Вы находитесь на странице: 1из 29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

RevistadeAdministraoContempornea
versoOnlineISSN19827849

ServiosPersonalizados
Artigo

Rev.adm.contemp.vol.2no.3Curitibaset./dez.1998

Portugus(pdf)

http://dx.doi.org/10.1590/S141565551998000300008

Portugus(epdf)

ARTIGOS

Anlisedotrabalhoprisional:um
estudoexploratrio

AnaMargareteLemosCludioMazzilliLusRoque
Klering

ArtigoemXML
Refernciasdoartigo
Comocitaresteartigo
CurriculumScienTI
Traduoautomtica
Enviaresteartigopor
email
Indicadores
CitadoporSciELO
Acessos
Linksrelacionados
Compartilhar

Mais
Mais

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

1/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

RESUMO

Permalink

Oestudo,baseadoempesquisadenatureza
exploratriodescritiva,buscaidentificarfatoresdoatualmodelodetrabalho
prisionaldoRioGrandedoSulquedificultamapromoodaressocializaode
apenados.Concomitantemente,propemudanasnasuaconcepocomo
estratgia,paraoatingimentodendicesmaisexpressivosderessocializao.Os
dadosforamcoletadospormeiodeconsultasaospronturiospenaisede
entrevistassemiestruturadascomvinteapenadosdosistemapenitenciriogacho.
Paraaanlisedosdadoscoletados,utilizouseametodologiadaanlisede
contedo,namodalidadedeanlisetemtica.Osresultadossoapresentadosem
cincocategoriasfinais:otrabalhoprisional,aidentidadenosistemaprisional,a
ressocializaoidealizada,otrabalhoprisionalnodesenvolvimentopessoaleas
condiesdotrabalhoprisional.Detectouseodesconhecimentoporparteda
AdministraoPenitenciriadaimportnciadarelaoentreprazer,sofrimentoe
motivaomaisamplanotrabalho,paraumaconstruopositivadaidentidadedos
apenados.
Palavraschaves:trabalhoprisionalressocializaoorganizaodotrabalho.
ABSTRACT
Inthisexploratorydescriptiveresearch,theauthorlooksintotheidentificationof
thefactorsconcerningthepresentworkmodelinRioGrandedoSulStateprisions,
Brazil.Thiscriticizedmodelisresponsibleforthedifficultiesinpromotinga
reasonableresocializationoftheprisoners.Simultaneouslytheauthorsuggests
importantchangesintheconquestofamoreexpressiveachievementtowardthe
expectedresocialization.Datawerecollectedinexaminingpenalhanbookand
referencesandchieflybymeansofsemistructuredinterviewswithtwenty
prisioners.Collecteddatawereanalyzedaccordingtocontentmethodologyresults
arepresentedinfivefinalcategories:(1)prisonalwork(2)prisonsystemidentity
(3)ideologicalresocialization(4)prisionalworkinfluenceonpersonalgrowth(5)
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

2/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

prisionalworkconditions.ItwasnoticedthatPenitentiaryAdministrationignoresthe
importanceofaetbterrelationamongpsychologicalmotivation,sufferinganda
legitimatepleasureinaccomplishingprisonalimposedwork,inovercominghuge
problemsandchallengesandinreachingtheintendedprisioners'resocialization.
Keywords:resocializationpleasureandsufferingintheworkorganizationofthe
work.

INTRODUO
Opresenteestudotemcomoobjetivoaanlisedotrabalhoprisionalenquanto
prticaderessocializao.
DesdequefoicriadanoEstadodoRioGrandedoSul,aSuperintendnciados
ServiosPenitenciriosSUSEPE,temvoltadosuaatenoparaanecessidadede
recuperaroindivduoapenado,oferecendolhemeiosdereinserosocial.Segundo
aprpriainstituio,otrabalhoconstituioprincipalinstrumentoparaatingira
ressocializaodospresos.
Pormoqueseobserva,pelosdadosdisponveisouquecirculampelasociedade,
queopresdioinduzmaiorviolncia.
Grandepartedainopernciadoatualmodeloressocializadordecorredaformacomo
esteorganizado,emrelaoaosaspectosligadosdivisodotrabalhoediviso
doshomens.Sendoassim,oconhecimentoporpartedainstituiopenitenciriada
necessidadedeumaorganizaodotrabalhoprisionalqueperpassepelarelao
entreprazeresofrimentonotrabalhopossibilitaamudanaegerarepercusses
positivasnoprocessoderessocializaoe,conseqentemente,navidaegressados
apenados,bemcomonavidadaquelescomquemessesserelacionam.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

3/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

Nossoartigodivididoemtrspartes:naprimeiraparte,procuraseesboar,por
meiodoreferencialterico,comoseprocessamasrelaesentreosindivduos,
comofoiintroduzidootrabalhoprisionalnospresdios,quaisasrelaesqueo
permeiam,oqueasadministraespenitenciriasemgeralpretendematingircom
asuautilizao.Nasegundaparte,apresentaseametodologiautilizada,nocasoa
anlisedecontudo.Naterceirapartesotecidasconsideraesacercados
resultadosobtidos,apresentamseasconclusesdecorrentesdaanlisede
contudo,soressaltadososlimitesenfrentadosnarealizaodapesquisae
expemsesugestesparanovosestudos.

OSIGNIFICADODASRELAESDEPODERNOTRABALHO
PRISIONAL
NosculoXVIII,diversossegmentosdareadodireitopenalpreconizavam
tratamentomaishumanoparaaspenas.Essessegmentosproclamavamumaforma
deamenizarossuplcioseacrueldadeaqueeramsubmetidos,nessapoca,os
indivduosquepraticavamcrimes.Comodesaparecimentodosuplcio,surgenovo
tipodepunio,aprivaodeliberdade,quecoincidecomoinciodatransformao
dasociedadefeudalemsociedadecapitalista.
SegundoFoucault(1975,p.70),"apassagemdossuplciosparaapuniosedeu
comoumafronteiralegtimadopoderdepunir.Ohomemqueosreformadores
puseramemdestaquecontraodespotismodocadafalsotambmohomemda
medida,nodascoisas,masdopoder".
Anovaformadepuniobuscavaumesforo,paraajustarosmecanismosdepoder
queenquadramaexistnciadosindivduos,ouseja,visavaaumaadaptaoe
harmonizaodosinstrumentosqueseencarregavamdevigiarocomportamento
cotidianodaspessoas.Maisdoqueorespeitopelahumanidadedoscondenados,
buscavaseumajustiamaisdesembaraadaemaisinteligentequeensejasseuma
vigilnciapenalmaisatentaaocorposocial.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

4/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

Dessaforma,overdadeiroobjetivodareformanoerafundamentarumapunio
comprincpiosmaiseqitativos,masestabelecerumanovaeconomiadopoderde
castigar.Assegurava,assim,melhordistribuiodessepoder,repartindooem
circuitoshomogneos,paraserexercidoemtodaaparteedemaneiracontnuaem
todoocorposocial,tornandoopoderdepunirmaisregular,maiseficaz,mais
constanteemaisbemdetalhadoemseusefeitos.
Resumindo,areformateriadefazercomqueopoderdejulgarnodependesse
maisdeprivilgiosmltiplos,descontnuosecontraditriosdasoberania,masde
efeitoscontinuadamentedistribudosdepoderpblico.Suaestratgiaerainserir
maisprofundamentenocorposocialopoderdepunir.
DeacordocomFoucault(1975,p.297),"aprisofoiumapeaessencialno
conjuntodaspunies,marcandoummomentoimportantenahistriadajustia
penal.Fundamentadasnassociedadesindustriais,peloseucartereconmico,as
prisesaparecemcomoumareparao.Retirandotempodocondenado,apriso
parecetraduzirconcretamenteaidiadequeocriminosolesou,nosomentea
vtima,masasociedadeinteira.Essecartereconmicomoraldeumapenalidade
contabilizaoscastigosemdias,emmeses,emanos,eestabeleceequivalncias
quantitativasentredelitoseduraodaspenas".
Masaprisotambmsefundamentacomopapeldetransformarindivduos.A
prisodeveserumaparelhodisciplinarexaustivo,devetomaraseucargotodosos
aspectosdosindivduos:seutreinamentofsico,suaaptidoparaotrabalho,seu
comportamentocotidiano,suaatitudemoral,suasdisposies,enfimeladum
poderquasetotalsobreosdetentos.
Adisciplinafabricaindivduos,elaatcnicaespecficadeumpoderquetomaos
indivduosaomesmotempocomoobjetosecomoinstrumentosdeseuexerccio.
Sobaticadeumadisciplinargida,foiimplantadootrabalhoprisional.Utilizado
comoprincpiodeordemederegularidade,veicula,pelasexignciasquelheso
prprias,demaneirainsensvel,asformasdeumpoderrigoroso,sujeitaoscorpos
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

5/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

amovimentosregulares,excluiaagitaoeadistrao,impeumahierarquiae
umavigilnciaqueseroaindamaisbemaceitas,epenetrarocommais
profundidadenocomportamentodosapenados.
Portanto,deacordocomFoucault(1989,p.33),"ograudeutilidadequedadoao
trabalhoprisional,desdesuaorigemnasexecuesdaspenas,nodolucrooude
umahabilidadetilmasaconstituiodeumarelaodepoder,criandoum
mecanismodesubmissoindividualedeajustamentoaumaparelhodeproduo".
luzdesseentendimento,sepodeaferirqueotrabalhoprisional,desdeasua
origem,estligadodiretamenteconcepotayloristadeorganizaodotrabalho.
SegundoRagoeMoreira(1984,p.25),"otaylorismo,enquantomtodode
organizaocientficadaproduo,maisdoqueumatcnicadeproduo,
essencialmenteumatcnicasocialdedominao".Aoorganizaroprocessode
trabalho,aodividirotrabalhodeconcepoeodeexecuo,aoestruturarassuas
relaes,eaodistribuir,individualizadamente,aforadetrabalho,aorganizao
consegueimporoseucontroleeoseupoder.
Otrabalhoprisional,oradesenvolvidonasinstituiespenitencirias,segue
estritamenteosprincpiosdotaylorismo.Issoporqueestvoltadoparaocontrole
dosapenados,privilegiandoumargidadisciplina,etotalmenteprescritoe
normatizadopelaLeideExecuesPenaisLEP,aqualprescrevequemdeve
trabalharecomoessetrabalhotemdeserdesenvolvido.
E,atualmente,deacordocomessasnormaseprescriesqueainstituio
penitenciriadeveadministrarotrabalhoprisional.Utilizandomtodoseprocessos
quereproduzemalgicadadominaoedadisciplinaque,mesmocontrariandoo
discursoinstitucional,constituidefatooobjetivoprincipaldaexecuodapena.
Nessesentido,ainstituiopenitenciriarevestesedopapeldeumaempresa,
utilizando,paraalcanarseusfins,osmeiosdecoeronecessriosparamantera
dominaosobreosapenados.Meiosessesque,segundoPagsetal.(1992,p.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

6/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

28),"sedenominamprocessodemediao,eesseprocessocolocadocomoa
alianadasrestriesdaempresaeosprivilgiosoferecidosaosindivduos".
Osprivilgiosfuncionamcomoumtermoquevemocultaracontradioentreos
objetivosdaempresa,osdosistemacapitalista,olucroeadominao,quenocaso
dospresdios,voltasemaisparaaquestodadominao,eosobjetivosdos
trabalhadores.Existemdiferentestiposdemediao,pormaquemaisdizrespeito
condiodoapenadoemsuarelaocomainstituioamediaoemnvel
psicolgico,ondeaduplaprivilgiorestriessetransformaemduplaprazer
angstia.Aangstiaprovocadapelaonipresenadoscontroles,pelocarter
ilimitadoeinatingveldasexigncias,compensadapelosprivilgiosqueopresdio
podeofereceraosapenados,ouseja,medidaqueosapenadosatenderems
exignciasdopadrodecomportamentoprisional,podemobterbenefcios,tais
como:reduodapena(acadatrsdiasdetrabalhooapenadodiminuiumdiade
suapena)trocaderegimedireitoavisitasntimase,outrosprivilgiosque,no
jogodopoder,ainstituiopodeoferecerparaatingirseusobjetivos.Portanto,
atravsdamediaopsicolgicaainstituiopenitenciriaencontraumsistema
coerente,orientadoparaasubordinaoeparaoenquadramentodoindivduono
seiodeumaordemglobaldefinida.
Destaforma,otrabalhoprisionalocupaosapenadoseamedidacorretacontraos
desviosdesuaimaginao,constituindoumarelaodepoder,umesquemade
submissoindividualeumajustamentoaumaparelhodeproduo.Mantendoa
ordemeadisciplinagaranteseumaboaadministrao,habilitando,dessaforma,a
instituionoquetangeaoseusistemaderepresentao.
Acriminalidade,muitasvezes,umacarnciadesocializao.Sendoassim,a
execuopenaldeveseesforaremcompensar,emcadadelinqenteindividual,as
carnciasdeseusrespectivosprocessosdesocializao,possibilitandoao
condenadovoltaraumavidaqueseajustelei,estimulandodetodasasmaneiras
possveissuaintegraonacomunidadelegalemquefazparte.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

7/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

Umadasprincipaisvias,paraincitarosapenadosaovalordotrabalho,passa,
obrigatoriamente,pelapercepodoindivduonasuatotalidade,ouseja,de
reconheceroapenadocomoumserbiolgico,psquicoesocialcapazdeseratorde
suaprpriahistriaedefixarseuslimites.

OTRABALHOCOMOFATORRESSOCIALIZANTE
Apartirdareformadosistemapenal,nosculoXVIII,foiintroduzidootrabalhonas
prisescomofatorpunitivo.Essanovaformadepunionopreviaareeducao
dosdelinqentes.Pelocontrrio,elaserviacomomecanismodemanutenoda
novaordemsocialvigente,umavezque,segundoMelossi(1987,p.170),"atravs
dargidadisciplinadetrabalhoimpingidasprises,pretendiaseoadestramnto
edoproletariadocomafinalidadedeque,quandosassememliberdade,aceitassem
ascondiesdetrabalhoquelheseramoferecidas,permitindo,dessaformao
mximodeextraodemaisvalia".
NofimdosculoXVIIIeinciodosculoXIX,comeasearepensaraproblemtica
daexecuopenal,surgindonovosmodelosdecondutareferentesprivaoda
liberdade,oqueoriginouossistemaspenitencirios(Wolff,1990).Destacamseo
SistemadaFiladlfia,oSistemaPanptico,oSistemadeAuburneosprogressivos,
ondecadaumpossuadiferentesentendimentosparaaquestodotrabalho
prisional.
Ossistemasprogressivospretendiamumaadministraocarcerriavoltadaparaa
humanizaoenoparaapunio.Suabaseeraaconcessodemarcasouvales
nocasodeosapenadosapresentarembomcomportamento,oqualeradefinido
pelotrabalhoedisciplinase,pelocontrrio,osapenadosapresentassemuma
condutacensurvel,eramretiradasasmarcasouvales.Essasmarcasouvales
representavamumaflexibilidadenaspenas,oquepoderiaacelerarsualiberdade.A
influnciadessesistemapenalmarcaamaioriadoscdigospenaisedeexecuo
depenasdaatualidade.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

8/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

Objetivandomantercontroletotalsobreosapenados,osistemapenitencirio
submetiaacondiessubhumanastodososindivduosqueinfringissemasnormas
sociais,noimportandoseessesapenadosfossemadultosoucrianas.Dentrodas
fronteirasinstitucionais,acondiodeindivduo,desersocial,desapareciae,
conseqentemente,otratamentopenalvoltavase,exclusivamente,parao
sofrimento,paraahumilhaoeparaadegradao.
NoBrasil,otrabalhoprisionalcomoformadepunioecontrolesobreosindivduos
predominoudesdeapocadoimprioat1937,quandopassouahaver
preocupaoporpartedosjuristasepenitenciaristaseminstituirumaleiespecfica
paraaexecuopenal.SegundoAlencar(apudWolff,1990),umacomissofoi
formadaporjuristasqueelaboraramoprimeiroanteprojetodoCdigo
PenitenciriodaRepblica,quenochegouaseraprovado,devidovignciado
EstadoNovoem1937.Oanteprojetoinovavadiversosaspectosdaexecuo
penal,prevendoqueasatividadesprodutivasteriamcomoobjetivooressarcimento
doscustosdapriso,servindotambmcomomeiodeeducaoprofissionalede
readaptaosocialdoscondenados.
Em1951,aONU(apudRevistadoSistemaPenitencirio,1973)assumiuos
trabalhosreferentesaotratamentodeapenados,duranteaexecuodesuas
penas,enoanode1955,emGenebra,foramaprovadas,noICongressodas
NaesUnidassobrePrevenoeTratamentodoDelinqente,asRegras
MnimasparaoTratamentodePresos,sendoposteriormenterecomendadasua
aprovaopeloConselhoEconmicoeSocial,oqueocorreupelaResoluo663CI
de31dejulhode1957.AsRegrasMnimasdaONUnodispemsobreossistemas
penitencirios,massugeremprocedimentosnoquetangeaotratamentopenal,os
quaisinfluenciaramalegislaoenormatizaodealgunsserviospenitencirios,
destinadosaassegurargarantiasjudiciaiseahumanizaodasprises.
Sobessatica,criouseem1968,noEstadodoRioGrandedoSul,a
SuperintendnciadosServiosPenitencirios.rgoeminentementevoltadoparaa
buscadaressocializaodoapenado,distinguindosedosdemaissistemasdopas
porserumregimepenitencirio,enocarcerrio,cujaprincipaldiferenaresideno
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

9/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

fatodeoregimecarcerriovoltarseapenasparaaguardadopreso,sema
preocupaodereintegrlonasociedade,enquantooregimepenitenciriosevolta
paraarecuperaodoindivduoapenado,visandosuaadaptaonasociedade.E,
parapromoveraressocializaodopreso,buscounotrabalhoprisionalseuprincipal
instrumento.
Observaseque,desdequeseextinguiramossuplcioscomoformadepunioat
aatualidade,otrabalhoprisionalpassouaexercerpapelpredominantenaexecuo
penal,dentrodassociedadescapitalistas.Eessefatopodeestarligadoprpria
concepoquesetemdotrabalhocomoumtodo.
Nasorganizaes,emqueotrabalhorepetitivoesobpresso,nohlugarpara
atividadesfantasiosasdestaforma,aenergiapsquicaseacumula,transformando
seemfontedetensoedesprazer.Poroutrolado,asorganizaesqueoferecem
umcampodeao,umterreno,ondeotrabalhadorconcretizasuasaspiraes,
suasidias,suaimaginaoeseusdesejos,possibilitamaotrabalhadorencontrar
fontedeprazeresatisfao.
Otrabalhoprisionalporexignciasquelhesoprpriasdesdesuaconcepoatos
nossosdias,seenquadraperfeitamentenoprimeirotipodeorganizao:qualquer
tipodeiniciativaporpartedosapenadosimediatamentetolhidaemnomedo
binmiosegurana/disciplina,oqueinviabilizaqualquerformadeenvolvimento
efetivodoapenadocomotrabalho.
Dessamaneira,osistemapenitencirio,comoinstituiototal,afirmasua
preocupaocomareintegraodosindivduossociedade,masexerceuma
relaonicadesubordinaoatuandocomoreificadordainstituio,massificaa
condiodoapenado.
Poroutra,ainstituiopenitenciriautilizaotrabalhoprisionalcomoestratgiade
ressocializao,maspareceesquecerqueumaestratgiafocalizafinalidadeeao
concretacomoformadeseautodefinircomosistemapragmticoenoterico.Ao
mesmotempo,aestratgiaestatentaspossibilidadesdedesenvolvimentoes
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

10/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

formasdepromovlo.Esomenteumaaoconcretapodepromoveras
transformaesnoprocessodedesenvolvimentovisandoaatingirumobjetivo
determinado(Gaj,1990).
Portanto,paraqueotrabalhoprisionalrealmenteconstituaumaestratgiade
ressocializao,devesebasearemaesconcretas,enosomentenumdiscurso
ideolgicodevelevaremconta,principalmente,osaspectosreferentesao
desenvolvimentopessoaldosapenados,utilizandoeaprimorandosuacapacidadede
percepo,bemcomosuashabilidades,paraaresoluodeproblemascomplexose
deseremcriativoseinovadores,dentrodeumprocessorealdetrabalho.

AFUNODASSUPERINTENDNCIASDOSSERVIOS
PENITENCIRIOS
ASUSEPEtemcomoincumbnciaplanejareexecutarapolticapenitenciriado
Estado,vindoasubstituirosextintosDepartamentodosInstitutosPenais,Comisso
deReaparelhamentoPenitencirioeServioSocialPenitencirioque,atento,
eramosresponsveispelotratamentodosapenadosnoRioGrandedoSul.
Sobessatica,oentoGovernadordoEstadoWalterPerachiBarcellos,sancionoua
Lein5.745,de28dedezembrode1968,quedispesobreaestruturada
SuperintendnciadosServiosPenitenciriosdaSecretariadoInterioreJustia,
regulaseufuncionamentoedoutrasprovidncias.
ODecreton20.768,de7dedezembrode1970,reorganizouaestruturada
SUSEPE,ficandoassimdefinida:suafinalidadeeraoplanejamentoeaexecuoda
polticapenitenciriadoEstadoe,assim,deviapromoverareeducaodo
delinqente,comvistassuarecuperaosocial,pormeiodaexecuo
administrativadaspenasprivativasdaliberdade.
Comorgodeapoioadministrativo,aUnidadedeAdministraodeveriaexecutar
asatividadesdeadministraogeraldaSuperintendnciarelativasaopessoal,ao
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

11/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

material,aosprocessso,aosserviosgerais,administraofinanceira,
contabilidadeeauditoria.
Comorgodeatividadefim,oDepartamentodeEstabelecimentosPenaisteriade
dirigirecoordenarofuncionamentodosestabelecimentosdaredepenitenciria,
assegurandoascondieslegaisparaaexecuoadministrativadaspenas
privativasdaliberdadefazercumprirnormasdeaouniformesoudiferenciadas
aosestabelecimentos,notocanteordem,seguranaeatividades,eexercer
fiscalizaoemtodosossetoreseserviosdosestabelecimentosdarede
penitenciria.

METODOLOGIADEPESQUISA
NossoestudocaracterizadocomopesquisaexploratriodescritivanoSistema
PenitencirioGacho.Estetipodeestudovisaaobtereaanalisarascaractersticas
eopiniesdepopulaesdepequenasamostras,quesepresumemrepresentativas
dessaspopulaes.Dessaforma,foiutilizadaaanlisedecontedocomobasede
suametodologia,hajavistaestaconstituir,deacordocomBardin(1977),um
conjuntodetcnicasdeanlisedecomunicaes,quecontminformaosobreo
comportamentohumanoatestadoporfontedocumental.
DelimitaodaPopulaodaPesquisa
OsapenadosintegrantesdaamostrafazempartededoispresdiosdePortoAlegre,
selecionadosdeacordocomotipoderegimedeexecuodapena,sendoumcom
regimedecondenaofechado,eooutrocomregimedecondenaoabertoe
semiaberto.Osapenadosquecompemaamostraforamselecionadospelotipode
crimepeloqualforamcondenados.Nessacategoria,foramselecionadosvinte
apenados,sendocatorzecondenadosporcrimesdehomicdiosimpleseseis
condenadosporcrimedeestelionato.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

12/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

Onmerodeapenadosemcadatipodecrimenoobedeceuaqualquertipode
critrioprestabelecido,baseandoseapenasnavontadedosapenadosem
participaremdasentrevistas.Aescolhadotipodecrimedeveseaofatodeque,no
casodehomicdiosimples,conformeocaputdoArt.121doCdigoPenalBrasileiro,
oapenadocometeuocrimedemataralgum,noapresentandocaractersticasque
oqualifiquem,taiscomo:semrequintedecrueldade,mediantepromessade
recompensa.Essetipodecrime,normalmente,noapresentareincidncia,portanto
oapenadoperfeitamentepassvelderecuperao,desdequeseofeream
condies,paraevitarqueeleacabecontaminadopelomeio,pelosexemplosde
condutasqueolevemaseenvolvercomoutrostiposdecrimes.
Noquetangeaoestelionato,oCdigoPenalBrasileiro,noartigo171,dispequese
tratadecasodepessoaqueobtmparasi,ouparaoutrem,vantagemilcita,em
prejuzoalheio,induzindooumantendoalgumemerro,medianteartifcio,ardil,ou
qualqueroutromeiofraudulento.Portantotratasedepessoasque,normalmente,
possuemumaintelignciamaisaguada,quepodemfornecermaioressubsdios
entrevista.E,ainda,deseremcapazesdeassimilarcommaiorfacilidadeumnovo
redimensionamentosocial.
AColetadeDados
Comoinstrumentodecoletadedados,foramutilizadasentrevistas
semiestruturadasgravadase,posteriormente,transcritas,comapopulaoque
compeaamostra.Aescolhadestetipodeentrevistadevesepossibilidadeque
estaofereceemobterdoentrevistadoindciosdosaspectosmaisrelevantesdo
problema,bemcomosuasdescriesdasituaoemestudo.Medianteuma
conversaoguiada,podeseobterinformaesdetalhadasparaanlise.
Objetivandoaveriguaracompreensoporpartedosentrevistadosdasquestes
realizadaseaindaverificaraeficciadaelaboraodoinstrumento,paraatingiros
objetivosdaabordagemdoestudo,realizaramse,attulodeestudopiloto,duas
entrevistascomosapenados,entrevistasestasquefazempartedaamostrafinal.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

13/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

AAnlisedeDados
Parafacilitaraanlisedasinformaes,foiutilizadaacategorizaoque,deacordo
comBardin(1977),constituioperaodeclassificaodoselementoscomponentes
deumconjunto,pordiferenciaoe,seguidamente,porreagrupamentosegundoo
gnero,comcritriospreviamentedefinidos.Ascategoriassorubricasouclasses,
asquaisrenemumgrupodeelementossobumttulogenricoesseagrupamento
seefetuaemrazodoscaracterescomunsdoselementosedanaturezado
fenmenoedoproblema.
Oestabelecimentodascategoriasseguiutrsploscronolgicosdeanlisede
contedo:apranliseaexploraodomaterialeotratamentodosresultadosa
infernciaeainterpretao.
Apranliseoperacionalizouesistematizouasidiasiniciais,visandoconduo
deumesquemapreciso,paraodesenvolvimentodasoperaesseguintes,
resultandoemindicadoresquefundamentamainterpretaofinal.
Paraestabelecerascategoriasiniciaisdaanlise,realizouseumaleituraflutuante
domaterial,viabilizandooconhecimentodaestruturaedanarrativa,possibilitando,
dessaforma,terasprimeirasorientaeseimpressesemrelaomensagem
dosdocumentos.Aseguir,realizouseaescolhadosdocumentospertinentes
anlise.Oscritriosdehomogeneidadeeadequaotambmforamlevadosem
conta,paraaelaboraodascategoriasiniciais,intermediriasefinaisque
possibilitaramoaprofundamentodaanlise.
Afasedaanlisedomaterialseconstituiunacodificaodasinformaesobtidas,
isto,naanlisepropriamentedita,seguindooscritriosdascategorias
estabelecidas.E,finalmente,nafasedetratamentodosresultados,cominfernciae
interpretao,osresultadosbrutosforamajustadosdemaneiraquefossem
significativosevlidos,permitindoacompreensodosfatoresqueimpedemoatual
modelodetrabalhoprisionaltornarse,efetivamente,ressocializador.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

14/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

Comoresultado,buscaseapresentarconclusesobtidaspeloprocessode
sucessivosrefinamentos,queseacreditaatingirmelhoremaiornvelde
interpretaoecompreensodosfatoresquenorteiamoatualmodelodetrabalho
prisional.

APRESENTAODOSRESULTADOSDAANLISEDECONTEDO
Segundohaviasidodescrito,osdadosdascategoriasintermediriasforam
reagrupados,paraatingirnovosnveisdecompreensodaspercepesdos
entrevistados,resultando,dessaforma,ascategoriasfinais.
ACategoriaFinalTrabalhoPrisional
Osapenadosentrevistados,aodescreveremcomopercebemotrabalhoprisional,
salientamosaspectosinerentesaoseuenvolvimentonele,comoseprocessaasua
participao,quaisosfatoresquemaisinfluenciamarealizaodeatividades
dentrodospresdios.Enfatizamque,acimadequalqueroutromotivo,sua
participaosedeveestritamentepossibilidadedediminuremasuapena.
Emraroscasos,percebeseumenvolvimentomaiordosapenadoscomoprocesso
produtivo.Entendese,noentanto,que,seotrabalhoprisionalfosseorganizadode
outramaneira,comenriquecimentodastarefasquepudessemproporcionar
crescimentoindividuale,principalmente,sefosseorganizadodemaneiraque
gerassecondiesdedesafioedesatisfaocomastarefas,sepossibilitasseaos
indivduosencontrarformasdeperseguirseusquestionamentosinterioresetraara
suahistria,seriaelementomaiseficiente,parapromoverascondiesnecessrias
ressocializao.
Otrabalhoprisionalidealizadodemaneiraqueconstituaummecanismoque
permitaareeducaodosapenadoseoseuconseqenteenquadramentona
sociedade.Entretanto,paraqueumindivduopossautilizarotrabalhocomoum
operadorfundamentaldeconstruoereestruturao,essedevereuniras
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

15/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

condiespropciasparatal.Essascondiespassampelarelaodeprazere
sofrimentonotrabalho.
Orealsignificadodotrabalho,navidadosapenados,sservisualizadoapartirdo
momentoemqueaorganizaopenitenciriaentenderqueoindivduosencontra
sentidonotrabalho,quandopodeestabelecercomeleumvnculoquelhepermita
umasintoniaentreosignificadodatarefaeasuahistriasingular.Otrabalho
somenteterumpapelpreponderantenaressocializaodosapenadosquando
essesencontraremumsentidonastarefasquerealizame,apartirdeento,
tentarembuscaroequilbriofsicoemental.
ACategoriaFinalAIdentidadenoSistemaPrisional
Essacategoriaabrangeaamplaquestodosofrimentoqueosapenadosreferiram
emsuasentrevistas.Essesentimentoenvolveaconscinciadoprocessoutilizado
pelainstituiopenitenciria,nosentidodedespersonalizlos,paraque,dessa
forma,sejamatendidosospreceitosdeordemedisciplinadasinstituiesfechadas.
Osapenadosreferem,claramente,todooprocessodemortificaodoeuaqueso
submetidosdentrodainstituio.E,ainda,apersistnciadaorganizao
penitenciriaemanularumaculturaapreendidanavidapregressa.
Aordemeadisciplinasopriorizadasemtodososnveis,dentrodospresdios,at
mesmonotrabalhoprisional,ondeprevaleceapreocupaoemmanteros
apenadosocupados,paranoteremtempoparapensar,eemtornlossubmissos
eadequadosaospreceitosinstitucionais.
Porm,dentrodesseprocesso,osapenadostentamencontrar,notrabalho
prisional,mecanismosquepossibilitemmanteralgumascaractersticasda
personalidadeanteriormenteadquirida.
Portantoaorganizaodotrabalhoprisionalexerceumaaoefetivasobrea
identidadedosapenados.Issoporque,aoorganizarotrabalhodeforma
predominantementetaylorista,nopermiteacriaodeespaosquepossibilitema
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

16/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

construodosujeito,aconquistadaidentidadee,dessaforma,anulaqualquer
tentativadecontinuidadeehistorizaodosujeito.Nopermitindoaconstruoe
estruturaodosindivduos,otrabalhoprisional,daformacomoestsendo
desenvolvido,inviabilizaoprocessoderessocializao.
ACategoriaFinalARessocializaoIdealizada
Osapenadosacreditamque,pelotrabalhoprisional,podemadquirirumanova
posturaemfaceaomundoe,dessaformapodemsermaisbemaceitospela
sociedade.Existeacrenadequeotrabalhopode,realmente,gerarcondies,
paraseestruturaremsocialmentemas,poroutrolado,estoconscientesdequeo
atualtrabalhoprisionalsomenteoperaparamantlosocupadosh,assim,uma
contradiomuitoexpressivaentrearealidadeeaexpectativa.Aomesmotempo
quepercebemotrabalhocomofatordeequilbriosocial,percebemqueamaneira
comoessesedesenvolvenocontribuirparaasuarealizao.Chegammesmoa
afirmarqueotrabalhoprisionalnotrabalhosumamaneiradeainstituio
manteraordemeadisciplina.
Entendemque,pelotrabalho,poderiamressocializarsemas,aomesmotempo,
encaramotrabalhoprisionalapenascomomeiodeatingiremmaisrapidamentea
sualiberdade.
Almdisso,aremunerao,quedeveriaconstituirfontedemanutenodafamlia,
oqueproporcionariatambmumreenquadramentosocial,totalmentesimblica
dentrodospresdios.Aconseqnciadetalfatoosentimentoderejeioao
trabalhoprisionalporpartedosapenados.
ACategoriaFinalOTrabalhonoDesenvolvimentoPessoal
Osapenadosdemonstramsernecessrioumgraudeenvolvimentomaisprofundo,
comrelaesmaisprximasporpartedocorpofuncionaledosprpriosapenados,
ressentindosedeumcontatomaisinformalecomumamaiorinterao,de
maneiraadissocilosdocrimee,portanto,deformaaseremtratadoscomo
indivduosportadoresdeumahistriasingularenoapenascomocriminosos.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

17/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

Entendemaindaquemerecempossibilidadesprofissionais,quepossuemseus
desejoseaspiraes,quesentemnecessidadedereconhecimentodassuas
potencialidades,queprecisamsentirseenvolvidoscomasatividadeseencontrar
sentidonelas,damesmaformaqueseusdesviosdevemsermaisbem
compreendidos.Possuemntidapercepodarejeiodasociedadeemrelaoa
suacondio.Mesmobuscandoseureenquadramentosocial,estasociedadeno
estdevidamentepreparadaparareceblos,enegaasuaexistncia,poisa
ideologiadominanteestabeleceumalinhadecondutaenopermitequeos
indivduosseafastemdela.
Portantoosapenadostmaclaraconvicodequeasuaressocializaono
dependeexclusivamentedeles,porquantoasociedadeexerceumpapelimportante
nesseprocesso,isto,aceitloseproporcionarlhesumasegundaoportunidadede
adequaremseaosvaloressociais.
ACategoriaFinalCondiesdoTrabalhoPrisional
Deacordocomasentrevistas,noexistenenhumcritriodeseleodosapenados
paraotrabalhoprevaleceapenasapreocupaocomadisciplina.Ainstituiono
empreendemaioresesforosparatentarbuscarumtrabalhoemqueosapenados
possamencontrarsignificado.E,quandopossuiumtrabalhomaissignificativo,a
instituiosedesinteressapelamanutenoepreservaodomaterialdetrabalho.
Portantoaformacomootrabalhoprisionalseoperacionalizaatualmentedeixa
muitoadesejarparaatingiraressocializao.

CONCLUSESFINAIS
Nacategoriadotrabalhoprisional,foipossvelconstatarque,desdeofimdosculo
XVIIIeinciodosculoXIX,quandosecomeouarepensaraproblemticada
xeecuopenal,momentoemquesurgiramnovosmodelosdecondutareferente
privaodaliberdade,emqueseoriginaramossistemaspenitencirios,otrabalho
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

18/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

prisionalvemexercendoumpapelpredominante.Jemnossosculo,essepapel
assumeimportnciacapitalparaaexecuopenal,medidaqueapreocupao
dessasevoltamaisparaapossibilidadederessocializaodoapenado,aparecendo
otrabalhoprisionalcomomediadorprivilegiado,pormeiodasexignciasquelhe
soprprias,paraoajustamentodosindivduosaospadressociais.Sobessatica,
osistemapenitenciriogachopassaautilizarotrabalhoprisionalcomoprincipal
veculodereintegraosocial.
luzdesseentendimento,podeseinferirqueotrabalhorealmenteconstitui
preciosoelementoparaareintegraosocial,medidaqueeleumoperador
fundamentalnaprpriaconstruodosujeitoe,ainda,ummediadorprivilegiado,
senonico,entreinconscienteecamposocial,eentreordemsingulareordem
coletiva.Nessaconstruodosujeito,envolvemsenoapenasosaspectos
concretosdotrabalho,mastambmosaspectossimblicos,comoseusdesejos,
suasaspiraes(Dejours,AbdouchelieJayet,1994).
Todooserhumanoe,principalmente,osapenados,deveencontrarnotrabalho
condiesquepermitamabuscadeseuquestionamentointerioretraarasua
histria,paraqueencontremoequilbrionecessrioaoseurealajustamentosocial.
Dessaforma,otrabalhoprisionaltemdeserorganizadodemaneiraqueastarefas
realizadasnorepresentemapenasestmulosmecnicos,masque,acimadetudo,
osapenadosencontremnascondiesdetrabalhoosfatoresnecessriosparaoseu
desenvolvimentopessoal.
Nacategoriadaidentidadenotrabalhoprisional,verificasequeoserhumano
possuitodoumconjuntoderepresentaesemrelaoaoprpriohomem,
sociedadeerealidade.Essasrepresentaessoherdadas,inicialmente,deseu
ncleofamiliare,posteriormente,detodasassuasrelaessociaisestaspassama
determinarseucomportamentosocial.Sendoassim,emboraohmemosejauma
totalidade,aidentidadereatualizadamedianteosrituaissociais.Oindivduono
portadordeumnicopapel,masorepresentantedetodasasdeterminaesdeum
indivduoconcreto.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

19/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

Dessaforma,estabeleceseintrincadaredederepresentaesquepermeiatodasas
relaes.Cadaidentidaderefleteoutraidentidade,desaparecendoqualquer
possibilidadedeseestabelecerumfundamentooriginrioparacadaumadelas.Este
jogodereflexesmltiplasqueestruturaasrelaessociaismantidopelas
atividadesdosindivduos,detalformaquesepodedizerqueasidentidades,noseu
conjunto,refletemaestruturasocial,aomesmotempoquereagemsobreela,
conservandoaoutransformandoa.
Sintetizando,aspossibilidadesdediferentesconfiguraesdeidentidadeesto
relacionadascomasdiferentesconfiguraesdaordemsocial.Dessaforma,o
indivduoqueingressanumestabelecimentoprisionalpossuiumaidentidade
produzidapelasrelaesdoseumeiosocial,ondeelepossuiumaculturaaparente,
umaconcepodesimesmo.Quandohseuingressonumapriso,segundo
Goffman(1974),iniciaseumasriederituais,dehumilhaes,dedegradao,de
profanaodoeu.Oseueucomeaasermortificado,comeamumasriede
mudanasradicaisemsuacarreiramoraloapenadoacabadescobrindoqueperdeu
algunsdeseuspapisquemantinhanomundoexterior.
Otrabalhoprisionaldeveriafuncionarcomoatenuantenesseprocessode
mortificao.Ainstituiopenitenciria,emboraapresenteascaractersticasde
instituiototal,deveriapreocuparsemaiscomapossibilidadedefazercomqueo
indivduoapenadoencontreumanovaidentidade,cujoreflexoprovenhadeum
meiosocialajustado,ondeotrabalhopasseaserconcebidocomofatorgeradorde
inmeraspossibilidadesdedesenvolvimentopessoale,conseqentemente,deuma
identidadesocial.
Nacategoriadaressocializaoidealizada,podemosressaltarque,emborao
trabalhoprisionalconstitua,segundoaticadaexecuopenal,oprincipal
mecanismoparaatingiraressocializaodoapenado,aformacomoeleseorganiza
estmuitolongedeatingirseusobjetivos.Atualmente,omodeloutilizadode
trabalhoprisionalnotemcapacidadedegerarnosapenadosumaconscientizao
dopapelestruturantequeelepossui.SegundoDejours,DessorseDesriaux(1993),
desenvolverumaatividadeumatoimprescindvelparaaspessoas,mesmoque
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

20/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

essetrabalhosebaseienosprincpiostayloristas,queovemcomoalgoparcelare
especializado,poisoatodetrabalharestdiretamenteligadosobrevivnciados
indivduoseaoseucondicionamentosocial.Pormeiodaatividadeprofissional,o
indivduonosomenteobtmummododeganharavida,mastambmencontra
ummeiodeinserosocial.Assim,otrabalhopossuiopoderdeestruturar
indivduos,tantoemfacesadementalquantosadefsica,eportantose
enquadraperfeitamentecomoumoperadorfundamentalparaapromooda
ressocializaodosapenados.
Poroutrolado,umtrabalhoquenoofereagrandecoisaquefazer,comoocaso
especficodotrabalhoprisional(masqueprecisoestarpresenteefazerdeconta
queseestocupado),poisasnecessidadesdeenvolvimentodosapenadoscomo
contedodatarefanadarepresentam,fontegeradoradeenormeaumentoda
cargapsquicae,conseqentemente,demaiordesajustedoapenado.E
justamenteaquedeveriaresidiramaiorpreocupaodaorganizaopenitenciria,
umavezqueseuprincipalobjetivodereeducarosapenadospormeiodo
trabalho.
Acategoriadotrabalhoprisionalnodesenvolvimentopessoalbaseousena
sincroniaentreasinformaesobtidasnasentrevistaseoentendimentodeDejours
(1992)referenteintermediaodotrabalhonoengajamentodosindivduosnas
relaessociais.Essestransferemasquestesherdadasdeseupassadoedesua
histriaafetivaparaasrelaessociaisdessaforma,aressonnciasimblica
aparececomocondionecessriaparaumaarticulaobemsucedidadadicotomia
singularcomasincroniacoletiva.
Paraoestabelecimentodaressonnciasimblicasonecessriastrscondies
bsicas:aescolhaprofissionalaatividadedeelaboraonatarefaeumaterceira
queestligadaaocartercoletivodotrabalhoemsituaoreal.Asublimao
implicaumatrocadeparceiros,oparceirodasublimaoestinteiramentesituado
noespaosocialenomaisnoespaoprivado.Asublimaoatividadetile
socialmentevalorizada,oquepressupeumjulgamentopronunciadoporalgum.O
julgamentospodetersentido,seforpronunciadopelosparceirosquepossuem
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

21/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

competnciaparajulgaraqualidadedotrabalho.Submetendoseutrabalhoa
crticas,osujeitoesperareceberemtrocareconhecimento.Oreconhecimentoa
retribuiofundamentaldasublimaoissosignificaqueessatempapel
importantenaconquistadaidentidade.Reconhecimentosocialeidentidadecomo
condiodesublimaoconferemsublimaoumafunoessencialnasade
mentale,conseqentemente,nodesenvolvimentopessoaldosindivduos.
luzdesseentendimento,osdadosobtidosnasentrevistasreferentesaotrabalho
prisionalnoslevamasriasconstataes:ainstituiopenitenciriapreconizaa
ressocializaopormeiodotrabalhomas,observandoaformacomoelaorganiza
essetrabalho,percebese,semmaioresesforos,queessanopossuinenhumadas
condiesparaqueoapenado,medianteotrabalhoprisional,consigaestabelecera
ressonnciasimblicae,conseqentemente,asublimaootrabalhoprisionalno
chegaaatingirnenhumadascondiesnecessriasparapromoveraressonncia
simblicapelocontrrio,astrscondiesnecessriasparaseuestabelecimento
sopercebidascomofatorescontrriossnormasdedisciplina.
Dessamaneira,entendesequeotrabalhoprisionalatualnopossuiamenor
condioderessocializaolongedepromoverodesenvolvimentopessoal,
submeteosapenadossituaodeexcessivodesgasteemocional,e,
conseqentemente,aumentaoseudesequilbriopsquico,levandooscadavezmais
aseafastardascondiesnecessriasaoseuajustamentosocial.
Acategoriadascondiesdotrabalhoprisionaloriginouseapartirdaconcepode
Dejours(1994).Oautorasseveraqueporcondiesdetrabalhosedevementender
aspressesfsicas,mecnicas,qumicasebiolgicasdopostodetrabalho.As
pressesligadasscondiesdetrabalhotmporalvoprincipalocorpodos
trabalhadores,ondeelaspodemocasionardesgaste,envelhecimentoedoenas.
Oautoraindareferequepororganizaodotrabalhodevemosentender,porum
lado,adivisodotrabalho:divisodetarefasentreoperadores,repartio,
cadnciaeomodooperatrioprescritoe,poroutrolado,adivisodehomens:
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

22/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

repartiodasresponsabilidades,hierarquia,comando,controle.Adivisode
homenscomplementodadivisodotrabalho.
Ascondiesdetrabalhotmporalvo,principalmente,ocorpodoindivduo.Jna
organizaodotrabalho,oalvooaparelhopsquico.Adivisodastarefaseo
modooperatrioincitamosentidoeointeressedotrabalhoaosujeito,enquantoa
divisodehomenssolicita,sobretudo,asrelaesentrepessoasemobilizaos
investimentosafetivos,amoreodio,aamizade,asolidariedade,aconfiana.
Portantootrabalhoprisional,parapromoveraressocializao,deve,
obrigatoriamente,levaremcontaacombinaodoselementosdadivisodetarefas
edomodooperatrio,bemcomodadivisodehomens.Somenteassimsepode
preveroimpacto,positivoouno,queotrabalhopossaviratersobreasadedos
apenadosesuasconseqnciasdiretasnoprocessoderessocializao.
Aadministraopenitenciriatemdelevaremcontaque,parapenetrarnocampo
trabalhosademental,necessrioconsiderar,antesdetudo,asrelaessociais.
Oindivduovistodentrodestasrelaessobduploenfoque:odosprocedimentos
defensivoscontraosofrimentodotrabalho(quejustamentearticulamasprodues
desteindivduoqueladocoletivo)eodaressonnciasimblica(quearticulao
teatroprivadodahistriasingulardosujeitoaoteatroatualepblicodotrabalho)
abreseassim,umaproblemticasocialmentereferenciadadasublimaoedo
prazernotrabalho.Quantoorganizaodotrabalho,aadministraopenitenciria
deveentenderqueelaconstituiumarelaosocialmenteconstruda,enosomente
baseadanospreceitosdaLEP,aliadosaospreceitosdasinstituiestotais.
Tendocomoobjetocentraldesteestudoacompreensodainopernciadoatual
modelodetrabalhoprisional,utilizadopelosistemapenitenciriodenossoEstado,
podemosagoradizerqueotrabalhoprisionalrealmenteconstituifatorde
ressocializao,medidaqueotrabalhorepresentafatordeequilbrio.Pormeio
deleosindivduosgarantemequilbrioemelhorcondicionamentopsicolgico,bem
comomelhorcomprometimentosocial.Portantootrabalhoassumeimportncia
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

23/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

capital,naconstruodaidentidade,e,ainda,porelequeosindivduos
conseguemdarvazoasuaepistemofilianotraarasuahistriaafetiva.
Porm,paraqueesseprocessoseefetive,aadministraopenitenciriadeve
compreenderquenarelaodoindivduocomotrabalhoperpassamdoistraos
caractersticosdetodosossereshumanos:aaoeareflexo.Dessaforma,para
atingiremosnveisdeconscincianecessriosressocializao,osapenadosno
podemenodevemserreduzidosaumorganismosubmetidoaobombardeamento
deestmulosrestritores.
Aoorganizaroprocessodetrabalhoprisional,aadministraopenitenciriadeve,
antesdetudo,entenderqueoindivduotambmumserdedesejo,depulsoe
derelao.Epormeiodasrelaesmantidasentreosindivduosqueelesvem
seusdesejosesuaexistnciareconhecidosouno.
Ouniversohumanoummundodesignos,deimagens,demetforasede
smbolos.Juntamentecomasociedade,ossereshumanosproduzemuma
representaodomundoquelhesconferesignificao.Aimaginaosimblica
buscarepresentarparasi,antesdemaisnada,oausente,oimperceptvel,o
indescritvel.Maisoumenosarbitrrias,estasrepresentaessimblicas,que
calcamsuaexistncianasrelaescomomundo,voparticipardaconstruo
desteuniversodesignificaesinerentesaoserhumano.
Aorganizao,enquantoespaoparticulardaexperinciahumana,lugarpropcio
emergnciadosimblico.Estesimblicomarcadoporumatensocaracterstica
dassociedadesindustrializadasemque,deumlado,existearazoeconmicaque
reduzasignificaoatribudaaotrabalhoe,deoutro,apareceaexistnciahumana
naprocuraininterruptadosimblico(Chanlat,1992).
Aadministraopenitenciriacorroboraessaassertiva,medidaquevisaa
ressocializarindivduospelotrabalhoprisional.Noentantoorganizaseutrabalho
comoumainstituiototal,ondenohpossibilidadedeemergnciadosimblico

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

24/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

pelocontrrio,parecehaverincessantepreocupaoemdestruirtudooquese
reportaaoimaginrio,aosimblico.
Otrabalhoprisionalatualmentedesenvolvesedeformaprescritaerigidamente
estabelecidapelalegislao,quesebaseianosprincpiotaysloristasde
administrao.Aorganizaopenitenciriaignoraoapenadocomoserportadorde
desejos,deaspiraesedeprojetos.Conseqentemente,ignoraoapenadocomo
sersimblicobaseandoaformadeorganizaodotrabalhoemdisciplinae
segurana,fazcomqueoapenadodesenvolvasuasatividadesdemaneira
autoritria,nolhepermitindofazernenhumamodificaoourearranjonastarefas,
demaneiraaadequlossuasnecessidadesfisiolgicasouaosseusdesejos
psicolgicos.Dessaforma,carregaafaltadecontedodatarefa,quenolhe
permiteumasatisfaosublimatria.
Assim,oapenadopassaatercomotrabalhoumarelaodesofrimento,queno
permiteafantasia,aimaginao,notendooportunidadedetransformaresse
sofrimentoemumsofrimentocriativo.
Criamseindivduosalienados,queconfundemseusdesejosprprioscomosda
organizao,oquesubstituiseulivrearbtrio,possibilitandoinstituiomanter
seusvaloresdedisciplinaedesegurana,maslongedegerarascondies
necessriasressocializao,umavezquesuadimensoorganizacionalestmais
propciaaodescompassopsquicodosapenadosdoqueatornlosindivduos
capazesdediscernimentoentreassuasvontadeseasdosoutros.
Noseafirmaqueaadministraopenitencirianodevaprivilegiaradisciplinaea
segurananospresdios.Tentase,apenas,alertarparaofatodeque,aopensar
emressocializao,estesfatoresnodevemserosnicosouosprinciaisdeupm
processoressocializador.
Salientasetambmque,emboraotrabalhoconstituafatordeequilbrioede
condicionamentosociale,portanto,fatorderessocializao,asconseqncias
positivasadvindasdelepassam,obrigatoriamente,pelarelaoentreprazere
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

25/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

sofrimento.Assim,orealsignificadodotrabalho,paraaconstruodosindivduos,
svirtonamedidaqueforemestabelecidasessasrelaes,ehajaespaopara
queosindivduosencontremformasdetransformarosofrimentoemprazer.
Dessaforma,chegaseconclusodequeainopernciadoatualmodelo
ressocializadorprovmdamaneiracomoorganizadootrabalhoprisional,queno
permiteaoapenadopossuircondiesdeseengajarnasrelaessociaisnemde
transferirasquestesherdadasdesuahistriaafetiva.
Portanto,aopensaremressocializaodeapenados,emgerarestratgiasde
ressocializaopormeiodotrabalhoprisional,devese,principalmente,reorganizar
todaaformacomoutilizadootrabalhoprisional.Aoorganizlo,ainstituiodeve
buscarumtipodetrabalhomaiscriativo,maisflexvel,objetivandosemprea
interaoentreasnecessidadesdosapenadoseocontedodatarefa,demaneira
queesselogresentirsecomoumindivduoportadordedesejos,deaspiraesede
fantasias,comosersimblico,emambienteorganizacionalquedissocieocriminoso
docrime.
Esperamosqueopresenteestudopossadarumacontribuio,mesmoque
pequena,compreensodecomootrabalhoprisionaldevaserorganizado,para
atenderseusobjetivosressocializadores,semprepassandopelarelaoentre
prazeresofrimentonotrabalho.
Sabese,noentanto,queestapesquisadeveriaserfeitaemmaiornmerode
presdios,poissereconhecequesuavalidademaisinternadoqueexterna.
Emboratenhaesselimiteinterno,opresentetrabalhoumapesquisadescritiva,
queproporcionouconhecerumadeterminadarealidadee,aomesmotempo,
ofereceucondiesparaquefossemfeitasdeterminaes.
Dessaforma,podesesugerir,pormeiodoconhecimentodessarealidadeque,para
procederaumareformanaatualorganizaodotrabalhoprisional,emquese
possamatingirndicesmaiselevadosderessocializao,deveriamexistirestudos
referentessreaiscondiesdocorpofuncionaldosistemapenitencirio,
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

26/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

analisandoaformacomopercebemotrabalhoprisional.Deveriaserfeitatambm
umareavaliaodaLeideExecuesPenais.E,ainda,estudosnosentidode
conscientizarasociedadedoseupapelnesseprocessoderessocializao:no
adiantareorganizarotrabalhoprisionale,porele,capacitaroindivduoaoconvvio
social,seaprpriasociedadecontinuaaneglos.

REFERNCIASBIBLIOGRFICAS
BARDIN,L.Anlisedecontedo.Lisboa:Edies70,1977.[Links]
BRASIL.Lein.7.210,de11dejulhode1984.InstituiaLeideExecuoPenal.
[Links]
CHANLAT,J.F.Oindivduonaorganizao:dimensesesquecidas.SoPaulo
:Atlas,1992.[Links]
DEJOURS,C.Aloucuradotrabalho.5.ed.SoPaulo:CortezObor,1992.
[Links]
DEJOURS,C.ABDOUCHELI,E.JAYET,C.Psicodinmicadotrabalho
Contribuiesdaescoladejourianaanlisedarelaoprazer,sofrimentoe
trabalho.SoPaulo:Atlas,1994.[Links]
DEJOURS,C.DESSORS,D.DESRIAUX,F.Porumtrabalho,fatordeequilbrio.
RevistadeAdministraodeEmpresas,mai./jun.1993.[Links]
FOUCAULT,M.Vigiarepunirhistriadaviolncianasprises.RiodeJaneiro:
Vozes,1975.[Links]
FOUCAULT,M.Microfsicadopoder.8.ed.RiodeJaneiro:1989.[Links]
GAJ,L.Tornandoaadministraoestratgicapossvel.SoPaulo:McGraw
Hill,1990.[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

27/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

GOFFMANN,E.Manicmios,priseseconventos.SoPaulo:Perspectiva,1974.
[Links]
MELOSSI,D.PAVARINI,M.Crcereyfbrica:losorgenesdelsistema
penitenciario.Mxico:SigloVeintiuno,1987.[Links]
ORGANIZAODASNAESUNIDAS.Regrasmnimasparaotratamentode
presoseprocedimentosparaaplicaoefetivadasregras.NovaYork,1984.
[Links]
PAGS,M.etal.Opoderdasorganizaes.SoPaulo:Atlas,1992.
[Links]
RAGO,L.M.MOREIRA,E.F.P.Oquetaylorismo.5.ed.SoPaulo:
Brasiliense,1984.[Links]
RIOGRANDEDOSUL.Lein.5.745,de28dedezembrode1968.Dispesobrea
estruturadaSuperintendnciadosServiosPenitenciriosdaSecretariadoInterior
edaJustiaedoutrasprovidncias.[Links]
WOLFF,M.P.PrisesnoRioGrandedoSul:aspectosdesuaevoluoe
problemtica.PortoAlegre,1990.Dissertao(MestradoemServioSocial)
PontifciaUniversidadeCatlicadoRioGrandedoSul.[Links]

AnaMargareteLemos,MestreemAdministraodeEmpresaspela
UniversidadeFederaldoRioGrandedoSul.FuncionriadaSuperintendnciade
ServiosPenitenciriosdoRioGrandedoSul.Suasreasdeinteresseempesquisa
sopsicopatologiadotrabalhoeanliseinstitucional.
Endereo:UniversidadeFederaldoRioGrandedoSulUFRGS,ProgramadePs
GraduaoemAdministraoPPGA,Av.JooPessoa,52,sala11,90040000,
PortoAlegre,RS,Brasil.Email:nofornecido.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

28/29

12/08/2016

Anlisedotrabalhoprisional:umestudoexploratrio

CludioMazzilli,DoutoremAdministraopelaUniversidadedeGrenobleII,
Frana.ProfessorAdjuntodoProgramadePsGraduaoemAdministraoda
UniversidadeFederaldoRioGrandedoSul,almdePesquisadordoCNPq.Suas
reasdeinteresseempesquisasopsicopatologiadotrabalhoeanlise
institucional.
Endereo:UniversidadeFederaldoRioGrandedoSulUFRGS,ProgramadePs
GraduaoemAdministraoPPGA,Av.JooPessoa,52,sala11,90040000,
PortoAlegre,RS,Brasil.Email:nofornecido.
LusRoqueKlering,DoutoremAdministraopelaUniversidadedeSoPaulo.
ProfessorAdjuntodoProgramadePsGraduoemAdministraodaUniversidade
FederaldoRioGrandedoSul,almdePesquisadordoCNPq.Suasreasde
interesseempesquisasoorganizaeseadministraopblica.
Endereo:UniversidadeFederaldoRioGrandedoSulUFRGS,ProgramadePs
GraduaoemAdministraoPPGA,Av.JooPessoa,52,sala11,90040000,
PortoAlegre,RS,Brasil.Email:nofornecido.

Todoocontedodesteperidico,excetoondeestidentificado,estlicenciadosobumaLicenaCreativeCommons

R.MarqusdeSoVicente,225,Gvea
22451900,RiodeJaneiro/RJ,Brasil
Tel./Fax:(5521)21389276
rac@anpad.org.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S141565551998000300008&lng=pt&nrm=iso

29/29

Вам также может понравиться