Materiay pomocnicze dla studentw Wydziau Chemii UW

Opracowaa Agnieszka Korgul.

Analiza danych
pomiarowych
wersja trzecia, uzupeniona

Literatura, Wstp

ROZDZIA 1
SPRAWOZDANIE Z DOWIADCZENIA
FIZYCZNEGO

Stae elementy sprawozdania z

dowiadczenia fizycznego

Analiza danych pomiarowych

ROZDZIA 2
PRZYDATNE INFORMACJE W PIGUCE 8
ROZDZIA 3
POMIAR WIELKOCI FIZYCZNEJ

11

rda odchylenia wyniku od wartoci

dokadnej
11
Gwne przyczyny odchyle od
wartoci dokadnej
12

ROZDZIA 4
BD SYSTEMATYCZNY

13

Dokadno przyrzdw
Mierniki cyfrowe
Mierniki analogowe

13
14
16

ROZDZIA 5
BD PRZYPADKOWY (LOSOWY)
ROZKAD GAUSSA
(LICZBA POMIARW >10)

pomiarowych znacznie odbiegajcych

od wartoci oczekiwanej
21

ROZDZIA 6
ROZKAD T-STUDENTA
(LICZBA POMIARW 10)

23

ROZDZIA 7
WYNIK POMIARU ORAZ JEGO ZAPIS 26
7.1 ZASADY ZAOKRGLANIA LICZB 27
ROZDZIA 8
POMIAR WIELKOCI FIZYCZNEJ
I JEJ NIEPEWNO PODSUMOWANIE

28

ROZDZIA 9
POMIARY POREDNIE I PROPAGACJA
32
MAYCH BDW
9.1 Pochodne funkcji elementarnych 34
9.2 Pochodna funkcji zoonej
34
9.3 Pochodna funkcji wielu
zmiennych
35

ROZDZIA 10
POMIARY O RNYCH
DOKADNOCIACH REDNIA
18

Test 3
21
A. Porwnanie wyniku pomiaru z
wartoci tablicow
21
B. Weryfikacja pojedynczych danych

WAONA

36

Dygresja: rednia waona a rednia

arytmetyczna

37

ROZDZIA 11
METODA NAJMNIEJSZYCH
KWADRATW

38

ROZDZIA 12
DODATEK

42

Rozdzia A: Kalibracja przyrzdu wyjanienie

42
Rozdzia B:
Pomiar pojedynczej wielkoci oraz jej
niepewno wyprowadzenie wzorw 43
Rozdzia C: Wartoci krytyczne
wspczynnikw t , n 1 rozkadu t
Studenta
45
Rozdzia D:
Dokadno skalowania niepewnoci
wielkoci zmierzonej w zalenoci od
typu uytego przyrzdu oraz jego
zakresu.
46
Rozdzia E:
Analiza niepewnoci pomiarowych
prezentacja
54

Podzikowania
Autor pracy bardzo serdecznie dzikuj Pani dr Boenie Janowskiej-Dmoch za liczne dyskusje, cierpliwo oraz
udostpnienie materiaw niezwykle pomocnych przy powstawaniu poniszego tekstu.

Literatura
1. J. R. Taylor, Wstp do analizy bdu pomiarowego,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1995.
2. R. Nowak, Statystyka dla fizykw, wiczenia
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2002
3. G. L. Squires, Praktyczna fizyka,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1992.
4. H. Abramowicz, Jak analizowa wyniki pomiarw,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1992.

Wstp
Poniszy tekst jest przeznaczony dla studentw I roku Wydziau Chemii UW, ktrzy chc napisa
sprawozdanie z Pracowni Fizycznej. Skrypt ma na celu przedstawienie oglnych zasad analizy danych
pomiarowych oraz formy pisania raportw z wykonanych dowiadcze fizycznych.
Dokument nie opisuje wszystkich oglnych zasad statystyki. Autor skoncentrowa si na praktycznym
przedstawieniu najistotniejszych informacji rezygnujc z wyprowadzania wzorw.

Rozdzia

Sprawozdanie z dowiadczenia fizycznego

Kady ma wasny styl pisania raportw. Warto jednak pamita, e podstaw pozytywnej oceny pracy
dowiadczalnej jest rzetelne przeprowadzenie eksperymentu i waciwe przedstawienie jej wynikw.
Nie istnieje jedna recepta na przedstawienie wynikw dowiadczenia, gdy zaley ona od charakteru
dowiadczenia. Dlatego najlepiej wszelkie wtpliwoci wyjani z asystentem. Oglnie opis jest to
rzetelne, zwize sprawozdanie z wykonanego dowiadczenia. NIE wolno przepisywa ksiek,
instrukcji lub pisa zda oczywistych majcych na celu zwikszenie objtoci opisu. Sprawozdanie
musi by czytelne i zrozumiae dla czytajcego. Dlatego powinno zawiera jedynie niezbdne
informacje.
Po wykonaniu pomiaru, a przed przystpieniem do napisania opisu warto wykona pilociowe
sprawdzenie zebranych danych dowiadczalnych. Dlatego, najlepiej jeszcze w trakcie zaj:
a) jeli szukana wielko fizyczna jest wartoci bezporednio mierzon, porwna j z wartoci
przewidywana tzn. sprawdzi rzd wielkoci. Gdy zmierzone wartoci znacznie odbiegaj od
oczekiwanych trzeba sprawdzi czy nie zostay popenione tzw. bdy grube (rozdzia 3).
b) W przypadku zalenoci funkcyjnej pomidzy wielkoci zmierzon oraz badan konieczne jest
wykonanie wykresu. Rysunek wykonujemy starannie, wykorzystujc ca woln przestrze na
kartce. Skala na osiach nie musi zaczyna si od zera, lecz powinna dobrze pasowa do zakresu
zmierzonych parametrw. Na wykresie zaznaczamy punkty pomiarowe wraz z krzyw trendu.
Warto te zaznaczy niepewnoci (bdy) wielkoci zmierzonych, przynajmniej dla kilku skrajnych
punktw pomiarowych. W ten sposb moemy graficznie oszacowa np. wspczynniki nachylenia
prostej a oraz jej wyraz wolny b. Nastpnie sprawdzamy rzd wielkoci obu parametrw a,
b oraz oglny trend punktw pomiarowych. Jeeli jest taka potrzeba, sprawdzamy punkty
odstajce od dopasowania. Dopiero po takim sprawdzaniu danych pomiarowych wykonujemy
analiz uywajc bardziej zaawansowanych technik np. na komputerze. Ta wstpna graficzna
analiza jest bardzo wana. Komputer ma tylko za zadanie uatwi i przypieszy analiz danych.
Wane jest jednak, aby rozumie i kontrolowa narzdzia statystyczne uywanego programu.
Dlatego po dopasowaniu krzywej do naszych punktw dowiadczalnych, warto j narysowa
i sprawdzi:
jej ksztat oraz zgodno z naszymi oczekiwaniami,
jej nachylenie dla granicznych wartoci wynikajcych z dokadnoci dopasowania
(np. dla prostej),
sprawdzi wartoci dla charakterystycznych punktw, np. punktw przecicia z osiami,
ekstrema itd.
Takie przemylenie otrzymanego wyniku pozwoli nam unikn oczywistych pomyek.

Pewne elementy raportu powinny zosta przedstawione w kadym z opisw. Poniej zostay opisane
sugestie na temat prawidowego wykonania sprawozdania.

Stae elementy sprawozdania z dowiadczenia fizycznego

1. Wstp
Kilka wasnych zda (2-3) zawierajcych informacje o celu przeprowadzonego dowiadczenia oraz
przedstawiajcych model badanego zjawiska. Nie naley traci miejsca na przepisywanie
z podrcznikw wyprowadze wzorw czy historii zjawisk.
2. Technika realizacji pomiaru
Rozpoczynamy od opisania (krtko) jakie czynnoci zostay wykonane i w jakim celu (opis metody
pomiarowej itd.). Jeli dowiadczenie wymagao zmontowania ukadu (np. elektrycznego)
schematycznie przedstawiamy ukad. Nie przerysowujemy fragmentw instrukcji do sprawozdania,
nie przerysowujemy rysunkw z instrukcji.
3. Opis i analiza zebranych danych
Zawiera opracowanie i analiz zebranych danych pomiarowych zgodnie z podanymi punktami
wykonanego dowiadczenia oraz zgodnie z rachunkiem bdu.
a) Kad zmierzon lub wyliczon wielko fizyczn przedstawion w pracy podajemy wraz z
niepewnoci pomiaru (czasem uywana jest nazwa bd pomiaru). Naley przy tym pamita, e:
wielko zmierzon i jej niepewno podajemy w tych samych jednostkach,
w zalenoci od liczby wykonywanych pomiarw, niepewno zaokrglamy do jednej lub
dwch cyfr znaczcych,
liczba miejsc po przecinku prezentowanej wartoci zmierzonej jest taka sama jak dla jej
niepewnoci np. g = (9,8 0,1) m s 2 lub g = (9,812 0,015) m s 2 (le: g = (9,812 0,1) m s 2 lub
g = (9 0,1) m s 2 ).
b) Zebrane dane eksperymentalne przedstawiamy wraz z krtkimi wyliczeniami wynikw
(a nie same kocowe liczby). Najlepiej przedstawi wyraenie (wzr), z ktrego skorzystano,
z przykadowym jednym wyliczeniem. W przypadku pozostaych, analogicznie wykonanych
oblicze, wystarczy ograniczy si do wartoci kocowych. Naley pamita
o rnych formach przedstawienia danych. Najbardziej popularn metod jest tabela, ktra
powinna zawiera nazwy prezentowanych wielkoci oraz jednostki, w ktrych s one zmierzone.
Innym sposobem, lepiej obrazujcym badane zjawisko jest wykres lub histogram.
c) Kilka uwag o prezentacji danych w formie tabeli oraz wykresw.
Kadej tabeli czy wykresowi nadajemy krtki, zrozumiay tytu.
Symbole i wielkoci fizyczne uywane do podpisw tabel czy wykresw powinny by takie
same jak w tekcie opisu.
Naley pamita, e niektre terminy jak np. czas jest wielkoci mogc opisywa rne
wielkoci fizyczne np. czas spadku kulki, czas spadku kulki mierzony od pooenia x1 itd.
Dlatego wane jest precyzyjny dobr nazw.
W tabelach nazwy, symbole, wielkoci fizyczne oraz jednostki umieszczamy
w nagwkach kolumn lub wierszy. NIE podajemy jednostek miar w komrkach tabeli obok
kadej wartoci liczbowej.

Opr omowy R Niepewno R Napicie U Niepewno U

(V)
(V)
()
()
2,00
0,05
10,0
0,1
4,00
0,05
20,0
0,2
Osie wykresw opisujemy nazw, symbolem oraz jednostk odpowiedniej wielkoci fizycznej.
Osie musz by wyskalowane w taki sposb, aby przejrzycie przedstawi badane. NIE czymy
prost amana poszczeglnych punktw dowiadczalnych, a jedynie zaznaczamy punkty
pomiarowe wraz z niepewnoci. Nastpnie zaznaczamy lini trendu pokazujc ogln
tendencje danych np. wzrost lub spadek wartoci. Na poniszym rysunku linia przerywana (tzw.
linia trendu) pokazuje proporcjonaln zaleno drogi od czasu.

Rzut pionowy: zaleznosc drogi od czasu

100

Droga (cm)

80

60

40

20

10

Czas (s)

4. Podsumowanie i wnioski
W tej czci powtarzamy co byo celem naszego dowiadczenia, jakie byy nasze oczekiwania
w badanych zalenociach fizycznych i czy zmierzone wartoci pomiarowe potwierdzaj nasze
przewidywania. Stosujc przejrzyst argumentacj naley jednoznacznie wskaza fakt
potwierdzajcy dan tez (np. zgodno teorii z dowiadczeniem w granicach bdu). Powinien
by to argument ilociowy (np. 20%), a nie jakociowy (czyli nie piszemy zda typu atwo
zauway, e..). Jeeli teoria odbiega od naszego wyniku dowiadczalnego, naley przedstawi
jaka powinna by tendencja badanej zalenoci fizycznej. Warto te poda moliwe powody
rozbienoci. NIE zmieniamy danych pomiarowych w celu uzyskania lepszej zgodnoci
wyniku dowiadczalnego i przewidywanej teorii.
Uywanie argumentw jakociowych jest czstym bdem w opisach.
Gdy porwnujemy wynik dowiadczalny z teori, nie uywamy sformuowa typu jest to duo
wiksze lub pomiar by za krtki . Naley poda rzd wielkoci dyskutowanych zmiennych (np.
czas pomiaru) lub odnie si do testu 3 (patrz dalszy materia).
5. Zaczniki
Na kocu sprawozdania umieszczamy widma lub inne rejestracje wykonane w czasie trwania
pomiarw.

6. Do opisu doczamy PROTOK stanowicy integraln cz sprawozdania.

7. Korekty sprawozda powinny zosta wykonane na doczonej kartce, a nie poprzez zamazywanie
dotychczasowego tekstu w sprawozdaniu.
.

Analiza danych pomiarowych

Oglnie mamy trzy cieki analizy danych pomiarowych.
1.

Szukana wielko fizyczna jest bezporednio mierzona w dowiadczeniu (wykonujemy seri 3-5
lub wicej pomiarw). Szczegy postpowania zostay opisane w rozdziale 8 wraz z rozdziaami
poprzedzajcymi (4-7).

2.

Szukana wielko fizyczna jest wyznaczana w sposb poredni. Stosujemy j w przypadku, gdy nie
ma moliwoci bezporedniego zmierzenia interesujcej nas wielkoci fizycznej, ale mona
wykorzysta prost zaleno matematyczn. Wyznaczamy dowiadczalnie pomocne parametry
fizyczne (jak np. czas, dugo, masa), ktre po podstawieniu do zalenoci matematycznej doprowadz
nas do wyznaczenia interesujcej nas wielkoci fizycznej (np. pd czstki, energia itd.). Szczegy
postpowania zostay opisane w rozdziale 9 wraz z rozdziaami poprzedzajcymi (4-8).

3.

Szukana wielko fizyczna jest funkcyjn zalenoci innych parametrw, ktre mog zosta
wyznaczone dowiadczalnie. Jest to analiza funkcyjna wspzalenoci zmierzonych wielkoci, ktre
mona przedstawi na wykresie. Szczegy postpowania zostay opisane w rozdziale 11.

Rozdzia

Przydatne informacje w piguce

Mnonik

Nazwa

Symbol

1000 000 000 000 000 000 = 1018

1000 000 000 000 000 = 1015
1000 000 000 000 = 1012
1000 000 000 = 109
1000 000 = 106
1 000 = 103
100 = 102
10 = 101
1 = 100
0,1 = 10-1
0,01 = 10-2
0,001 = 10-3
0,000 001 = 10-6
0,000 000 001 = 10-9
0,000 000 000 001 = 10-12
0,000 000 000 000 001 = 10-15
0,000 000 000 000 000 001 = 10-18

eksa
peta
tera
giga
mega
kilo
hekto
deka
decy
centy
mili
mikro
nano
piko
femto
atto

E
P
T
G
M
k
h
da
d
c
m

n
p
f
a

Jednostki niektrych wielkoci elektrycznych

Wielko

Nazwa

Oznaczenie

amper

Napicie

volt

Rezystancja

om

Pojemno

farad

Indukcyjno

henr

Prd

Dla zbioru danych: i x i , i = 1,2,3,..., n

rednia arytmetyczna:
x=

1 i=n
1
x i = (x 1 + x 2 + x 3 + ... + x n ) ;

n i =1
n

(1)

Niepewno pojedynczego pomiaru:

1 n
(x i x ) 2 ,
(n 1)
i =1

Sx =

(2)

Niepewno wartoci redniej:

Sx =

Sx
n

n
1
(x i x ) 2 ,

n (n 1) i=1

(3)

Cakowita niepewno wielkoci zmierzonej:

x =

(przypadkowy losowy)2 + 1 (systematyczny dokadno przyrzdu )2

3

(x L )2 + 1 (x S )2

Czyli

x =

Gdzie

Bd losowy x L t ,n 1 S x

(4)

(5)

t ,n 1 - wspczynnik t-Studenta odczytany z tablic (Dodatek, Rozdzia C).

rednia waona oraz jej niepewno

(x
n

x w :=

i =1
n

(1
i =1

x i2
x i2

[(x i x )2
n

2
Sint

:=

(1
n

i =1

x i2

2
S ext

i =1

(n 1) (1
n

i =1

x i2
x i2

]
.

(6)

Wynik kocowy podajemy w postaci

x = x w Max{Sint, S ext } ,
gdzie Sint oznacza niepewno wewntrzn, Sext - niepewno zewntrzn.

(7)

Metoda Najmniejszych kwadratw (regresja liniowa)

Wzory na parametry a oraz b prostej o rwnaniu y=ax+b

a=

b = y a x =

( )=

xy xy

(x )

( )
(x )

i =1

i =1

i =1

i =1

S b = Sa

i =1

i =1

x i n x 2i
i =1
i =1
n

i =1

i =1
2

n
n x x i
i =1
i =1
n

(8)

x i x i y i y i x 2i

2
yi a x i yi b yi

n i=1
n2

x n x2
i
i
i =1
i =1

Sa =

i =1

x x y y x 2
2

x i yi n x i yi

2
i

1 n 2
xi .
n i=1

(9)

(10)

(11)

Prawidowy zapis wyniku kocowego

x x

10

(12)

Rozdzia

Pomiar wielkoci fizycznej

Kady pomiar wielkoci fizycznej jest wykonany ze skoczon dokadnoci. To oznacza, e nie
jestemy w stanie poda bezwzgldnej wartoci wielkoci zmierzonej, lecz wyznaczamy j z pewn
dokadnoci (tzw. niepewnoci pomiarow, czasem uywana jest nazwa bd pomiaru). Jest to
zwizane z niedoskonaoci wykonania przyrzdw pomiarowych, przypadkowym stanem materii
w chwili wykonywania pomiaru oraz przyblionym charakterem modeli rzeczywistych opisywanych
w postaci praw fizyki.
Dlatego celem kadego dowiadczenia jest podanie najlepszego przyblienia (oceny) wielkoci
zmierzonej oraz przedziau, w ktrym ta wielko ley, co zapisujemy jako
Wyznaczona warto X = x
gdzie:
jest to najlepsze przyblienie wielkoci zmierzonej,
x niepewno pomiaru.
Sposb w jaki okrelimy wielko x bdzie zalea od przebiegu dowiadczenia, czy zosta wykonany
pojedynczy pomiar, seria pomiarw oraz jakie przyrzdy zostay uyte do wykonania pomiaru. Wane
jest te czy wielko wyznaczona zostaa bezporednio zmierzona czy te zostaa wyliczona porednio
z innych wielkoci zmierzonych. Na te pytania naley sobie odpowiedzie zanim zdecydujemy si jak
wyznaczy niepewno wyznaczonej wartoci.
Zanim jednak przejdziemy do omawiania szczegw zacznijmy od krtkiego wprowadzenia

rda odchylenia wyniku od wartoci dokadnej:

metoda pomiaru;
warto sobie uwiadomi, e czasem istnieje kilka metod wyznaczenia interesujcej nas
wielkoci fizycznej. Mimo, i warto wyznaczonej wielkoci fizycznej jest rwna niezalenie
od zastosowanej metody dowiadczalnej, jej niepewno przyjmuje rne wartoci, zalenie od
zastosowanego sposobu pomiaru i/lub analizy. W przypadku pracowni mamy zaproponowany
konkretny sposb postpowania. Warto jednak przedyskutowa inne metody w przypadku, gdy
zmierzona warto ma du niepewno.

sposb postpowania (ustalenie i kontrolowanie warunkw pomiaru);

11

w przypadku wykonywania dowiadcze czuych na zmienne warunki naley zwrci uwag

na otrzymywane wartoci i sprawdzi w trakcie dowiadczenia czy s one zgodne
z wartociami oczekiwanymi.

jako przyrzdw;
przyrzdy uywane w dowiadczeniach oraz zakresy miernikw powinny by dobrane
odpowiednio do wartoci mierzonych wielkoci.

Gwne przyczyny odchyle od wartoci dokadnej:

bd gruby :

pomyka zapisu, le odczytany zakres miernika, zmierzenie nie tej wielkoci co trzeba, awaria
aparatury (np. przerwy w zasilaniu....);
unikanie i eliminowanie bdw grubych: staranno postpowania i szczegowe
dokumentowanie przebiegu pomiaru;

bd systematyczny (poprawki):

jest to odchylenie wyniku od wartoci dokadnej, ktra ma t sam warto przy powtarzaniu
pomiaru w tych samych warunkach np.
- klasa dokadnoci przyrzdw,
- poprawki wynikajce z rnych czynnikw np. temperatura otoczenia rna od temperatury
kalibracji przyrzdw, bd wskaza miernika,
- wpyw obserwatora na pomiar;
ocena wielkoci bdu systematycznego: nie mona go cakowicie wyeliminowa, ale mona
wyznaczy poprawki lub zmniejszy jego wkad poprzez zastosowanie dokadniejszych
przyrzdw;

bd przypadkowy (losowy):
podlega rozkadowi Gaussa; wynika z wielu losowych przyczynkw;
bdu przypadkowego nie mona cakowicie wyeliminowa, ale mona oceni parametry
rozkadu pojawiajcych si wartoci odchyle z nim zwizanych i zastosowa odpowiedni
model matematyczny.

Uwaga!
Jeli bd losowy jest wikszy od bdu systematycznego wwczas bd losowy decyduje
o niepewnoci pomiarw.

Jeli bd losowy jest mniejszy od bdu systematycznego wwczas bd systematyczny

decyduje o niepewnoci pomiarw.

12

Rozdzia

Bd systematyczny

x S

Jedn z przyczyn odchyle od wartoci dokadnej jest bd systematyczny. Bdy systematyczne maj
sta warto i zwykle powoduj przesunicie wynikw w jedn stron w stosunku do wartoci
oczekiwanej (np. systematyczne zawyanie kadej wartoci w serii pomiarw). Jednym ze rde
bdu systematycznego moe by:
dokadno przyrzdu,
niedotrzymanie niezmiennych warunkw pomiaru podczas jego wykonywania:
zmiana temperatury, cinienia lub wilgotnoci powietrza przy dugotrwaych pomiarach,
drgania lub nachylenia stou laboratoryjnego,
zmiana potencjau zachodzca na zerujcym bolcu gniazda elektrycznego lub na zaciskach
uziemienia,
nieuwzgldnienie zmiany opornoci wewntrznej miernika podczas zmiany jego zakresu
pomiarowego,
bd odksztace sprystych (np. przy pomiarze dugoci),
bd histerezy (spowodowany np. tarciem, albo luzami czci ruchomych),
bd odczytu przyrzdu (paralaksa, interpolacja, bd kwantowania) itd.,

przybliony charakter modelu zjawiska fizycznego:

pominicie warunkw maych wychyle przy pomiarze okresu waha wahada,
wyliczanie indukcji magnetycznej w osi cewki laboratoryjnej z zalenoci prawdziwej dla
cewki o nieskoczonej dugoci co nie jest prawd w warunkach laboratoryjnych itd.
W zalenoci od sposobu pomiaru wielkoci fizycznej s rne metody, ktre eliminuj niektre bdy
systematyczne. Oglnie, naley stara si o
usunicie rde bdu, jeli znamy jego przyczyny,
wprowadzenie poprawek do wyniku pomiaru:
obliczonych,
wyznaczonych dowiadczalnie (w zalenoci od uytej metody),
uwzgldnienie dokadnoci przyrzdw uywanych w pomiarze.
Wykonujc pomiary w warunkach pracowni, w wikszoci wicze najbardziej znaczcym bdem
systematycznym jest dokadno przyrzdw. Dlatego w dalszej czci skoncentrowano si jedynie
na tym zagadnieniu.

Dokadno przyrzdw
Wykonujc dowiadczenie fizyczne zwykle uywamy miernikw cyfrowych lub innych dokadnych
przyrzdw. W takim wypadku wielokrotne wykonywanie pomiaru (10-20 razy) wielkoci fizycznej
nie ma sensu. Powtarzajc pomiar otrzymujemy za kadym razem identyczny odczyt na mierniku

13

cyfrowym lub te strzaka miernika zatrzymuje si w tym samym miejscu. Intuicyjnie moglibymy
sdzi, e nie popeniamy bdu, a nasz wynik jest dokadny. Oczywicie nie jest to prawd.
Fluktuacje czyli zmiany wielkoci odczytywanej s mniejsze ni dokadno przyrzdu, a miernik
dokonuje zaokrglenia do ostatniej cyfry na wywietlaczu. Przy pierwszym podejciu moglibymy
uwaa, e niepewno naszej odczytywanej wielkoci wynika wanie z tego zaokrglenia i jest
rwna dokadnoci z jak moemy odczyta (np. dokadno odczytu z wywietlacza lub najmniejsza
wielko dziaki na mierniku wskazwkowym). W rzeczywistoci problem jest bardziej
skomplikowany.
Kady przyrzd przed oddaniem do sprzeday jest sprawdzany na ile rzetelnie podaje zmierzone
wartoci. Wynik tego testu jest odnotowywany jako dokadno przyrzdu (klasa). Jest to liczba
wyraona w procentach, ktra okrela stosunek odchylenia rezultatu odczytanego od wartoci
prawdziwej do zakresu skali.
Na pracowni spotkamy si z rnymi miernikami elektronicznymi. Przy kadym dowiadczeniu jest
doczona instrukcja o danym mierniku i jego dokadno odczytu. Aby uatwi zrozumienie
zaczonej instrukcji, poniej zosta przedstawiony przykad wyznaczenia niepewnoci wielkoci
odczytywanej wykorzystujc miernik uniwersalny.

Mierniki cyfrowe
Przykad 1: Dokadno miernika uniwersalnego BM805
W instrukcji obsugi miernika BM 805 zamieszczone s midzy innymi tabele do obliczania
dokadnoci pomiaru napicia staego, skrt DC (dla temperatury 23C 5C i wilgotnoci wzgldnej
poniej 75%). Poniej zaczono jedn z nich, dotyczc pomiaru napicia.
Napicie DC - zakres

Dokadno

400,0 mV

0,3% + 4c

4,000 V; 40,00 V; 400,0 V

0,5% + 3c

1000 V

1,0% + 4c

Zamy, e zmierzono napicie stae 30V uywajc miernika

uniwersalnego na zakresie 40V DC. To oznacza, e wykonujc obliczenia
niepewnoci odczytanej wartoci skorzystamy z wiersza drugiego
powyszej tabeli.

Szacowanie dokadnoci miernika cyfrowego, czyli maksymalnej rnicy pomidzy rzeczywist

wartoci wielkoci zmierzonej, a wskazaniem miernika na danym zakresie pomiarowym wylicza si
ze wzoru o postaci
( w % + n ),

(4.1)

(w naszym przykadzie 0,5% + 3c), gdzie:

1. w oznacza maksymalny bd wartoci aktualnego wskazania wyraony w procentach ( %) na
danym zakresie pomiarowym.

Jeli producent gwarantuje, e nie przekroczy on 0,5% na danym zakresie pomiarowym to dla
wskazania 30,00 V DC wyniesie on maksymalnie 30,00V x 0,005 = 0,15V

14

2. n - bd dopuszczalnej odchyki okrelanej jako liczba najmniej znaczcych cyfr na danym

zakresie (czyli zmiana o n razy najmniejszej wywietlanej cyfry lub n razy najmniejszej
podziaki). Jest ona zalena od wybranego zakresu pomiarowego (rozdzielczoci pomiaru) i jakoci
przetwornika A/C, niezalenej za od wartoci wielkoci mierzonej.

Jeli producent okrela, e na zakresie pomiarowym 40,00 V DC bd odchyki wynosi 3 cyfry to

znaczy, e wskazania mog si rni o 0,03 V.
Sumujc oba skadniki dla zmierzonego napicia 30 V DC otrzymamy niepewno pomiaru
(0,15V + 0,03V) = 0,18 V (0,6%) dla zakresu 40,00 V DC,
U = (30,00 0,18)V.

czyli ostatecznie zmierzone napicie to

Robic analogiczne obliczenia dla tej samej wartoci zmierzonej, ale na zakresie 400,0 V DC, przy
tych samych parametrach skadowych bdu (take drugi wiersz naszej tabeli) otrzymamy bd
pomiaru :
(0,15V + 0,3V) = 0,45 V (1,5%) dla zakresu 400,0 V DC,
U = (30,00 0,45)V.

czyli
Wniosek :

Aby zmniejszy niepewno pomiaru naley dobra tak zakres miernika, aby pomiar dokonywany
by z moliwie najwiksz rozdzielczoci.

Przykad 2: Dokadno skalowania napicia staego (DC) multimetrem METEX

Napicie DC - zakres

Dokadno

200,0 mV,
2,000V, 20,00V, 200,0V

0,3% napicia mierzonego + 1cyfra

1000 V

0,5% napicia mierzonego + 1cyfra

np. gdy miernik wskazuje 1,959V na zakresie 2V to

U =(0,3%1,959 + 1 0,001)V = (0,006+ 0,001)V= 0,007 V,
za gdy na zakresie 20V miernik wskazuje 1,95V wwczas
U =(0,3%1,95 + 1 0,01)V = (0,006+ 0,01)V= 0,02 V.
Przykad 3: Dokadno skalowania napicia staego (DC) multimetrem MASTECH
Napicie DC - zakres

Dokadno

326,0 mV

0,5% napicia mierzonego + 2 cyfry

3,26V, 32,6V, 326V

0,3% napicia mierzonego + 2 cyfry

1000 V

0,5% napicia mierzonego + 2 cyfry

np. gdy miernik wskazuje 1,177V na zakresie 3,26V to

15

U =(0,3%1,177 + 2 0,001)V = (0,0035+ 0,002)V= 0,0055V 0,006 V,

za gdy na zakresie 32,6V miernik wskazuje 1,17V wwczas
U =(0,3%1,17 + 2 0,01)V = (0,0035+ 0,02)V= 0,0235 V 0,02 V.
Przykad 4: Dokadno skalowania napicia staego (DC) multimetrem SAF 310S

Napicie DC - zakres

Dokadno

200,0 mV,
2,000V, 20,00V, 200,0V

0,8% napicia mierzonego + 2 cyfry

1000 V

1,0% napicia mierzonego + 3 cyfry

np. gdy miernik wskazuje 1,959V na zakresie 2V to

U =(0,8%1,959 + 2 0,001)V = (0,01567+ 0,002)V= 0,018 V,
za gdy na zakresie 20V miernik wskazuje 1,95V wwczas
U =(0,8%1,95 + 2 0,01)V = (0,0156+ 0,02)V= 0,036 V.
Uwaga!
Wicej informacji na temat dokadnoci skalowania wielkoci zmierzonych w zalenoci od typu
uytego miernika oraz zakresu zostao zamieszczonych w Dodatku rozdzia D.

Mierniki analogowe
Bd maksymalny wielkoci fizycznych zmierzonych bezporednio
Wikszo miernikw analogowych ma podan klas przyrzdu zamieszczon na metryce
w pobliu skali lub w instrukcji obsugi przyrzdu. Z punktu widzenia rachunku bdu naley
pamita, e niepewno wielkoci zmierzonej wyznaczamy z poniszego wzoru

x S =

zakres klasa
100%

(4.2)

.
Jeli np. mierzymy warto natenia prdu amperomierzem klasy 0,1% w przypadku, gdy
maksymalne wskazanie naszego miernika jakie jest na skali wynosi 5A, to maksymalny bd jaki
popeniamy uywajc tego przyrzdu wynosi

x S =

5A 0,1%
= 0,005A = 5mA .
100%

To oznacza, e niepewno odczytanej wartoci na tym zakresie wynosi 5mA.

W przypadku miernika atwo jest ustali zakres. Inaczej to wyglda z urzdzeniami analogowymi jak
np. opornica dekadowa. Opornice dekadowe uywane na pracowni maj klas 0,05. Naley jednak
pamita, e zakres zaley od pokrta na opornicy, ktrego w danym momencie uywamy. Jeli
uywamy pierwszego pokrta ustawiony opr przyjmuje wartoci od 0 do 10 (co wynika z opisu na
opornicy). Ustawiajc opr na warto 2, jej niepewno wynosi

16

R S =

10 0,05%
= 0,005 .
100%

Zatem ostatecznie otrzymujemy (2,000 0,005).

W przypadku, gdy uywamy dwch lub wicej pokrte zakres jest sum ustawionego zakresu
(z=z1+z2, gdzie z1- zakres pierwszego pokrta, z2-zakres drugiego pokrta), a niepewnoci
wyznaczamy analogicznie jak powyej. Wynika to z budowy opornicy dekadowej i faktu, e
opornikw na dwch rnych zakresach nie moemy uwaa jako niezalene.
Innym urzdzeniem analogowym uywanym na pracowni jest dzielnik napicia. Przy jego
zastosowaniu moemy zmniejszy napicie wejciowe dzielc je przez stay czynnik N ustawiony
na dzielniku napicia. Klasa przyrzdu 0,1 umieszczona na dzielniku napicia dotyczy napicia
wyjciowego.

Przykad:

Na dzielniku napicia ustawiono N = 450 , napicie wejciowe U1 = 200V . Na wyjciu uzyskamy

napicie U 2 takie, e

U2
=N
U1
Czyli

U2
= 450 10 3 = 0,45 U 2 = 200 0,45 = 90 V
200

A jej niepewno wynosi

U 2 =

90V 0,1
= 0,09V
100

Informacje o sposobie postpowania uywajc opornicy dekadowej zostay zamieszczone

w Dodatku, rozdzia D.

Dygresja :
Dawniej uwaano, e miar bdu systematycznego moe by tylko niepewno maksymalna, ktrej
sposb wyznaczenia opisano powyej. Nowa Norma traktuje bd systematyczny jako zjawisko
przypadkowe, gdy nie znamy a priori jego wielkoci i znaku. Norma zaleca stosowanie
niepewnoci standardowej x S (a nie maksymalnej wartoci odstpstwa pomidzy wartoci
zmierzon a rzeczywist dokadno przyrzdu). Zatem dla omawianego przykadu naley
1
co zapisujemy nastpujco:
pomnoy j przez
3
R 0,005
x S =
=
= 0,003
(4.3)
3
3
Jest to zwizane z prawdopodobiestwem w rozkadzie Gaussa. Wyjanienie powyszego wzoru
zostao zamieszczone w Dodatku (rozdzia A: Kalibracja przyrzdu wyjanienie) .

17

Rozdzia

Bd przypadkowy (losowy) x
Rozkad Gaussa (liczba pomiarw > 10)
L

Na bdy losowe skada si bardzo wiele niezalenych przyczyn. Dlatego nie mona ich cakowicie
wyeliminowa, ale mona oceni wartoci parametrw opisujcych rozkad danej wielkoci mierzonej.
Wikszo wielkoci przez nas mierzonych podlega rozkadowi Gaussa. Dlatego wprowadmy kilka
podstawowych cech tego rozkadu.
Gsto prawdopodobiestwa wystpienia wielkoci x podlega rozkadowi Gaussa zdefiniowanego
jako

(x )2
1

exp
f (x ; , ) =
2

2
2

(5.1)

gdzie: x - najbardziej prawdopodobna warto wielkoci mierzonej x (rysunek 1). Moe ni by

rednia arytmetyczna zdefiniowana wzorem
x=

1 i=n
1
x i = (x 1 + x 2 + x 3 + ... + x n ) ;

n i =1
n

(5.2)

Kolejnym parametrem rozkadu, ktry wystpuje we wzorze (5.1) jest dyspersja rozkadu .
Przybliamy j przez bd pojedynczego pomiaru czyli odchylenie standardowe ( S x ) .
Sx =

1 n
(x i x ) 2 ;

(n 1) i=1

(5.2)

Postarajmy si teraz zrozumie podstawowe pojcia dotyczce rozkadu Gaussa.

Ustalmy warto oczekiwan rozkadu np. x = 10 oraz jej szeroko = 2 . Podstawiajc
argumenty do wzoru (5.1) otrzymamy krzyw przedstawion na rysunku 1 (kolor niebieski). Dla
porwnania przedstawiono dwie inne krzywe Gaussa dla rnych wartoci oczekiwanych. O
szerokoci krzywej Gaussa decyduje warto ( S x ) . Jak wyglda jej ksztat przy ustalonej wartoci
oczekiwanej x , ale dla rnych przedstawiono na rysunku 2.

18

Rozkady Gaussa

=2
0,2

= 10

= 15

= 20

0,18
0,16

f(x,,)

0,14
0,12
0,1
0,08
0,06
0,04
0,02
0
0

10

15

20

25

30

Rysunek 1 Przykadowe rozkady gstoci prawdopodobiestwa w rozkadzie Gaussa dla trzech

rnych wartoci parametru x ( =10 kolor niebieski , =15 kolor czerwony oraz =20 kolor
zielony) oraz staej wartoci dyspersji .

Rozkad Gaussa

= 10

0,9

= 0,5

0,8
0,7

f(x,, )

0,6
0,5

=1

0,4
0,3

= 1,5

0,2
0,1
0
6

10

11

12

13

14

Rysunek 2 Przykadowe rozkady gstoci prawdopodobiestwa w rozkadzie Gaussa dla trzech rnych
wartoci parametru ( =0,5 kolor niebieski , =1 kolor czerwony oraz =1,5 kolor zielony) i staej
wartoci .

19

Wykonujc kolejne pomiary w naszej serii otrzymujemy kolejno x 1 , x 2 ... itd. oglnie x i . Dla x 1 < x 2
prawdopodobiestwo, e kolejna zmierzona warto x 3 podlegajca rozkadowi Gaussa przyjmuje
warto pomidzy x 1 i x 2 rwna jest polu pod krzyw Gaussa zawart pomidzy x 1 i x 2
(np. x 1 = 1, x 2 = 1) , co zostao zilustrowane poniej na rysunku 3.
Rozkad Gaussa
=0 ; =1

68,3%

-4

-3

-2

-1

Rysunek 3 Gsto prawdopodobiestwa w rozkadzie Gaussa dla = 0, = 1 . Interpretacja powyszego

rysunku zostaa wyjaniona w tekcie.

Oglnie moemy powiedzie:

prawdopodobiestwo, e wynik pomiaru x i mieci si w odpowiednim przedziale wynosi

P(x 1 x i x + ) 0.6827

P(x 2 x i x + 2 ) 0.9545

P(x 3 x i x + 3 ) 0.9973

(5.3)

P(x 4 x i x + 4 ) 0.999937

Wnioski:
Zamy, e w wyniku pomiaru parametru podlegajcemu rozkadowi Gaussa wyznaczylimy
najlepsz ocen wielkoci zmierzonej (np. dugoci wyraonej w metrach), ktra podlega rozkadowi
Gaussa. Otrzymana warto wraz z niepewnoci to (10 2) m.
Co to oznacza ?
Powrmy na chwile do rysunku 1, gdzie dla krzywej oznaczonej kolorem niebieskim mamy warto
oczekiwan 10. Z rwnania (5.3) wynika, e P(x x x + ) 0,6827 czyli w naszym
przypadku P(10 2 x 10 + 2 ) 0.6827 . Gdyby wic kolejnych 100 studentw powtrzyo nasz
pomiar to 68 (czyli 0,6827 68% ) spord nich otrzymaoby wynik (8 x 12 ) . Jeli rozszerzymy

20

nasz przedzia o kolejne P(x 2 x x + 2 ) oczekujemy, e nasz wynik znajduje si

w przedziale (6 x 14 ) . To oznacza, e 95 studentw bdzie miao wynik zawarty w powyszym
przedziale. Innymi sowy ufamy w 95%, e zmierzona wielko jest pomidzy 6 a 14. Z rwnania
(5.3) wynika jeszcze jedno wane spostrzeenie. Jeeli rozszerzymy nasz przedzia do tzw. 3 czyli
P(x 3 x x + 3 ) to prawdopodobiestwo albo innymi sowy poziom naszej ufnoci, e
wynik mieci si w przedziale (10 3 2 x 10 + 3 2 ) czyli (4 x 16 ) wynosi 99,7%. Tylko
0,3% przypadkw nie mieci si w powyszym przedziale. Wynika z tego bardzo wany wniosek
fizyczny, ktry mwi, e mamy ufno, i zmierzony wynik mieci si w przedziale 3 a w 99,7 %.
Powyszy fakt moemy wykorzysta w trakcie pomiarw do weryfikacji wynikw jednostkowych, co
zostao opisane poniej.

Test ,, 3 ''
A. Porwnanie wyniku pomiaru z wartoci tablicow.
W dowiadczeniu uzyskujemy warto interesujcej nas wielkoci fizycznej, ktr naley porwna z
jej wartoci tablicow (oczekiwan dla tego typu pomiarw). Z informacji o rozkadzie Gaussa
wiemy, e prawdopodobiestwo uzyskania wartoci pojedynczego pomiaru x w przedziale
P(x 3 x x + 3 ) wynosi 99,7%. Przypomnijmy jeszcze raz, e x oznacza redni
arytmetyczn, natomiast (w tym wypadku) cakowit niepewno wartoci redniej. Jeeli nasz
wynik mieci si w przedziale (x 3 x x + 3 ) to moemy stwierdzi, e jest on zgodny z
wartoci tablicow. W przypadku, odwrotnym naley go odrzuci. A jak to wyglda w praktyce?
Przeledmy poniszy przykad.

Przykad:
Zamy, e celem naszego dowiadczenia jest wyznaczenie przyspieszenia ziemskiego g.

W wyniku serii pomiarw otrzymalimy (4,8 0,2 ) m

otrzymujemy

s2

. Dokonujc interpretacji uzyskanej wartoci

x = (4,8 0,2 ) m
Czyli

s2

(4,8 3 0,2 x 4,8 + 3 0,2)

(4,2 x 5,4) ,
podczas gdy warto tablicowa wynosi g = 9,81 m
jest bdny i naley go odrzuci.

s2

. To oznacza, e wynik naszego dowiadczenia

B. Weryfikacja pojedynczych danych pomiarowych znacznie odbiegajcych od

wartoci oczekiwanej (redniej arytmetycznej).
Zamy, e wykonalimy seri 10 pomiarw tej samej wielkoci fizycznej. Zawaylimy jednak, e
jeden z pojedynczych wynikw znacznie odbiegajcy od pozostaych danych. Intuicja podpowiada
nam, aby odrzuci pomiar odbiegajcy od reszty, gdy uwzgldnienie go do dalszych oblicze (jak
redniej arytmetycznej itd.) moe zafaszowa wynik kocowy. W fizyce trudno polega jedynie na

21

intuicji. Ale i w tym przypadku moemy wykorzysta nasz wiedz o rozkadzie Gaussa i zastosowa
kryterium trzech sigma.
Jeeli pomiar rni si o wicej ni 3 standardowe odchylenia od wartoci oczekiwanej, to pomiar
ten mierzy inn wielko fizyczn ni sdzimy (lub le szacujemy niepewno pomiaru) i mona go
odrzuci.
Uwaga!
W tym przypadku chcemy porwnywa pojedynczy pomiar z wartoci oczekiwan, a zatem za
musimy przyj niepewno pojedynczego pomiaru.

Jak to wyglda w praktyce? Wykorzystajmy ponownie przykad z przyspieszeniem ziemskim g,

ktrego warto tablicowa wynosi g = 9,81 m
zblione wartoci, ale jeden wynik 6,8 m
pojedynczego pomiaru wynosi S x = 0,3 m

s2

s2

s2

. Wykonujc seri kilku pomiarw uzyskalimy

znacznie odbiega od pozostaych. Niepewno

. Sprawdzamy, czy moemy odrzuci pojedynczy pomiar

zgodnie z kryterium trzech sigma. W tym celu sprawdzamy poniszy warunek

x x 3 S x 6,8 9,81 3 0,3

3,01 0,9 zdanie faszywe
Dlatego wynik 6,8 m

s2

moemy odrzuci. W przypadku, gdy nie znamy wartoci oczekiwanej

wielkoci przez nas mierzonej, najlepiej jest wyliczy warto oczekiwan (redni arytmetyczn
zmierzonych wartoci) oraz odchylenie standardowe pojedynczego pomiaru pomijajc odbiegajcy
wynik. Nastpnie porwna odbiegajc warto z wyznaczon wartoci oczekiwan. Jeli nie
spenia ona kryterium trzech sigma, pomiar odrzucamy komentujc zgodnie z kryterium 3 sigma
pomiar odrzucamy. Jeli kryterium spenia, wynik ten naley uwzgldni w dalszych obliczeniach
i ponownie wyznaczy warto oczekiwan oraz jej niepewno.

22

Rozdzia

Rozkad t-Studenta (liczba pomiarw 10)

Ze wzgldu na ograniczenia czasowe w czasie trwania zaj nie mamy moliwoci wykonania duej
liczby pomiarw. Dlatego nie moemy wykorzysta informacji o rozkadzie Gaussa
i prawdopodobiestwach przedstawionych w (5.3). Dla prb o maej liczebnoci (jak 3-5 pomiarw)
moemy zastosowa rozkad Studenta. Dla duej liczby prb (np. n=30) jego ksztat jest identyczny z
rozkadem Gaussa. W przypadku mniejszej liczby pomiarw n krzywa Studenta jest bardziej paska i
0,45
0,4
0,35
0,3

Snerie1
=3

0,25

Snerie2
= 10

Gaussa
Sr.erie3

0,2
0,15
0,1
0,05
0
-5

-4

-3

-2

-1

odlego pomidzy punktami przegicia jest wiksza ni dla rozkadu normalnego (rysunek 4).
Rozkad Studenta jest stabelaryzowany. Zwykle nie
Rysunek 4. Rozkady gstoci prawdopodobiestwa w rozkadzie t-Studenta dla 3 (kolor czerwony) oraz 10 (kolor
zielony) pomiarw. Dla porwnania na rysunku zostaa przedstawiona analogiczna krzywa dla rozkadu Gaussa
(normalnego) (kolor niebieski).

interesuje nas jego gsto prawdopodobiestwa, lecz tzw. wartoci krytyczne t , n 1 . Parametr ,
wystpujcy jako wskanik przy t , nazywa si poziomem istotnoci, a wielko (1-) poziomem

23

ufnoci. Pod pojciem poziomu ufnoci rozumiemy stopie prawdopodobiestwa, i wynik pomiaru
uzyskany w prbie jest zgodny ze stanem faktycznym. Dokadniej ilustruje to poniszy przykad.
Przykad: Na podstawie badania reprezentatywnej prby osb posiadajcych samochd przy 95%
poziomie ufnoci oszacowano, e 10%(2%) posiadaczy jedzi autami marki A. Oznacza to, i jestemy
pewni na 95% (poziom ufnoci), e w istocie od 8 do 12% ogu uytkownikw (przedzia ufnoci) posiada
samochody marki A. Jednoczenie, zakadamy z 5% ryzykiem, e mylimy si w naszych szacunkach
w niewiadomym stopniu.

Uwaga! W niektrych starszych podrcznikach czy tablicach statystycznych uywa si

odwrotnego nazewnictwa; parametr nosi nazw poziomu ufnoci i przyjmuje wartoci bliskie
0,9. Jego interpretacja jest wwczas analogiczna jak dla (1-) w poniszym skrypcie.

Przykad:
Celem dowiadczenia jest wyznaczenie rednicy mosinego prta (d). W tym celu 5-krotnie zosta
wykonany pomiar rednicy prta przy uyciu suwmiarki. Wyniki poszczeglnych pomiarw zostay
przedstawione w poniszej tabeli. Na ich podstawie obliczono redni arytmetyczn oraz jej
niepewno.
n

d (cm )

di d

1
2
3
4
5

1,71
1,73
1,72
1,72
1,74

+ 0,014
0,006
+ 0,004
+ 0,004
0,016
Suma

(d

d ) 10 6
2

d = 1,7240

196
36
16
16
256
520

Sd =

520 10 6
= 0,0051
54

Niektrzy studenci mogliby poprzesta na tym podajc w rozwizaniu: rednia warto rednicy
prta wynosi d = 1,724 z niepewnoci S d = 0,0051 cm , co oznacza, e rzeczywista rednica prta

mieci si w przedziale (1,7189 ; 1,7291 ) . Nic bardziej mylnego! Kada mierzona przez nas wielko
podlega rozkadowi. Wykonanie przez nas pomiaru polega na przypadkowym lub losowym wyborze
pewnych wartoci zawartych w zbiorze podstawowym. I nie zawsze na podstawie naszej prbki
(krtkiej serii pomiarw) jestemy w stanie oceni warto oczekiwan tego co mierzymy oraz
szeroko rozkadu.
Z tabeli rozkadu t-Studenta zawartej w Dodatku w rozdziale C odczytujemy warto wspczynnika

t , n 1 dla 3 wybranych poziomw ufnoci 1 oraz 4 stopni swobody (5 pomiarw 1).

1
n 1
4

0,9

0,95

0,99

2,1318

2,7764

4,6041

Powysze wartoci mnoymy przez S d poszerzajc nasz rozkad czyli zwikszajc pole pod krzyw
analogiczn jak na rysunku 3, a tym samym zwikszajc prawdopodobiestwo otrzymania tego samego
wyniku ponownie.

24

t n 1 S d

0,0109

0,0142

0,0235

Na podstawie powyszych oblicze moemy powiedzie, e rednia warto rednicy prta wynosi
d = 1,724 oraz, e z prawdopodobiestwem odpowiednio 90%, 95%, 99% jest ona zawarta
w odpowiednim przedziale z prawej kolumny.

(d t
1 = 0,90
1 = 0,95
1 = 0,99

, n 1

S d ; d + t , n 1 S d

(1,7131 ; 1,7349 )
(1,7098 ; 1,7382 )
(1,7005 ; 1,7475 )

Wniosek:
Jak

widzimy,

poprzestanie

tylko

na

obliczeniach

bdu

redniego

(1,7189; 1,7291) sugeruje nam zbyt optymistyczne podejcie do problemu.

25

metod

klasyczn

Rozdzia

Wynik pomiaru oraz jego zapis

Zanim przejdziemy do omawiania jak powinien zosta zaprezentowany wynik kocowy, przyblimy
kilka podstawowych poj:
C y f r y z n a c z c e d a n e j l i c z b y to wszystkie jej cyfry (take zera) z wyjtkiem tzw. zer
poprzedzajcych. Z punktu widzenia zagadnienia cyfr znaczcych liczby 0,021 oraz 0,0210 s
rnymi liczbami. Pierwsza z nich 0,021 ma 2 cyfry znaczce, natomiast druga 0,0210 jest bardziej
dokadna i ma 3 cyfry znaczce.

Przykady:
WARTO

CYFRY ZNACZCE

WARTO

CYFRY
ZNACZCE

9,81

1,6500 10 5

9,8

0,012

1,65 10 5

0,0120

Przy podawaniu wyniku kocowego naley pamita, e:

- warto liczbow wielkoci zmierzonej oraz jej niepewnoci podajemy w tym samych jednostkach
(7.1)
a = (3,2344640 0,08325689) g/cm3,
- zgodnie z przyjtymi reguami warto niepewnoci zaokrglamy do dwch cyfr znaczcych
otrzymujc w naszym przypadku
(7.2)
0,08325689 g/cm3 0,083 g/cm3,
- zmierzon (lub wyliczon) warto wielkoci fizycznej zaokrglamy tak, e jego ostatnia cyfra
znaczca jest na tym samym miejscu dziesitnym co ostatnia cyfra w niepewnoci
(7.3)
3,2344640 g/cm3 3,234 g/cm3 ,
- ostatecznie otrzymujemy
(7.4)
a = (3,234 0,083) g/cm3 .
NIE wykonujemy oblicze porednich na wartociach zaokrglonych, lecz na wartociach
dokadnych. Powyej przedstawiono jedynie sposb zapisu wyniku w sprawozdaniu.

26

Uwaga! W przypadku maej liczby pomiarw (np. gdy w serii mamy zaledwie 3-5 pomiarw)
bardziej zasadne jest zaokrglanie wyniku pomiaru do jednej cyfry znaczcej. Poniej zostay
opisane powody takiej prezentacji danych.

7.1 Zasady zaokrglania liczb

Podsumowujc nasz dotychczasow wiedz moemy powiedzie, e wykonujc seri pomiarw
obliczamy redni arytmetyczn uwaajc j za najbardziej oczekiwan warto (estymator), jak
powinnimy otrzyma w dowiadczeniu. Oczywicie, gdy powtrzymy nasz seri jako niezaleny
pomiar i ponownie wyznaczymy redni arytmetyczn, jej warto bdzie inna ni uzyskana za
pierwszym razem. T czynno moemy powtarza wielokrotnie za kadym razem otrzymujc inn
warto redniej arytmetycznej. Wiemy jednak, e rnice pomidzy poszczeglnymi rednimi
arytmetycznymi bd mniejsze ni fluktuacj pomidzy pojedynczymi pomiarami. Dlatego chcc
oszacowa nasz wielko fizyczn, jako najlepsze jej przyblienie (estymator) uywamy redniej
arytmetycznej. Miar fluktuacji kolejnych rednich arytmetycznych jest odchylenie standardowe
wartoci redniej. W tym momencie musimy sobie uwiadomi, e bd redniej arytmetycznej czyli
odchylenie standardowe jest take wielkoci losow i bdzie przyjmowao rne wartoci podobnie
jak i rednia arytmetyczna. Wynika z tego, e wyznaczana przez nas niepewno wartoci redniej
nie jest wielkoci znan jednoznacznie ona take podlega rozkadowi. A zatem dla niej take
moemy wyznaczy bd o ile si mylimy (tzw. niepewno niepewnoci). Wyznaczymy to
obliczajc fluktuacje odchylenia standardowego wartoci redniej s 2x czyli wyraenie

((

s 2x 2

) ) = n 2 1
2

Sx

2n 2

(7.5)

Symbolem oznaczono estymator wyraenia s 2x 2 .

Oczywicie nie ma sensu wykonywa takich oblicze do naszych pomiarw i wnika w szczegy
techniczne oblicze. Powysze rwnanie ma dla nas gbokie konsekwencje praktyczne. Dotycz
one sposobu zapisu wyniku matematycznego naszego pomiaru. Jeli podstawimy za liczb
wykonanych pomiarw n warto 64 to otrzymamy

S
x

1
= 8,9 10 2 10% .
126

To oznacza, e

niepewno niepewnoci wynosi okoo 10%, czyli podajc warto naszej niepewnoci mylimy si o
10%. Nie ma zatem sensu podawa cigu zbyt wielu cyfr znaczcych przedstawiajc nasz wynik,
gdy ju druga cyfra znaczca w wielkoci opisujcej odchylenie standardowe nie jest dokadna.
W naszym przykadzie, gdzie a = (3,234 0,083) g/cm3 drug cyfr znaczc niepewnoci jest 3.
I tu ju popeniamy bd! Zauwamy, e w klasycznych pomiarach pracowni fizycznej wykonujemy
znacznie mniej pomiarw. Zwykle jest to 5 lub 3. Tutaj precyzja osiga warto 30%-40%. Na tej
podstawie moemy powiedzie, e suszne jest podawanie odchylenia standardowego
z dokadnoci do jednej cyfry znaczcej. W rozdziale 6 poniszego skryptu zostao przedstawione
wicej informacji, jak naley prezentowa wyniki przy maej liczbie pomiarw.

27

Rozdzia

Pomiar wielkoci fizycznej i jego niepewno podsumowanie

Celem naszego dowiadczenia jest wyznaczenie pewnej wielkoci fizycznej oraz jej niepewnoci.
Wykonujemy zatem seri niezalenych pomiarw interesujcej nas wielkoci fizycznej. Wszystkie
pomiary s wykonane t sam metod. W rezultacie otrzymujemy seri wynikw x 1 , x 2 , x 3 , x 4 ... , co
oglnie moemy zapisa jako

x i , i = 1,2,3,..., n .

(8.1)

Jak zauwaymy, mierzc t sam wielko, za kadym razem uzyskujemy wartoci zblione, ale
rnice si od siebie. Wynika z tego, e nie moemy dokadnie wyznaczy wartoci zmierzonej
wielkoci fizycznej X, ale moemy j oceni. Dodatkowo, moemy prbowa oceni te, o ile mylimy
si w swojej ocenie. cilej mwic, moemy oszacowa szeroko rozkadu zmierzonej wielkoci.
Warto tu podkreli, e zmierzona wielko fizyczna podlega rozkadowi, ktrego parametry nie s
znane (warto oczekiwana czyli najbardziej prawdopodobna oraz dyspersja czyli szeroko rozkadu).
Wykonujc pomiar moemy jedynie OCENI te parametry obliczajc redni arytmetyczn oraz
odchylenie standardowe wartoci redniej. Nie s to jednak wartoci dokadne rozkadu, ktremu
podlega zmierzona wielko. Powtarzajc pomiar otrzymamy inn warto redniej arytmetycznej oraz
jej niepewnoci.

Krok 1
Zakadamy, e zostay wyeliminowane bdy grube (np. bdny odczyt skali, pomyka zapisu).

Krok 2 (uwzgldnienie bdu losowego)

Na podstawie zmierzonych serii wynikw x 1 , x 2 , x 3 , x 4 ... wyliczamy nastpujce wielkoci:
x=

1 i=n
1
x i = (x 1 + x 2 + x 3 + ... + x n ),

n i =1
n
Sx =

1 n
(x i x ) 2 ,

(n 1) i=1

28

(8.2)
(8.3)

Sx =

Sx
n

n
1
(x i x ) 2 ,
n (n 1) i=1

(8.4)

ktre odpowiednio oznaczaj:

x - najbardziej prawdopodobna warto wielkoci mierzonej x (rednia arytmetyczna),
S x - niepewno pojedynczego pomiaru (odchylenie standardowe pojedynczego pomiaru),
S x - niepewno wartoci redniej pomiaru (odchylenie standardowe wartoci redniej).

Krok 3 (w zalenoci od liczby pomiarw wykonujemy punkt A lub B)

A. Liczba pomiarw n >10 (korzystamy z rozkadu Gaussa)
Wykonujc seri pomiarw (n=15, 20 itd) otrzymujemy z dowiadczenia wartoci zblione do
parametrw rozkadu Gaussa, ktremu podlega zmierzona wielko.
Bd losowy x L S x

(8.5a)

B. Liczba pomiarw n 10 (korzystamy z rozkadu t-Studenta)

Ze wzgldu na ograniczenia czasowe, w warunkach laboratoryjnych wykonujemy krtkie serie
pomiarowe (3-5 wynikw). To oznacza, e obliczajc najbardziej prawdopodobn warto wielkoci
fizycznej, ktr zmierzylimy (redni arytmetyczn) wkad bdu losowego nie zostanie w peni
uwzgldniony. Dlatego naley zastosowa wspczynniki Studenta t ,n 1 (rozdzia 6) dla danego

poziomu ufnoci (1 ) . Aby mie wysokie prawdopodobiestwo uzyskania wartoci pojedynczego

pomiaru x w naszym przedziale, za poziom ufnoci przyjmujemy 1 = 0,95 i ju ta warto
wystarczy w naszych warunkach laboratoryjnych do poprawki niepewnoci. Z tablic zaczonych w
dodatku (rozdzia C) odczytujemy warto t ,n 1 dla danego poziomu ufnoci (1 ) oraz n 1 stopni
swobody. Symbolem n oznaczono liczb pomiarw. Wwczas
Bd losowy x L t , n 1 S x

(8.5b)

Krok 4 (uwzgldnienie bdu systematycznego x S )

Kady pomiar jest wykonywany przyrzdami fizycznymi, ktrych dokadno jest skoczona. Dlatego
Z A W S Z E naley j uwzgldni. Przyrzd jest rdem dodatkowej skadowej bdu
przypadkowego. W statystyce sumujemy bdy jako pierwiastek z ich sumy kwadratw czyli

x =
x =

(przypadkowy losowy)2 + 1 (systematyczny dokladnosc przyrzadu)2

3

(x L )2

(8.6)

1
2
+ (x S )
3

Krok 5 (prezentacja danych i interpretacja)

x x

29

(8.7)

Zgodnie z przyjtymi reguami niepewno x zaokrglamy do jednej lub dwch cyfr znaczcych.
Zmierzon (lub wyliczon) wielko fizyczn zaokrglamy tak, e jej ostatnia cyfra znaczca jest na
tym samym miejscu dziesitnym co i niepewno. Tak wyznaczon warto porwnujemy z
wielkoci tablicow x tablice . Jeeli nasz wynik mieci si w przedziale (x x x tablice x + x ) to
jest on zgodny z wartoci tablicow. W przeciwnym wypadku wynik naszego pomiaru naley
odrzuci.
Uwaga! W przypadku danych podlegajcych rozkadowi Gaussa naley wykona test 3 (rozdzia 5.)

Przykad (Badanie zderze centralnych)

Celem dowiadczenia byo zbadanie zasady zachowania pdu badajc zderzenia centralne m.in. dwch
metalowych kulek. Na podstawie naszej dotychczasowej wiedzy, nie moemy jeszcze wyliczy
niepewnoci kocowych wartoci pdu. Moemy jednak poprawnie wyznaczy najbardziej oczekiwan
warto zmierzonych wielkoci fizycznych wraz z niepewnoci, co zostao przedstawione poniej.
W tabeli przedstawiono przykadowe wyniki uzyskane przez jednego ze studentw w latach ubiegych,
gdzie wprowadzono nastpujce oznaczenia
x1 wychylenie 1 kulki uderzanej, masa m1
x2 wychylenie 2 kulki uderzanej, masa m2
x1 (cm) 7,8 8,0 8,0 8,2 8,2 8,2 8,2 8,4 8,4 8,4
x2 (cm) 6,8 6,8 6,8 7,2 6,8 7,2 7,2 7,4 7,4 7,4

a) Obliczamy warto redniej arytmetycznej

1
(7,8 + 8,0 + 8,0 + 8,2 + 8,2 + 8,2 + 8,2 + 8,4 + 8,4 + 8,4) = 81,8 = 8,18 cm
10
10
_
1
71,0
x 2 = (6,8 + 6,8 + 6,8 + 7,2 + 6,8 + 7,2 + 7,2 + 7,4 + 7,4 + 7,4) =
= 7,10 cm
10
10
_

x1 =

(8.8)

b) Obliczamy wartoci niepewnoci pomiarowej pojedynczego pomiaru

Sx1 =

1
(8,18 7,8)2 + (8,18 8,0)2 + (8,18 8,0)2 + (8,18 8,2)2 + ...(8,18 8,4)2 = 0,199 cm
10 1

Sx 2 =

(8.9)
1
(7,10 6,8)2 + (7,10 6,8)2 + (7,10 6,8)2 + (7,10 7,2)2 + ...(7,10 7,4)2 = 0,271 cm
10 1

c) Obliczamy wartoci niepewnoci pomiarowej wartoci redniej

30

Sx1

Sx1 =

Sx 2 =

Sx 2
n

=
=

0,199
10
0,271
10

= 0,0629 cm,
= 0,0856 cm .

(8.10)

d) Z tablic t-Studenta dla poziomu ufnoci =0,95 oraz stopni swobody n-1=9, gdzie n oznacza liczb
wykonanych pomiarw, odczytujemy warto wspczynnika t ,n 1 = 2,2622 oraz wyznaczamy
warto bdu przypadkowego
x 1L = S x 1 t ,n 1 = 0,0629 2,2622 = 0,1423 cm,
x 2 L = S x 2 t ,n 1 = 0,0856 2,2622 = 0,1936 cm .

(8.11)

e) W nastpnym kroku uwzgldniamy dokadno przyrzdu, ktrym pomiar zosta wykonany (bd
systematyczny). W tym przypadku pomiary zostay wykonane z dokadnoci
x 1S = x 2S = 0,2cm . A zatem
1
niepewno pomiaru = (przypadkowy) 2 + (systematyczny) 2
3
1
x 1 = (0,1423) 2 + (0,2) 2 = 0,1832 cm
3

(8.12)

1
x 2 = (0,1936) 2 + (0,2) 2 = 0,2254 cm
3

f) Ostatecznie nasz wynik to

x 1 = 8,18 cm

x 1 = 0,1832 cm

x 2 = 7,10 cm
x 2 = 0,2254 cm
co po zaokrgleniu do 2 cyfr znaczcych
x 1 = (8,18 0,18) cm,

(8.13)

x 2 = (7,10 0,23) cm .

g) Tak wyznaczone wartoci x podstawiamy do wzoru na pd podany w instrukcji do tego wiczenia

wyznaczajc kolejno p1 oraz p2..

x2

p = m 2gl 1 1 2

(8.14)

Wielkoci m oraz l s wielkociami mierzonymi bezporednio w dowiadczeniu; za g przyjmujemy

g = 9,81 m s 2 . Poniewa pd nie jest wielkoci mierzon bezporednio w dowiadczeniu, lecz
wyznaczon w sposb poredni (czyli korzystajc ze wzoru), jej niepewno naley wyznaczy z prawa
propagacji bdu. Szczegy zostay przedstawione w kolejnym rozdziale.
31

Rozdzia

Pomiary porednie i ,,propagacja maych bdw''.

Nie zawsze moliwy jest bezporedni pomiar interesujcej nas wielkoci fizycznej y , albo te pomiar
taki nie byby wystarczajco dokadny. W takim przypadku wykorzystujemy znane zalenoci
funkcyjne pomidzy interesujc nas wielkoci y a innymi wielkociami, ktre moemy
bezporednio zmierzy y = f x 1 , x 2 ,..., x k , gdzie f x 1 , x 2 ,..., x k jest znan funkcj, natomiast
x 1 , x 2 ,..., x k wielkociami fizycznymi bezporednio mierzonymi. Jaka jest niepewno naszego
ostatecznego wyniku ? Zadanie to mona atwo rozwiza przy zaoeniu, e nasza zaleno
funkcyjna jest dobrze aproksymowana zalenoci liniow w obszarze niepewnoci jej argumentu.
Zakadamy take, e wielkoci x 1 , x 2 ,..., x k s mierzone niezalenie. Wykorzystujc propagacj
maych bdw oraz nasz znajomo liczenia pochodnych czstkowych, niepewno y wyliczamy
nastpujco:
- z pomiaru znamy wartoci zmierzonych wielkoci fizycznych x 1 , x 2 ,..., x k wraz z ich
niepewnociami x 1 , x 2 ,..., x k . S to pojedyncze pomiary lub wartoci rednie z serii pomiarw.
- Funkcja y = f x 1 , x 2 ,..., x k jest rniczkowalna w sposb cigy.
- Warto szukanej wielkoci fizycznej y wyliczamy ze wzoru y = f x 1 , x 2 ,..., x k .
- Jej niepewno y wyznaczamy z nastpujcej zalenoci

f
y =

i =1 x i

xi

x i

(9.1)

gdzie niepewno kadej ze zmierzonych wielkoci fizycznych x wyznaczamy ze wzoru

x =

(x L )2 + 1 (x S )2
3

(9.2)

co zostao szczegowo opisane w rozdziale 8.

- Wynik kocowy przedstawiamy w postaci
_

y = y y

(9.3)

Aby dobrze rozumie oznaczenia w wyraeniu (9.1), obliczanie pochodnych czstkowych zostao
przedstawione w podrozdziale 9.3, po wczeniejszym przypomnieniu podstawowych poj z rachunku
rniczkowego (podrozdzia 9,1, 9.2).

32

Przykad:
Niech celem naszego dowiadczenie bdzie wyznaczenie przyspieszenia ziemskiego g. Do pomiaru
wykorzystamy wahado. W takim przypadku nasza funkcja o postaci
4 2 L
g=
T2

L
T = 2
g

(9.4)

zaley od dwch zmiennych L oraz T, ktre zostan zmierzone w dowiadczeniu.

Zamy, e wykonamy seri 10 pomiarw mierzc okres wahada T przy ustalonym L.

Krok 1
Obliczamy:
- redni arytmetyczn okresu wahada T ,
- jego niepewno T obliczamy uwzgldniajc czon losowy (zaleny od dugoci serii
pomiarowej) oraz systematyczny (zaleny od dokadnoci uytego stopera) w sposb opisany w
rozdziale 8.
W wyniku otrzymujemy np. (T T ) = (1,9 0 ,1)s

Krok 2
Nastpnie
- wykonujemy jednokrotny pomiar dugoci wahada L,
- jej niepewno L zaley wycznie od dokadnoci uytego przyrzdu.
W wyniku otrzymujemy np. (L L ) = (0,90 0,01)m

Krok 3
Przypieszenie ziemskie g wyznaczymy podstawiajc do wzoru (9.4) wyznaczone wartoci T oraz L
otrzymujc
g=

4 2 L 4 3,14 2 0 ,9 m
m
=
= 9,8322 2
2
2
T
s
(1,9s )

(9.5)

Krok 4
Wykorzystujc wzr (9.1) wyznaczymy niepewno wyznaczonego wspczynnika g.
W naszym dowiadczeniu jedynie dwie wielkoci s obarczone niepewnoci: L oraz T. A zatem,
wykorzystujc wzr (9.1) moemy napisa wyraenie na niepewno wartoci g g :
g 4 2
=
L T 2
g
2 4 2 L
8 2 L
=
=
T
T3
T3

(9.6)

Ostatecznie otrzymujemy
2

4 2
8 2 L

g
g

g =
L +
T = 2 L +
T
3
T
T
L
T

(9.7)

4 3,14 2
8 3,14 2 0 ,9

0 ,01 +
0 ,1 = 1,0414 .
g =
2
3
1,9
1,9

33

(9.8)

Krok 5
Podajemy warto kocow

(g g ) = (9,8 1,0) m2

(9.9)

9.1 Pochodne funkcji elementarnych

W kadym podrczniku z zakresu analizy matematycznej mona znale podstawowe informacje na
temat definicji oraz interpretacji pochodnych funkcji. Dlatego wiedza ta nie bdzie powtarzana
w poniszym skrypcie. Poniej, ze wzgldw praktycznych zostay przypomniane jedynie niektre
pochodne funkcji elementarnych.
dy
dx

f (x ) = y

staa
xn
ax

0
n x n 1
a x ln a

sin x
cos x
tgx

ex

ex
1

ctgx

f (x ) = y

f ' (x ) =

np.

np.

1 sin 2 x = 1 + ctg 2 x
1
x ln a

log a x
n 1

n x
1
n

dy
dx
cos x
sin x
2
1 cos x = 1 + tg 2 x

f ' (x ) =

1
x

ln x

2 x

[f (x ) g(x )] ' = f ' (x ) g ' (x )

np. [x + 5] ' = (x ) + (5) = 1 + 0 = 1

[stala f (x )] ' = stala f ' (x )

np. [5x ] ' = 5(x ) = 5 1 = 5

'

'

'

[f (x ) g(x )] ' = f ' (x ) g(x ) + f (x ) g ' (x )

f (x ) f ' (x ) g(x ) f (x ) g ' (x )
g (x ) =
(g(x ))2

'

9.2 Pochodna funkcji zoonej

Pochodna funkcji zoonej rwna si iloczynowi pochodnej funkcji zewntrznej i pochodnej funkcji
wewntrznej tzn. jeeli y = F(f (x )) i funkcje zewntrzna y = F(u ) oraz wewntrzna u = f (x ) s
rniczkowalne to
dy dy du
=
.
dx du dx

34

Przykady:
Oblicz pochodne funkcji

1)

y = (2x + 1)

funkcja zewntrzna
F(u ) = u 3

2)

y = sin 2x

F(u ) = sin u

3)

y = ln sin 3x

F(u ) = ln u

u = sin v

funkcja wewntrzna
u = 2x + 1
u = 2x
v = 3x

obliczenia
dy
2
= 3(2x + 1) 2
dx
dy
= cos(2x ) 2
dx
dy
1
=
cos 3x 3
dx sin 3x

9.3 Pochodna funkcji wielu zmiennych

Czsto interesujca nas wielko fizyczna jest zalena od kilku innych zmiennych np. z = f (x , y ) .
Obliczamy wwczas pochodne czstkowe funkcji z = f (x , y ) kolejno po obu zmiennych traktujc
drug zmienn jako parametr stay np. obliczamy pochodn czstkow wzgldem zmiennej x , przy
zaoeniu, e zmienna y jest staa. Jak w praktyce wykona podobne zalenoci przedstawia poniszy
przykad.
Przykad:
Obliczy pochodne czstkowe funkcji z = x 2 sin (x + 2 y )
Rozwizanie:
Przy obliczaniu pochodnej czstkowej wzgldem x traktujemy t funkcj jako iloczyn
z
= 2x sin (x + 2 y ) + x 2 cos(x + 2 y )
x
Przy obliczaniu pochodnej czstkowej wzgldem y traktujemy t funkcj jako iloczyn staej przez
funkcje
z
= x 2 cos(x + 2 y ) 2
y

35

10
Rozdzia

Pomiary o rnych dokadnociach - rednia

waona.
Rozwamy przypadek, gdy rezultatem dwch niezalenych pomiarw s nastpujce wyniki

(9,8 0,2) m

s2

oraz (8,1 2,5) m

s2

. Ktry z nich jest bliszy wartoci rzeczywistej ?

Jak policzy kocowy wynik? Intuicyjnie wierzymy, e pierwszy wynik (9,8 0,2 ) m

s2

jest bliszy

rzeczywistej wartoci. Ale przecie nie moemy odrzuci drugiej wartoci, poniewa tak nakazuje nam
intuicja! Rozwizaniem jest obliczenie redniej waonej z obu otrzymanych rezultatw zamiast ich
redniej arytmetycznej. Idea obliczania redniej waonej jest podobna jak redniej arytmetycznej z tym
tylko,
e
kady
wynik
wchodzi
do
rezultatu
kocowego
z wag, ktr jest odwrotno kwadratu niepewnoci (bdu z jakim go wyznaczymy). Czyli
w pierwszym wypadku (9,8 0,2 ) m
w drugim (8,1 2,5) m

1 2 10 2 2
= = 5 = 25 ,
0,2 2

wag bdzie wspczynnik

1 2
= (0.4 ) 2 = 0,16 i jest znacznie mniejsza.
2,5

waga wynosi

Warto redni waon x w oraz jej niepewno x obliczamy korzystajc z poniszych wzorw,
gdzie Sint oznacza niepewno wewntrzn, Sext - niepewno zewntrzn.

x i x w x i

x i x i2

i=1

.
=
i
1
, Sext =
, S
:=
x w :=
int
N
N
N
2
2
(N 1) 1 x i2
1 x i
1 x i

i=1
i=1
i=1
A wynik kocowy podajemy w postaci
x = x w Max{Sint, S ext }
co oznacza, e za niepewno przyjmujemy t Sint lub Sext , ktra ma wiksz warto.
Czyli w naszym przypadku
36

(10.1)

(10.2)

9,8

(0,2)2 (2,5)2

xw =

2
Sext

(0,2)2

+ 1

Sint =

8,1

1 + 1
0,2 2,5

(2,5)2

(9,8 9,789)2 + (8,1 9,789)2

2
2
(
(
0,2 )
2,5)
=

+ 1
2,5

(2 1) 10,2

245 + 1,296
= 9,789
25 + 0,16

1
= 0,03997 = 0,199925 0,20
25,016

0,003015 + 0,456435
= 0,018366 0,02
25,016

(10.3)

(10.4)

(10.5)

Sext = 0,018366 = 0,13552 0,14

Zatem otrzymujemy.
_

x = x w Max{Sint,Sext }
x = (9,80 0,20 ) m

(10.6)

s2

W wikszoci przypadkw wykonywanych w warunkach laboratoryjnych Sint przyjmuje wiksz

warto ni Sext . Dlatego w niektrych podrcznikach wzr dla Sext jest pomijany.
Wynika z tego, e w pierwszym przyblieniu oblicze moemy ograniczy si wycznie do
wyznaczenia Sint i jej warto przyj jako niepewno redniej waonej.

Dygresja: rednia waona a rednia arytmetyczna.

Rozwamy dowiadczenie, ktrego celem jest pomiar oporu. Pomiar zosta wykonany trzykrotnie tym
samym miernikiem (niepewno kadego pomiaru jest taka sama i wynosi 2. ) otrzymujc

R 1 = (12 2 ) , R 2 = (10 2 ), R 3 = (8 2 ).

Jak wyznaczy warto redni ? Korzystajc ze redniej arytmetycznej czy redniej waonej ?
Poniewa niepewno kadego pomiaru przyjmuje tak sam warto, moemy wykorzysta wzr na
rednia arytmetyczn otrzymujc R = 10. A jak otrzymamy warto obliczajc warto redni
obliczajc ze wzoru na redni waon ? Obliczenia przedstawiono poniej
N

x w :=

2
x i x

i =1
N

1 x

i =1

1
12 10 8
(12 + 10 + 8)
+ 2+ 2
2
2
12 + 10 + 8
2
2
2
2
=
= 10.
=
=
1
1
1
1
3
+
+
3 2
2
22 22 22

Z tego prostego przykadu wida, e przy staej wartoci niepewnoci, wzr na redni waon
sprowadza si do wzoru na redni arytmetyczn.

37

(10.7)

11
Rozdzia

Metoda najmniejszych kwadratw

Jeden z najbardziej popularnych i interesujcych typw dowiadcze polega na pomiarze serii
pomiarw dla rnych wielkoci fizycznych, ktre s zalene od siebie matematycznie. Zacznijmy od
popularnego wzoru na prdko. Jeli wierzymy, e ciao spada ze staym przypieszeniem g to jego
prdko jest liniow funkcj czasu t zapisan poniszym rwnaniem
v = v0 + g t .
(11.1)
Jego wykresem jest linia prosta, a rwnanie moemy zapisa oglnym rwnaniem prostej

y = ax + b .

(11.2)
Pod wspczynnikami a oraz b kryj si wielkoci fizyczne. Czyli dopasowujc prost do punktw
dowiadczalnych moemy oceni wartoci a i b, a tym samym wielkoci fizyczny, ktre s pod
nimi ukryte. Jak to zrobi ? Najlepiej zmierzone wartoci x, y przedstawi na wykresie. Nastpnie
pomidzy punktami poprowadzi prost. Rysujc rcznie prost zawsze bdziemy starali si tak j
poprowadzi, aby przebiegaa ona pomidzy punktami dowiadczalnymi. Czyli tak, aby dla danego
i-tego punktu (x i ) rnica pomidzy zmierzon (y i ) wartoci a odczytan z prostej (y prosta ) bya jak
najmniejsza. Przy dopasowaniu nie interesuje nas czy mylimy si w gr czy w d czyli znak
wyraenia (y i y prosta ) . Aby zaniedba znak najlepiej podnie wyraenie do kwadratu czyli wyznaczy

(y

2
y prosta ) . Teraz postarajmy si zbada te odstpstwa po wszystkich zmierzonych punktach czyli dla

wszystkich x. Nasze kwadraty (y i y prosta )2 musimy zatem wysumowa po 1, 2, 3 i-tym pomiarze

otrzymujc

(y

i =1

y prosta ) = (y i (ax i + b )) .
n

(11.3)

i =1

Poniewa zmierzone wartoci (y i ) s zmienn losow podlegajc rozkadowi Gaussa, naley powysze
wyraenie podzieli przez szeroko tego rozkadu ( i ) otrzymujc
(y (ax i + b ))2
.
=
(11.4)
2

i =1
i

Poniewa chcemy poszuka wyraenia, aby ta suma bya jak najmniejsza, obliczamy ekstremum wyraenia
(11.4) otrzymujc ponisze wyraenia
2

38

n
n
n
x i yi n x i yi
x y x y i=1 i=1
i=1
=
.
a=
2
2
2
n
(x ) x
n

x n x 2
i=1 i
i=1 i

( )

b=

( )

x x y y x2

(x )

i =1

i =1

n
n2

x i x i y i y i x 2i
i =1

i =1

x i n x 2i
i =1
i =1
n

Sa =

i =1

n x i2 x i
i =1
i =1

Sb = S a

(11.6)

y i2 a x i y i b y i
i =1

(11.5)

i =1
2

1 n 2
xi .
n i =1

(11.7)

(11.8)

W przypadku , gdy zaleno funkcyjna nie jest liniowa, moemy j sprowadzi do postaci liniowej
poprzez odpowiedni zamian zamiennych:
funkcj wykadnicz typu y = c e ax logarytmujemy obustronnie otrzymujc ln y = ln c + ax
co po podstawieniu nowych zmiennych z = ln y, b = ln c otrzymujemy funkcj liniow
z = ax + b
funkcj
potgow
typu
y = c xa
logarytmujemy
obustronnie
otrzymujc
log y = log c + a log x co po podstawieniu nowych zmiennych z = log y, b = log c, t = log x
otrzymujemy funkcj liniow z = at + b .

Przykad:
Wyznacz przypieszenie ziemskie badajc spadek swobodny kulki o masie m z danej wysokoci.
W tym celu umieszczamy kulk na wysokoci h. Bdzie to dla nas punkt startowy 0. Spadajca kulka
przybywaa kolejne odcinki drogi s1 , s 2 , s3 ... odpowiednio w czasie t1 ,t 2 ,t 3 ... . Kady odczyt
traktujemy jako pojedynczy pomiar czyli jego niepewno wyznaczam z dokadnoci przyrzdu.
W tym wypadku mierzymy kolejne odlegoci przebytej drogi linijka (dokadno przyrzdu).
Zamy, ze czas mamy odczytywany fotokomrka, ktrej dokadno jest bardzo dobra. Niepewno
pomiaru odczytu czasu pomijamy.
Zebrane dane zamieszczam w tabeli.

39

Czas t Droga S Niepewno S

(s)
(m)
(m)
1
10
0,01
2
21
0,01
3
32
0,01
4
38
0,01
5
50
0,01
6
61
0,01
7
69
0,01
8
85
0,01
9
92
0,01
Punkty pomiarowe wraz z niepewnoci zaznaczam na rysunku.
Rzut pionowy: zaleznosc drogi od czasu
100

Droga (cm)

80

60

40

20

10

Czas (s)

Uywajc dowolnego programu komputerowego do punktw pomiarowych dopasowuje prost.

Rzut pionowy: zaleznosc drogi od czasu
100

Droga (cm)

80

60

40

20

Czas (s)

40

10

W wyniku otrzymuje wartoci parametrw prostej wraz z niepewnoci

a = (10 ,03 0 ,38), b = (0 ,43 0 ,11) .
Jeeli porwnamy oglne rwnanie prostej y = b + a x z zalenoci dla rzutu pionowego
V (t ) = V0 + g t to zauwaymy, e parametr b odpowiada prdkoci pocztkowej V0 , natomiast
warto parametru a odpowiada przyspieszeniu ziemskiemu g .
Czyli nasz wynik kocowy to g = (10 ,03 0 ,38) .

41

12
Rozdzia

Dodatek
Rozdzia A: Kalibracja przyrzdu - wyjanienie
Po wykonaniu swojego pomiaru na pracowni fizycznej staramy si uwzgldni poprawki dla
wszystkich rozpoznanych rde bdw systematycznych. Do wany czon jest zwizany
z kalibracj przyrzdw. Kalibracja przyrzdw pomiarowych nigdy nie jest idealna. Bdy kalibracji
(np. naniesienia skali) przejawiaj si jako bdy systematyczne! Moglibymy je wyeliminowa,
gdybymy powtarzali serie pomiarowe, w kadej z nich stosujc inny egzemplarz przyrzdu danego
typu i uredniajc wyniki wszystkich tak otrzymanych serii. Zamiast tego posuymy si modelem
statystycznym (tzw. metoda randomizacji i centryzacji bdu systematycznego).
Zakadamy:

przyrzd uywany w pomiarze jest losowo wybranym przedstawicielem z danej klasy

przyrzdw,

niedokadno kadego z przyrzdw tej klasy przejawia si jako bd systematyczny; ,

wewntrz danej klasy warto jest zmienn losow opisan pewnym rozkadem
prawdopodobiestwa, dla ktrego warto oczekiwana oraz dyspersja spenia warunki
( ) = 0, ( 2 ) = 2 ( ), gdzie jest zmienn losow niezalen od innych czynnikw
losowych prowadzcych do rozrzutu wynikw wewntrz jednej serii pomiarowej.

Warto 2 ( ) wyznaczamy na podstawie

1. informacji podanych przez producenta tak jak to zostao opisane powyej,
2. w przypadku, gdy nie posiadamy informacji od producenta, stosujemy podejcie
probabilistyczne do tej skadowej bdu systematycznego.

Rozszerzmy nieco punkt drugi. Najczciej stosowane modele rozkadu prawdopodobiestwa dla
losowej skadowej bdu systematycznego (randomizacja i centryzacja bdu systematycznego!):

rozkad Gaussa (normalny) o dyspersji =

max

42

rozkad jednostajny o a = max ; wwczas ( ) =

max

Warto max okrelamy na podstawie klasy przyrzdu albo jako najmniejsz dziak skali.
Uwagi:

wielokrotne ( n -krotne) uywanie przyrzdu w celu zmierzenia jednej wielkoci (np. nasza
linijka jest krtsza od mierzonego odcinka) prowadzi do oceny:
2 ( ) = n 2przyrzdu

w przypadku, gdy wielokrotnie (np. n razy) mierzymy interesujc nas wielko (np. pomiar
czasu trwania n okresw wahada) otrzymujemy
przyrzdu

( ) =

Ostatecznie wynik podajemy w postaci:

x = x x,
x 2 = S 2x + 2 ( ),

gdzie x oznacza warto redni serii pomiarw poprawion ze wzgldu na wszystkie rozpoznane
rda bdw systematycznych, a S oznacza niepewno redniej (uwzgldniajc niepewnoci
x
wprowadzanych poprawek poprzez prawo propagacji maych bdw).

Rozdzia B:
Pomiar pojedynczej wielkoci oraz jej niepewno wyprowadzenie wzorw
W celu wyznaczenie wartoci pewnej wielkoci fizycznej oraz jej niepewnoci wykonujemy seri
niezalenych pomiarw interesujcej nas wielkoci fizycznej. Wszystkie pomiary s wykonane t
sam metod. W rezultacie otrzymujemy seri wynikw x 1 , x 2 x 3 x 4 ... , co oglnie moemy zapisa
jako
x i , i = 1,2,3,..., n .
W dowiadczeniu nie moemy dokadnie wyznaczy wartoci mierzonej wielkoci fizycznej X, ale
moemy j oceni czyli wyznaczy jej warto oczekiwan. Symbolicznie zapisujemy to jako
(x i ) = . Dodatkowo, moemy prbowa oceni te, o ile mylimy si wykonujc pojedynczy
pomiar. cilej mwic moemy okreli szeroko rozkadu mierzonej wielkoci.
Zakadamy, e:

wyeliminowane zostay bdy grube i systematyczne;

warto oczekiwana kadego z wynikw pomiaru x i rwna jest dokadnej wartoci wielkoci

rednie odchylenie kwadratowe od wartoci dokadnej, dla kadego x i wynosi :

mierzonej co zapisujemy jako (x i ) = ;

43

(x i ) = 2 ;

wartoci oczekiwane i 2 istniej i s skoczone.

Pytanie: jak wyznaczy i na podstawie wynikw serii pomiarw?

Rozwizanie: Na podstawie zmierzonych serii wynikw x 1 , x 2 x 3 x 4 ... wyliczamy nastpujce
wielkoci:
_

x n :=

1 n
xi ,
n i =1

S x :=

1 n
2
xi x ,
n 1 i =1

S x :=

Sx
n

ktre s naszym rozwizaniem.

Uzasadnienie:
Mona udowodni, e

x = ,

2
2

x =
:= 2 ;

x
n

S2 = 2 ,

( )

n 1 2

xi x =
,

2
1
n 3 4
4
s 2 2 = (x i )
.
n
n (n 1)

))

((

Jeli przyjmiemy, e kada z wielkoci x i podlega rozkadowi Gaussa o wartoci oczekiwanej i

dyspersji , wwczas:

((

(x i ) = 3 4 s 2 2
4

) ) = n 2 1
2

Wniosek: Na podstawie wynikw serii pomiarw, najlepsz ocen wartoci i s rednia

x oraz S x
zdefiniowane jak wyej. Wielko S X
n
okrela nasz ocen dokadnoci pomiaru, inaczej, niepewnoci pojedynczego pomiaru x i .

arytmetyczna wielkoci mierzonej

44

Rozdzia C: Wartoci krytyczne wspczynnikw t , n 1 rozkadu t Studenta

n liczba pomiarw

poziom istotnoci
(1 ) poziom ufnoci
1-
n-1

0,9

0,95

0,99

6,3138

12,7062

63,6567

2,9200

4,3027

9,9248

2,3534

3,1824

5,8409

2,1318

2,7764

4,6041

2,0150

2,5706

4,0321

1,9432

2,4469

3,7074

1,8946

2,3646

3,4995

1,8595

2,3060

3,3554

1,8331

2,2622

3,2498

10

1,8125

2,2281

3,1693

11

1,7959

2,2010

3,1058

12

1,7823

2,1788

3,0545

13

1,7709

2,1604

3,0123

14

1,7613

2,1448

2,9768

15

1,7531

2,1314

2,9467

45

Rozdzia D:
Dokadno skalowania niepewnoci wielkoci zmierzonej w zalenoci od typu
uytego przyrzdu oraz jego zakresu.

Kondensator dekadowy DK5

Pojemno - zakres

Dokadno skalowania dla 1 kHz

0 100 pF

0,5% pojemnoci mierzonej 2 pF

11 x 0,0001 F

0,5% pojemnoci mierzonej

11 x 0,001 F

0,5% pojemnoci mierzonej

11 x 0,01 F

0,5% pojemnoci mierzonej

11 x 0,1 F

0,5% pojemnoci mierzonej

Kondensator dekadowy DK50

Pojemno - zakres

Dokadno skalowania dla 1 kHz

11 x 0,0001 F

0,5% pojemnoci mierzonej

11 x 0,001 F

0,5% pojemnoci mierzonej

11 x 0,01 F

0,5% pojemnoci mierzonej

11 x 0,1 F

0,5% pojemnoci mierzonej

11 x 1 F

1% pojemnoci mierzonej

Cyfrowy miernik tablicowy V628

Dokadno skalowania przy pomiarze napi i prdw:
I = 0,1% aktualnego wskazania + 0,025% wartoci zakresowej

46

Multimetr MASTECH
Dokadno skalowania napicia staego (DC):
Zakres

Dokadno

326 mV

(0,5% napicia mierzonego + 2 cyfry)

3,26 V

(0,3% napicia mierzonego + 2 cyfry)

32,6 V

(0,3% napicia mierzonego + 2 cyfry)

326 V

(0,3% napicia mierzonego + 2 cyfry)

1000 V

(0,5% napicia mierzonego + 2 cyfry)

np. gdy miernik wskazuje 1,177V na zakresie 3,26V to (0,3%1,177+ 2 0,001)V = (0,0035+ 0,002) V
= 0,0055 V wic U = 0,006 V, za na zakresie 32,6 V miernik wskazuje 1,17V to wtedy (0,3%1,17+
2 0,01)V = (0,0035+ 0,02) V = 0,0235 V wic U = 0,02 V
Dokadno skalowania napicia zmiennego (AC):
Zakres

Dokadno

3,26 V

(0,8% napicia mierzonego + 3 cyfry)

32,6 V

(0,8% napicia mierzonego + 3 cyfry)

326 V

(0,8% napicia mierzonego + 3 cyfry)

750 V

(0,8% napicia mierzonego + 3 cyfry)

Dokadno skalowania natenia prdu staego (DC):

Zakres

Dokadno

326 A

(1,2% + aktualnego wskazania + 3 cyfry)

3260 A

(1,2% + aktualnego wskazania + 3 cyfry)

32,6 mA

(1,2% + aktualnego wskazania + 3 cyfry)

326 mA

(1,2% + aktualnego wskazania + 3 cyfry)

10 A

(2,0% + aktualnego wskazania + 5 cyfr)

47

Dokadno skalowania natenia prdu zmiennego (AC):

Zakres

Dokadno

326 A

(1,5% aktualnego wskazania + 5 cyfr)

3260 A

(1,5% aktualnego wskazania + 5 cyfr)

32,6 mA

(1,5% aktualnego wskazania + 5 cyfr)

326 mA

(1,5% aktualnego wskazania + 5 cyfr)

10 A

(3,0% aktualnego wskazania + 7 cyfr)

Dokadno skalowania czstotliwoci:

Zakres

Dokadno

32,6 kHz

(1,2% aktualnego wskazania + 3 cyfry)

150 kHz

(2,5% aktualnego wskazania + 3 cyfry)

Multimetr METEX
Dokadno skalowania napicia staego (DC):
Zakres

Dokadno

200 mV

(0,3% napicia mierzonego + 1 cyfra)

2V

(0,3% napicia mierzonego + 1 cyfra)

20 V

(0,3% napicia mierzonego + 1 cyfra)

200 V

(0,3% napicia mierzonego + 1 cyfra)

1000 V

(0,5% napicia mierzonego + 1 cyfra)

np. gdy miernik wskazuje 1,959V na zakresie 2V to (0,3%1,959 + 1 0,001)V = (0,006+ 0,001)V,
wic U = 0,007 V, za gdy na zakresie 20V miernik wskazuje 1,96V to wtedy (0,3%1,96 + 1 0,01)V
= (0,006+ 0,01)V, czyli U = 0,02 V.

48

Dokadno skalowania napicia zmiennego (AC):

Zakres

Dokadno

200 mV

(0,8% napicia mierzonego + 3 cyfry)

2V

(0,8% napicia mierzonego + 3 cyfry)

20 V

(0,8% napicia mierzonego + 3 cyfry)

200 V

(0,8% napicia mierzonego + 3 cyfry)

750 V

(1,2% napicia mierzonego + 3 cyfry)

Dokadno skalowania natenia prdu staego (DC):

Zakres

Dokadno

200 A

(0,5% natenia mierzonego + 1 cyfra)

2 mA

(0,5% natenia mierzonego + 1 cyfra)

20 mA

(0,5% natenia mierzonego + 1 cyfra)

200 mA

(1,2% natenia mierzonego + 1 cyfra)

20 A

(2% natenia mierzonego + 5 cyfr)

Dokadno skalowania natenia prdu zmiennego (AC):

Zakres

Dokadno

200 A

(1% natenia mierzonego + 3 cyfry)

2 mA

(1% natenia mierzonego + 3 cyfry)

20 mA

(1% natenia mierzonego + 3 cyfry)

200 mA

(1,8% natenia mierzonego + 5 cyfr)

20 A

(3% natenia mierzonego + 5 cyfr)

49

Dokadno skalowania czstotliwoci:

Zakres

Dokadno

2 kHz

(1,0% aktualnego wskazania + 1 cyfra)

20 kHz

(1,0% aktualnego wskazania + 1 cyfra)

200 kHz

(1,0% aktualnego wskazania + 1 cyfra)

1 MHz

(1,0% aktualnego wskazania + 1 cyfra)

Multimetr SAF 310S

Dokadno skalowania napicia staego (DC):
Zakres

Dokadno

200 mV

(0,8% napicia mierzonego + 2 cyfry)

2V

(0,8% napicia mierzonego + 2 cyfry)

20 V

(0,8% napicia mierzonego + 2 cyfry)

200 V

(0,8% napicia mierzonego + 2 cyfry)

1000 V

(1,0% napicia mierzonego + 3 cyfry)

np. gdy miernik wskazuje 1,177V na zakresie 2V to (0,8%1,177+ 2 0,001)V = (0,009416+ 0,002) V
= 0,011416 V wic U = 0,01V, za na zakresie 20 V miernik wskazuje 1,18V to wtedy (0,8%1,18+
2 0,01)V = (0,00944+ 0,02) V = 0,02944 V wic U = 0,03 V
Dokadno skalowania natenia prdu staego (DC):
Zakres

Dokadno

200 A

(1,2% aktualnego wskazania + 3 cyfry)

2 mA

(1,2% aktualnego wskazania + 3 cyfry)

20 mA

(1,2% aktualnego wskazania + 3 cyfry)

200 mA

(1,8% aktualnego wskazania + 3 cyfry)

10 A

(2,5% aktualnego wskazania + 5 cyfr)

50

Dokadno skalowania napicia zmiennego (AC):

Zakres

Dokadno

200 V

(1,2% napicia mierzonego + 3 cyfry)

750 V

(1,5% napicia mierzonego + 5 cyfr)

Multimetr SANWA typu DMM PC510

Dokadno skalowania napicia staego (DC):
Zakres

Dokadno

50,00 mV

(0,12% napicia mierzonego + 2 cyfry)

500,0 mV

(0,06% napicia mierzonego + 2 cyfry)

5,000V; 50,00V; 500,0V; 1000V

(0,08% napicia mierzonego + 2 cyfry)

NNRR: >60dB dla 50/60Hz

np. gdy miernik wskazuje 1,959V na zakresie 5V to (0,08%1,959 + 2 0,001)V = (0,002+ 0,002)V,
wic U = 0,004 V.
Dokadno skalowania napicia zmiennego (AC):
Zakres

Dokadno

50 Hz ~ 60 Hz
50,00 mV; 500,0 mV;
5,000 V; 50,00 V;
500,0 V; 1000.0V

(0,5% napicia mierzonego + 3 cyfry)

40 Hz ~ 500 Hz
50,00 mV; 500,0 mV

(0,8% napicia mierzonego + 3 cyfry)

5,000 V; 50,00 V;
500,0 V

(1,0% napicia mierzonego + 4 cyfry)

1000.0V

(1,2% napicia mierzonego + 4 cyfry)

< 20 kHz

51

Dokadno skalowania natenia prdu staego (DC):

Zakres

Dokadno

Spadek napicia

500,0 A; 5000,0 A
50 mA; 500 mA
5,000 A; 10,00 A

0,15 mV/A
(0,2% natenia mierzonego
+ 4 cyfry)

3,3 mV/mA
0,03V/A

Dokadno skalowania natenia prdu zmiennego (AC):

Zakres

Dokadno

Spadek napicia

50 Hz - 60 Hz
500,0 A
5000,0 A
50 mA

0,15 mV/A
(0,6% natenia mierzonego
+ 3 cyfry)

500 mA

(1,0 % natenia mierzonego

+ 3 cyfry)

5,000 A

(0,6% natenia mierzonego

+ 3 cyfry)

10,00 A

3,3 mV/mA

0,03V/A

40 Hz - 1kHz
500,0 A
5000,0 A
50 mA
500 mA
5,000 A

0,15 mV/A
(0,8% natenia mierzonego
+ 4 cyfry)
(1,0 % natenia mierzonego
+ 4 cyfry)

500,0 A

Dokadno pomiaru oporu:

52

3,3 mV/mA

0,03V/A

Zakres

Dokadno

50,00

0,4% pojemnoci mierzonej 6 cyfr

500,00

0,2% pojemnoci mierzonej 3 cyfry

5,000 k; 50,000 k;
500,0 k

0,2% pojemnoci mierzonej 2 cyfry

5,000 M

1,0% pojemnoci mierzonej 3 cyfry

50,00 M

1,5% pojemnoci mierzonej 5 cyfr

Napicie na otwartym wejciu: <1,3 V DC (<3V DC na zakresach 50 i 500 )

Dokadno skalowania czstotliwoci:
Funcja

Czuo (sinus RMS)

Zakres

mV

300mV

5Hz 125 kHz

5V

2V

5Hz 125 kHz

50V

20V

5Hz 20 kHz

500V

80V

5Hz 1 kHz

1000V

300V

5Hz 1kHz

53

Rozdzia E:
Analiza niepewnoci pomiarowych prezentacja

54

55

56

57

58

59

60

61