BLM II

2. elik Birleim Gereleri

elik yaplar, profillerin ve levhalarn birletirme elemanlar ile birletirilmesi sonucunda elde edilir.
Birletirilen elemanlarn zarar vermeden sklp, sklememe durumuna gre ayrlabilir. zlebilen
birleim aralar bulonlardr. zlemeyen birletirme aralar ise perin ve kaynaktr.

zlebilen birleim aralar (Cvata (bulon))

zlemeyen birleim aralar (kaynak, perin)

olmak zere iki trldr.

elik elemanlarn birleiminde zm isteyen problem mevcuttur. Bunlar:

1) Kullanlabilecek birleim aracnn zellikleri (Bulon ap veya kaynak kalnl)
Birletirilen elemanlarn kalnlna bal olarak belirlenir.
2) Gerekli birlesim aracnn miktar (Bulon says veya kaynak alan)
Birletirilen elemanlardaki kuvvete ve birleim aralarndaki gerilme deerleri esas alnarak
belirlenir.
3) Birleim aralarnn birleim yerinde dzenlenmesi ve detay resminin izilmesi
Ynetmelikte belirtilen konstrktif kurallara gre dzenleme yaplr.

elik yaplarda birleim aralar u sebeplerle kullanlr:

Tayc sistem elemanlarn birbirine balamak (kiri kolon birleim noktalarn,
mesnetleri, kafes sistemlerde dm noktalarn tekil etmek vb.)
Tayc sistem elemanlarn birbirine eklemek (byk aklkl kafes sistem alt bal
veya mtemadi kiriler gibi tek profilin yeterli gelmedii durumlar vb.)
Zayf enkesitlerin takviyesi ya da dolu gvdeli yapma profil retmek.
19

2.1. Perinli Birleimler

Perin,

yuvarlak

elikten

presleme

suretiyle elde edilen, delik evresinde

ezilme

ve

gvdesinde

makaslama

etkisiyle yk tayan birletirme aracdr.

Bir

daha

birletirmelerde

zlemeyecek
kullanlr.

olan
Yerine

konmam perin, bir ba ve gvdeden meydana gelir.

Esas perin ap yerine konmu ve dvlm olandr.
nk yerine konmam perin ap, yerine konmu
perin apndan 1 mm kktr. Yerine yerletirilen
perinin dvldkten sonra delii tamamen doldurmaldr.
Bu nedenle yerine konmam bir perin uzunluunu yerine
konduktan ve dvldkten sonra hem delii dolduracak ve
hem de bir ba oluturacak uzunlukta seilmelidir. Perin
retiminde, ana malzemeye gre daha yumuak kalitede
elik kullanlr. St.37elii ile yaplan yaplarda kullanlacak perin St.34, St.52 elii ile yaplan
yaplarda ise, St.44 elii tercih edilir. Kopma uzamalar % 30 a yakndr

20

2.2. Cvatal (Bulonlu) Birleimler

Cvatalar (Bulonlar) altgen bal, silindirik gvdeli, ucunda yiv(di) alm olan
birleim aracdr. elik yaplarn birleiminde normal cvatalar ve yksek dayanml
(ngerilmeli) cvatalar olmak zere iki tr cvata kullanlr.

d1

Ba

Gvde
d : Gvde ap

d 1 = Yiv ap

Somun
D: Cvata delii ap

2.2.1. Normal Bulonlar

Cvatalarn kuvvet aktarmlar, gvdede makaslama ve delik evresinde ezilme
gerilmelerine gre hesaplanmaktadr. Normal cvatalarda dikkat edilmesi gereken en nemli
husus, di almam gvde ksm boyunun, birletirilen elemanlarn toplam boyunun,
birletirilen elemanlarn toplam kalnlndan daha fazla olmasdr. Somunun altna konan pul,
bu fazlala ramen somunun sklabilmesini salar.
Montaj esnasnda cvata (bulon) delie konduktan sonra di alm ucuna nce pul
(rondela), ardndan somun taklr. Cvata ba bir anahtarla sabit tutulup dier bir anahtarla
somun saat ynnde dndrlerek sklr. Montaj kolay olduundan genellikle antiyede
yaplan montaj birleimlerinin cvatal olmas tercih edilir. te yandan pahal olduundan ve

21

birletirilen paralarda enkesit kaybna neden olduundan atlye birleimlerinde bulon tercih
edilmez.

(a) Bulon, (b) Rondela (pul), (c) Somun, (d) bir arada

Normal cvatalar;
Kaba cvatalar (Kara cvatalar)
Uygun cvatalar (Parlak cvatalar)
olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Kaba cvatalarda anlan ap gvde apna eittir. Cvata
deliinin ap anlan aptan 1 mm fazladr. Uygun cvatalarda anlan ap gvde apndan 1
mm azdr. Cvata deliinin ap anlan aptan 1 mm fazladr. rnein;
Kaba ve uygun bulon arasndaki farklar:
1) Kaba bulonlarda bulon gvde ap(d) , delik apndan (D) 1mm kadar azdr (d=D-1).
Uygun bulonlarda ise bulon gvde ap, delik apna eittir. 20-30 mm apl bulonlar iin 0.3 mm tolerans
kabul edilir (D-d0.3 mm) . Daha kk aplarda bu miktar orantl olarak azaltlr.
2) Kaba bulonlarda di alm ksmn dnda kalan gvde ksm islenmemitir. Uygun bulonlarda ise bu ksm
delie tam uyacak ekilde tornalanmak suretiyle dzgn olarak islenmitir.

Kaba cvatada, d=D-1 mm; Uygun cvatada d=D

Pratikte yaygn olarak kullanlan cvata aplar ve uygulanacak olan delik aplar
aada verilmektedir.

22

ekirdek (di dibi) alan: Bulonlarda dili gvde ksmndaki, di dipleri esas alnarak belirlenen enkesit
alandr. Ayn isme sahip uygun ve kaba bulonlarda ekirdek alanlar eittir.
Normal bulonlarda iki tr elik kullanlmaktadr. Bunlar;
1) 4.6 elii ( St 37 elii kullanlan yap ksmlarnda kullanlr)
(4.6 elii : kopma mukavemeti 4x10=40 kg/mm2 ve akma snr 0.6x40=24 kg/mm2 olan elii ifade
etmektedir).
2) 5.6 elii (St 52 elii kullanlan yap ksmlarnda kullanlr)
(5.6 elii : kopma mukavemeti 5x10=50 kg/mm2 ve akma snr 0.6x50=30 kg/mm2 olan elii ifade
etmektedir). Kaba bulon olarak 4.6 elii, uygun bulon olarak ise 4.6 ve 5.6 elikleri kullanlmaktadr.

2.2.1.1.Cvata (Bulon) Hesaplar :

Cvatalar eksenlerine dik, eksenleri boyunca ve hem eksenlerine dik hemde eskenleri
boyunca almaktadr.
Cvatalar eksenine dik zorland durumlarda cvata gvdesi ile delik yzeyi arasnda
ezilme, cvata gvdesi enkesitinde de kayma (makaslama) gerilmeleri olumaktadr. Ayrca
cvatalar ezilme ve makaslama yannda eilmeye de almaktadr. Ancak cvata apnn
levha kalnlna oran nedeniyle eilme gerilmeleri ok kk kalr ve cvatalarda ihmal
edilebilir.

23

2.2.1.1.1.Makaslamaya alan Birleim

Makaslamaya alan birleimde deformasyon veya tama gcn kaybetme durumu

a) Levhann yrtlmasyla
b) Cvatann kesilmesiyle
c) Levhann veya cvatann ezilmesiyle
d) Levhadaki kesme yrtlmasyla
meydana gelmektedir.
a) Levhann Yrtlmas: Levhalardaki yrtlma cvata deliklerinin almasyla en ok
zayflam kesitte meydana gelmektedir. Bu nedenle en zayf kesitteki faydal en kesit alan
yk karlayabilmelidir. Boluk ap levha kalnlna uygun ekilde seilmelidir. Profillerin
balk ve kollarna alabilecek maksimum cvata delii aplar tablolarda verilmektedir.

Levhalar ve hadde profillerinin balk ve kollar dndaki blgeleri iin t cm cinsinden

en kk levha kalnl olmak zere alabilecek olan delik ap ;
5 0.2 () dir. (Yalman Odaba, Hilmi Deren)

b) Cvatann Kesilmesi: Cvatalarn almalar tek etkili veya ok etkili olarak

deerlendirilmektedir. Burada etki says makaslamaya alan kesit says olarak dikkate
alnmaktadr.

24

Tek etkili olarak alan cvatalar;

Makaslamaya gre tek etkili cvatalarn tayabilecei maksimum yk,

=
m

Nm
4.N m
=
em olmak zere
2
.d / 4 .d 2

Nm =

.d 2
4

. em bants ile belirlenir.

em : Cvatann kayma emniyet gerilmesidir.

Fe37 EY uygun bulon iin em =14 kN/cm2=1400 kg/cm2=137 N/mm2 (100 kg=1 kN)
ift etkili olarak alan cvatalar;

Makslamaya gre ok etkili olarak alan bir cvatann tayabilecei maksimum yk,

25

=
m

Nm
em olmak zere
2. .d 2 / 4

N m = 2.

.d 2
4

. em

bants ile hesaplanr.

em : Makaslama emniyet gerilmesi

d: cvata gvde ap
N: yk
n: makaslama yzey says (Burada 2 alnm ift etkili olduundan)
c) Levhann veya Cvatann Ezilmesi:

Tek etkili olarak alan cvatalar

Bir adet tek etkili cvatann ezilmeye gre aktarabilecei yk

ez =

Ne
ez ,em N e = d .t. ez ,em
d .t

t=min(t 1 ,t 2 )

ez,em : Tablo3, Sayfa 4

ift etkili olarak alan cvatalar

26

 ez =

Ne
d .t

t=min(t 1 ;t 2 + t 3 )

ez,em : Ezilme emniyet gerilmesi

t 1 , t 2 , t 3 : Birletirilen levhalarn kalnl
Bir cvatann emniyetle tayabilecei yk N em =min(N m , N e ) dir. Bir birleimde
kullanlacak cvata says n T/N em ile hesaplanr Burada T birleime etkiyen toplam yk

gstermektedir.
Not: Cvata saysnda yuvarlama daima ste yaplr. rnein n=1.1 ise n=2 alnr. Bir
birleimde en az 2 cvata bulunmaldr.
d) Levhalarn Kesme Yrtlmas (Cvatalar aras ve kenar mesafeleri)

Levhalarn kesme yrtlmasn nlemek iin cvatalarn yerletirilmesi TS648e uygun

yaplmaldr. Profillerde cvata deliklerinin yerleri izelgelerde belirlenmitir. Dier elemanlar
iin kenar uzaklklar TS648de snrlandrlmtr.
(Tablo 4 veya TS648 Sayfa 43, izelge 14)
D: Boluk ap (Delik ap)
e min =3.D

e max =8.D, 15.t min

e 1-min =2.D

e 1-max =3.D, 6.t min

e 2-min =1,5.D

e 2-max =3.D, 6.t min

27

olmaldr. Burada,
e: iki cvata delii arasndaki mesafe
e 1 : Kuvvet dorultusundaki kenarlardan olan mesafe
e 2 : Kuvvet dik dorultusundaki kenardan olan mesafe
Cvatal birleim hesaplarnda, cvatalara eit yk geldii kabul edilmektedir. Ancak,
kuvvetin dal, birletirilen elemanlarn ve kullanlan birleim aralarnn elastiklii ile
yakndan ilgilidir ve birok aratrmac tarafndan gerekletirilen deneyler bu dalmn eit
olmadn gstermektedir. Bu nedenle bir sraya konulacak cvata saysnn altdan fazla
olmasna izin verilmemektedir. Ayrca iki taneden az birleim aracyla birleim yaplmasna
da izin verilmemektedir.
TS648e gre, bir ubukta alan delik ap ne kadar kk olursa olsun, ubuun
tama kapasitesi hibir zaman dolu kesitin tama kapasitesinin %85ini geemez.

28

Problem :

stenen: Birleimin uygun cvata ile tekili.

Malzeme Fe37, EY yklemesi

izelgelerden L55.55.8 iin d 1 =17 mm (Bu profilde alabilecek maksimum delik ap)
Levhaya alabilecek cvata delii ap
D 5t 0.2(cm) =
D

5 x10 0.2 2cm

= 20mm

Bu durumda alacak cvata delii D=17 mm dir. Gvde ap 17 mm olan M16 cvata kullanlacaktr.
(Sayfa 4, Tablo 2). Eer D 17 mm nin altnda olsayd D=13 mmlii kullanlacakt.

Cvata saysn bulmalyz.

N em = min( N m , N e )
Bir adet M16 uygun cvatann tayabilecei yk;
1-Makaslamaya gre tek etkili
Nm
=

.d 2

. em
=
4

x1.7 2

x14 31.77 kN
=
4

Tablo 3'ten em =
14 kN/cm 2

2-Ezilmeye gre
=
N e d=
.tmin . ez ,em 1.7
=
x0.8 x 28 38.08 kN

Tablo 3'ten ez ,em =

28 kN/cm 2

=
N em min( N m , N e )
=
N em 31.77 kN
Bir M16 uygun cvata 31.77 kN yk tayabilirse, 61.2 kN yk;

29

=
n

61.2
= 1.926 2 adetvata
c tar
31.77

Hatrlatma: Bir birleimde en az 2 adet cvata bulunur.

Cvatann yerlerinin belirlenmesi

Tablodan L55.8 iin w 1 =30 mm alnr (Tablo 26, Sayfa 19).

e 3.D = 3 x17 = 51mm 55mm
e1 2.D = 2 x17 = 34mm 35mm

Not:

Kebentte sadece normal kuvvet

Cvatalarda sadece normal kuvvet

Cvatalarda eden dolay moment var

Kebentte eden dolay moment var

Pratikte 1. Durum uygulanr. Fakat cvatalara den moment pay dikkate alnmaz.
TS648, ikinci durum uygulandnda moment etkisini almay zorunlu klar.

30

2.2.1.1.2. Moment Etkisinde Cvatal Birleim

P
P

P
NiyP

NiyM

NiyP

NiyM

e
NiyP

NixM

NixM

NiyP

NiyM
M

M=P.e
Eksantrik yk

N iyP =

P
n

N ixM =

M
. yi
J

N iyM =

NixM

NiyM

M
.xi
J

J: Polar atalet momenti

Sperpoze edilirse
P M
N y+ =N iyP + N iyM = + .xi

n J
N
=
M
M
+
P
N x = N ix + N ix =
0 + . yi

(N ) +(N )
+ 2
ix

+ 2
iy

N em
= min ( N m , N e )

x + y

=
J
Burada

2
i

2
i

Cvatalarn arlk merkezine olan x ve y mesafeleri, f cvata alan olmak zere

=
ex

.x
f=
f . y=
e
f
f
f
i

n=
. fi
ex

x
=
y
e
i

n= cvata says

Problem: Cvatalar M20 uygun bulon, Fe37, EY iin gerilme denetimi yapnz.
P=50 kN
1
1
50
100
100
50

P x = P.Cos =50.Cos45= 35.35 kN

t=10 mm
t=12 mm
50 50 50 50 200 mm

P y = P.Sin =50.Sin45= 35.35 kN

Cvatalarn arlk merkezine etkiyen moment
31

M=35.35x300+35.35x150=15907.5 kNmm

Py=35.35 kN

100

Px=35.35 kN

100
NxiM
M=15907.5 kNmm

NxiP=Px/n

NyiP=Py/n
50

NyiM

50

stte yke en yakn cvata en ok zorlanr. Bu nedenle onu hesaplamak yeterlidir.

(1)
N1xPx

N1xM
Py
N iy=

Py 35.35
=
= 7.07 kN
5
5

N ixPy
=

Px 35.35
=
= 7.07 kN
5
5

N1yM

N1yPy

=
N1Mx

15907.5
M
. y1
=
=
x100 31.815 kN
50000
J

=
N1My

15907.5
M
.x1
=
=
x50 15.9075 kN
50000
J

J=

2
i

= N1Pxx + N1Mx = 7.07 + 31.815 = 38.885 kN

= N1Pyy + N1My = 7.07 + 15.9075 = 22.9775 kN

1x

1y

N=

N12x + N12y =

38.8852 + 22.97752 = 45.17 kN

45.17 kN N em =
min( N m , N e ) olmal

32

+ yi2= 4 x502 + 4 x1002= 50000 mm 2

1 adet M20 uygun bulon iin

x ( 2.1)

=
x14 47 kN
N em = 47 kN
4
=
=
N e 2.1
x1.0 x 28 58 kN

=
Nm

45.17 47 kN olur.
rnek:
30 kN

Verilenler: Fe37, EY yklemesi, M16 uygun cvata

stenenler: Birleimi denetleyiniz
ex
=

.x x
F=
=
i

Fi

x =
2
i

70 + 70
= 28 mm =
J
5

3 x 2.82 + 2 x(7 2.8) 2 = 58.8 cm 2

(x
i =1

2
i

2
i

+ yi2 )

=2 x7 2 + 2 x3.52 =
122.5 cm 2
J =58.8 + 122.5 =181.3cm 2

M= Px(30 + 6.5 + 2.8)= 1179 kN.cm

N 5Py =

30
=6 kN
5

N 5My =

M
1179
.x5 =
x2.8=18.2 kN
J
181.3

N 5Px =0

33

N 5Mx =

5y

1179
M
. y5 =
x7=45.52 kN
181.3
J

=6 + 18.2=24.2 kN

5x

=0 + 45.5=45.5 kN

N 5 = 45.52 + 24.22 =
51.5 kN

1 M16 lk uygun cvatann tayabilecei yk

U20 iin d=8.5 mm
x1.7 2
N m 2=
x
x14 63.55 kN
=
4
=
N e 1.7 x min(1.2, 0.85 + 0.85)
=
x 28 57.12 kN =
N em 57.12 kN 57.12>51.5

olduundan

emniyetli
2.2.1.1.3. ekmeye Maruz Cvatal Birleimler
a) Normal Kuvvet Etkisinde Cvatal Birleim
Cvatalar eksenleri boyunca alrken, cvata ekmeye almakta ve yk somundan
yive ve oradan da gvdeye aktarlmaktadr. Bu durumda bir cvatann tayabilecei ykn
belirlenmesinde yiv dibi alannn bilinmesi nemli olmaktadr. Sz konusu alan aada
verildii gibi hesaplanmaktadr.

Makaslamaya alan Bulonlar

ekmeye alan Bulonlar

Fek
P

34

N
N
=
,em olmaldr.
Fek .d12 / 4

Burada N bir bulonun payna den ekme kuvveti, d 1 =0.86.d cvatalar iin di dibi ap,
F ek : Cvata di dibi alan ve n=cvata saysdr.
N =

P
,em ekme emniyet gerilmesidir ve Tablo 3ten veya TS648izelge 12 den alnr.
n

Cvata

M12

M16

M20

M22

M24

M27

M30

F ek (cm2)

0.743

1.44

2.25

2.82

3.24

4.27

5.19

Problem: 6 adet M22 kaba bulonla tekil edilen ekildeki ekme ubuunda P=160 kNluk
yk cvatalar aktarabilir mi? Fe37, EY

t=15 mm

t=10 mm

P=160 kN

M22 iin F ek =2.76 cm2 (Tablo 2)

P / n 160 / 6
=
= 9.7 kN/cm 2
Fek
2.76

Kaba bulon ,em =11.2 kN/cm2 (Tablo 3)

9.7 kN/cm2 ,em =11.2 kN/cm2 olduundan bu yk tanr.
b) Makaslama+ekme Kuvveti Etkisinde Cvatal Birleim
Ty

T
Tx

35

T y : Gvdede makaslama oluturur

T x : Gvde boyunca ekme oluturur

m =

Ty / n

.d

m
+ 1 olmaldr
em ,em

Tx / n
Fek

Problem: 8 tane M22lik kaba bulonla gerilme denetimi yapnz.

Ny

N=178 kN
1
2
Nx

N x = 159 kN

N y = 80 kN

M22 kaba bulonda d=22 mm, F ek =2.76 cm2

=
m

Ty / n
80 / 8
=
=
2.6 kN/cm 2
2
2
.d
. ( 2.2 )
4
4

N x / n 159 / 8
= = 7.2 kN/cm 2
2.76
Fek

m
2.6
7.2
+ 1
+
= 0.89 < 1
11.2(Tablo 3) 11.2(Tablo 3)
em ,em

36

c) ekme Kuvveti Oluturan Moment Etkisindeki Cvatal Birleim

En ok zorlanan bulonlar

M
T.E.

Basn blgesindeki levha,

ekme blgesindeki bulonlar
yk aktarr

M
. yi
Ix

I x : Basn blgesindeki levha ile ekme blgesindeki bulonlar dikkate alnarak hesaplanr.
d) ekme Kuvveti Oluturan Moment ve Kesme Etkisindeki Cvatal Birleim

P.e
. yi
Ix

m =

P
n.F

yi : inci cvatann tarafsz eksene olan mesafesi

ekilde de grlecei gibi cvata ekseni boyunca ve eksenine dik dorultuda

zorlandnda m (Makaslama gerilmesi) gerilmesi, (ekme gerilmesi) gerilmesi ve E
(ezilme gerilmesi) gerilmesi cvata gvdesinin farkl blgelerinde maksimum deerler alrlar.
Bunlarn ara etkileimini saptamak zordur. Uygulamada ez ihmal edilerek;

m
+ 1 forml kullanlr. Eer normal kuvvet varsa;
em ,em
37

t
=
N + M alnr.

Fek

2.2.2. Yksek Mukavemetli Bulonlar

Yksek dayanml elikle retilen, ba ve somunlar normal cvatalara oranla daha
byk olan cvatalardr. Bu tr cvatalarla iki trl birleim yaplabilmektedir.
1) Gvdesindeki makaslama gerilmeleri ve delik evresinde oluan ezilme (Basn
gerilmeleri) gz nnde tutularak hesaplanan yksek dayanml cvatalarla yaplan
birleimler (SL (Kaba) ve SLP (Uygun) birleimleri)
2) Ykn srtnme kuvvetleri ile aktarld birleimler (GV (Kaba) ve GVP (Uygun)
birleimleri)
SL ve SLP birleimleri normal cvatalarda olduu gibi hesaplanmaktadr. Ancak
normal cvatalardan farkl olarak emniyet gerilmeleri yksek dayanml cvatalar iin olan
deerler dikkate alnmaktadr.

N SL ,em =

.d 2
4

SLP , em

. s ,em

N E = d .tmin . t ,em

s,em ve E,em Tablo 5ten alnr.

GV ve GVP birleimlerinde cvatalara belli bir ngerme verilmektedir. Bylece deme
yzeyinde oluan srtnme ile kuvvet aktarlmaktadr. P v ile gsterilen ve bulon apna gre
deien ngerme kuvveti Tablo 7de verilmektedir.
Srtnme etkisiyle aktarlan kuvvet,
GV iin N GV ,em =

.P ile hesaplanr. ve ise Tablo 8 ve 9dan alnr.

v

: Srtnme katsays, ise kaymaya kar emniyet katsaysdr.

GVP iin;

N=
N SLP ,em +
GVP , em

=
E

1
N GV ,em ile hesaplanr.
2

N
ez ,em (tablo 10)
d .n.tmin
38

ngerilmeli bulonlu birleimde d ykten dolay ilave ekme kuvveti gvde boyunca
etkiyebilir. GV (Yksek mukavemetli, ngerilmeli, kaba bulon) birleimlerinde bulonlarda d
ykten dolay ilave ekme kuvveti;
N GV ,em = 0.2 N GV ,em
Bulonlarda daha az ekme kuvveti varsa,

em
N GV=
, em
0.2 + 0.8
.N GV ,em olarak hesaplanr.
em

Burada cvataya etkiyen ilave ekme kuvvetidir

em = z ,em . As ile hesaplanr.

3.6 t/m 2 ( EY )

z ,em =

As =

2
4.1 t/m ( EIY )

d2

d 2 + d3
.
4

d3

Bulon

M12

M16

M20

M22

M24

P(mm)

1.75

2.00

2.00

2.50

2.50

A s (cm2)

0.843

1.57

2.45

3.03

3.53

Yksek mukavemetli bulonlu birleimlerde bulon aralklar ve kanar uzaklklar iin

normal bulonlu birleimlerdeki artlar geerlidir. Aln levhal birleimlerde ise bu artlara
uymak zorunlu deildir.

39