius
eskala
Fahrenheit
eskala
200 K
73 C
99,4 F
373 K
100 C
212 F
305,2 K
32,2 C
90 F
123 K
150 C
238 F
0,22 K
272,77 C
459 F
27. a) Ikasleek barra-diagrama batean adierazi beharko

dituzte datuak; izan eskuz, izan Excel programa
baliatuz.
b) Urte horietako batez besteko balioa 15,42 C-koa
izan da.
c) Balio horien arteko alde maximoa 1,1 C-koa da.

Balioen artean ez dago desbideratze handirik.
1. Energia termikoa
d) Erantzun posiblea.
21. a) Egia. Alde bakarra dago: egoera solidoan dauden

partikulek bibratu besterik ez dutela egiten, ez dira
higitzen.
b) Gezurra. Ez daude finko, bibratu egiten dute.
Espainian, 14 urte horietan, batez besteko tenperaturak ez duela izan aldaketa nabarmenik.
28.
Eroaleak
c) Gezurra. Solidoek forma finkoa dute.

d) Egia.
e) Egia.
f) Gezurra. Gasek erabilgarri dagoen espazio guztia
betetzen dute.
g) Egia.
22. Bai. Gorputz batek beroa jasotzen duenean, haren
tenperatura igo egitean da. Salbuespena: egoeraaldaketa bat gertatzen ari denean.
Aluminioa
Zura
Urrea
Kortxoa
Burdina
Beira
Kobrea
Plastikoa
Airea
29. a) Konbekzioa: bero-hedapena uraren partikulen higiduraren eraginez gertatzen da.
23. Eguzki-energia fotovoltaikoa erabiltzen dute. Eguzkipanelen bidez iristen zaie energia.
b) Kondukzioa: partikulak solido baten puntu batetik

bestera desplazatu behar gabe hedatzen delako
beroa.
c) Konbekzioa: bero-hedapena airearen partikulen

higiduraren eraginez gertatzen da.
Dilatazio termikoa, hain zuzen, gorputz fisikoak izaten

duen luzera-, bolumen- edo beste dimentsio metrikoren baten hazkundea da, zeinahi bidetatik tenperatura
igo zaiolako. Fenomeno hori materiaren zeinahi egoeratan gertatzen da.
giltza
Isolatzaileak
138
d) Erradiazioa: energia erradiazio moduan iristen da

Eguzkitik, uhin elektromagnetiko bidez. Hedapenmodu honek ez du behar inolako materia motak
esku hartzerik beroa transmititzeko.
31. Ikasleek Irakurketa partekatua teknika kooperatiboa

aplikatuz egin beharko dute jarduera, lauko taldetan
jarrita.
Taldekide batek lehenengo paragrafoa irakurriko du.
Gainerakoek oso adi egon beharko dute; izan ere,
hurrengoak (esaterako, erlojuaren orratzen noranzkoari
jarraituz) lehenengo kideak irakurri berri duen paragrafoa azaldu beharko du edo laburpen bat egin. Gainerako guztiek, berriz, esandakoa zuzena ala okerra den
adierazi beharko dute; hots, ea bat datozen bigarren
kideak esandakoarekin. Bigarren ikasle horrek (lehenengo paragrafoaren laburpena egin duenak) bigarren
paragrafoa irakurriko du gero. Hirugarrenak, berriz, bigarren paragrafo horren laburpena egin beharko du, eta
geratzen diren beste biek (laugarrenak eta lehenak, hain
justu) laburpena zuzena den ala ez esan beharko dute.
Eta horrela, bata bestearen atzetik, harik eta testu osoa
irakurtzen duten arte.
Taldekideek ezagutzen ez duten adierazpen edo hitzen bat ageri bada testuan, ezta hiztegia kontsultatu
ondoren ere ezagutzen ez dutena, taldeko eledunak
irakasleari jakinaraziko dio, eta hark gainerako taldeei
galdetuko die horiek ere testu bera irakurtzen ariko
dira, ea norbaitek badakien eta lagun diezaiekeen.
Hala bada, pertsona horrek ahots goraz eman beharko ditu azalpenak, eta adierazi beharko du, gainera, nola jakin duen hitzaren edo adierazpenaren
zentzua zein den.
Zero absolutua dugu teorikoki posible den tenperaturarik baxuena. Tenperatura horretan, sistemaren
barne-energiaren maila denik eta baxuena da. Hala,
partikulek ez dute higidurarik (mekanika klasikoaren
arabera).
2. Energia elektrikoa
33. a) Egia. Protoiek karga positiboa dute; elektroiek,
berriz, negatiboa. Eta neutroiek ez dute kargarik.
b) Egia. Materian gertatzen den karga-higidura oro
korronte elektriko bat da.
34.
I=

V
R
4
=3A
12 V
35. Korrontearen noranzkoa erlojuaren orratzen aurkakoa

da.
V
12 V
I=
=
= 2A
R
6
Kargei igarotzen uzten dieten materialak eroaleak dira;
uzten ez dietenak, berriz, isolatzaileak.
Eroankortasun elektrikoa materialaren egitura atomiko
eta molekularraren araberakoa da. Metalak elektrizitatearen eroale onak dira, lotura ahuleko elektroi ugariz
osatutako egitura dutelako. Horri esker, elektroiak
erraz higi daitezke, eta, era horretan, korronte elektrikoa sortu.
Eroankortasuna materialaren beraren beste faktore fisiko batzuen eta tenperaturaren araberakoa ere bada.
Ikasleek diapositiben bidez erakuts dezakete metal
baten egitura atomikoa, eta erdieroaleren batekin alderatu; esaterako, silizioarekin. Bien propietate fisiko
zein kimikoak ere azter ditzakete.
Ez da gomendagarria gehiago sakontzea, ez baitute
hori ulertzeko behar besteko ezagutzarik.
37. a) Voltmetroa.
b) Amperemetroa.
c) Pila.
d) Erresistentzia.
38. a) V = 2 A 10 = 20 V
b) R =
c) I =
V
I
V
R
=
=
14 V
0,2 A
12 V
40
= 70
= 0,3 A
39. a) Bi erresistentzia, seriean.

Re = 1.000 + 1.000 = 2.000
c) Gezurra. Elektroiak nukleoaren inguruan ibiltzen

dira biraka.
d) Egia. Protoiak eta neutroiak nukleoaren indar gogorraren bidez tinko elkarturik egoten dira.
12 V
R1 1.000
R2 1.000
139
giltza
30. Lisaburdinaren energia termikoa inguruneko airerantz

hedatzen da, eta hura berotzen du. Horrenbestez, energia termikoak ez dio aurka egiten energiaren kontserbazioaren printzipioari, energia ez baita desagertzen; aitzitik, inguruneko airera joan da, konbekzio bidez.

43. a) Bai.
b) Bi erresistentzia, paraleloan:
1
Re
1
1.000
1
1.000
2
1.000
Re = 500
R1 1.000
Ur beroa: berogailu elektrikoa.

Klimatizazioa: aire girotua.
Argiztapena: lanpara elektrikoa.
Sukaldea: sukalde elektrikoa.
Etxetresna elektrikoak: hozkailua.
R2 1.000
40. a) Re = 40 + 60 = 100
I=
b)
1
Re
V
R
=
5V
100
1
80
= 0,05 A
V
R
8V
16
20
= 0,5 A
41. Erresistorea edo erresistentzia: osagai elektriko

bat, erresistentzia elektriko jakin bat zirkuitu elektriko baten bi punturen artean txertatzeko diseinatutakoa.
Aplikazioak: tenperaturak erregulatzea, konpentsatzea eta neurtzea, alarmak, tentsioaren egonkortzea, etab.
Transistorea: gailu elektroniko erdieroalea da,
sarrerako seinale elektriko bati erantzuteko irteerako seinale elektriko bat emateko erabiltzen dena.
Transistorearen aplikazioak:
Transistoreek elektronika analogikoan duten aplikazio garrantzitsuenetako bat, hain zuzen, anplitude
aldakorreko seinale elektrikoen anplifikazioa da;
nola tentsioarena, hala korrontearen intentsitatearena.
Transistoreak etengailu (ireki zein itxi), osziladore,
kommutagailu edo aztergailu gisa funtziona dezake.
giltza
42. Energia garbiak: hidroelektrikoa, termikoa, eolikoa,

eguzki-energia eta fotovoltaikoa. Energia nuklearra
energia berriztagarritzat jotzen badute ere, ezin dugu energia garbia dela esan, non eta ez den planta
horiek sortzen dituzten hondakinak erabiltzeko eta
gordetzeko irtenbide eraginkor bat lortzen. Bien bitartean, energia kutsatzailetzat joko dugu.
140
b) Argiztapena.
Re = 16
I=
b) Gas naturala erabil liteke. Gas naturala konposizio

aldakorreko gasen nahastea da, petrolioarekin edo
ikatzarekin zerikusi handia duena.
Energia-etiketa hori Europar Batasunaren (EB) marka

da, kontsumitzaileek eskura ditzaketen etxetresna elektriko eraginkorrak egiaztatzen dituena. 1995. urteaz
gero, egiaztagiri hori lagungarria da energia eta dirua
aurrezteko, produktuen errendimendu onari uko egin
behar izan gabe.
Egiaztagiriari esker, orain errazagoa da energiari dagokionez eraginkorragoa den produktua erostea EBko
zeinahi herrialdetan; izan ere, etxetresna elektrikoen
urteko kontsumoa, gaitasuna eta kutsadura akustikoa
zein den ere ezagut dezakegu.
45. Ikasleek Crocodile Clips programa deskargatu beharko dute, unitatean ikusitako zirkuitu elektrikoak eta
jarduerak ebazteko eta lortutako emaitzak egiaztatzeko.
Azkenik, ikasleek txosten bat idatzi beharko dute, eskatutako atalekin eta emandako argibideei jarraituz.
(226. eta 227. or.)
46. c) erantzuna.
47. c) erantzuna. Metalak ez du surik hartzen, bere irakitepuntua altuegia delako.
48. c) erantzuna. Isolatzea.
49. b) erantzuna.
50. c) erantzuna.
51. b) erantzuna.

10. Argia eta soinua
1. Uhin-higidura
(230. eta 231. or.)
p uhinak: p uhin deitzen zaie uhin nagusiak direlako, s

uhinak baino azkarrago hedatzen baitira. Luzetarako
uhinak dira.
Esperimentatu: uhin baten energia

a) Oszilazioak azkarragoak diren kasuan.
s uhinak: s uhin deitzen zaie bigarren mailakoak baitira; izan ere, p uhinak baino mantsoago hedatzen dira.
Zeharkako uhinak dira.
b) Baita oszilazio azkarragoak egiten direnean ere.

c) Baita oszilazio azkarragoak egiten direnean ere.
Bai p uhinak, bai s uhinak, uhin mekanikoak dira, ingurune material batean hedatzen baitira; esaterako,
lurrazalean.
a) Oszilazio handiagoak egiten direnean.

4
b) Baita oszilazio
handiagoak egiten direnean ere.
3,5
3
2. Zer da argia?
Jarduerak 2,5
1.
(232.- 237. or.)
Bibrazioaren norabidea (cm)

1,5
Jarduerak
1
0,5
3 2,5
2
1,5
1
0,5
0,5
1,5
2,5
3,5
4,5
5,5
3. Iturri primarioak: fluoreszentea, Sirio, linterna, kandela

6,5bat,7 tximista
7,5
8 bat.
8,5
9
9,5
10 10,5
11
0,5
4
Iturri sekundarioak: Ilargia, Jupiter, Ganimedes.
1
3,5
Hedapen-norabidea (cm)
1,5
3
2
2,5
Anplitudea
= 1 cm; uhin-luzera = 1 cm
2
2,5

1,5
1
f
0,5
0
3 2,5
2
1,5
1
0,5
0,5
1,5
2,5
3,5
4,5
5,5
4
0,5
3,5
1
3
1,5
2,5
2
Anplitudea
Arrazoiaren azalpena trebetasuna eraginak haiek sortzen dituzten kausekin lotzeko erabiltzen da; kasu honetan, kolore primarioetatik nola sortzen diren gainerako koloreak. Parte-hartzaileak ideiak ematen joango dira eraginak sor ditzaketen (gainerako koloreen
eraketa) kausei edo jatorriari buruz (kolore primaeta diagrama
joango dira.
6,5rioak),
7
7,5
8
8,5
9 batean
9,5
10 erregistratzen
10,5
11
Ekarpenak egiten amaitu dutenean, kausak modu hierarkikoan berrantolatuko dituzte eta errepikatuta daudenak kenduta. Jarraian, datuak biltzeko plan bat
plantea daiteke hipotesi horiek kontrastatzeko.
5. a) Enuntziatuak dioen bezala:
2
2,5

1,5
1 UA = 150.000.000 km
b) t =
0
3
h
2,5
2
1,5
1
0,5
0,5
1,5
2,5
0,5
1
1,5
t=
3,5
4,5
5,5
150 000 000 km
300 000 km s
2
Anplitudea
6,5
150.000.000 km
7,5
300.000
km
s
8
8,5
9
9,5
= 500 s 500 s
1 min
60 s
= 500 s 500 s
10
10,5
11
1 min
60 s

= 8,3 min

= 8,3 min
6. Argiaren abiadura hutsean konstantea da.
2,5
141
giltza
0,5

7.
13.
F
vura =
c
nura
vura
vura =
300.000 km s
1,33
c
nura
300.000 km s
vura = 225.563,91 km s
1,33
vura = 225.563,91 km s
Taulako balioa 225.560 km/s-koa da, beraz, ariketa

honetan kalkulatutakotik oso hurbil dago.
9. n x. ingurunea =
300.000 km s
286.000 km s
c
v x. ingurunea
300.000 km s
286.000 km s
n x. ingurunea
n x. ingurunea = 1,05
10. n =
c
v
<1 c < v
Argiaren abiadura ingurunean (v) argiaren abiadura

hutsean (c) baino handiagoa bada, n indizea 1 baino
txikiagoa da. Baina halakorik ezin da gertatu, argiaren
abiadura hutsean lor daitekeen abiadurarik handiena
baita.
11. Errefrakzioa.
10 cm-ra kokaturiko objektua islaturiko irudia baino

handiagoa da; 8 cm-ra kokaturiko objektua islatu= 1,05 riko irudiaren tamaina berekoa da, eta 6 cm-ra
kokaturiko objektua islaturiko irudia baino txikiagoa
da.
Aurreko izpien grafikoetan ikus daitekeenez, objektua leiarretik gero eta hurbilago egon, orduan eta
handiagoa izango da irudiaren tamaina eta, hortaz,
txorimaloa 4 cm-ra badago, leiarraren fokuaren
aurre-aurrean, orduan aurreko bi kasuetan baino
irudi handiagoa islatuko du.
d leiarrarekiko distantzia izango da eta t irudiaren
tamaina:
d1 > d2 t1 < t2
d1 < d2 t1 > t2
Esperimentatu: banbilak eta ahurrak
3. Zer da soinua? (238.-240. or.)
Erantzun irekia.
14. Biolinaren sokak bibratzen du.
Jarduerak
15. Eguzkitik ez zaigu soinurik iristen; izan ere, espazioa

hutsik dago eta bertan soinua ez da hedatzen.
12.
16. Soinua ingurune material guztietan hedatzen da. Hortaz, arrainek soinuak entzun ditzakete uraren azpian.
17. a) Soinu ahul, labur eta altua.
b) Soinu ozen, labur eta altua.
c) Soinu ozen, luze eta baxua.

Ispilu ganbila
giltza
Rojo
Azul
Verde
8. nura =
142
Ispilu ahurra
d) Soinu ahul, labur eta baxua.

18. Datua: s = 5 km
Ikaslearen liburuko aurreko orrian agertzen den soinuak

uretan duen abiadura hartuko dugu (v = 1.480 m/s),
soinuak urpeko ontzira iristen berandutzen duen denbora jakiteko, eta honako formula hau aplikatuko dugu:
5 km
1.000 m
20. Datua: v = 1.500 m/s
24. Erantzun irekia.
Teoria irakurrita badakigu oihartzuna hautemateko soinuen igorpenak, gutxienez ,0,1 s-ko denbora-tartea
izan behar duela hura jasotzen den unearekiko. Honako formula hau aplikatuko dugu:
v=
s
t
s = v t = 1 500
s = v t = 1.500
m
s
0,1 s s = 150 m
0,1 s s = 150 m
s
s soinuaren igortzailearen eta oztopoaren artean dagoen distantziaren bikoitza denez, azken hori distantzia erdira dago, hau da 75 m-ra.
4. Argi-kutsadura eta kutsadura

akustikoa (241. or.)

Lurrak Ilargiaren gainean proiektatzen duen itzalean
oinarritu zen, bertan gure planetaren kurbadura antzeman baitaiteke.
Sormen@: eklipseak eta literatura
Erantzun posiblea.
Liburuak edo ipuinak:
Yankee bat Arturo erregearen gortean, Mark Twain.
Nightfall, Isaac Asimov eta Robert Silverberg.
Eklipsea, Augusto Monterroso.
Filmak:
Jarduerak
2001: Espazioko odisea (1968).
Dune (1984).
Kanarietako Autonomia Erkidegoa toki paregabea da

behaketa astronomikorako. Bertan daude Observatorio del Roque de los Muchachos eta Observatorio del
Teide izeneko behatokiak.
Baraka (1992).
Angelas Ashes (1999) (Angelaren errautsak).
Momia (1999).
143
giltza
t=
t = 3,38 s
t
v 1.480 m s 1 km
s
5 km
1 000 m
t=
=

t = 3,38 s
v
1 480 m s
1 km
Itsasontziaren kasuan, soinua airetik hedatzen da
340 m/s-ko abiaduran. Aurreko kalkuluak errepika360-ko ikuspegia. (242. eta 243. or.)
tuko ditugu:
Eklipseak
s
s
5 km
1.000 m
v=
t= =

t = 14,71 s
t
v
340 m s 1 km
Jarduerak
s
5 km
1 000 m
t=
=

t = 14,71 s
v
340 m s
1 km
19. Datua: t = 0,3 s
Hurrengo eguzki-eklipse osoak: 2017ko abuztuaren
21ean, AEBetan, eta 2019ko uztailaren 2an, Txilen eta
Soinuak airean duen abiadura hartuko dugu, ikasleaArgentinan.
ren liburuko aurreko orrian dagoena (v = 340 m/s), eta
honako formula hau aplikatuko dugu:
Hurrengo ilargi-eklipse osoak: 2017ko otsailaren 11n,
mundu osoan, Ozeanian izan ezik; 2017ko abuztuas
m
v=
s = v t = 340
0,3 s s = 102 m
ren 21ean, Ameriketan izan ezik; 2018ko urtarrilaren
t
s
31n, Hego Ameriketan, Europa mendebaldean eta
s zu eta hormaren artean dagoen distantziaren bikoiAfrika mendebaldean izan ezik; 2018ko uztailaren
tza denez, horma distantzia erdira dago, hau da
27an, Ipar Ameriketan izan ezik, eta 2019ko urtarrila51 m-ra.
ren 21ean, Asia ekialdean eta Ozeanian izan ezik.
v=
Zarata handiak estres biologikoa eragiten du, eta haren ondorioz diabetesa, tronbosia, hipertentsioa eta
are iktusa ere gara daitezke. Arazoa larriago bilakatzen
da 65 urtetik gorako pertsonen kasuan, gaixotasun
kardiobaskularren eta arnas aparatuko gaixotasunen
ondorioz hiltzeko arrisku handiagoa baitute. Zirkulazioaren zarata handia duten hirietako haurtxoek ere
pisu gutxirekin jaiotzeko aukera handiagoak dituzte.

Lara Croft: Tomb Raider (2001).
Apocalypto (2006).
Erantzun irekia.
Zientzia eskura
(244. eta 245. or.)
Osasunaren Mundu Erakundearen (OME) arabera:

100-130 dB: entzuteko deserosotasuna.
130-140 dB: kalte fisikoaren arriskua.
55 dB: eskoletako jolastokiak.
Hauek dira OMEK gomendaturiko gehieneko denborak
soinuaren bolumenaren arabera:
85 dB: auto bateko barne-zarataren maila (8 h).
90 dB: belarra mozteko makina (2 h eta 30 min).
95 dB: motor baten batez besteko zarata (47 min).
100 dB: auto baten klaxona, lurrazpiko trena edo kontzertua (15 min).
105 dB: mp3 erreproduzitzailea bolumen handienean
(4 min).
Denbora horiek gaindituz gero, hainbat ondorio jasan
ditzakegu: entzumena galtzetik hasita tinpanoa zulatzera arte.
kiaren argi zuria hark biltzen dituen kolore guztietan banatzen da, argiaren sakabanatze-fenomenoari esker.
Amaierako jarduerak (247. or.)

1. Uhin-higidura
30. Hedatze-norabidearen arabera, uhinak zeharkakoak
edo luzetarakoak izango dira. Zeharkakoak izango
dira uhinaren hedatze-norabidea partikulen mugimenduaren norabidearekiko perpendikularra bada, eta luzetarakoak izango dira hedatze-norabidea partikulen
mugimenduaren norabidearen bera bada.
Mugitzen diren ingurunearen arabera, uhinak mekanikoak edo elektromagnetikoak izango dira. Mekanikoak dira hedatzeko ingurune material bat behar
dutenean, eta elektromagnetikoak ez badute ingurune
materialik behar hedatzeko.
31. a) Gezurra; uhinek energia garraiatzen dute, baina ez
materia.
b) Egia; uhin mekanikoek ingurune material bat behar
dute hedatzeko; aldiz, elektromagnetikoek, ez.
32. a) Anplitudea (A) 1 m da. Haren periodoa (T) 4 s.
1
1
=
= 0,25 Hz
Maiztasuna (f) honako hau: f =
4
T
b) = 2 m bada, honela izango da:
Erantzun irekia.

26. Argia: islapena, errefrakzioa eta sakabanatzea.
Soinua: islapena (oihartzuna, erreberberazioa).
27. Belarriak soinua hautematen du; begiak, argia.
v=

T
2m
4s
= 0,5 m s
2. Zer da argia?
33. Egia; islatze eta errefrakzio fenomenoak gertatzeko,
argiak lerro zuzenean hedatu behar du.
34. n =
c
v
v=
c
n
c
300.000 km s
28. Uhin-anplitudeari esker haren intentsitatea bereiz devdiamantea =
=
vdiamantea = 124.018,2
n
2,419
diamantea
zakegu. Uhinak moteltzen berandutzen duen denborak
300.000 km s
haren iraupena bereizteko aukera ematenc du. Uhinaren
vdiamantea =
=
vdiamantea = 124.018,2 km s
frekuentziak bere tonua bereizten
laguntzen
du.
Uhinandiamantea
2,419
ren formak haren tinbrea bereizten laguntzen du.
c
300.000 km s
vkuartzoa =
=
vkuartzoa = 194.300,5 km
nkuartzoa
1,544
29. Argi-koloreak edo pigmentu-koloreak diren hartu bec
300.000 km s
harko da aintzat. Argi-kolore guztiak elkartuta
kolore
vkuartzoa =
=
vkuartzoa = 194.300,5 km s
zuria lortuko dugu. Pigmentu-kolore
elkartuta
nguztiak
1,544
kuartzoa
kolore beltza lortuko dugu.
giltza
Argi-kolore guztiak elkartuta zuria ateratzen dela egiaztatzeko ostadarrari errepara diezaiokegu; bertan, eguz144
35. netanola =
c
vetanola
300.000 km s
220.588 km s
netanola = 1,36

Espejo esfrico cncavo
36. a)
Espejo esfrico convexo

C
38. a) Egia; maitasun handien ondorioz soinu altuak izango ditugu, maiztasun txikien ondorioz soinu
baxuak.
b) Gezurra; soinua luzetarako uhin mekaniko bat

da.

Imagen
virtual
C
F
C
b)
3. Zer da soinua?
c) Gezurra; oihartzuna eta erreberberazioa soinuaren

islapenaren ondorioz sorturiko fenomenoak dira.
Imgenes
reales
Argia 300.000 km/s-ko abiaduran mugitzen da, oso

abiadura handian; hortaz, tximista bat ia gertatzen den
une berean ikusten dugu. Aldiz, soinuak mantsoago bidaiatzen du: gutxi gorabehera 1 km egiten du
3 s-ko. Beraz, gehiago berandutuko dugu trumoi bat
entzuten tximista ikusten baino.
c)
37.
Ekaitza zer distantziara dagoen kalkulatzeko, tximista

ikusten dugunetik trumoia entzun arte zenbat segundo igaro diren zenbatu beharko dugu. Zifra hori zati 3
eginda, ekaitza gutxi gorabehera zenbat kilometrora
dagoen jakingo dugu.
Tximista ikusten dugunetik trumoia entzuten dugun

arte 4,5 s igaro badira, ekaitza distantzia honetara
egongo da:
4,5
= 1,5 km.
3
Imagen virtual
Imgenes
reales
Zehatz-mehatz kalkulatu nahi badugu, aintzat hartu

beharko dugu soinuaren abiadura 340 m/s dela. Honako formula hau erabiliko dugu:
v=
v=
s
t
s = v t = 340
m
s
s
t
s = v t = 340
m
s
4,5 s s = 1 530 m
4,5 s s = 1 530 m
40. Ikaslearen liburuaren arabera vburdina = 5.130 m/s eta vairea = 340 m/s. Burdinak neurtu beharreko distantzia (x) bilatuko
dugu, soinu baten eta bestearen artean t = 1 s izan dadin:
vairea =
t
x
t +1
t=
v burdina =
x
v burdina
vairea =
x
x
v burdina
x
t
x
t=
x
v burdina
x
x
x
v
v

x vairea =
+ 15.130
=
x = airea burdina
vairea v burdina
340
x
v burdina
t + 1=
vairea= 364,1 m v burdina vaire a

x=
=
+1
v
v
v

v
5.130

340
burdina
airea
burdina
aire
a
v
+1
burdina
vaireax =
145
giltza
v burdina =

41.
Soinua
Argia
Soinua eta argia uhinak dira. Hortaz, uhinen ezaugarri guztiak partekatzen dituzte: anplitudea, uhin-luzera, periodoa eta
maiztasuna dute.
Soinua uhin mekanikoa da, beraz, ingurune material bat behar du transmititzeko.
Argia uhin elektromagnetikoa da, beraz, ez du ingurune

materialik behar transmititzeko. Hutsean ere heda daitezke.
Soinua luzetarako uhin bat da, beraz, partikulen mugimenduaren norabidea uhinaren hedatze-norabidea da.
Argia zeharkako uhin bat da, beraz, partikulen mugimenduaren norabidea uhinaren hedatze-norabidearekiko perpendikularra da.
Uhinaren abiadura txikiagoa.
Uhinaren abiadura handiagoa.
4. Argi-kutsadura
eta kutsadura akustikoa
42. Erantzun irekia.
47. Objektuek argiaren espektroko zenbait kolore antzematen dituzte eta beste batzuk islatu. Islatutako kolore
horien konbinazioak ikusten dugun objektuaren kolorea osatzen dute.
48. b) Soinuak luzeagoak izan daitezen eta, ondorioz,

ederragoak.
43. c) Ispilu ganbila.
49. b) Uhinek energia garraiatzen dute, eta soinua uhin

bat denez, haren energiak arropa mugitzen du.
(248. eta 249. or)
44. b) Ispilu ahurra.

45. c) Argiaren errefrakzioaren eragina da. Argia ingurunez aldatzen denean, haren hedapenaren norabidea aldatzen da.
46. Agertokiko argiak uhin elektromagnetikoak dira, musika akordeak, aldiz, soinu-uhinak dira.
50. a) Betaurrekoek argiaren errefrakzioa baliatzen dute

lenteetan.
51. c) Ingurunearen araberakoa da. Aintzat hartuta
fokuak airean daudela, argiak 300.000 km/s-ko
abiaduran bidaiatuko du.
Evaluacin de competencias de fsica

1. a)
x (m) 400
1.er tramo
350
2.o tramo
El tercer tramo representa el recorrido desde la biblioteca hasta su casa, que Sara realiza en la mitad
de tiempo, solamente tarda 2 minutos.
3.er tramo
300
250
200
b) Sara ha tardado 4 minutos en recorrer la distancia

desde su casa hasta la biblioteca. Sara ha estado
2 minutos en la biblioteca.
150
100
50
0
Tiempo (min)
giltza
El primer tramo representa el recorrido que realiza

Sara desde su casa hasta la biblioteca. El segundo tramo corresponde al perodo de tiempo que
est en la biblioteca. Durante dicho perodo no
se produce ningn desplazamiento.
146
c) Cuando Sara se desplaza hacia la biblioteca realiza

un movimiento uniforme, no acelerado. Cuando regresa a su casa el movimiento tambin es uniforme.
d) En primer lugar, calculamos la velocidad:
v=
s
t
350 m
4 min
= 87,5 m/min

A continuacin, utilizamos factores de conversin
para transformar las unidades de la velocidad a
km/h:
m
min
60 min
1h
1 km
1 000 m
343 N 1,5 m = R 1,5 m

R = 343 N
= 5,25 km h
El amigo debe realizar la misma fuerza, 343 N.
Sara se desplaza desde casa a la biblioteca a una

velocidad de 5,25 km/s.
e) En este ejemplo, la fuerza de rozamiento del aire

es tan pequea que puede despreciarse.
Se trata de una velocidad media porque es el

promedio de todas las velocidades instantneas.
f ) Esta fuerza de atraccin gravitatoria depende de

la masa y de la distancia que los separa.
e) No, Sara se ha desplazado a ms velocidad al regresar de la biblioteca porque ha empleado la

mitad del tiempo.
f ) La distancia total equivale a la distancia que separa su casa de la biblioteca multiplicada por dos:
350 m 2 = 700 m.
g) Para representar la grfica de la velocidad, debemos conocer su valor en cada instante:
t (s)
1 min
1 min
v (m/s)
175 m/s
175 m/s
h) Las fuerzas elctricas aparecen en aquellos cuerpos que tienen carga, mientas que las fuerzas
magnticas afectan a los materiales magnticos.
Ambas son fuerzas atractivas o repulsivas y actan
a distancia; las dos disminuyen cuando desciende la distancia entre los cuerpos.
i ) Erantzun posiblea. Moldear el barro o la plastilina.
3. a) La energa radiante procedente del Sol se transforma en energa elctrica o calorfica, segn el tipo
de placas solares de que se trate.
b) Que la energa puede pasar de un cuerpo a otro,
es decir, se puede transferir.
v (m/min)
v = constante
175 m/min
g) Un rayo genera fuerza elctrica.
c) S, tiene mucho sentido porque la energa solar

puede utilizarse para calentar agua o para producir
electricidad.
t (min)
A lo largo de su recorrido no existe aceleracin,

puesto que la velocidad es constante en todo
momento.
2. a) Esta atraccin se basa en la palanca.
b) Al impulsarse, el nio y el balancn se elevan, de
modo que el nio sentado en el extremo contrario
desciende.
d)
Tipos
de energa
Energa nuclear
La que tiene lugar en el

interior de las estrellas.
Energa luminosa
La energa que desprende

un led.
Energa trmica
La energa que desprende

una estufa.
Energa qumica
La energa contenida en
los alimentos.
Energa cintica
La energa que tiene un

coche en movimiento.
Energa potencial
La energa de una masa

de agua elevada con respecto al suelo.
c) La fuerza que ejerce el nio corresponde su peso:

F = m g = 35 kg 9,8 m/s2 = 343 N
d)
3m
r = 1,5 m
R=?
d = 1,5 m
Punto de apoyo
F = 343 N
343
1,5
1,5
Ejemplo
e) Fuentes renovables: energa solar, energa elica,

energa hidrulica.
147
giltza
87,5
Fd=Rr

Fuentes no renovables: carbn, petrleo, energa nuclear.
Las primeras se pueden utilizar de forma continuada porque se regeneran fcilmente, no se agotan.
4. a) Entre el radiador (material slido) y el aire (fluido) se transmite energa por conduccin. Entre las partculas de aire
se transmite la energa por conveccin, que es el mtodo de transmisin de calor caracterstico de los fluidos.
b) El termostato indica la temperatura que se quiere alcanzar con la calefaccin encendida.
c)
Calor
Energa
Temperatura
Unidad en el SI
julio, J
julio, J
kelvin, K
Otras unidades
calora, cal
calora, cal
Grados Celsius, C
Grados Fahrenheit, F
d) Al poner en contacto dos cuerpos a diferente temperatura, por ejemplo un lquido caliente en un
vaso, pasa energa del cuerpo caliente (el lquido)
al cuerpo ms fro (el vaso) hasta que ambas temperaturas se igualan.
c) Reflexin del sonido
e) La principal es mantener bien aislada la vivienda y

no dejar ventanas abiertas por la que se pierda el
calor del interior de la vivienda.
5. a) Este esquema representa un circuito elctrico.
b) La letra V representa la diferencia de potencial (o
tensin) del circuito y su smbolo es un crculo con
un signo positivo y negativo en su interior. La letra I representa la intensidad de corriente. La R
representa la resistencia y su smbolo es una raya
en zig-zag.
c) V = I R
Refraccin de la luz
Rayo
incidente
Medio 1
Medio 2
Normal
v1 > v2
i
r
Rayo refractado
b)
Direccin de vibracin
6. a) Representa un movimiento ondulatorio.

Longitud de onda
Cresta
Amplitud A
0
Valle
d) Aparatos pticos: las gafas de sol se emplean para filtrar la luz ultravioleta del Sol; la lupa se utiliza
para observar un objeto a ms aumentos; el telescopio se utiliza para observar cuerpos celestes.
Aparatos sonoros: los altavoces reproducen el
sonido mediante la vibracin de sus membranas;
una guitarra produce sonido por vibracin de las
cuerdas; una flauta produce sonidos por las vibraciones que causa el aire cuando pasa por una
obertura estrecha.
giltza
e) La contaminacin acstica es el exceso de sonido

o ruido. Provoca problemas de salud como agresividad, cansancio y dolores de cabeza.
148

DBH 2 Kimika PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

DBH 2 Kimika PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Ikaslearen

Jarri martxan kimikan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Gure inguruko materia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Bidaia bat materiaren barnealdera . . . . . . . . . . . . 92

Materia aldatu egiten da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Kimikako konpetentzien ebaluazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Jarri martxan fisikan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

Higitzen ari gara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Indarrak naturan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

Energia eta haren transformazioak . . . . . . . . . . . 126

Energia termikoa eta elektrikoa . . . . . . . . . . . . . . 134

10. unitatea. Argia eta soinua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Ikaslearen liburuko erantzunak

Ikaslearen liburuko erantzunak

@: notazio zientifikoarekin eragiketak

Ikaslearen liburuko erantzunak

sun zientifikoari buruz hausnartzea da eta ea beste

Larruazaleko korrosioa: azido klorhidrikoa.

Argitalpen guztiak fidagarriak dira?

11. Erantzun posiblea.

Ikaslearen liburuko erantzunak

Laburpena (26. or.)

3) RPP Noticias, 13/05/2015.

Gogaratu ikasi duzuna

12. Erantzun posiblea.

Sormen@: interneteko informazioa aukeratu

14. Masaren neurria: 4 kg (balantza).

(24. eta 25. or.)

Ikaslearen liburuko erantzunak

Kontu handiz erabili beirazko materialak. Oso

Gailu edo muntaketa elektriko bat manipulatu

Ura tenperatura jakin batean gordetzeko ontziak

Istripu bat, erredura bat edo lesioren bat gertatzen

Uraren tenperatura neurtzea

Izotzaren fusio-denbora neurtzea.

20. Irudietako esperimentuan ikus dezakegu aztertu den

Ez egin inoiz irakasleak baimendu ez duen esperimenturik.

21. Erantzun posiblea.

1. Nola egiten dute lan zientzialariek?

22. Erantzun posiblea.

Sartu bi izotz-koxkor edalontzi bakoitzean. Jarraian,

Ikasleak estekan sartu behar dira eta proposatutako

Hiru edalontzi, izotz-koxkorrak, termometro bat eta

Hiru edalontzi beteko ditugu urez, altuera berdina

Alde ala kontra

Ikaslearen liburuko erantzunak

26. 270 km. Luzera, 270.000 m.

1. neurketaren masa 2. neurketaren baino handiagoa da.

20 C. Tenperatura, 293 kelvin.

1.300 g. Masa, 1,3 kg.

25. Oinarrizko magnitude bat da kalkulurik ebatzi gabe

145 m < 2 678 mm < 345 dm < 25 dam <

d) Beste zernahiren bila ibili eta espero ez duzun

31. a) 1 ontza = 28,35 g = 0,028 35 kg

23. a) Alexander Flemingek penizilina aurkitu zuen, eta

Ikaslearen liburuko erantzunak

35. a) Bolumena neurtzea.

e) Likidoak ontziz aldatzea.

i ) Erloju-beira, solidoak pisatzea eta lagin solidoak

39. Erantzun posiblea.

Ikaslearen liburuko erantzunak

e) Murriztea, berrerabiltzea eta birziklatzea.

Probatu zure gaitasunak