Table of Contents

LI GII THIU
NI VY M KHNG PHI VY!: BI HC V LNG
LI NGI DCH
LU CA TC GI
I. NHNG THI QUEN CA NGI M
TNH KIN NH (V THNG L DI DT) CA NGI M
CC VT EN TRONG O C CA CHNG TA
L THUYT CHI BOWLING MT MNH L V NGHA
HI CHNG GII THNG
NGI CHA CUI CNG N THM DISNEY WORLD
THAM VNG V CC K TH CA N
S CNG KCH IN CUNG VO CH NHN TI
TM BIT, MIKE MULLIGAN
NN DN CH TI HOA K
II. CHNH TR
CI HAY CA TNH TRNG B TC
VN HA TN CNG
NUI DNG S XUNG T
CI GI CA CHNH TR
CC NH MI GII QUYN LC M THM
NM 1994
H GI Y L MT CUC CCH MNG?
WASHINGTON XA CCH
GII THOT KHI CHUYN CHNH TR
III. KINH T
CN NH TI LI KHI U
THI I CA VOLCKER^[Paul Adolph Volcker (sinh ngy 5/9/1927) l mt nh kinh t
Hoa K. ng tng l Ch tch Cc D tr Lin bang Hoa K di thi Tng thng Jimmy

Carter v Ronald Reagan (t thng 8/1979 n thng 8/1987), hin l Ch tch ca Ban t vn
phc hi kinh t (Economic Recovery Advisory Board) va c thnh lp di thi Tng
thng Barack Obama - ND.]
THNH CNG CA TR TU NHN DN
CHNG TA KHNG PHI L T NC CA CC TIM GIT I
THU NH TNG TRNG
CHA C MT TRONG TNG CHI TIT NH
THI I CA FRIEDMAN
NHNG BNG EN CA THP NIN 1920?
TINH THN CA ADAM SMITH
IV. DOANH NGHIP
CA NGI PARKINSON
S QUAN LIU CNG NH CUC SNG
CH NGI TIU DNG
LI KHEN TNG DNH CHO MCDONALDS
TIN GN N GII HN CUNG TN
TUI GI CA RALPH NADER
L DO TI SAO TI KHNG L NGI QUN L
INTERNET KHNG PHI L HNG T THIN
S SP NHP K L
V. PHC LI
TH M TIN KHNG TH MUA C
CHUYN HOANG NG V CON QUI VT CHM SC SC KHE C
QUN L
CH NGHA BIU TNG THT C HI
PHT MINH LI VN HU TR
PHN BIT CHNG TC V S NGHO I
TNH TH TIN THOI LNG NAN I VI NGI KHUYT TT
KHNG PHI L CC H GIA NH IN HNH
HUYN THOI CA CC CP V CHNG M C HAI NGI U I LM

S GIU C XNG NG?

VI. CC CHUYN GIA
S THNG TH CA NH KIN TM L
T NC CA CC CHUYN GIA
T DNG MT LN RI B
CH DNH CHO NHNG NGI CHA I LM
CCH THC VN HNH CA TH GII NY
LIN ON IVY^[Ivy League l mt lin on gm 8 trng i hc v hc vin min
ng Bc Hoa K, gm c Brown, Columbia, Cornell, Dartmouth, Harvard, Princeton,
Pennsylvania, v Yale - ND.] L V DNG?
INTERNET V GUTENBERG
BN NG LO LNG
VN C VIC LM
VII. BO GII
O GII TINH HOA TRUYN THNG!
NHNG NGI HT THUC C QUYN KHNG?
TT C CH BI MT O LUT KHIM KHUYT
SINH VIN KM, NN KINH T TT
QUY LI NH VY L RI!
BO CH L CI
TNH DC, S THU DT V S LNG PHT HNH BO CH
GATES KHNG PHI L CHA TRI (V NGAY C HENRY FORD CNG KHNG)
L CU SIU CHO MY NH CH
BI HC CA CUC I: MN QU CA MT NGI THY V I
LI CM N
V TC GI

NI VY M KHNG PHI VY!

Chia s ebook : http://downloadsach.com/
Follow us on Facebook : https://www.facebook.com/caphebuoitoi

Gii thiu
Samuelson v nn mt bc tranh ln v t nc ca ng xoay quanh bn ch ln l vn ha,
chnh tr, kinh t v x hi ca nc M trong giai on cui th k XX, t mt gc nhn rt khc so
vi nhng g m ng gi l quan nim ph bin (conventional wisdom) - nhng g m s ng vn
tin l ng, c bin minh bng cc lp lun thng thng, theo qun tnh ca t duy v c
cng c bi gii truyn thng v bo ch.
Ngi ta thng ni mt na ci bnh m vn l bnh m, nhng mt na s tht th khng phi l
s tht. Tht vy, ch cn thng tin b ct xn, che giu mt phn (ch cha cn b xuyn tc, thi
phng hay ni gim, ni trnh) th hu qu l: bn tip nhn thng tin c nh hng t duy sai
lm, dn n nhng quan im, nhn nh sai lm. L mt ngi lm bo, hn ai ht Samuelson hiu
r v ph phn gay gt nhng hnh vi ny, cho d l v tnh hay c . Quan trng hn, tc gi mun
gi i mt du hiu cnh bo v s nguy him ca li t duy mt chiu, theo li mn v / hoc ha
theo s ng.
M khng ch gii hn trong bo gii v c gi ca n, t duy a chiu cng vi thi hoi nghi
tch cc, kh nng phn bin, thch thc lun lun l nhng iu kin cn cho nng lc ci tin v
sng to trong mi lnh vc ca i sng. mi thc s l ng lc ca cc tin b x hi. c
bao gi bn mun ngh khc so vi nhng thnh vin trong gia nh hay trong cc nhm x hi ca
bn cha? Hoc bn cho rng bn thn mnh cng cn xem xt mt vn t nhiu quan im khc
nhau? Tc phm ny mang n cho bn nhiu cm hng v cc gi ch dn bn lm iu .

Tng Richard, b no ca gia nh

LI GII THIU
NI VY M KHNG PHI VY!: BI HC V LNG
John Kenneth Galbraith, nh kinh t hc v nh vn, dng cm t quan nim ph bin [1]
(conventional wisdom) t cch y hn bn thp k, trong cun sch bn chy nht ca ng nm
1958 vi ta X hi Thnh vng (The Affluent Society). Theo nh ngha ca Galbraith th cc
quan nim ph bin l tp hp cc nim tin ca i b phn con ngi v mt ti hay ch th nht
nh. Nhng nim tin khng nht thit phi l ng n, m ch n gin l chng c hiu rng
ri v c tn trng. T , cm t ny dn dn xm nhp vo ngn ng ca cuc sng hng ngy,
v khi ngha ban u ca Galbraith vn tn ti th n khi gi cm hng cho nhng bin th hin
i khc ca khi nim trn. Quan nim ph bin ca Galbraith l ng nht, vng chc v lan ta
rng khp, cn cc phin bn sau ny li cho rng chng l nhng iu hp xu th, hp thi trang
mt cch khn ngoan. Nhng cho d c hay mi th quan nim ph bin (nh Galbraith cp n)
li thng l iu sai.
i khi quan nim ph bin cn i lp vi s tht. N thng l s sp t cc d kin v nhn thc
mt cch ngh thut v c chn lc, cho thy mt chn l ng tin cy - mc d l s di tr.
Nhng cc quan nim ph bin tn ti c, bi v n k li mt cu chuyn kh hp dn, xt theo
mt mc nht nh no . Quan nim ph bin c c sc mnh l nh vo kh nng p ng
c nhu cu tm l hoc chnh tr. Sau hnh vi ca chng ta li gip cng c nim tin. Chng ta
s nhn thy nhng g mnh mun thy, s nghe c nhng iu mnh mun nghe. Chng ta tm
kim nhng ngi c uy tn c lp li v cng c li cc nim tin v thnh kin ca mnh.
Galbraith vit: trong mt chng mc no th s gn kt ca quan nim ph bin l mt nghi
thc tn gio, l hnh ng xc nhn li, nh c Kinh Thnh hay i l nh th.
Sm mun g th quan nim ph bin cng s phi thay i hoc sp . Nhng cc yu t ph hy
n li him khi l cc phn tch logic hay s thuyt phc. thng l cc tnh hung hoc tc ng
ca cc s kin thc t. Vi bn cht ca mnh, quan nim ph bin s phng v bng cc ngn t
hoc lp lun. Ngi ta khng mun tnh ng t cc tng quen thuc, v k, v lm va lng h.
Ngi ta c xu hng trit tiu s hoi nghi, loi b nhng bt ng kh chu hoc chi b s mu
thun. Nhng g c th lm thay i tm tr con ngi thng l cc tri nghim r rng khng th
ph nhn v i khi khc nghit, sau thng th quan nim ph bin b sp . Nhng y khng
phi l l do d chp nhn.
Ti trc tip bit iu ny. Nm 1969, ti l phng vin ca mt t bo. S hp dn ch yu ca
cng vic ny (ngoi vic c nhn thy ci tn ca mnh in trn bo ch) l cc c hi hc hi cc
iu mi m v gii thch cc khm ph ny trc c gi. l ci c t cu hi, thng l
khng gii hn, i vi cc cng dn bnh thng. Ci cn c tm kim lun lun l s tht, mc
d s tht ng ngha - thng l rt phc tp, khng r rng v gy nhiu tranh ci - l kh hoc
khng th xc nh c. Khi ti tr thnh ngi ph trch mt chuyn mc (columnist) ca bo
nm 1976, mc tiu vn khng i: l chuyn ti cc hiu bit y hn v mt vn hay hin
tng no . Cng lm vic ny th ti cng ng u vi cc quan nim ph bin, bi v l
ni m ni dung bi vit dn ti. Cc bi bnh lun ca ti ngy cng t cu hi hoi nghi hoc bc

b cc quan nim ph bin. Mt s bi bnh lun ca ti c thu thp li v trnh by trong cun
sch ny.
Ti khng vit bt c iu g kt ti quan nim ph bin. Mt s ngi c xu hng chy theo
thi thng mi ni quay li co buc nhng iu ng c lng qun, ch v cc s kin
lm h mt uy tn. Vo nhng nm gia thp nin 80, c nhng cnh bo v vic qu trnh suy
thoi cng nghip ca Hoa K (deindustrialization) khin chng ta tr thnh mt t nc m ti
nhng ngi lm hamburger v th git i c tr mc lng thp (xem Chng ta khng phi l
t nc ca cc tim git i); khi nim ny khng th tn ti sau s bng n kinh t trong thp
nin 90. V cng khng c chuyn Nht Bn s qua mt chng ta v mt kinh t khi t nc ny
vt qua c s nh tr trong thp nin 90. Nhng nhng hoi nghi vn tip din, c v nh khng
thay i cht no trc nhng bng chng v lp lun logic bt li. Chng ta c nghe rng cc
nhm li ch giu c v bo th ang thng tr Washington, nhng thc t khng phi nh vy (xem
Cc nh mi gii quyn lc m thm). Mi gn y, internet c qung b l mt trong nhng
thnh tu cng ngh v i nht t sau khi ngnh in n ra i, s so snh ny lm tn thng lch s
(xem Internet v Gutenberg).
ng nhin, khng phi tt c cc quan nim ph bin u sai. Nu tt c chng u l sai th x
hi tan r. Nhng sai lm ca tng ngy, pht xut t cc tng sai, s nhn rng ra v lm cho
s hn lon lan trn. Nhng chng ta khng cng li c cc xu hng m h. Ti sao vy?
Galbraith a ra vi manh mi. Theo cch ny hay cch khc, ng ch n gin l dn ln ci nhn
mi cho th xa c: tnh ca lng tin. Ngi ta bm cht ly nhng g h bit v nhng g
lm h cm thy thoi mi. Galbraith quy cho hin tng ny l vic khng thch qu nhiu ci
mi. M khng ch c vy. l s nhng b thc dng trong cuc sng hng ngy. Nu chng ta
lin tc xem xt li cc nim tin v gi nh, chng ta s n ra v do d. Chng ta s thng
xuyn trm t v chn ch khng quyt. Nhng trong vn ha truyn thng hin i, quan nim ph
bin khng cn l nhng g nh trc y - v khi n t nn mng cho nhng sai lm.
Theo Galbraith, quan nim ph bin bao gm cc tng c in. N ging nh ru vang lu
ngy. N c danh ting thng qua vic c v s cc nhn vt c uy tn nhc i nhc li lin tc qua
nhiu nm. Ging nh ru vang, quan nim ph bin cng c th b hng. Vi cc s kin hoc cc
kin thc mi, quan nim ph bin cng c th ch cn l chuyn qua hoc l thuyt li thi.
Ngc li, quan nim ph bin ngy nay li thng xut hin t v nh. Cc l thuyt - hu ht l
bn v cc ch m gn nh tt c mi ngi cha ngh n hay ngi ta ch c cht t quan im
r rng - bt ng mang tnh thi s v c chp nhn. Cc l thuyt ny khng chn mui theo cch
ph hp, m c ng gi nhanh chng, qung co rm r v bn mt cch quyt lit. Quan
nim ph bin t t nhin hn v cha ng nhiu toan tnh hn so vi trc kia. N ngy cng
tr thnh hot ng bun bn c tnh tr tu hoc chnh tr.
Ti cho rng iu ny gip gii thch ti sao a phn quan nim ph bin tr nn hi ht, nhm
ln v ngu xun. Cc tng l tay sai cho tham vng ca con ngi, cc nhm li ch hoc cc
chng trnh ca gii chnh tr hay tr thc. N khng pht xut t nhng n lc v t khm ph
s tht. N l s vn dng ca kinh doanh v phi gnh chu mi s thi qu ca kinh doanh. Ngi
ta nhn mnh n nhng g lm nn hon cnh ca h, v b qua hoc ti thiu ha nhng g khng
dnh dng. Cc tuyn b l qu li. S kin c chn lc. Vic thm nh b pht l hoc khng r
rng.

Chnh tr nh hng nhiu n vic ny. Ni n chnh tr, ti khng c ni ring v hay tp trung
phn ln vo ng Dn ch hay Cng ha, n khuynh hng t do cp tin hay bo th. Hnh thi
chnh tr ang thng th ngy nay l ci m ti gi l chnh tr gii quyt vn . Mi khim khuyt
trong x hi, bng cch no , cn c chuyn i thnh mt vn c th, v sau c th
c gii quyt, thng l do chnh quyn, cn nu khng l c gii quyt bi th trng hoc
mt ai khc, mt th g khc. Ni chung ngi M lc quan v thc dng, rt sng bi s tin tin.
Chng ta gn b vi tng cho rng cc vn u c th c gii quyt - v t s khng
hon ho c gim i. Tocqueville cho rng, ngi M tin vo s hon thin khng gii hn ca
con ngi. Chng ta phn i nim cho rng mt s thiu st ch n gin l nhng mng bnh
thng ca cuc sng.
Sau na, y cng khng phi l mt lc y mi. Nhng trong thi i ca chng ta th quan nim
ph bin c nhc n nhiu hn. N lin tc c nui dng bi cc nhm ch trng bin
h, cc nh chnh tr doanh nhn (entrepreneurial politicians) - l cc ng vin hoc vin chc vn
phng khng th da vo mt b my ng phi mnh ti trung ng tin ln pha trc, m ngy
cng phi t thn vn ng - v cc tr thc ln, ca c hai cnh T v Hu. Tt c h u rao ging
cho cng chng v tt c mi th, t chnh sch ca chnh ph n vic ph bin vn ha. Chng ta
c dn dt tin rng hu ht cc vn x hi v kinh t u c th c gii quyt v mong
mun ca ngi dn l c th c xoa du hay p ng. Vi nhng vn c tm ra gii
quyt, nhng nhm ch trng bin h, cc chnh tr gia, v cc v thng nhn kinh doanh tng
khc nhau t khng nh mnh. H thit lp s nhn bit, nng cao tm nhn ca h, v kt ni cc
c tri hoc khn gi. S ch trng bin h ha ln vi t qung co.
Sn phm m qu trnh ny to ra l s thi phng bt tn. Mt vn khng th n gin l qu
khim tn, bt tin, kh trnh khi, hoc kh gii quyt. Vn phi l chuyn ln, nghim trng,
nguy him, v bc xc - v c th gii quyt c. V vy, cc vn c cng iu ha ln v
mt quy m v mc nghim trng, theo sc mnh ca cc gii php xut cng c thi
phng ln theo. Vic tm kim cc khon ng gp c nhn ti tr cho chin dch chnh tr khng
th n gin ch mang tnh t h thp mnh v khng sch; n phi khuy ng c nhng nn
mng cho dn ch - v c th thu hi c t chin dch ci cch ti chnh (xem Ci Gi ca
Chnh tr). Chm sc sc khe c qun l (managed care) khng th ch n gin l mt phng
php mi v cha hon ho cung cp cc dch v y t; n phi l mt cuc tng cng kch khng
thng xt dnh cho s tch hp ca y hc hin i v khi phc c t ci cch y t (xem
Chuyn hoang ng v con qui vt Chm sc sc khe c qun l). Trong nhng nm
1990, vic cc thnh vin ng Cng ha chim a s gh trong Quc hi khng th ch n gin l
s thay i trong quyn lc chnh tr c th sa i ng li v bu khng kh chnh tr ca t
nc. N phi l mt cuc cch mng ton din lm thay i chnh tr v cuc sng nh chng ta
bit (xem H gi y l mt cuc cch mng?).
n mt mc nht nh, s bin h i hi vic tranh lun phi tr thnh cc bi hc o c:
ngi tt (hoc cc tng tt) i lp vi ci xu. Ngi anh hng v k xu xa cng to nn sc
nng (throw-weight) ca tr tu v chnh tr cho chng trnh ngh s c nng cao, y hoi
nghi, v c cc i th cng kch nhau. Hoa K, loi vn ng ny tm thy mt i tng khn
gi sn lng. Vt trn s lc quan - mt nim tin rng nhng g b hng c th c sa cha - l di
sn mang tnh nhim v ca chng ta. Ngi M lun lun tng tng mnh l mt ngoi l c
bit v ng n, nht quyt ci tin nhn loi vi vic tn cng vo thnh tr ca s ngu dt, quyn

lc thi nt hay iu c. Nhng c tnh ny ca dn tc l rt tuyt vi. Chng thng lm chng ta

chm vo s ngy th ngm ngm rng: nu ch v ci g cha c thc hin trc y th khng
c ngha l iu khng th c thc hin. Nhng nim tin vo s tin b c th to ra tin b v
thng xuyn l nh vy. Tuy nhin, mt s c tnh tt ca dn tc, khi vt qu mc hp l,
cng tr thnh thi xu (xem Cc vt en trong o c ca chng ta).
Chnh tr Gii quyt vn l mt trong nhng loi hn hp kh chu ca s thnh cng v tht
bi. Khi tht bi, n dn n mt th quan nim ph bin vi y ry cc iu gin n v ng ngn,
trong khi vn gi cm hng cho cc gii php m i khi c hi nhiu hn l c li. Vn ca
dch v chm sc sc khe khng phi l c qun l, m l mu thun trong nhu cu ca cng
chng: chng ta mun bo him y t ton din (universal health insurance), tuyt i t ch cho cc
bnh nhn v bc s trong qu trnh iu tr v kim sot c chi ph y t. Khng c ch no c
th ng thi p ng cc nhu cu khng nht qun ny. (Nu tt c mi ngi bo him cho tt
c mi th, v bc s hay bnh nhn u c th yu cu bt c g h mun - th chi ph s khng th
kim sot c.) Vn vi chin dch ci cch ti chnh l: nu s dng kt lun logic ca n th
t do ngn lun chnh tr s b bt ming. iu phin toi l truyn thng hin i (qua truyn hnh,
qung co, gi th hng lot) u cn tin. Nu truyn thng khng phi l vn ngn lun, th l
ci g? V nu mi ngi khng th chi tin bin h cho cc quan im chnh tr v h tr cc ng
c vin chnh tr m h tn thnh, th h t do nh th no?
Ngh thut bin h c hiu qu kha lp cc hoi nghi s lm hng cc thng ip o c. Vn
s khng cn n gin nh vy na, gii php khng cn r rng nh vy na. Xung t gia cc
mc tiu mong mun c ti thiu ha, v gii hn thc t ca cc gii php xut cng vy.
Chng ta, nhng ngi trong bo gii, h tr cho s ln trnh - v i khi cn xi gic n. L ngi
M, chng ta chia s tnh nhy cm trong vic gii quyt vn . Ngoi ra, chng ta cng c li ch
ring. Chng ta cn thu ht v gi c c gi. C bn nng v li ch ca chng ta u c t
trong vic nghin cu cc mu thun v xung t. Chng ta thng ho hng tham gia vo cc cuc
vn ng o c hay chnh tr. l cu chuyn hay v thu ht cc khch hng ca chng ta. Mc
d l s tht t lu nay, nhng thc t cnh tranh mi thi phng cc hiu ng.
Ch cch y mt vi thp k, trong nhng nm ca thp nin 1960 - phng tin truyn thng tin
tc quc gia mi ch gm mt nhm nh v n nh vi cc t chc: 3 mng li truyn hnh (ABC,
CBS, v NBC); 3 tp ch (Time, Newsweek, v Thng co Tin tc & Th gii ca Hoa K), mt s
bo ch quc gia c tm c (Thi bo New York, The Wall Street Journal, Bu in Washington)
trong ch c mt t c phm vi pht hnh ton quc (t Journal) v mt vi dch v thng tin
chnh yu (Hip hi bo ch (Associated Press), Lin on bo ch quc t (United Press
International). iu ny cho php cc chuyn gia tin tc - cc nh bin tp, cc nh bo - c quyn
quyt nh nhng g l tin tc v nhng g khng phi l tin tc. Phn xt ca h r rng l c
th sai lm v khng c min nhim vi xu th chnh tr ang thng tr hay xu hng ca gii tr
thc. Nhng cc phn xt phn ln cng ch l phn xt ca ring gii a tin m thi. Vi lng
c gi n nh, p lc thng mi buc s dng tin tc thu ht ngi c v ngi xem thi
l cha nhiu.
Tnh hnh hin nay l hon ton khc. S pht trin ca cc phng tin truyn thng tht n tng:
c cc knh truyn hnh cp (MTV, ESPN, CNN, C-span); c mt mng li truyn hnh ch cht
khc (Fox); thm hai t bo quc gia (t Hoa K Ngy Nay v Thi bo New York); Internet v v
s cc trang web vi cc tin tc, thng tin ti chnh, y t, khiu dm v nhiu nhiu na. Khng ai

cn c th gi vng lng khn gi ca mnh. Khi cc mng li truyn thng cn kim sot c
cc knh truyn hnh, ngi xem phi theo di cc chng trnh tin tc ban m (thng l c n
nh cng thi im) - hoc khng c g khc xem. By gi h c th bm nt xem chng
trnh nu n, th thao, hot hnh, phim truyn, cu chuyn du lch, mua sm cho gia nh. Hoc h c
th lt net. Lng khn gi ca mng tin tc ban m st gim nhanh. c gi ca bo ch cng
gim, tuy chm hn nhng ni chung l gim.
Kt qu l nhng ngi kinh doanh tin tc mt quyn lc trong vic xc nh nhng g l tin tc
v nhng g khng phi l tin tc. Ngy cng nhiu, ngi c v ngi xem mi l nhng ngi xc
nh u l tin tc, vi vic thu nht v chn lc nhng g h mun, hoc quyt nh rng h khng
cn tin tc na. iu ny lm tng thm yu cu i vi ngi bin tp v cc phng vin bo phi
lm sao cho cc tin tc ph bin hn v hp dn hn. Hin c s nhp nhm gia tin tc v gii
tr, khi cc gi tr ca truyn hnh lan trn trong tt c cc phng tin truyn thng. li ko
khn gi, bi bnh lun phi tr nn cao ging hn. Chng trnh Bn cho (CrossFire)[2] ca
knh CNN l ngi i u: chnh tr tng ng nh thi u vt chuyn nghip. S c lp trong
cng tc bin tp b thu hp li. Bin tp vin vn c quyt nh nhng g s c in hoc c
xem, nhng nu nhng g h lm l khng thnh cng trn khng gian th trng, h s b thay th.
Cc nh ph bnh trong lnh vc truyn thng i chng thng xuyn than phin rng s thng tr
ca mt vi doanh nghip ln h thp cc gi tr ca thng tin xung mc ch cn l li nhun.
Tnh trng ny, trong nhiu kha cnh, li l ngc li. Cnh tranh mnh hn tn cng vo s t
ch trong bin tp. Cng c nhiu g khng l trong ngnh truyn thng th cc gi tr ca tin tc li
cng tr nn kh khn hn. Khi mt vi cng ty ln thng tr th trng (ba mng li truyn hnh l
v d r rng), h c th chp nhn s c lp cao hn t cc phng ban tin tc, chnh xc l v tng
li nhun l con s chc chn v c th d on c. Ngc li, s lng cc i gia truyn thng
ngy nay l rt nhiu v h cng t c an ton hn trc. S cnh tranh khc lit ginh ly
khch hng nhn mnh tm quan trng ca s thnh cng trong thng mi v xi mn cc gi tr
thun ty ca vic bin tp. n mt mc nht nh th tin tc c dn ch ha. N ngy
cng c tung ra theo mnh lnh ca th trng. iu ny to thun li cho mt phong cch bin
tp, theo nhn mnh vo cc cu chuyn o c ca cc ng anh hng v nhng k v li, ri
rt ra nhng xung t mt cch su sc - v bt c iu g to ra mt tin n.
Nhng g m ti mun xut l: cch thc m chng ta, y c hiu nh mt x hi, t chc v
trnh by thng tin - mt cch c h thng v hu nh d on c t trc - ngy cng dn n s
sai lc. Truyn thng khng chc chn v nhng ngi thc hnh chnh tr gii quyt vn (cc
chnh tr gia, cc nhm bin h, nhng ci u hiu bit) kt hn vi s d di. H cng nhau
khai thc t c mc tiu hp: c c s ni ting hoc kht ting, thc y mt chng trnh
ngh s ca gii chnh tr hay tr thc, nm bt c khn gi v th phn. Kt qu l chng ta b
oanh tc bi cc lung vn min man khng dt (mt s vn x hi, mt s cng thng trong
vn con ngi - ma ty, bnh tt, lm dng trong hn nhn gia nh, stress) v cc gii php i
km. Nhiu vn trong s l c tht, mt s cc gii php c th thc s c ch. Nhng c s
cng iu thi phng trong c hai ni dung: vn v gii php, bi v l nhng th thu ht s
ch .
Ti gi qu trnh ny l ci sai. l s xuyn tc thc t ni chung, tuy nhin khng phi l kt
qu ca s di tr c tnh. ng hn th l sn phm bnh thng ca chnh tr v truyn thng
dn ch ca chng ta. iu xy ra, khi chng ta tm hiu v tranh lun cc vn c nh hng

n c tp th. Nu khng lm nh th, chng ta s khng phi l chnh chng ta na. Nhn chung,
tin trnh ny l lnh mnh. Nhng qu trnh ny s tr thnh khng lnh mnh khi n n gin ho
quan im ca chng ta v s tht v lng mn ha sc mnh ca chng ta khi thay i s tht .
i vi ti, s n gin ha v cng iu ha nhm phc v li ch bn thn l mt cnh ng ph
nhiu cho cc bo co v bnh lun. Chng cu mong c tr nn tinh vi v xc thc. Ti c
gng cung cp c mt bi cnh: cho mi ngi c bc tranh v t v y v th gii ca
chng. Kt lun ca ti l: quan nim ph bin (thng) l sai, v n l phng tin cho mt s
chng trnh chnh tr hay tham vng c nhn.
Trong thc t, ti khng tin rng c bt k mt nhm chnh tr, kinh t, x hi, hoc mt nhm thc
h no li c c quyn v ci sai. Bn c th nhn thy mt c ch tng t cng hot ng nh
vy trn khp cc quang ph chnh tr v trn tp hp cc mi quan tm v yu cu ca x hi.
Nhng ngi bo th c xu hng ca ngi th trng, ngay c khi th trng r rng phm sai lm
(xem S sp nhp k l). Nhng ngi t do cp tin c xu hng ni qu li trc nhng nh
hng dn dn v sau ca s bt bnh ng trong thu nhp (xem Khng phi l cc h gia nh in
hnh). Cc chuyn gia mi trng bn v vic hy dit hnh tinh trong bi cnh ca ngy tn th
(xem Bn ng lo lng). Mt ln na, nhng vn thng l c thc, nhng chng cn phi c
trnh by trong nhng iu kin khc nghit nht khi dy s quan tm hay cng c cho gii php
xut.
Mc d cc k thut ph bin rng ri, vn c xu hng nghing v cc loi sai lm ni tri
nht: l nhng ci sai cp tin (liberal untruths). L do chnh yu l tng lp vit nguch ngoc
v ni huyn thuyn - cc nh bo, bin tp vin, cc nh nghin cu hc thut, cc nh bnh lun c xu hng t do cp tin nhiu hn l bo th. Rt nhiu cc cuc iu tra xc nhn iu ny
trn bo ch. Nm 1992, gn 90% cc nh bo ca
Washington ng h Bill Clinton, theo kt qu mt trong nhng cuc thm d kin. Nhng trn
phm vi quc gia, lng phiu ph thng dnh cho Clinton ch l 43%. Mt cuc kho st trong gii
hc thut (dnh cho cc gio s ti cc trng cao ng v i hc h 2 nm v 4 nm) c xut
bn trong cun Gio dc cp cao K s (Chronicle of Higher
Education) cho thy: 5,2% cho rng mnh cc t; 39,6% t do cp tin; 37,2% trung lp
(khng t m cng khng hu); 17,6% bo th; v 0,4% cc hu.
Kt qu khng phi l mt lin minh c thc gia bo ch v nhm ng h t do cp tin v nhm
chnh tr gia Dn ch. Hu ht cc nh bo v nh bin tp (t nht l ca bo ch, tp ch tin tc, v
knh truyn hnh chnh thng, mc d r rng khng thuc cc tp ch hoc chng trnh truyn hnh
chuyn by t quan im) u tn thnh kin cho rng h nn khch quan v trung lp. H ho
hng ng ti cc scandal lin quan n nhng ngi t do cp tin cng nh bo th. H bit rng
hu ht cc chnh tr gia v nhng ngi theo mt phe phi no u c gng thu dt nn cc
cu chuyn. Mt s nh bo t xem mnh nh l nn tng th ng ngi khc tuyn truyn. Tt
c chng ta u bit rng mi ngi c xu hng cho cc ngun khc s dng. Phn ln nhng
g bo ch thc hin li khng ng g nhiu n cc nh chnh tr hay cc phe phi. Chng ta ch
n gin l k li mt cu chuyn hay, hoc ng vai tr truyn thng l gim st chnh ph, cc
c quan v cc tp on.
Xu hng ny cn tinh t hn. Nhng cu chuyn do cc chnh tr gia t do cp tin v cc chuyn
gia cc loi (nh kinh t, nh khoa hc, bc s, nh khoa hc x hi, nh gio) k li tm thy

nhng ngi nghe ng cm nhiu hn l nhng cu chuyn k ca nhng ngi bo th. Cc anh
hng v tn v li ca phe t do cp tin, cc gi tr v nim tin ca h tng ng st sao hn vi cc
trit l v thnh kin ca nh bo v nh bin tp. Nhng g n t cc ngun t do cp tin c v
nh ng tin cy hn v xc ng hn. N ph hp vi cc nim v xung t x hi v theo ui
mt x hi tt. (H cho rng) y khng phi l thnh kin. l thc t. Thng thng h khng
th tng tng cc s vt theo cch no khc. Ngc li, nhng ngi bo th - hoc ngi khng
thuc nhm t do cp tin -thng c xem l ngi bin h cho cc doanh nghip v ngi giu
c. Hoc h b bu riu l nhng ngi nhn tm v k quc.
Cc gi tr ca ring ti l kh chnh ng (ti tin l vy), mc d nhng ngi khc c dn ln ci
nhn l qu bo th hoc - t khi hn - l qu t do cp tin. Ti tin rng Chnh quyn trung ng
nhn chung l em li cc li ch cho quc gia, nhng ti cng ngh rng vic m rng chnh ph s
em li nhiu vn kh khn mang tnh thc tin v to iu kin cho s lm quyn. Ngi ta c
th tr nn qu ph thuc vo phc li ca chnh ph. Thu c th tng qu cao v nh hng n
sc khe kinh t hoc t do c nhn. Mc d kh c th xc nh c cc gii hn nhng chng
thc s tn ti. Tng t nh vy, ti t nhiu nim tin vo cc th trng - s t do xc nh
nhng g m chng ta cn sn xut, gi c ca chng, cch thc chng ta tit kim v u t, v ni
chng ta lm vic - nhng ti khng tin rng cc th trng l ci hiu-bit-ht-mi-th hoc hon
ho. Cc th trng cng c sai lm v cn s gim st v iu tit ca chnh ph. Thng th c ranh
gii mng manh gia mc qu t v qu nhiu ca cng vic ny.
Sau cng, ti tin vo nhng g i khi b ch nho l nhng gi tr truyn thng gia nh: tnh yu
cha m v k lut ca cha m, nu c th. Vi s may mn, cc bc cha m c th gip con ci ca
h ln khn v thnh nhng ngi ln c trch nhim v t lp. Cha m em li tnh yu, cc bi hc
nh v cuc sng hng ngy, v nhng kin thc cn c. T th thch ny m mt c nhn c th c
nng lc v s t tin. Mc d vic nui dy con ci l mt vic phc tp - v khng c s m bo
cho thnh cng - cc t chc ca chnh ph v x hi khng th d dng thay th cho cc bc cha m
y tnh thng yu v kh nng (xem Th m tin khng th mua c). Ti c v v ba
a con, hin chng tui t mi n mi lm. l nhng phn quan trng nht ca i ti.
Cc nh bo, nhng ngi ph trch chuyn mc l con lai (ti tin l nh vy). Quan im ca ti
cho rng h khng phi l nh bo thun ty, cng khng phi l ngi bin h thun ty. H l s
kt hp ca c hai. H pha trn quan im v tnh cm trong bi bo ca mnh. Mi nguy him ln
nht - hu qu ca vic qu n tng vi tm quan trng ca ring mnh - l tr thnh k nhai li
chnh mnh (self-parody): mt ngi c quan im v phong cch c th c d on trc, v c
th b bt chc theo mt cch d dng. S nguy him ca ring ti l, t vic lin tc thch thc
quan nim ph bin, ti tr thnh ngi hoi nghi chnh mnh (reflexively skeptical) trc bt k
quan im no ca m ng hoc thng xuyn ph phn bt c iu g l mi hoc khc bit. Ti
nhn thc c s nguy him, nhng khng phi lc no ti cng c th vt ln trn n.
a phn trong ngh bo ch, nhng g chng ti vit ra thng l vo thi hn cht. Cc nh gi
phi c thc hin mt cch nhanh chng. Chng thng sai. Ti nghi ng vic liu c hay khng
nhng ngi ph trch chuyn mc ln m li khng lng tng v mt s bi vit ca mnh trong qu
kh. Nu c nhng ngi ny th ti khng nm trong s . L ra ti c th a vo cun sch ny
nhng sai lm ng ngn ca ring ti. Mt trong nhng bi vit yu thch nht ca ti t ra khi
nim v cng ngh tr hon - i lp vi cng ngh tin tin, chng l cc cng ngh mi to ra
nhng phng php cng knh v t tin thc hin cc cng vic c lm mt cch n gin

v khng my tn km trc y. Mt v d l sch in t, i vi ti th y tng l mt

tng ti, trong khi dng sch giy l qu thun li. Sau khi suy xt, ti quyt nh khng a vo
y bi vit ny.
Robert J. Samuelson
Ngy 26, thng 9 nm 2000
Washington, D.C.I

LI NGI DCH
y thc ra khng phi l mt quyn sch theo ngha thng thng, m l mt tp hp cc bi bo
ca tc gi Robert J. Samuelson, hu ht chng c vit trong thp nin 1990 v c ng trn hai
t bo c ting - Washington Post v Newsweek. Bn c th thu thp c nhiu thng tin, tuy
khng cn tnh thi s nhng vn hu ch, xoay quanh bn ch ln l vn ha, chnh tr, kinh t
v x hi ca nc M trong giai on cui th k XX. Samuelson v nn mt bc tranh ln v
t nc ca ng, t mt gc nhn rt khc so vi nhng g m ng gi l quan nim ph bin
(conventional wisdom) - nhng g m s ng vn tin l ng, c bin minh bng cc lp lun
thng thng, theo qun tnh ca t duy v c cng c bi gii truyn thng v bo ch.
M khng ch gii hn trong bo gii v c gi ca n, t duy a chiu cng vi thi hoi nghi
tch cc, kh nng phn bin, thch thc lun lun l nhng iu kin cn cho nng lc ci tin v
sng to trong mi lnh vc ca i sng. mi thc s l ng lc ca cc tin b x hi. c
bao gi bn mun ngh khc so vi nhng thnh vin trong gia nh hay trong cc nhm x hi ca
bn cha? Hoc bn cho rng bn thn mnh cng cn xem xt mt vn t nhiu quan im khc
nhau? Tc phm ny mang n cho bn nhiu cm hng v cc gi ch dn bn lm iu .
Nguyn Phc Hong
Thng 11/2010

LU CA TC GI
Cc bi vit ny hu ht c in li ng nh khi chng xut hin ln u. Trong mt vi trng
hp, cc tiu c thay i, v ti khng thch tiu ban u , hoc v n mt i ngha
theo thi gian. Khi ti nhn thy c nhng sai lm t thc t, trong mt vi trng hp, ti sa
cha hoc xa chng i. Trong mt s t cc trng hp khc, ti c thay i mt cht cc t ng,
nht l khi cc cm t c v hi lng tng. Trong mi trng hp, ngha ban u l khng i.

I. NHNG THI QUEN CA NGI M

TNH KIN NH (V THNG L DI DT) CA NGI M
Thng th mi mu tin tc c ng ti qua Hip hi Bo ch (Associated Press) [3] u nhc cho
bn nh ra rng dn tc Hoa K c tnh kin nh nh th no. Di y l mt bn tin ( c tm
lc li theo cch thch hp) xut hin cch y vi tun.
Tin t Rochester, N.H. - Mt ph n 88 tui nht quyt khng chu tr d l ch mt xu theo
phn quyt ca ta n gy bt li cho b ta, khi b ly i qu bng ca mt cu b hng xm.
Thm phn Franklin Jones ca Ta n Qun Rochester chp nhn mt tm sc vi s tin
30,20USD t mt ngi ngi thng cm vi b Reba Martineau, thay v buc b Martineau phi t
tr tin. Thm phn Jones c th tng giam b ny v vic xem thng quyt nh ca ta.
B Martineau khng chu tr li qu bng cho cu b Gary Campbell mi chn tui sau khi n
ri vo trong sn nh ca b ti mt khu nh di ng (mobile home) hi thng Chn. B ny
khng nh rng b v nhng dn c cao tui khc ca khu ph khng c cc tr em hng xm
i x t t. Cha m ca cu b np n kin, ly li qu bng cho con hoc buc b kia phi
tr li tin. Sau khi tr cc khon chi ph, ta n s bi hon li cho cha m a b, Martha v
Wayne Campbell, s tin 9,99USD mua mt qu bng mi.
Wayne Campbell cho bit: h i n ta n l minh chng cho con trai ca h rng php lut
khng th b vi phm.
By gi th rt nhiu ngi ngh rng tnh cch ca ngi M ang i xung. Tp ch Time gn y
than phin trong mt cu chuyn mang tnh minh ha rng chng ta tr thnh mt dn tc
khc nh nh tr con (crybabies). Chng ta kin co qu thng xuyn. Chng ta thy bn thn
mnh l nn nhn ca mt ai hoc ci g . Cc bin tp vin ti Time nn n li lch s ca h.
n gin l h (v nhiu ngi khc na) luyn tic cc tnh cch hay ca ngi M trc kia, nay
thay i thch nghi vi thi hin i. Chng ta c th khng thch nhng g nhn thy, nhng
- nh trong v kin qu bng trn y - l cch m chng ta lun lun thc hin.
Ngi M t lu sng bng hai nh .
nh s Mt: Bn khng tt p hn ti.
Bnh ng l nim tin ca chng ta, nh Alexis de Tocqueville khng nh. Chng ta c th khng
bnh ng v thu nhp, s giu c, hoc ti nng. Nhng chng ta thng thng bc b tng cho
rng ngi ta ng nhin tt hn hoc t hn ch v h thuc v mt tng lp hoc mt nhm no
. Tocqueville thy rng, khng ging nh chu u, nc M khng c sn tng lp qu tc. Tt c
mi ngi u c hiu l c c hi ngang nhau. y l l tng ca c dn tc M (v cng l
Huyn thoi) t nhng nm 1830. n ngy hm nay vn vy.
nh s Hai: Bn khng th lm iu vi ti.
t nht l k t sau Tic tr Boston[4], ngi M rt kh chu khi c mt nh cm quyn c on.
Chng ta c Tuyn ngn nhn quyn (Bill of Rights) xc nh cc gii hn ca s kim sot
bn ngoi i vi hnh kim c nhn. Chng ta phn i mnh m nhng g c coi l xm phm

vo i sng ca chng ta, cho d l chnh quyn, nn quan liu (cng v t), hoc cc nhm v
c nhn khc. Phe t do cp tin bo v cc quyn. Phe bo th ca ngi t do. C hai ang thc
s cng ni v mt th.
Hy ngi ta c ni rng, tng c - v hin ang c - nhng ngun gc khc nhau ca s v
i ca nc M. l s nui dng tnh yu t do, tn trng cc c nhn, v rt nhy cm vi s
lm dng quyn lc. Tuy nhin, chnh cc yu t to ng lc ny cng c th tut khi tm tay.
Chng c th dn ti xung t phi l v lng ph, tr khi c kim ch bng cch no .
Trong mt x hi c tnh truyn thng cao hn, b Reba Martineau c th nhn c s tn trng
nhiu hn ch v b 88 tui. Nhng ti Hoa K th khng. Ngi cao
tui khng c v th cao hn ch n gin l do tui tc. Ngi M khng c kiu qu tc cao nin
hay bt c th g khc. Sau t m v con ch th tr em Hoa K u tin c hc ni cu:
iu khng cng bng. Chng ngh rng mnh tt nh bt c ai khc, v chng c khuyn
khch tin tng iu ny. Cha m ca Gary Campbell i n ta n chng minh cho cu b
thy rng, trc php lut, cu ta cng bnh ng nh mi ngi.
S tranh ci y l v t do v quyn li. Hnh vi vi phm ca b Reba Martineau l b can
thip vo quyn c chi bng ca Gary Campbell. Li ca Gary Campbell l cu b e da
quyn c sng trong ha bnh v yn tnh ca b Reba Martineau. V vy, h phi tranh ci
nhau bin h cho cc quyn tng ng ca h - vi chi ph x hi. Trong khon tin pht c n
nh sau cng (30,20USD), ch c mt phn ba (9,99USD) l dnh cho qu bng, trong khi hai phn
ba (0,21USD) l cc chi ph ta n.
y l mt cu chuyn nh trong vn ln hn ca chng ta. Cc lut s khng phi l l do duy
nht (hoc thm ch l chnh yu) cho ci tnh thch kin tng ca x hi M. Vng, cc lut s
khuyn khch kin tng, khai thc, v thu li nhun t vic ny. Tuy nhin, cc yu t chi phi c
bn nm su trong cc gi tr truyn thng ca Hoa K. Nhng ngi hoc nhm ngi cm thy h
b i x bt cng hoc b lm dng u tin tng su sc rng ch ca chng ta cho php h
trng pht li nhng tc nhn kia. Ch ny c hiu l thc thi cng bng. Ngi ta cho rng
ch ny bo v cc quyn v t do c nhn.
Nhng g m tp ch Time m t l mn nn nhn hc (victimology) - tng cho rng cc vn
rc ri ca bn lun lun l do li ca ngi khc - pht xut t cc gi tr tng t. Chng l
ngun gc ca s bt mn v kinh t, x hi, chng tc, gii tnh, v c nhn. Chng sn sng cung
cp s gii thot cc trch nhim ca c nhn. Tt c chng ta u bnh ng, phi khng? , cn nu
chng ta khng bnh ng, th ti sao khng bnh ng? Ly ai li? Mi nhm c nhn khng
tha mn vi cuc sng s i tm kim xem k v li no nh cp gic m M ca mnh.
Nhng vn ny thng cng bng v chnh ng. Cc iu kin x hi lin tc thay i. X hi
ca chng ta l lun lun khng hon ho. N khng th t ci thin bn thn nu khng c ai thch
thc hin trng ca n. V cng khng phi l tt c cc v kin u v ngha. Nhng vn l
phong tc, tp qun truyn thng, hoc cc l thng (common sense) ngy cng khng th kim
sot cc gi tr o c Hoa K. Trong mt x hi quan liu v c hp php ha, c rt nhiu bt
mn v p lc. Truyn hnh v cc phng tin truyn thng in n cung cp d gi cc c hi
c ra cng chng v t th hin bn thn mnh. Hu nh tt c mi ngi u c th i n mt
ni no biu l s bt ng v mt chuyn g .

Th a chng ta vo rc ri chnh l nim tin khng gii hn vo kh nng hng bin ca dn

tc. o c ca chng ta, khi vt qu ngng, li tr thnh v o c. Chng nui dng thi t
thng hi chnh mnh, t la di mnh v cc xung t phi l. Tnh cch M ngy xa vn cha
cht. N ch pht trin theo cch hi ng ngn mt cht thi. Chng l khng c ai c th ni: Gary,
chu hy xin li b Martineau i nh, v b Reba ny, vui lng cho xin li qu bng?
Bu in Washington
Ngy 21 thng 8 nm 1991

CC VT EN TRONG O C CA CHNG TA
Ti t ho l mt ngi M, hu ht chng ta u t ho nh vy. Lng yu nc ca chng ta tht
mnh lit, cho d thng lng l. Gn y, c mt cuc thm d kin ca Gallup dnh cho dn
chng ti 16 quc gia tm hiu xem liu h c mun sng mt ni khc hay khng. Ngi M
gn nh hon thnh kt qu thm d sau cng. Ch c khong 11% ngi dn mun thay i.
Ngc li, 38% ngi Anh, 80% ngi c, 20% ngi Nht, v 19% ngi Canada mun thay i
ni sinh sng. Cu hi tip theo l: ti sao chng ta li si m cc nh lnh o v x hi ca chng ta
n vy? Mt trong nhng cu tr li qua loa i khi l: ho quang ca nc M v cc t nn ca
n c gn kt cht ch vi nhau.
Nhng iu khin chng ta tn sng nc M - s tn trng c nhn, cc c hi, sc sng ca nn
kinh t, kht khao s tin b - cng to iu kin cho chng ta xem thng n: mt vi v d l ti
phm, gia nh tan v, bt bnh ng, bi quan ym th, s th tc, v tnh trng cng thng. Vi tnh
lc quan t nhin, ngi M chng ta khng tha nhn bt c s lin h no gia o c v ci xu
xa. Chng ta t chi khng nhn nhn mt iu, nh nh x hi hc Seymour Martin Lipset tranh
lun trong mt cun sch mi v quan trng, rng dng nh cc kha cnh mu thun nhau... trong
x hi l c lin h mt thit n nhau.[5]
Nhng cc mu thun l c tn ti, v trong nm bu c th mi lin h gia chng cng xc ng
hn. Ch nm c s lin h ny th chng ta mi c th c c vin cnh t cc chin dch khng
th trnh khi s cng iu qu li. Chng ta chm ngp trong cc phn tch nhc nhi v nhng
sai lm v cc chng trnh quy m ln cho vic t ci thin. C hai th ny u thi phng cc vn
v kh nng ca chng ta trong vic gii quyt chng; trong khi mt s iu kin ca quc gia l
khng d dng thay i.
H thng cc tn iu ca M - tp hp c bit cc gi tr - l s kt hp gia t do, ch ngha c
nhn, v ch ngha bnh qun. S kt hp ny kch thch cc tin b kinh t. Ti sao chng ta dn
u th gii trong lnh vc my tnh? Phn ln cu tr li l yu t vn ha. Chng ta thch sng to,
th nghim, v chnh sa. Chng ta l qu hng ca my tnh Apple v Netscape. Hng nm c hn
600.000 doanh nghip mi c thnh lp. Chng ta l ni tp trung vn u t mo him ln nht
th gii. Nhng cng chnh vic nhn mnh n s phn u c nhn, thnh cng, v t do cng c
th thc y s bt bnh ng, ngn cn kim sot x hi, v ni lng thc ca ngi dn v trch
nhim x hi.

Phm ti cng tr thnh mt cch gii quyt vn . T l ly hn tng cao, nu hn nhn dng
nh y vic t hon thin bn thn vo ng ct. Bi chng ta tn th nhng n lc c nhn, nn
chng ta chp nhn sai lm v bt bnh ng nhiu hn cc quc gia khc. Nm 1987, mt t thm
d kin hi xem liu c l cn thit hay khng khi chnh ph phi cung cp cho tt c mi ngi
mt khon thu nhp c bn c m bo. Ch c 21% ngi M ng l cn c, t l ny ch
bng khong 1/3 so vi ngi c (56%) hoc ngi Anh (61%). ng nhin, phc li nh nc
ca chng ta cng tng ng nh mc phc li ca cc nc ny. Nn chng ta cng khng th
ngc nhin trc cc s kin:
Trong s cc x hi tin b, x hi ca chng ta l thuc loi giu c nht v cng bt bnh ng
nht. Nm 1995 thu nhp trung bnh ca ngi M cao hn khong 20% n 80% so vi nhng
ngi Chu u v ngi Nht Bn. Nhng nhng ngi giu mc 90% li c thu nhp cao gn
gp su ln so vi nhng ngi ngho mc 10%. c, t l ny ch l gp ba ln, cn Canada
v l bn ln.
Chng ta c nn dn ch thnh cng nht, v t l cc c tri i bu c cng l thp nht. Thm d
kin ca Gallup cho thy, c nhiu ngi M (64%) t ra hi lng vi nn dn ch, t l ny cao
hn bt c ni no khc. Canada l nc c t l theo st nht (62%); ri n Anh (40%) v Nht
Bn (35%). Tuy nhin, trong cc cuc bu c khng dnh cho chc tng thng (nonpresidential
election), t hn mt na s c tri Hoa K c iu kin tham gia bu c.
Mc d y quyt tm theo ui o c, nhng chng ta c mt x hi bo lc nht th gii.
Nm 1990 t l cc v git ngi ca Hoa K cao hn hai ln so vi c v cao hn chn ln so vi
Nht Bn.
Qu nhiu mu thun. Lipset[6] vit Vn lin quan n cc quyn hp php ca b co v t do
ni chung ca ngi dn l gn lin vi s phn i vic kim sot s dng sng v nhng kh khn
trong vic p dng cc bin php kim sot ti phm. ng nhin, dn M l mt trong nhng dn
tc s hu sng nhiu nht trn th gii. Nm 1993, 29% s h gia nh M c sng ngn, t l ny
l 5% Canada v 2% c.
Trong mt chng mc nht nh, cc bng chng v s lin h gia o c v ci xu xa ca chng
ta li c c t nc ngoi, l ni m cc gi tr tin b ca ngi M to ra s th nghim t
nhin trong cc thay i mang tnh x hi. S ni lng kim sot x hi Nga, Trung Quc, v Nam
Phi dn n kt qu l t do nhiu hn, v ti phm nhiu hn. Ti chu u v Nht Bn, s thnh
vng v vic ca ngi c nhn cng ng nht vi t l ly hn v ti phm cao hn. Trong khong t
nm 1970 n 1991, t l ly hn tng 40% ti c v 50% Nht Bn (mc d c hai vn cn di
mc ca Hoa K).
Cc nim tin ca Hoa K c hnh thnh t nhng nm 1830, khi Alexis de Tocqueville ln u
tin trnh by vn ny. Ngay c trong thi k thuc a, x hi M t cng nhc hn x hi
chu u. t ai l mt yu t bnh ng. Ti M, hu ht nng dn u c t; trong khi ti Anh th
60% dn s khng c s hu t ai. Tuy nhin, thuc a Hoa K khi trn ngp cc c
quyn theo dng cha truyn con ni v c on. Trong mt cun sch vit nm 1992, nh s hc
Gordon S. Wood ca i hc Brown lp lun rng cc t ph mang tnh quyt nh din ra trong
chnh qu trnh Cch mng, to ra s dch chuyn x hi v tr tu.[7]

Phi Bo hong trn sang Canada, ni (nh chu u) cn mt x hi vi s cung knh, hnh thc
cng x v tnh gia trng. Nhng M, tnh hp php ca cc c trng x hi bt bin sp .
Jefferson cho rng, con ngi s tin b da trn o c v ti nng, ch khng da vo dng di
khi c sinh ra. Wood tng vit, cuc cch mng bin li ch v s thnh vng ca mi ngi
dn bnh thng - s mu cu hnh phc - tr thnh mc tiu ca x hi v chnh ph.
Nhn thc sau thng l s tht vng v s phn ha. Mi quyn lc u b nghi ng, v n nng
cao mt s ngi ln trn nhng ngi khc v khi dy s ng vc c hu v gii qu tc - hin
nay l gii tinh hoa hoc cc v CEO lnh lng chai sn. Vn ha ph bin l nn dn ch, v v
th, i khi nng cn v gy kh chu. Truyn thanh v truyn hnh nhm nh ch l cch th hin
mi cho cc ng lc xa c. Tin trnh ny l khng bao gi hon ho, bi v hnh phc - mc d
khng ngng c theo ui - l khng bao gi c m bo thnh cng. Cc chnh tr gia thiu cc
l tng m chng ta (v ngay c h) t ra: mt l do ti sao chng ta cng kch h, ngay trong khi
vn ngng m ch .
Vic bu c s phi by ra nhng mu thun ny, nhng khng loi b chng. Tht tuyt vi khi
c l mt ngi M, nhng chng ta phi gnh chu v c ph h bi chnh nim tin ca chng
ta. iu ny gip xc nh nn v kch M.
Newsweek
Ngy 11, thng 3 nm 1996

L THUYT CHI BOWLING MT MNH L V NGHA

Nh khoa hc chnh tr Robert Putnam ca Harvard c mt bc tin di. Trc kia ng ch l
mt nh hc thut khng my ting tm, nhng khi vit mt bi bo vo nm 1995 th ng tr
thnh mt ngi ni ting nho nh (minor celebrity). Tng thng Clinton mn cc tng ca
ng trong cc bi pht biu ca mnh. Rt nhiu bo ch ng ti l thuyt ca ng. Putnam tranh
lun rng i sng dn s ang suy thoi - khi ngi M khng chu tham gia, nh h tng lm
trc kia, cc i nhm v cc cu lc b y mnh s tin tng v hp tc. iu ny lm xi
mn nn dn ch, ng ni. Chng ta chi bowling mt mnh, v thnh vin hip hi bowling k t
nm 1980 gim i 40%.
Th xem nh. iu ny hu nh v ngha. Mc d ngi dn M c th l nhng ngi cu knh,
nhng nguyn nhn khng phi l do i sng dn s ang tan r. Do tnh n l ca cc mn th
thao chng? Khng i no. T nm 1972 n 1990, s ngi M chi mn bng mm [8] (vng, y
l mn th thao ng i) tng t 27 triu n 40 triu, theo cc bo co ca Hip hi Bng mm
Nghip d. K t nm 1967, s lng cc i ng k tham gia lin on tng t 19.000 ln n
261.000. Bowling, tt nhin, ch n thun l php n d ca Putnam cho s tan r trn quy m rng
hn ca cc nhm nh PTA[9] v Elks[10]. Nhng ton b l thuyt ny l ng nghi ng.
Mc ch ca l thuyt ny l nhm gii thch mt mt mt ca cng ng: mt cm gic ngy
cng tng thm v s tan r ca x hi. iu ny l c tht hay khng th cn cha r rng. K t
Chin tranh Th gii th II, phi chng nc M tr thnh mt i gia nh hnh phc? Khng
phi th trong nhng nm 1960, khi t nc b ging x bi cuc chin tranh Vit Nam, cc quyn

cng dn v s phn i ca hc sinh sinh vin. Cng khng phi trong cc nm ca thp nin 1970,
khi vn Vit Nam (vn tip din), v Watergate, v lm pht hai con s gy ra cc tranh ci
kch lit. C l, ni ngn gn th l khong nhng nm gia thp nin 1950, gia thi k xut hin
ch ngha McCarthy[11] v khi tn la Sputnik c phng vo khng gian v cc cuc khng hong
khi xa b nn phn bit i x trong trng hc sau .
Nhng xung t hin ti ca chng ta chc chn l c tht. Mc d vy, nguyn nhn chnh khng
phi l s mt mt trong i sng con ngi. Cc cng ng ca chng ta trong qu kh phn
ha nhiu hn v x hi khi c t lng trc n hn ngy nay. Nhng ngi da en tng b c lp
trong trng hc v ni lm vic. Hu ht cc ph n lp gia nh u nh. tng c rt t
mng li an sinh cp lin bang dnh cho ngi cao tui v ngi ngho. Vic cng kch cc hnh
ng phn bit i x, theo ui t do kiu mi v nhiu cng bng x hi hn - tt c nhng iu
ny u gip ci thin cuc sng, nhng ng thi cng to ra cc xung t v cc vn mi.
Nhn t mt s gc nht nh th ngi M hin nay pha trn c cc chng tc, gii tnh, v
dn tc nhiu hn bao gi ht. S bo m dnh ring cho tng lp x hi v tr thc c cng bin
mt. Ban u, rt nhiu thay i c tng tng ra d bo s hi ha: tt c mi ngi s
xp vo tng lp trung lu v tm cch t hon thin mnh. Trong thc t, nhng s thay i kch
hot cc xung t mnh lit, chng hn nh tranh ci v vai tr ca chnh ph, v cc quyn ca
ph n (v ca nam gii), cc quyn ca gii ng tnh nam (gay), v s ph thai.
Cc nhm thng xuyn phn nh v duy tr s cng thng v sc p x hi. Nhm Ku Klux Klan [12]
khng thc y s tin tng, nhiu nhm ngy nay l tc nhn cho cc mi bt ha, khng hp
tc. Hn na, Putnam cn cng iu ha qu mc s st gim ca vic tham gia cc nhm. ng cho
bit, tnh hnh s lng thnh vin trong nhm nh Hi Ch Thp v cc Lin on lao ng
gim nhanh mc t 25 n 50% trong vng hai n ba thp k va qua. OK. Tuy nhin, theo thi
gian, mi th thay i. Cc lin on suy gim, v nhng bt li trong mi trng kinh t v php
l. Cn cc nhm khc m rng.
bc b iu ny, Putnam cho rng: Tng iu tra x hi - cuc thm d kin hng nm ca
Trung tm Nghin cu d lun Quc gia (NORC) ti Trng i hc Chicago - xc nhn mc st
gim 25% thnh vin trong tt c cc nhm, t nm 1974. iu ny th khng ng s thc. Mc suy
gim mnh m Putnam a ra ch c sau khi ng tin hnh iu chnh thng k nhm nng cao trnh
gio dc. Trong qu kh, nhng ngi c gio dc tt hn thuc v nhiu nhm hn. Bi v
vic tham gia cc nhm khng tng ln cng vi s nng cp gio dc, Putnam nhn thy mt
s gim st ng ngc nhin.
y hu nh ch l o nh. NORC yu cu cc i tng kho st tr li liu h c thuc nhm no
trong s 16 nhm c lit k hay khng. Kt qu sau y th hin t l tham gia cc nhm trong
nm 1974 v 1994 (trong mt s trng hp cn c kt qu ca nm khc, bi v kt qu nm 1974
hay 1994 c v cao, hay thp):
Nhm thn hu: nm 1974: 13,9% (1975: 10,9%); nm 1994: 10,1%.
Nhm cu chin binh: nm 1974: 9%; nm 1994: 7,8%.
Lin on lao ng: nm 1974: 16,5%; nm 1994: 11,8%.
Cu lc b chnh tr: nm 1974: 4,5%; nm 1994: 4,7%.

Cu lc b th thao: nm 1974: 17,9%; nm 1994: 21,8%.

Nhm thanh thiu nin: nm 1974: 10,5%; nm 1994: 10,4%.
Nhm trng hc: nm 1974: 17,7% (1975: 14,1%); nm 1994: 16,1%.
Cu lc b cng s thch: nm 1974: 9,8%; nm 1994: 9,2%.
Nhm sinh vin: nm 1974: 4,7%; nm 1994: 5,7%.
Nhm dn tc: nm 1974: 3,6%; nm 1994: 3,5% (1993: 4,8%).
Cu lc b dch v: nm 1974: 9%; nm 1994: 10,1%.
Nhm trang tri: nm 1974: 4,3%; nm 1994: 3,7%.
Nhm vn chng/ngh thut: nm 1974: 9,4%; nm 1994: 9,8%.
Nhm chuyn mn ngh nghip: nm 1974: 13,2%; nm 1994: 18,7%.
Gio hi - Cc nhm lin quan: nm 1974: 42,1%; nm 1994: 33,4%.
Khc: nm 1974: 10,4%; nm 1994: 10,7%.
T l tham gia cc nhm l gia tng; cn s gim st trong mt s nhm khc l khng ng k. Gio
Hi - v cc nhm c lin quan l mt trng hp ngoi l, ngoi l ny lm tng trng lng cho
lun im ca Putnam. Nhng tng cho rng ngi ta rt lui rt nhiu khi i sng dn s l
kh gng go, theo tranh lun ca Reverend Andrew Greeley thuc t chc NORC. ng vin dn
n cc cuc iu tra khc cho thy rng s tnh nguyn gia nhp cc nhm thc s tng thm mt
phn t, t u nhng nm 1980. ng vit thm rng s gia tng ny din ra trong s nhng ngi
thuc cc th h Baby-Boom... v th h X[13], nhng ngi c coi l ch k v khng lin kt.
Ngi dn Hoa K khng tr thnh nhng ngi n dt. Nh vn William Kennedy - mt phng
vin chuyn tm hiu cuc sng ca tng lp lao ng - tng ni vi Peter Hong ca Thi bo Los
Angeles rng: trong nhng thi k trc, rt nhiu cu lc b x hi ch l tr tiu khin sau mt
ngy lm vic khng khip ti cc nh my. Kennedy lu thm rng cn c rt nhiu nhm x hi
c, phn nh cc thnh kin, nhng ngi Cng gio khng th tham gia vo cc nhm Tin lnh v
ngi Do thi th khng th tham gia bt c nhm no trong s ny.
Hong n cc sn chi bowling ti California v nhn thy chng ang lm n pht t. ng vy,
cc hip hi suy gim, bi v mt s i c t chc t cc nh my, x nghip ng ca.
Nhng hu nh khng ai chi bowling mt mnh c... cc trung tm u ng c nhn nhp vi cc
bui tic tng ca gii vn phng, nhng ngi ngh hu vui nhn v cc tic mng sinh nht bng
tr chi bowling. Hong khng nhn thy s thiu tnh cng ng, m l m hnh lin kt x hi
thoi mi hn, t tnh truyn thng hn, c nh hnh t nhng cch sng v lm vic kiu mi ca
ngi M. l nc M, tng phn vi ci l thuyt chi bowling mt mnh - l thuyt hu
nh l nng cn di gc tr tu v ngh bo.
Bu in Washington
Ngy 10 thng 4, 1996

HI CHNG GII THNG

Ban gio dc ca th trn Fairfax, Va. - ngoi Washington, DC - c mt vn cn gii quyt:
cc khiu ni t cc hc sinh trng trung hc v cc v hiu trng cho rng vic xp hng trong lp
hc l khng cng bng. Vi thang im t 0 n 4, a s hc sinh c im trung bnh l 3.0 (B),
hoc cao hn. Tuy nhin, vn c nhiu hc sinh t nhin b xp hng vo na bn di ca lp hc.
Gii php: loi b vic xp hng.
Chng ta ang sng trong mt x hi t chc tng nhau, trong chng ta lin tc khng nh vi
nhau rng mnh lm tt nh th no. Bn khng th ni thm bt c iu g cho bt c ai rng
ngi ang lm khng tt, hay cha tt nh nhng ngi ngang hng vi h. Chng ta pht minh
ra cc chc danh mang tnh ngh thut to n tng rng tt c mi ngi u chim gi cc v
tr ng c tn trng v y trch nhim. T The New Yorker tng cho chy mt truyn tranh ca
mt ngi n ng ang than vn s kh s ca mnh vi mt ngi pha ch ti quy bar. Ti
chng bit sao na ng ny ni, mt mt, y r rng l mt cng vic linh tinh, khng c c hi
pht trin, nhng mt khc, n cng l v tr Ph Tng gim c.
Michael, a con trai ln su tui ca ti, chi bng trong mt hi. im c trng ni bt ca
gii u ma thu v ma xun l nh nhau: c cc gii thng. Mi i u c gii thng. Tt c
mi thnh vin ca mi i cng u c gii thng. Kt qu ca trn u l 9-0 hoc 0-9 u
khng thnh vn . Vic bn tham gia thi u nh th no v thm ch l bn c chi hay khng
cng khng quan trng. Ch cn c mt ti trn u cui cng, v ti cc gii thng c phn
pht. (Ti khng th vit l trao gii thng). Michael nh ti c bn gii thng nh vy.
Cn cc chc danh? Vi bo co ca Standard & Poors[14], ti xem lt qua Comerica Inc, mt ngn
hng c phn c trung, trong lit k danh sch bao gm mt v Ch tch Hi ng Qun tr, hai
Ph Ch tch, hai Ph Tng gim c iu hnh, 24 Ph Tng gim c cp cao, v 22 Ph Tng
gim c th nht. Bo ch xut sc trong vic lm nhim cc chc danh. Hy xem qua t
Newsweek. Chng ta c mt tng bin tp, mt nh bin tp, mt qun l bin tp, bn tr l cho
qun l bin tp, 15 bin tp vin cao cp, 20 tc gi cao cp, 23 bin tp vin tng hp, v 17 bin
tp vin lin kt (associate editor). Rt nhiu bin tp vin khng h lm cng tc chnh sa, bin
tp. H vit bi, thm ch mt s cn khng c vit bi. Tt c cc chc danh u nghe rt n tng,
thm ch lm tn hi n s trung thc. Ti l mt trong mi bin tp vin ng gp (contributing
editor), mc d ti khng h bin tp bt c th g, v mt s ngi thm ch cn hoi nghi s ng
gp ca ti.
Mt cch nh gi s tng bc qu ng ny l coi chng nh mt th o c gi mang tnh xy
dng: l o c gi, bi v chng ta u bit n l gi to; mang tnh xy dng, bi v s di tr to
thun li cho chng ta. Khng phi tt c mi ngi u c th ginh chin thng trong tt c cc tr
chi, do , chng ta thit k ra gii an i lm cho ngi thua cuc cm thy tt hn m khng
lm tn thng nhng ngi thng cuc.
Suy cho cng, con trai ca ti tham gia cc tr chi m trong t s c ghi li. Ai li i quan
tm, nu ngi thua cng c gii thng? (Ni v thnh tch th i bng ca Michael - i Chim
Ln - c nhng con s l 5 thng - 2 ha - 2 bi). Khng phi tt c cc nh qun l ang ln u c
th tr thnh CEO (Tng gim c iu hnh). V vy, iu g xy ra nu nhng ngi thng
thng bc trung (also-rans) cng tr thnh cc Ph tng gim c? Nh x hi hc Harriet

Zuckerman ca i hc Columbia thng bo rng Hoa K hin c khong 3.000 gii thng khoa
hc ln, nhiu gp nm ln nh con s cch y 20 nm. Nhng c cng nghi ng rng cc n lc
lm vic hoc nhit tnh tm ti khm ph b nh hng xu i, ch v vic ginh gii thng d
dng hn trc.
Trong mt cun sch gn y, nh kinh t hc Robert Frank ca i hc Cornell lp lun rng rt
nhiu s dn xp kiu ny l c ngha hon ho[15]. Ngi ta nh gi a v ca nhau, v chng ta
tm thy nhng cch thc mi to ra a v nhm lm hi lng nhng ngi cha c a v cao.
Chc danh ho trong cng vic em li khon thu nhp tinh thn. Mc phc li cho php nhng
ngi c a v cao lu li v tr c cuc sng d chu hn mt cht so vi mc ti thiu.
S cnh tranh khc nghit, tr khi c kim tra, c th rt ng s v ph hoi x hi. Liu chng ta
c thc s mong mun c mt quc gia trong ton l cc John McEnroe[16]? Lp lun c dng
thuyt phc Ban gio dc ca th trn Fairfax cho php cc trng hc t b vic xp hng trong
lp l kh n gin. Nhiu lp c gom li vi nhau. Vic xp hng l nhn to (cc hc sinh
cng lp c th thuc nhiu hng rt khc nhau) v do , l bt cng. Cc th hng thp lm tn
hi n vic c nhn vo trng i hc ca hc sinh sau ny.
Cc em rt ngi cc mn hc kh hoc cc gio vin c yu cu cao, bi v n s nh hng n th
hng trong lp hc, ng hiu trng Joseph Arangio ca trng trung hc Langley cho bit. Mt
hc sinh trong th trn bn cnh ni vi t Bu in Washington: Ti bit c nhng hc sinh
ngi sp xung v khc khi nhn c kt qu xp hng. H ni: ti hc hnh chm ch, v y l
nhng g ti c th hin cho s chm ch . H mun in u ln v nhng vic ny.
n mt mc no th tt c nhng iu ny nghe c v tht. Nhng c l bn nghi ng (cng
nh ti) rng nhng iu ny l ngoi tm kim sot. Cnh tranh c th l khng hay ho g, nhng
thng hu ch cho bn. Kh luyn mi thnh ti (no pain no gain) thng l iu lun lun ng.
Trc khi xut hin cu so ng ny, Edison tng ni: Thin ti ch l 1 phn trm cm hng v 99
phn trm m hi cng sc. Xu hng ni vi mi ngi rng mi th u n - tt c mi ngi
u nhn c mt phn thng -c th tm thi lm gim bt cng thng, nhng n xoa du i p
lc chng ta lm c iu tt nht, c th cn tt hn nhng g chng ta ngh rng mnh c th
lm.
Ngi ta m i cc tin xu. Bi by gi mi ngi u bit l hc sinh Hoa K c im km ti nhiu
cuc thi quc t, nhng vn t bnh chn mnh gn mc dn u. Khng nghi ng g na, cc nh
qun l ti ca General Motors t thuyt phc chnh mnh rng h lm rt tt. Mt trong nhng
l do khin cho vic xp hng trong lp hc by gi km ngha hn trong qu kh l s lm pht
cc lp. Nm 1966, 15% s sinh vin mi cc trng i hc l nhng ngi c im trung bnh
hng A ti trng trung hc. n nm 1991, t l ny l 24%.
Hnh thc t la di c x hi chp nhn ny c thit k ra nhm gii quyt cm gic b tn
thng v thi bng ln lng t trng ca chng ta. Nhng n c hi khi cui cng th s tht cng
phi by, ging nh ta thng thy. iu ny din ra ti GM. Cc trng hc c th chm dt
vic xp hng v cho mi hc sinh hng A. Nhng h khng th to thm u vo cho cc trng i
hc c gi, ni m cc hc sinh khao kht c nhn vo. Cc hc sinh c trng i s n cc
i hc ny th thc t h s khng n. X l s tht vng - v i ln t iu - l mt trong
nhng bi hc ca cuc sng. iu ny c hc qua cc tri nghim, ch khng phi t s ph

nhn. Qu nhiu s t mn khin chng ta coi cc iu tht vng nh li ca ngi khc. Bi vy

chng ta bng lng khi li cho nhng s vic khng may l pht xut t u .
Cng r rng l o c gi mang tnh xy dng thng d hiu nh o c gi c in. N
nui dng thi bi quan ym th v s lng ph. Qu nhiu v Ph Tng gim c s to ra vn nn
quan liu. Vic ty tin s dng trn lan cc chc danh thay th cho s qun l mang tnh sng to
mi ngi c ng gp thc s. Lm cho vic ly bng ca cc trng trung hc v i hc d
dng hn khin nhiu ngi to s khc bit bng cch theo ui cc vn bng t cao cp hn.
T , c s tng trng ca giy chng nhn nng lc: s bng n cc vn bng thc s v vn
bng chuyn mn, vi nhiu gi tr m h.
Mi ngi u thch c khen. tui ln su, mt ci v vai l hu ch. Mt vi gii thng cng
l chuyn bnh thng. Vn ca chng ta l c duy tr mi nhng thi quen ca tr th. Li khen
c cho i qu d dng hoc qu phung ph cn t hi hn l khng khen. Cc gii thng ch c
mt gi tr nht nh, khi chng l th ngi ta ginh c, ch khng phi l th c ban pht.
Newsweek
Ngy 21 thng 12, nm 1992

NGI CHA CUI CNG N THM DISNEY WORLD

Mi gn y, ti tr thnh ngi cha cui cng ti M n thm Trung tm vui chi gii tr
Disney World Orlando. iu ny ng v mt tinh thn, ch khng chnh xc trn thc t. Xt n
hon cnh (c ba con nh, tui t nm n mi, thu nhp y , c tr ti B ng nc M) th
ti buc phi i. V mt l do chnh ng na l bi v - theo cch ni trn bo ch - Disney World l
ni khng th b qua. Di nhiu kha cnh th y chnh l nc M hin i. N th hin s thuyt
phc ca chng ta rng cng ngh v s qun l c th ti a ha nim vui v thc y vic mu
cu hnh phc.
Ti Disney World, ngi ta cho rng tt c mi ngi s tm thy nhng giy pht vui v v s ha
thun. l mt cng ng c lp, trong tt c cc xung t mang tnh x hi v gia nh c
chnh thc loi b. Tt c mi th c t chc v hu nh a vo khun php. C c mt ng
xe la v mt i xe ln n hn 100 xe but dng chuyn ch cc m ng ln. Theo bo co
ca t Amusement Business - mt n phm thng mi - th trong nm 1994 c tng s 29 triu
khch tham quan. Thm ch khi tnh trng lp (mt ngi gh thm nhiu ln v c tnh thnh
nhiu ngi) th vn l mt s lng ngi rt ln.
Mt ngi bn ca ti cho rng chnh Disney World mi l l do quan trng nht gip chng ta
ginh phn thng trong Chin tranh Lnh. C th bn ti ng. Nhng ha hn t li sng Hoa K cam kt c a ra th gii t na th k trc - rng nn dn ch ca ch ngha t bn s khng
ch n gin l gip ngi dn c t do thot khi nn c ti chuyn ch, m cn gip h t hon
thin bn thn. Chng ta c th c gii phng khi i ngho nh tng trng kinh t v tm n
hnh phc. Disney World l hnh mu thu nh cho tng ny.
Tri i, ni ny tht qu rng ln. Di y l mt vi ch s. Khun vin ca Disney World c din
tch 43 dm vung, ngha l (theo nh li qung co) rng gp hai ln din tch ca Manhattan. Trn

din tch ny c ba cng vin ch (Theme Park) l Vng quc Thn tin, Epcot, v trng quay
ca Disney - MGM, ba cng vin nc, nm sn golf, 23 khch sn v resort vi 22.000 phng, v
v s ca hng. Hin ch c mt phn ba din tch t c xy dng, nn vn cn ch ni ny
pht trin thm na. Mt cng vin ch th t (Vng quc ng vt Hoang d) d kin s khai
trng trong nm 1998.
Cc ca hng y p o thun, th nhi bng, ly ung c ph, bng video, m nn, qun short, giy
dp - hu nh bt c th g c th gn kt c vi Disney hay cc cng vin. Trong mt ca hng
(tn l Ngh thut ca Disney), mt bc tng bng ng ca Goofy c bn vi gi 10.500USD
v mt gh bnh bc da hnh ch chut Mickey c gi 3.400USD. Ngi Hoa K thng t hi mnh
s lm vic u, khi s t ng ha loi b cc cng n vic lm trong nh my. Mt trong
nhng cu tr li l: lm vic cho cc khu phc hp gii tr - cng ngh, tt c mi th t TV cho n
du lch, n bng chuyn nghip v cc cng vin gii tr. Mi ngi u nghe c rng Disney
World s dng 37.000 nhn vin (t trong bi cnh tp on Microsoft ch c 17.800 ngi lao
ng).
Disney World, m ca nm 1971, lm tt hn thnh tu ca mt th k trong hot ng kinh
doanh dch v vui chi gii tr. Nh s hc David Nasaw ca Trng i hc Thnh ph New York
vit trong nhng nm 1870 v 1880, i sng v m vn cn dnh ring cho mt s t nhng
ngi giu c, l nhng ngi bo tr cho cc nh ht cao cp v cho cc nhm bi bc (sporting
crowd) dnh bui ti trong cc qun ru c ha nhc vi cc loi hnh gii tr sng ng. Nhng
chng bao lu sau th khung cnh ca ngnh gii tr... thay i ng k.
n nm 1910, theo Nasaw, cc nh ht v rp chiu phim ca New York c th c n hai triu ch
ngi. Trong nm 1870, Hoa K cha c cc khu vui chi cng cng hoc cc cng vin bng chy.
Ba thp k sau , trong hu ht cc thnh ph ln v nhiu th trn c cc cng vin bng chy
v cc khu vui chi. Nm 1909, c 20 triu ngi n chi v bi li ti o Coney New York.
Ngi lao ng mun c thm th g khc na, ngoi thc phm v qun o, mt ch nh in trnh
by trc y ban Thng vin trong nm 1883. Ngi ta mun c vui chi gii tr.
S vic l nh vy, v cho n by gi. Cho d bn lu li bao lu i na (chng ti li Disney
World mt tun, v l thi gian ngh h) th bn cng khng th chi ht tt c mi th ti y.
Chng ti i ng tu la ln ni Thn Sm, ni Tung bt nc, ni Khng gian. Chng ti
tham gia tr Ngn thp Kinh hong, bi li trong hai cng vin nc, dng 2 ba sng vi cc nhn
vt ca Disney (chng hn ch chut Mickey), xem phim 3D v tr Mr. Toad. a con gi 10 tui
ca ti lm cuc thng k, cho thy chng ti tham gia c thy l 48 hot ng i li, diu hnh,
trng by v s kin.
L d nhin l s tng tng v vic hin thc ha chng l khng lun lun ging nhau. Ngoi mt
s th khc, Disney World truyn c cm hng cho cc ti liu hng dn du lch. Ti liu m
chng ti s dng (Hng dn khng chnh thc cho Disney World phin bn 1995) c trnh by mt
th cnh bo ca mt b m n t Dayton, Ohio khi b dn a con gi 5 tui n chi:
Khong 11 gi sng, chng ti i b c kh xa v ang ng trong cc hng i m ti mi
ngi u qu mt mi. Kristy khc v nhng th nhn hoc nghe tht d s... Lc chng ti, cng
nh mi ngi khc, u i, nhng hng i mua thc n cn qu di v chng ti ni rng cn
phi tip tc ch i. n 1 gi tra th chng ti mi xoay s xong, nhng chng nhn thy g m

mnh thc s thch th c. Chng ti li phi tip tc leo ln phng tin i li, bi v hng i
ngn hn v trn c my iu ha nhit .
iu ny cng l s tht. Rt nhiu bc cha m v cc tr em ti y u gip nhau bt cng thng,
c l ai cng vy. Gic m M khng bao gi ging nh nhng g c qung co, v Disney World
cng vy. Trong ti liu Hng dn Khng chnh thc c ghi li: vi ngi ( mi la tui)...
c trang b v th cht v tinh thn hnh qun c ngy, trong m ng 50.000 ngi, khng
quan tm n ci nng chi chang gay gt ca Florida. S ch i s c th lm gim hng phn,
nhng chng ti khng phi ch nh vy. Vi nhng khc quanh bt tn, Disney nhi nn nhng
hng i di vo trong cc khong khng gian cht hp.
Tuy nhin, cc m ng vn tip tc ko v. Trong nm 1994, Cng ty Disney c c khon thu
nhp 3,5 t dollar t tt c cc cng vin ch , trong bao gm c Disneyland gc California
v mt cng vin khc Nht Bn. (EuroDisney l mt cng ty khc.) Nhng m ng khng phi
l gii tinh hoa: h l hnh mu kh rng ca Hoa K. Ti khng chc chn y l s thnh cng ca
thng mi dn ch hay mt du hiu ca s suy i ang lan trn. Disney World c hai mn trnh
din v chnh nc M, v trong mt kch bn, ngi ta phi khng li v tuyn b mang tnh lt
ca John Steinbeck: Chng ta hin ang i mt vi nhng nguy him m trong qu kh chng
tng tn ph [cc quc gia] nhiu nht. Cc thnh cng, s phong ph, s thoi mi, v lun lun
gia tng vui chi gii tr: khng c dn tc nng ng no tn ti c sau khi tri qua cc him
ha ny.
Ti Disney World, c k ph hng ba tic vui (party stopper). Chng ta c b kt ti v thnh
cng ca chnh mnh? Bn th ngh v iu xem, cn ti th khng suy ngh. Disney World
khng phi l ni t duy. C qu nhiu th chi. Nhng tr em vui a , mc d c mt s
im kh chu. V ti cng vy. Ni y, rt kh c th vui v c, mc d ti c gng vui.
Bu in Washington
Ngy 13 thng 9 nm 1995

THAM VNG V CC K TH CA N
Chng ta l mt dn tc vi nhng con ngi y tham vng, nhng tham vng l mt c tnh kh
c th c khen ngi v li d b ch trch. Tham vng l mt ng lc ln cho tnh sng to ca
ngi M, nhng n cng c th l mt k n p nhn tm cp i thi gian v s yn tm ca
chng ta. c bit l trong cc thi k thnh vng - nh hin nay - th vn mang tnh thi s l
t cu hi: liu tham vng vt khi tm kim sot v khin chng ta n lc, khao kht thi qu
n mc khin chng ta t hy hoi mnh hay cha.
L tt nhin, tham vng khng ch l vic kim tm s giu c. ng lc ca n lan ta n tng hot
ng trong cuc sng. Hy nhn mt Al Gore lm vic ct lc tr thnh tng thng - tha thit vn
ng tranh c m khng c bt c nim vui no th hin ra bn ngoi - nhm hon thnh tham vng
c t thi th u ca mnh. V liu c ai thc s tin rng cc cuc cnh tranh khc lit gia cc
i gia my tnh giu s ca Hoa K (t Bill Gates ca Microsoft n Stephen Case ca America

Online) ch l v chuyn tin bc? Mi quan tm ln hn y l tham vng kim sot c chng
trnh ngh s trong th gii o (cyberagenda) ca c t nc.
c thng th trc i th cng l mt chng am m k l ca dn tc M. Bn nhn thy iu
ny mi khi mt anh chng bt bng (wide receiver)[17] nhy cng ln cui sn v a cao mt ngn
tay cho chin thng vi ng chng ti l s mt, ngay c khi i bng ca anh ta ang c nguy
c b thua. Ph bin hn l vic tm kim cc biu tng ca a v - mt cn nh ln hn, mt k
ngh mi l hn, mt xe my ngu hn, mt my tnh nhanh hn - gip chng ta khc bit vi m
ng. Tin c th khng phi l cch duy nht p ng nhu cu ny, nhng n l phng tin
thng thy, bi v tin c th d dng chuyn i thnh cc du hiu nhn bit v th hin a v.
i vi nhiu ngi dn, vic thi th ny c v l ph phim. T The New York Times gn y
ng mt cu chuyn di v bn gia nh c thu nhp khong
50.000 USD, nhng ngi ny t hi ti sao h phi tranh u cht vt nh vy ch thanh ton
cc ho n. Cu tr li khng phi l v thu nhp thp ca h. Theo cc bo co ca Cc Thng k,
trong khong t nm 1992 n 1997, mc thu nhp trung bnh ca cc cp v chng tng t
48.008 USD ln 51.681 USD vi s iu chnh lm pht ng Dollar. Mc hin nay [nm 1999] chc
chn cn cao hn. Cc gia nh c m t trn t Times u s hu c nh ring. Vic mua sm
gn y ca h bao gm t lnh hai ca, l nng bc x nhit... TV mn hnh ln... my vi tnh, v
l nng a nng dng ngoi tri.
Vn khng phi l h ang chy ti ch, m h ang chy cng vi mi ngi khc. Hnh thi cc
sn phm tiu dng dch chuyn t s xa x n tin dng v thit yu. t, TV v l viba cng u
tun theo trnh t ny; by gi l cc kt ni internet v in thoi di ng. Nu bn khng mua sn
phm vi phin bn mi nht, bn s b xem l mt ngi k quc hoc ngho tng. Khng c g mi
c. Trong cun L thuyt v cc loi hnh gii tr (1899), Thorstein Veblen lp lun rng khi mt
sn phm c s hu rng ri th vic c n s l iu bt buc cho lng t trng. Ngi ta c
gng tiu dng sn phm ngoi tm vi [ca h] qua mt nhng ngi m h ang so k.
S tht vng l iu c d on t trc. Mc d nn kinh t tng trng cao, cuc thm d kin
ca Newsweek trong thng Su thng bo rng: 29% ngi trng thnh cho rng h gp nhiu
kh khn hn c c cuc sng theo cch m h mun, trong khi ch c 23% cho rng vic ny
t kh khn hn. (47% cho rng mi s vn vy, khng c g thay i.) Nhng cng thng c th dn
ti thm kch. C l y l cu chuyn ca Mark Barton, mt ngi u c ti chnh trong ngy (day
trader) tn st 12 ngi. Ngi ta thng c gng qua mt ch vi cc k hoch lm giu
nhanh chng. iu ny phn no l gii s bng n cc loi hnh nh bc hp php. Trong nm
1998, ngi M mt khong 50 t dollar cho c bc. Theo cc bo co ca y ban quc gia Nghin
cu Tc ng ca nh bc, c khong 125 triu ngi nh bc, v 7,5 triu ngi l con bc c
vn hoc nghin nh bc (ngha l khng phi chi ch gii tr - ND).
Chng ta thng c khuyn l phi km ch tham vng. Chng ta c nghe rng cn tm kim
cc iu c ngha su sc hn t gia nh, bn b v lng trung thc. Tin bc khng th mua c
s hnh phc. Trong chng mc no , iu ny l ng n. Cuc tng iu tra x hi ca i hc
Chicago yu cu mi ngi nh gi mc hnh phc ca mnh. Kt qu kho st nm 1998 cho
thy mi lin kt gia tin bc v hnh phc phn no cht ch hn so vi kt qu ca cc nm trc
. Khong 34% nhng ngi c thu nhp trong mc t 30.000 USD n 50.000 USD cm thy rt
hnh phc, cn 58% nhng ngi trong s ny l kh hnh phc. Vi thu nhp trn 110.000 USD

th c 51% s ngi c hi cm thy rt hnh phc v 45% cho rng kh hnh phc. (Hn
nhn c nh hng ln hn thu nhp, t l rt hnh phc nhn c t cc cp v chng l cao gp
i so vi t l ny ca nhng ngi c thn.)
Trong cun sch mi pht hnh gn y (Cn st sang trng - Luxury Fever), Robert Frank, nh kinh
t hc ca i hc Cornell, ngh rng cn phi trng tr cc tham vng thi qu bng cc sc
thu tiu dng tin tin hn. Cng tiu dng nhiu th ngi ta s cng phi chu mc thu cao. Mua
chic ng h gi 5.000 USD s ph chu thu sut cao hn so vi khi mua ng h 50 USD, v nu
mua xe hi 60.000 USD th mc thu cng s phi cao hn so vi khi mua xe 20.000 USD. Frank
cho rng ngi ta s khng ngho i, bi v h c che ch bi m hnh tiu dng cnh tranh. Thc
t th mi ngi s rnh ri hn, bi v h khng vung tin ra tiu xi ri phi lm vic ct lc sau
.
mm... th ngh li xem no. Mc d tham vng l th kh c th c a thch, nhng n li hu
ch khi nhn t kha cnh x hi. N duy tr s tn ti kinh t. N kch thch mi ngi chp nhn ri
ro v n lc phn u. Internet l sn phm ca nhng k tham cng tic vic, s dng nhng tun
lm vic 8 ngy pht minh ra mt th gii mi v pht ti t vic . Khi tin trnh ny chy tt,
nhng li ch c c ln t hn cc tn tht, mt mt - v khng ch l cc yu t u ra lin quan
n kinh t. Tnh trng siu thnh vng ngy nay ci thin c mi trng x hi. Hu ht cc
ch s v nim tin gia tng.
Chnh nhng g b ngi ta khinh thng l tham vng th li c tn sng nh cc c hi. Nh
Tocqueville nhn nh t cch y rt lu, Hoa K c xy dng trn nim - khc vi chu u
vi gii qu tc sn c ca n - rng mi ngi u c th vit ln nhng cu chuyn i ca chnh
mnh. tng ny vn cn tn ti. Mt cuc kho st nm 1996 hi xem phi chng bt c ai cng
c th tr nn giu c t xut pht im ngho kh, v 78% ngi M ng nh vy. Nhng n
khng ch l vn kinh t hoc thm ch l chnh tr. a v x hi thng thay i khp mi ni.
Tham vng v cc quyn nng sng to ca n thm nhp vo ngh thut, chuyn mn ngh
nghip, hc thut, khoa hc. Bi v tt c mi ngi u c th c v tr khc, nn vic cnh tranh
ngoi ln trn m ng l rt quyt lit v thng l min man khng dt.
Vi ngi trong chng ta thot khi vt au ca tham vng. C nhng gic m khng thnh, c cc
d n d dang, v cc k hoch pht trin b b l. Hu ht chng ta phi i mt vi cc p lc ca
vic cn bng cc nhu cu mang tnh ganh ua, c trong i sng ni tm bn trong v cuc sng bn
ngoi. Mt x hi ru rao nhiu ha hn thi qu s gieo rc nhiu tht vng. Kht vng thng l
iu cay ng, cng l s ngt ngo, nhng khng c tham vng, chng ta s chm.
Newsweek
Ngy 23 thng 8 nm 1999

S CNG KCH IN CUNG VO CH NHN TI

Nu cc v cha ca nc M[18] hnh dung c mt trt t x hi l tng, th chc chn
phi l dng thc ca mt ch nhn ti (meritocracy) [19]: mt ch m theo mi ngi thnh
cng ch yu nh vo kh nng v n lc ca chnh h. Ngy nay, chng ta c l l n gn vi l

tng ny hn bao gi ht. C nhiu ngi M hc cao hn, v cc trng cao ng v i hc tt

nht cng m rng ca thm n nhn sinh vin t tt c cc ngun. Tng t nh vy nhng
km dt khot hn l vic cc cp bc qun l iu hnh trong doanh nghip cng c dn ch ha.
Tuy nhin, hin nay th ch nhn ti ny ang b gii tr thc cng kch mnh m.
i khi bn co trng cho rng chng ta ang to ra mt x hi c ng cp trong bt cng l
nhng k hm mnh li ln t. Giu c hn nhng ngi M khc, nhng k ny ang ngy cng
tch ri khi cc nim tin v th hiu ph bin (co trng ni). T hn, h duy tr v th ca
mnh bng cch gi con ci vo cc trng i hc t c danh ting, cng l con ng dn n
nhng vic lm tt nht sau ny. Trong cun sch pht hnh vi nm trc y, B trng Lao ng
Robert Reich gi tng lp trn, mi ni ny l cc nh phn tch mang tnh biu tng (symbolic
analysts). Charles Murray v sau l Richard Herrnstein li dng thut ng gii tinh hoa c nhn
thc trong tc phm Ci chung cong (The Bell Curve), cn Michael Lind th gi l tng lp vt
tri trong cun sch Nc M trong tng lai (The Next American Nation).
Nh hu ht cc quan nim ph bin khc, kin ny c ci ng ca n. S lng cc nh qun l
v nhng ngi c chuyn mn - thnh phn nng ct ca tng lp mi ny - bng n. Trong giai
on t nm 1940 n nm 1993, lc lng lao ng tng hn gp i v ln n 119 triu. Trong
khi , s lng cc nh qun l tng gp bn ln (t 3,8 triu ln n 15,4 triu), v cc k s tng
gp nm (t 300.000 n 1,7 triu); s lng bc s v lut s cng tng vt (s lng lut s tng t
182.000 ln n 777.000 v s lng bc s tng t 168.000 ln n 605.000 ngi). Khi c nhiu
hn cc nh qun l v cc nh chuyn mn, nhm ny c xem l mt tng lp gn b v c th
c em ra phn tch, ph phn hoc chm bim.
l mt s dn xp. Chng ta khng sng trong mt x hi khng c giai cp (v s khng bao gi
c chuyn ), m chng ta sng trong mt x hi bin i rt nhanh. mi l vn trng tm m
tt c nhng phn tch u b qua hoc gim thiu s ch . Ch nhn ti khng phi l mt tp
hp ng nht (monolith), m n vn c nhng vt nt ring mang tnh vn ho, kinh t, chnh tr
(v d gii bc s l khc vi gii lut s khi xt v cc hnh vi sai tri). V s thnh cng ca ngi
a v cao khng gy ra ngho kh cho nhng ngi di thp. Nu cc trng i hc danh ting
khng o to ra cc sinh vin tt nghip thnh cng, bn s t hi: Ti sao li khng nh? Cc
trng i hc lm c iu ny. Nhng nu bng cp c uy tn l con ng duy nht dn
n s thng tin, bn li lo ngi: x hi M phi chng l mt x hi ng? u phi th.
Mt bo co vo gia thp nin 1980 kho st trn 2.729 nh qun l hng u ca 208 cng ty ln,
kt qu cho thy rng c n 17% trong s h khng vo c i hc, hoc b hc gia chng;
thm 28% khc ch c bng C nhn t cc trng khng my tn tui. Ti Newsweek, bin tp vin
Maynard Parker tt nghip trng Stanford, nhng sp ca anh ta, v tng bin tp v Tng gim
c Richard Smith, hc t trng Albion. Jack Welch v John Smith, lnh o ca General
Electric v General Motors, c hai u tt nghip t trng i hc Massachusetts.
Ti khng chi b s hin nhin. Trong cuc sng, vic bn c ngun gc t mt gia nh thu nhp
cao, c gio dc tt v bn vo hc mt trng i hc ni ting l iu rt thun li. Nhng
hnh nh ca mt ngi sao c nung chiu, d dng hoch nh tng lai cho mnh, c thi
phng qu mc. Ti tt nghip t Harvard, trong khi cha ti khng c bng i hc. Kh nng
mt trong ba a con ca ti s c n hc Harvard - gi nh l chng mun th - l thp; cn
c hi tt c chng u i c l zero. Thc ra, cc i hc danh ting nhn c t hn s

ng h t cc cu nam sinh vin. Cho n nm 1961, gn mt phn t cc tn sinh vin ca Yale l

con trai ca cc cu sinh vin tt nghip t trng ny. n nm 1994, t l ny ch cn l 9%.
Ti M, cc con ng dn n danh ting v giu c (v thm ch l s mn nguyn) l rt nhiu v
lun lun thay i. Hai trong s nhng ngi n ng quyn lc nht quc gia ngy nay, Bill Gates
v Rush Limbaugh, l 2 k b hc gia chng. Mi ngi khc nhau v ti nng, tham vng, ng
lc v s may mn. Cc anh ch em trong mt gia nh cng theo ui cc mc tiu khc nhau trong
cuc sng vi nhng s thnh cng cng khc nhau. V cng khng phi l nhng ngi c thu nhp
cao hn s c che ch hon ton trong cc cuc bin ng kinh t. Cc nh qun l v nhng
chuyn gia cng phi gnh chu vic gim bin ch (downsizing). Theo mt nghin cu ca chnh
ph, mc bn vng v cng n vic lm (mc d vn cn kha kh) xi mn i nhiu trong
nhng nm ca thp nin 1980 i vi cc sinh vin tt nghip trng trung hc cng nh cc trng
i hc.
Trong s nhng ngi M c o to tt hn v c thu nhp cao hn, tn ti mt hin thc rng
h cng khng th m bo hon ton cho tng lai ca chnh mnh - ch ng ni g cho con em h
- v iu ny tng thm mi lo lng r rng cho x hi. Kinh t xung dc, v ngi ta lun
lun phi i mt vi nguy c mt vic lm v thu nhp b gin on. Him c ai ln ting phn nn.
X hi pht trin cao tng tng l n c min dch trc nhng xo trn ny, v nhn thc rng
y ch l mt o nh khin ngi ta la . Nhng s thay i v khng c m bo chc chn li
gip xc nh nn c nn kinh t c tnh cnh tranh ln ch nhn ti.
Nhng nh l lun v tng lp mi ca chng ta nh gi thp tnh trng hn lon bt tn ny v,
trong qu trnh , lng qun lch s. Trong mt cun sch gn y, c tc gi Robert Christopher
m t s st gim ca nhm ngi WASP (vit tt ca White, Anglo-Saxon Protestant) trong quyn
lc tinh hoa ca M - l, s suy tn trong kim sot cc t chc kinh doanh v vn ha trng yu
ca ngi Anglo-Saxon da trng, theo o Tin Lnh. Christopher vit: Khi ti gia nhp qun i
vo cui nm 1942, qu hng ca ti New Haven, Connecticut, l ni m ti vic kt hn gia
ngi Ai-len v ngi M gc [vn cn] lm cho c hai bn ngc nhin kh chp nhn, ni m
giao tip x hi gia nhng ngi WASP v ngi M gc hay gc Do Thi cn rt him v ni
chung l rc ri, v chng c mt ngi gc Hy Lp hoc Ba Lan no c th c c s hy vng
rng mnh s ginh c v tr gim c ti mt ngn hng a phng hay trong mt cng ty mi
gii.
Nhng ro cn x hi c t thi trai tr ca Christopher b ph v bi hn nhn khc chng tc
(intermarriage), gio dc pht trin hn, v cc chun mc x hi kiu mi. Nm 1940, di 5%
ngi M l c bng i hc; n nay th gn 25% thanh nin M c bng. Ti Yale (ni c h s
bng cp rt tt), khong 70% tn sinh vin n t cc trng t trong nm 1940. Nm 1994, gn
60% sinh vin l cc hc sinh n t cc trng cng lp. Gn mt na trong l n sinh, ln u
tin c tip nhn vo trng l nm 1969. Khong 10% l ngi da en, 7% l ngi M Latin, v
16% l ngi M gc chu . Hai phn nm tng s sinh vin nhn c h tr ti chnh.
Ch nhn ti ca chng ta c sai lm v c c nhng th o c gi. Cc bc s, lut s, v
cc nh qun l thng hnh ng v li ch ca chnh h, cng nh cch thc m cc hip hi, on
th lm. C cc li th v c quyn v mi lin kt; cc hnh ng tch cc nhm khc phc nn
phn bit i x (affirmative action) cng ch l mt chiu thc mi. Tuy nhin, cho d nhiu
khuyt tt n mc no, th ch nhn ti vn l tin b rt ln trc nhng ro cn v chng tc,

gii tnh, tn gio, v sc tc khc nhau. Cuc i l bt cng, John Kennedy tng ni vy. N s
lun lun bt cng - nhng khng phi l tr gian ln, t nht l ti nc M.
Newsweek
Ngy 31 thng 6 nm 1995

TM BIT, MIKE MULLIGAN

Dng nh l nhng ngy ca ti sng vi Mike Mulligan kt thc. Mike l ngi anh hng trong
cun Mike Mulligan v chic my o t dng ng c hi nc[20], ti c cho ba a con ti
nghe cu chuyn ny. Thnh tht m ni th ti say m nhn vt Mike v c my Mary Anne ca anh
ta. Nhng John - a con nh nht ca chng ti, mi gn 5 tui, li khng thch cun sch ny. John
l a cng u nht trong s ba a con ti, v khi n ni khng th c ngha l cn phi n lc
nhiu hn c Mike v c my Mary Anne th mi lm n thay i. Chc chn l ti khng th lm
c iu ny. Con ti, d nhin, sai lm. Cun sch, ln u xut bn nm 1939, khng nhng l
mt cu chuyn khin tr em say m, m cn l mt cu chuyn kinh in ca ngi M. l cuc
phiu lu ca Mike duy tr c my Mary Anne khng cho n li thi, khi cc my o t diesel
o thi loi my dng hi nc: Tt c cc my o t dng hi nc khc u c em
bn ph liu, hoc b b trong cc nh kho cho mc nt v sp tan tnh. Nhng Mike yu qu
Mary Anne. Anh khng th lm vy vi chic my ny.
Ti y c cc ti mang tnh bn vng: tnh cm rng buc gia con ngi v my mc; vic u
tranh chng li kh khn bt li; cc hiu ng khi chuyn i sang cng ngh mi - c tt v xu.
Trong thi i ny, chng ta thng ngh rng mnh b tn cng bi cc ngun lc cha tng xut
hin trc y t vic ti cu trc trong thng mi v kinh doanh. , khng phi vy. Nhng thay
i trong cc nm qua thng l xuyn tr nn lch lc hn. i khi chng ta cn phi nh li. B
Virginia Burton Lee (1909 - 1968), ngi sng tc ra nhn vt Mike Mulligan, l mt thin ti khi
lm gim bt cc thin anh hng ca v i thnh cc cu chuyn chin cng nho nh trong i sng
tinh thn ca con ngi.
Trong cun The Little House (tm dch: Ngi nh nh) xut bn nm 1942, b k li cu chuyn ca
mt gia nh xy nh trn mt ngn i ho lnh, nhng dn dn b bao quanh bi cc tuyn
ng giao thng v cc ngi nh khc, cui cng l cc tuyn ng st v cn h cao tng ca mt
thnh ph ln. Cu chuyn ny quen thuc vi cc v l ng b, cha m ngay t ln u tin c
truyn. Trong thi ca h, Hoa K tr thnh mt x hi c th ha cao . Hy xem
Cleveland, nm 1860 dn s mi l 43.000 ngi; n nm 1930 l 900.000. Din tch tng t 7
ln n 71 dm vung. Nhng nh my thp v ca hng c kh th ch cho cc trang tri nng
nghip.
Cui cng th ngi chu gi ca ch nh ban u tho d cn nh v di chuyn n mt ngn i
khc, cch xa thnh ph. Hnh ng ca c ta khng hn l s chi b thnh th vi vic ti khng
nh cc gi tr xa c. i vi Mike Mulligan cng vy. S suy thoi ca cc my o t s dng
ng c hi nc li l yu t c lin quan, tuy khng quan trng, n mt cu chuyn rng hn v
vic in nng v cc ng c t trong thay th ng c hi nc nh th no. Trong sut th

k 19, hi nc l ngun nng lng tuyt vi, ng Bill Withuhn, ngi ph trch Vin
Smithsonian Institution[21] cho bit.
Hu ht cc ng c hi nc u vn hnh tng t nh nhau. Than c t chy, lm si nc
v to ra hi nc y piston. Trong cc nh my, cc piston truyn chuyn ng n cc cng
my v dy ai gip my mc hot ng, sn xut ra c, qun o, hoc cng c dng c. Ti
cc trang tri, ng c hi nc dng lm my ko; 85.000 sn phm ny c sn xut ra trong
khong thi gian t nm 1876 n 1931. V, tt nhin, u my xe la chy bng hi nc l mt
trong nhng thnh tu c ng dng lu di nht trong thi k ny. Vo cui Chin tranh Th gii
th II, ngnh ng st c n 40.000 u my loi ny, n nm 1960 th hu ht chng c
thay th bi 27.000 u my diesel.
Cc ng c diesel c rt nhiu u im. ng c hi nc phi ngng hot ng sau mi 50 dm
x l nc v sau mi 100 dm gii quyt vn than ; trong khi ng c diesels th khng cn.
ng c diesel c nhiu ph tng c chun ha v c cc yu cu bo tr thp hn. Cng theo li
Withuhn th u my diesel lm vic t 85 n 90% thi gian, so vi t l 60 n 70% ca u my
hi nc. Nhng ng c diesel l cc v cu tinh, mt gim c ngnh ng st tng ni. Tuy
nhin, nhiu nh qun l khc min cng t b ng c hi nc. Nhng kh khn ny sinh khi
bn cn gii quyt vn cm xc.
Tt nhin, khng ch l cm xc. T nm 1945 n nm 1962, s ngi lm vic trong ngnh ng
st gim t 1,4 triu xung cn 700.000 ngi. Cn c t k s hn; cn cc ca hng bo tr nh
hn; trm bm nhin liu v nc c loi b. Cc thnh ph nh Altoona, Pennsylvania - ni tng
c cc ca hiu sa cha ln - b b trng. Cc ngun lc tng t cng nh hng n my o t
dng ng c hi nc trong cc thp nin 1920 v 1930. ng Robert Vogel, mt chuyn gia v my
mc thit b c cho bit: ng c diesel r hn, khng cn dng nc v cng khng c tro bi v
cn phi ly ra sau .
Mt th thch: Mike Mulligan tht kin cng. Anh nhn thy rng th trn Popperville ang c k
hoch xy dng mt ta th chnh mi. Anh ni: chng ti s o phn hm cho ta th chnh ny.
Ti Popperville, Mike v c my Mary Anne gp g ng Henry B. Swap, mt i din ca th trn.
Mike ngh c o hm ch trong vng mt ngy, nu khng thnh cng s khng nhn tin.
Swap cho rng vic ny l khng th, v th trn cng c th thu c cht t g trong khi khng
mt g c. V vy, ng mm ci y ngha v ni OK.
Mt cuc thi y kh khn vt v. My o t s dng ng c hi nc l mt thch thc. Chng
nh ra y khi v hi nc. Chng ku ct kt v rn r. Mt phn to nn s lng mn khi Mike v
c my lm vic l mi ngi c th ng xem. Cc bnh rng v dy cp c l ra ngoi kh
nhiu. Khi Mike v chic my Mary Anne bt u lm vic, mt m ng t tp xung quanh
cho mng h. Cng c nhiu ngi xem th h cng lm vic nhanh hn v tt hn. Ngi trc
tng i in thoi cng tham gia h tr (thi k l gi ng di). B ku gi nhng ngi
t cc th trn Bangerville, Bopperville, Kipperville v Kopperville v ni vi h v nhng g ang
xy ra trong th trn Popperville. Mi ngi n xem Mike Mulligan v c my o t hi nc
ca mnh liu c th o xong phn hm ch trong mt ngy.
Khi mt tri ln, Mary Anne cng hon tt x t cui cng. Tt c mi ngi u v tay cho n
khi mt ngi cht nhn ra rng khng c on ng dc ra khi hm, Mike v Mary Anne ang
mc kt bn di. Henry B. Swap mm ci y ngha v ni rng Mike s khng nhn c tin

cng. Khng ai bit phi lm g cho n khi mt cu b ngh: xy dng ta th chnh ngay trn ni
m c my Mary Anne ang nm li: dng c my lm ni hi v Mike l ngi tp v ca ta nh.
Vn c gii quyt: thm ch ng Swap cng ng .
Vy , ngi M chin thng nghch cnh v nm bt s thay i. Vic u tranh l cn thit, ngay
c khi mi chuyn khng kt thc c hu. Chng ta c truyn cm hng v c nhc nh rng
nhng thng trm ngy hm nay, mc d ln lao, t gy nn ch hn nh trong qu kh. Trong khi
, cu chuyn ca Mike v c my Mary Anne vn cn nguyn ti Popperville. H mi mi ngi
n thm. Ri sau th tm bit, Mike.
Newsweek
Ngy 19 Thng 12 nm 1994

NN DN CH TI HOA K
Alexis de Tocqueville[22] (1805-1859) s khng ngc nhin bi chin dch vn ng tranh c c lit,
gia mt ng c vin (Gore) ng vai mt k ni di v bn kia (Bush) nh l ngi di dt.
Tocqueville hn c c mt li gii thch th v bi v, mc d ng l ngi Php, nhng ng hiu
Hoa K cng nh bt c ai, trc hoc sau thi i ca ng. Cun sch Nn Dn ch ti Hoa K[23]
ca ng vn l cun hay nht t trc n nay vit v nn dn ch v nc M, theo nhn nh ca
cc nh khoa hc chnh tr Harvey C. Mansfield v Delba Winthrop trong bn dch mi ca h. B
ngoi th c v l s ngu nhin: mt c hi - khi chin dch kt thc - nh gi ti sao nn dn
ch ca Hoa K thnh cng, bt chp nhiu thiu st ca n.
Tocqueville n Hoa K nm 1830 khi ng hn 20 tui. ng li t nc ny trong chn thng v
i nhiu ni, n Boston, Buffalo, Pittsburgh, Memphis, New Orleans, Washington, v sau cc
khu vc bin gii ti Michigan v Wisconsin. ng ni chuyn vi tng thng Andrew Jackson,
cu tng thng John Quincy Adams, Daniel Webster, v nhiu ngi khc. Mc ch ca
Tocqueville l tm xem nhng g c th ang n ch nc Php, mc d t nc c cuc cch
mng nhng chng vn c th gy chia r mt cch cay ng i vi cc gi tr ca nn dn ch.
Ti mun... t nht l bit c chng ta nn hy vng hay lo s nhng iu g [t dn ch], ng
tng vit.
ng pht hin ra rng nn dn ch Hoa K khng ch l chnh ph v chuyn chnh tr. l mt
tp hp cc nim tin, cc gi tr, v cch thc hnh m ngi ta nn trng i t cuc sng. Hy xem
nhng dng m u ca ng:
Trong s cc vn mi m thu ht s ch ca ti trong thi gian lu li Hoa K, khng c g n
tng mt cch sng ng hn s bnh ng v cc iu kin. Ti d dng pht hin ra nh hng to
ln ca iu cn bn ny n cc din tin x hi, n xc nh phng hng nht nh cho tinh thn
cng ng, s thay i nht nh trong php lut... n to ra quan im..., v sa i tt c mi th.
Trong cun Nn Dn ch ti Hoa K - xut bn hai tp, nm 1835 v 1840 - Tocqueville trnh by
kh nng cm nhn mi ny ca ngi M lan ta vo ton x hi, t chnh tr n th ca, nh th
no. Nhng g ng hm bnh ng v iu kin l gn gi vi khi nim s bnh ng v c hi
ca chng ta, hn l bnh ng v thnh qu. ng vit v quyn c hng th cng nhng nim

vui, c tham gia vo cng ngnh ngh... c sng theo cch thc nh nhau v theo ui s giu
c vi cc phng tin nh nhau.
ng l mt nhn vt mi l ca nc M - vi gi nh rng khng ai ng nhin cao cp hn bt
c ai khc. iu ny gip Hoa K tch bit khi Th gii C vi di sn l tng lp qu tc ca n,
trong cc ti sn ch yu c c l t tha k, ch khng phi l thnh tu t c bng cng
sc ca mnh. a v x hi v kinh t phn ln c t khi c sinh ra, khng phi do ti nng hoc
lao ng. Con ngi bit trc v tr ca mnh. Mansfield v Winthrop vit Tocqueville lun
lun hiu rng nn dn ch i lp vi ch qu tc. l hai li sng tri ngc nhau.
Kh nng cm nhn ny cng lm thay i quan h gia nh ca ngi M. Thm ch sau , vai tr
ca ph n - so vi Chu u - c m rng hn. Ngh thut c xu hng thin v ci nhanh nht
hoc r nht, bi v giai on ch c mt vi khch hng quen thuc l ngi giu c khng cn
na. Trn ht, ngi M c tham vng v ham li. Tocqueville nhn ra s ham mun bnh ng
nui dng ch ngha duy vt nh th no, trong , vt xa s tha mn cho con ngi, lm cho
h thm lo lng:
iu k l l hy xem ngi M ang theo ui s thnh vng vi nhng loi cn stno v h
khng ngng t dy v nh th no vi mt ni s m h rng khng la chn ng con ng
ngn nht dn n s thnh vng ... Ngoi nhng th [m mt ngi M] s hu..., anh ta cn
tng tng n mt ngn th khc m ci cht s ngn cn anh ta khng cho thng thc chng nu
khng thc y nhanh.
ng ngc nhin l Tocqueville trch dn cc kt lun trn t mt quc gia dng nh kh xa
cch t nc ca chng ta hin nay. Nm 1830, Hoa K ch c gn 13 triu ngi vi 24 tiu bang
(cui cng th Missouri cng c cng nhn vo nm 1821) v hu nh khng c ng st (ba
dm ng st u tin c xy dng nm 1826). S hiu bit su sc ca Tocqueville khng nh
ti nng sng chi ca ng v nhc nh chng ta rng nhiu tnh cch ca dn tc l hu nh khng
th b hy dit.
Mc d ngng m Hoa K, nhng Tocqueville thng xuyn ph phn n. ng cho rng cc gi
tr dn ch li thng khuyn khch s phc tng, tun th. ng trnh by mt cch gay gt vic i
x vi th dn chu M v cm thy rng ch n l c th dn ti mt cuc chin tranh sc tc.
i vi chnh tr, ng lu rng cc cuc bu c s lm ny sinh mu v s chng i.
ng c th ni nh li i cho cc trng hp ny. Trong mt cun sch gn y, nh s hc Joyce
Appleby ca i hc UCLA[24] cho thy hot ng chnh tr vo u th k XIX chc chn l v cng
cay ng.[25] S chia r gia ng Lin Bang (Federalists, ng ca John Adams) v ng Cng ha
(ca Thomas Jefferson) l rt nguy hi. u tay i vn l mt cch gii quyt vn . Appleby
vit: Andrew Jackson[26]... h mt i th chnh tr tr vi dng mu lnh ca mnh. Khi ngi
ny lm st da Jackson bng mt pht sng u tin, anh ta phi ng nguyn v tr nh du
trong khi Jackson ln c sng ca mnh. (Ngy nay, l chnh tr hy dit c nhn.)
Nhng nhng khim khuyt ca chnh tr khng mang tnh tn ph, bi v sc sng ca nn dn
ch Hoa K khng hon ton l thuc vo chnh tr v chnh ph. C nhng phng tin khc
p ng ngun nng lng cho nn dn ch. Thng mi c sc ht rt ln. C rt nhiu cc hip
hi dn s thuc nhiu loi hnh khc nhau. Tn gio - mt ln na, di nhiu dng - li n r. Quy
m tuyt i ca t nc em li v s c hi. y l mt trong nhng thng ip trng tm ca
Tocqueville: Dn ch c th thnh cng ti M, bi v nim am m dn ch c th c hp th

theo nhiu cch khc nhau. Chnh tr v chnh ph l quan trng, nhng chng khng phi l nhng
th quan trng duy nht. Tht vng v bt ng c th s khng gy thm ha, v ngi ta c th
theo ui tham vng v thc hnh cc gi tr ca mnh trong nhiu lnh vc.
Tuy nhin, c mt cnh bo t trc. Tocqueville lo ngi rng s m nh v c tnh c th tr thnh
thi ch k dn n tht bi cho bn thn. Nu mi ngi ch ngh n bn thn v gia nh ca h,
h c th bung xui khi tr nn d b tn thng v cc ch chuyn quyn, thm ch vn c trong
mt chnh quyn dn ch. Ging nh nhiu quan im su sc ca Tocqueville, y vn l mt vn
xc ng.
Newsweek
Ngy 13 Thng 11 nm 2000

II. CHNH TR
CI HAY CA TNH TRNG B TC
Tt c mi ngi hin nay u ch trch tnh trng b tc chnh tr (political gridlock). C hai t
Thi bo New York v Bu in Washington u cho chy cc bi vit di k nhm bu riu mt
chnh ph phn chia (divided government): Nh Trng thuc ng Cng ha, Quc hi vi a s gh
thuc ng Dn ch[27]. Tng thng Bush ku gi c tri chm dt s b tc bng vic bu cho mt
Quc hi Cng ha; Bill Clinton cng cho hng tng t nhng vi ci nhn ngc li: ng Dn
ch. David Broder, nh bo chnh tr ni ting tm c quc gia ca t Bu in Washington tuyn b
thng thng rng chnh ph phn chia l khng hiu qu. Ch qua bu c mi c th sa cha c
tnh trng ln xn ny, bng cch b phiu cho cc ng vin trong ng ca mnh (voting straight
tickets)[28] vo thng Mi Mt[29].
Ti th khng ngh vy. Ti yu thch chnh ph phn chia.
Vi tt c cc khim khuyt ca n, chnh ph phn chia bo v chng ta trc s lm dng ti t
nht ca c hai ng. Thnh tht m ni, ni m nh t vic Tng thng Clinton dn xp vi mt
Quc hi Dn ch lm ti lo s. Clinton tin tng vo mt chnh ph vi cc nh hot ng
(activist), Quc hi theo bn nng ca n li c chiu lng v s khu vc bu c. Logic ca s kt
hp ny l s bng n trong chi tiu ca chnh ph, cc quy nh, v php lut v c quyn c li.
S khng c nguyn tc no (mi e da t quyn ph quyt ca tng thng) ngn chn vic ny.
Chnh ph ca mt ng Cng ha cn c th ti t hn. Ngi ta c th cho rng n c th hn ch
ngn sch nhiu hn, mc d cng chng vn nhit tnh vi chnh sch ct gim thu ca ng Cng
ha. Nhng iu ng s l mt chng trnh ngh s x hi mang tnh c chp, thm ch l hn th
ca ng Cng ha. Chm ngn ca h - v vn no ph thai, cu nguyn ti trng hc, v cc
vn gia nh - l: Hy chng ti p t cc gi tr ca chng ti ln bn. Mc d khng phi tt
c cc ng vin ng Cng ha u cm thy iu ny (cng nh khng phi tt c cc ng vin
Dn ch u mun chi tiu ca chnh ph nhiu hn), nhng mt chnh ph Cng ha s i mt vi
p lc ng phi mnh m, buc phi s dng quyn lc lin bang thc y cc gi tr khng c
chia s bi hu ht nhng ngi M. Chuyn u tin l: t vn v vic cm ph thai trong cc
phng khm c lin bang ti tr.
Hy cho ti mt chnh ph phn chia, bt c lc no.
S hp dn gi to ca mt chnh ph c ng nm trong mt m hnh vn hnh n gin ca cc
hot ng chnh tr. Theo quan im ny, mi ng s c mt chng trnh r rng. C tri chn
chng trnh ny hay chng trnh khc. Bn thng c s thng qua chng trnh hnh ng ca h.
C tri r sot cc kt qu t c v quyt nh c bu li mt ln na cho cc v ang ng nhim
hay khng. Cc c tri c s la chn thc s, v cc ng c tng thng hoc b trng pht trn
c s hiu qu hot ng.
Ngc li, ngi ta ni rng chnh ph phn chia thc y kiu chnh tr v trch nhim v to nn
mt cng ng bi quan ym th. V khng c mt chnh ng duy nht kim sot tt c mi th, nn
mi ng u c th d dng li cho bn kia v cc vn ca quc gia. Cc hu qu c trnh
by sng ng, bao gm s thm ht ln trong ngn sch, khng kim sot c chi ph y t, v mt

nn kinh t yu t. Cng chng cm thy bt lc v dn dn bt mn vi cc nh lnh o v cc t

chc ca t nc.
Nhng bt n trong phn phn tch ngn gn ny l n khng phn nh c cch thc m i
sng chnh tr ca chng ta ang thc s vn hnh, hoc, theo quan im ca ti l, cch m n nn
thc hin. C hai quan nim sai lm:
1. Chnh ph phn chia to ra nn lp php t lit (y cng c hiu l mt dng b tc). iu ny
hon ton sai. Tri vi quan nim ph bin, thi gian ng Bush cm quyn c rt nhiu cc hot
ng lp php quan trng, c th l: o lut dnh cho cng dn khuyt tt ca M (to lp cc quyn
mi dnh cho ngi khuyt tt), lut v Khng kh Sch (Clean Air Act) nm 1990, lun Dn quyn
(Civil Rights Act) nm 1991, Tha thun ngn sch nm 1990, lut h tr Tit kim v Tn dng
(S&L bailout). Ngoi ra, Nh Trng v Quc hi ng ct gim quy m ca qun i xung
khong 25%. Quan im ca ti l khng ca ngi hoc ph phn nhng hnh ng ny, m n
thun l ch ra rng nhn thc v s t lit (trong cng tc lp php) l c phng i qu
mc.
in hnh l mt s vn mi gn y. Trong mt nghin cu, ng David Mayhew - nh khoa hc
chnh tr ca Yale - thy rng cc chnh ph phn chia thng xuyn ban hnh cc o lut chnh
yu. V d, chnh quyn Nixon ban hnh Lut v Khng kh Sch nm 1970 v o lut v An
ton v Y t ti ni lm vic (Occupational Safety and Health Act). H cn xy dng nn y ban An
ton v hng tiu dng v Tp on Vn ti hnh khch ng st quc gia (Amtrak), ng thi m
rng an sinh x hi, tem phiu mua thc phm[30], v cc khon vin tr cho trng i hc[31].
2. Mi vn x hi u c mt gii php ca chnh ph. Vi cc ng thi gy tht vng, bc tc,
mt chnh ph phn chia cn tr s tin b v tip tay cho s bt mn ca cng chng. Nu iu
ny c tht, th chng ta c mt x hi khng tng (utopia). Nhng khng phi vy. Hy xem xt
nn kinh t. Chu k kinh t xut hin. Chnh ph khng th ngn cn chng. Cc n lc lm iu
ny trong thp nin 1960 v 1970 thi bng lm pht v dn n suy thoi su. Cc chng trnh
ca chnh ph, cc khon thu v cc quy nh nh hng - lm cho tt hn hoc t hn - n cc
tiu chun sng. Nhng nhng tc ng l lu di v m h. Nhng g tht s nui dng s bt mn
i vi chnh ph chnh l o tng cho rng: chnh ph c th gii quyt mi vn . iu ny duy
tr cc trng i phi l v cc chng trnh vi mc tiu khng thc t v chc chn s tht bi.
H thng chnh tr ca chng ta c th hnh ng khi c s ng thun. S ng thun ny khng
m bo s cho ra cc o lut tt, nhng n gip to nn php lut m i vi cng chng l chp
nhn c. iu ny mang ngha sng cn trong mt t nc c s a dng v dn tc, tn gio,
vng min, v kinh t nh t nc ca chng ta. Kh khn dnh cho mt chnh ph c ng l n
ti thiu ha nhu cu to ra s ng thun v thi phng quyn lc ca mt nhm li ch hp hi
thuc mt bn nht nh. S bin minh y l ngi ta b phiu cho cc chng trnh ca mt
ng. y l mt iu ba t. Thng thng c tri b phiu ch n thun l cho thy s ng tnh
hoc khng chp nhn cc iu kin hin nay ca t nc.
C trng hp mt chnh ph c ng s mnh hn, l khi mt trong hai ng c vin n lc
dng nn mt s ng thun trong hai vn mu cht: chm sc sc khe v thm ht ngn
sch. Thc t th chng bn no lm c. Mi ng c vin u ha hn ci cch chm sc sc khe.
Trong thc t, bt k cuc ci cch c hiu qu no s lin quan n cc thay i - chi tiu cao hn,
chnh ph kim sot nhiu hn, hoc bo him t i - c th lm kh chu nhiu ngi dn M. V c

hai ng Clinton v Bush u pht l chuyn thm ht ngn sch. Tht l iu o tng tin rng
cc ng vin Dn ch, mt khi nm chnh quyn, t nhin s tn cng gay gt vo s thm ht
ngn sch. Tht ra, Clinton tch cc trn an cc nhm (ngi cao tui, cu chin binh, sinh vin)
rng ng ta c th bo v tt nht cho cc li ch ca h.
Khng ging nh Broder, ti ngh khng c cc li khuyn ti phng b phiu bu c. Kt qu tt
p nht cho quc gia ny c th l mt nhim k ca ng Clinton (ng Dn ch) v mt Quc hi
vi a s gh ca ng Cng ha. Mt trong nhng vn ngy nay l c hai ng u bm tr
qu lu vo nhng g h tng c. C hai u tr nn nht nho v y t mn. S o ngc tnh
hnh ny c th khin mi ngi kinh ngc v to c s ng thun. Nhng iu do ti tng
tng ra dng nh khng th xy ra, v kt qu tt th hai s l mt chin thng cht vt ca ng
Bush kt hp vi s gh t hn (mc d vn chim a s) ca ng Dn ch trong Quc hi. iu
ny cng c th e da mi ngi phi thay i.
Nhng ni m nh vi s b tc che lp i vn c bn: s t lit thc s ca cng lun. Ngi
M mun nhiu hn na t pha chnh ph, vi mc thu vn nh hin nay. C hai ng u nht
nht nh nhau khi x l tnh th tin thoi lng nan ny, v kt qu l khng ng no xng ng
nm ton b quyn lc.
Newsweek
Ngy 14 thng 9 nm 1992

VN HA TN CNG
Scandal (v b bi) l t mt ngha ca n trong thi gian va qua. Ci ngng cho mt s
vic tr thnh b bi dch chuyn xung rt thp n mc Washington hu nh lun lun c
mt scandal. Mi nht l scandal chin dch ti chnh, nhng chng ta vn ang gii quyt nhng
v b bi Whitewater[32] v Gingrich[33]. Chng ta c mt b my thng trc vi cc iu tra vin,
cc ng vin nhit tnh, cc phng vin lm vic ton thi gian khm ph v cng b cc hnh vi
sai tri c c s - v yu cu mi th khi h thm tra mt v b bi hoc l mt scandal tim nng.
S xc phm ngy cng nhiu th hin qua s cng kch dng nh tr nn m h v tm thng
hn bao gi ht.
Tt nhin, cng c nhng v b bi thc s, v hnh vi ca cc quan chc cao nht (hoc thp nht)
u phi c cng khai lm sng t. Chnh ph v nhng thnh vin trong chnh ph ch c th b
quy trch nhim khi cc hot ng ca h c kim tra. Nhng qu trnh ny b cun vo mt c
ch nhai li (parody). Ti cuc hp bo hi tun trc, Tng Thng Clinton nhn c 18 cu hi,
trong 15 cu c lin quan chin dch gy qu. c phi l vn quan trng duy nht khng?
Nhng g chng ta ang thy l vn ha tn cng. Dng cm t vn ha tn cng, ti mun ni n
nhn thc v mt tp hp cc thc hnh vt qua tnh ng phi, s ph phn, tranh lun, v iu
tra thng thng. iu xc nh vn ha tn cng l tinh thn si ni ca n - tuy khng th hin ra
ngoi nhng rt r rng - trit tiu v h b. C ai nghi ng rng nhiu cuc iu tra loi v v
Whitewater l nhm mc ch tiu dit Tng thng

Clinton v nht phu nhn? C ai nghi ng rng nhng co buc i vi Ngi pht ngn H vin,
ng Gingrich, c thc y bi ng c t mang tnh nhy cm o c m phn nhiu hn l mong
mun tiu dit ng ta v phng din chnh tr?
iu tra, th lun lun l mt v kh chnh tr, nay cn quan trng hn bao gi ht. Trong mt cun
sch xut bn nm 1990 (Lm chnh tr vi cc phng tin khc),
cc nh khoa hc chnh tr Benjamin Ginsberg v Martin Shefter c nhn nh ng n: chnh
tr Hoa K gn y tri qua s chuyn i c bn... cc lc lng ang ngy cng da vo cc v
kh u tranh chnh tr mang tnh ng b nh iu tra lp php, tit l trn phng tin truyn thng,
v tin hnh cc th tc php l lm suy yu cc i th chnh tr ca h v ginh quyn lc v
mnh.
Vn ha tn cng c ngun gc t v Watergate[34], v tng thng Nixon - mc d b h b v buc
phi t chc - vn l chun mc ca s thnh cng. Vic bt chc v Watergate ngy cng tr nn
phn dn ch v dung dng cho s xem thng php lut, chnh tr, v (nu ai c quan tm) c bo
gii. Hu ht ngi M cm thy rng qu trnh ny l khng th kim sot, bi v khng c ai ngha l nhng ngi khng dnh ra rt nhiu thi gian nghin cu cc v b bi - c th hiu
c nhng scandal l g.
Ti rt ln ca Gingrich l g? Vng, ng ging dy mt kha hc trong trng i hc (y l mt
ti ?). Sau , mt s bng hnh ca kha hc c s dng xc tin chnh tr (c lm, mt
chnh tr gia ang hot ng). Nhng khoan : cc kha hc c ti tr bi tin ng gp t thin
do khu tr thu, khon ny khng c php dng cho cc hot ng chnh tr. V vy Gingrich
vi phm mt iu khng c php lm v cn lm s vic t hn khi cung cp thng tin sai lch cho
Quc hi (theo ng th y l mt sai lm v hi, cn cc i th cng kch ng li cho rng y l s
di tr c ). ng Clinton c th phm sai lm trong v vi phm ti Whitewater, nhng ba cuc iu
tra - vi chi ph hn 24 triu dollar - vn cha tit l c chi tit v ny l g.
Ti khng phi l ngi hm m Clinton hay Gingrich; v cng khng bo v hnh vi ca h v chc
chn s khng ly lm hnh mu cho con ci ca ti. Nhng chng ta c cc cuc bu c dnh cho
cc c tri quyt nh, sau khi xem xt tt c nhng th, liu h c mun gi li nh lnh o
c bu hay khng. Ngoi tr trong mt s t trng hp him hoi, cng vic ny khng nn b chi
phi bi cc ta n, cng t vin, hoc bo gii thng qua cc cuc iu tra ang ngy cng i su
vo cc quyn v s ring t c nhn. Cc cuc iu tra c mc ch l to thnh kin cho mi ngi
cn tr nhng mc tiu ca i tng, ngay c khi rt cc th chng c li co buc xc ng
no c. Qu trnh iu tra ny b lm dng, bi v cc cuc iu tra c chn lc (thng c
kch hot bi s ni bt ca i tng) v nhm mc ch (qua nhng bt li cng khai) kt n v
trng tr i tng .
Vn ha tn cng tn ti c l nh tham vng c nhn v cc chng trnh ngh s chnh tr khc
nhau. Cc phng vin mun c c mt cu chuyn ln; cng t vin tm kim li co buc; cc
ng vin khao kht quyn lc. V ch vi cc hot ng iu tra mi to ra p lc em li kt qu.
Cc d liu c em ra xem xt; danh ting s b e da. Hu nh chng c ai mun ni: Xin
li, khng c g y c, hoc chuyn ny tm thng qu. Mi sai st, nhm ln hoc s qu
ng mang tnh c nhn u c nng ln thnh mt iu c mc ln. ng c ca hnh ng
thm c xu xa ang c chng minh r rng hoc ng . Nu n khng phi l mt v b bi, ta
bn tm lm g?

i tng l c ti, cho n khi c chng minh l v ti. Mt s cuc iu tra l c th d on

c kt qu t trc. C rt nhiu iu lut v quy nh, n ni bt c ai b iu tra st sao cng
u c th c tm thy l c vi phm g . V mt s i tng, bi ri hay xu h, li sai lm
ng ngn vi vic bao che sai phm. i tng y khng phi ch l cc quan chc ni cm.
Vn phng Lin bang Nghin cu S Lim chnh (The Federal Office of Research Integrity) gn y
minh oan cho mt nh khoa hc dy dn kinh nghim tng b co buc l c cc hnh vi sai tri.
Nhng trong sut ba nm, ng ny phi chu cc phin iu trn trc Quc hi v cng trnh
nghin cu ca ng c dn ln ci nhn l la o. ng ni, l nhng nm thng trong a
ngc, ngi ta ly i a v, danh ting v cng vic ca ti.
Ngi ta b bi nh v vn ha tn cng tuy rt vng v nhng li tp trung. S tc gin hin nay i
vi chin dch ti chnh l ph hp vi m hnh mu ny. N c iu khin bi mt lin minh ca
nhng ngi khng a ng Clinton, cc nh ci cch chin dch ti chnh, v bo ch. Cu chuyn
chc chn l hp dn: tng thng (c v nh) ng ra lm trung gian mi gii vi phng ng
Lincoln[35] ku gi cc khon ng gp, mt nhm cc nhn vt tai ting ang trao i mt cch
kn o ti Nh Trng, Al Gore gi in thoi yu cu tin mt t vn phng ca ng.
iu ngi ta thiu st khng cp n l vin cnh chung. S tin 2,96 triu dollar m y ban
Dn ch Quc gia[36] bo co ch chim c 1,3% trong tt c cc khon ng gp ca h. Cc phn
qu tng c vn cng khng nh hng n kt qu ca cuc bu c, v khng c bng chng
cho thy s ng gp lm thay i bt k chnh sch ln no. Nhiu hot ng gy qu l khng
sch. Nhng ngi ta khng nn qun rng a tin cho mt ng c vin hay ng phi cng l mt
hnh thc ca din vn chnh tr. S ng gp khng th d dng b hn ch khi khng c cc bi
din thuyt t do mang tnh tha hip. S hiu chin hin nay - c nui dng bi nhng ngi t
tuyn b nh ci cch - c tnh che lp quan im ny.
Tt c cc cuc vn ng ln u khng trn an c cng chng. M tc dng l ngc li. Bi v
hu ht mi ngi u hiu rng qu trnh ny khng trong sch - chng ang c thc y bi
tham vng v chnh kin - khin nhng k tn cng v ngi b co buc ngy cng cng lt vo mt
cp o c. Mt bnh dch truyn nhim nguy him i vi tt c mi ngi. Chng ta tr thnh
mt cm gic vi cc v b bi thc s bi v cc scandal nhn to qu ph bin. Tt c cc
nn dn ch u cn phi kim tra cc cng chc ca n. Mt tnh th tin thoi lng nan ko di l
lm th no ngn chn khng cho cc yu cu chnh ng b trt di thnh s chuyn ch c
tha nhn. Khi mi th u l scandal, chng ta s nh mt i s cn bng thch hp.
Bu in Washington
Ngy 12 thng 3, nm 1997

NUI DNG S XUNG T

S kin chnh tr gy nh hng v khai sng cho ti nhiu nht trong nm 1996 l mt m tang m
ti khng tham d. Ti c tin v s kin ny sau , v bit thm mt s iu quan trng v vic
h thng chnh tr ca chng ta thay i theo hng ti t hn nh th no. H thng chnh tr
mt nhiu quyn lc cho vic ho gii. Thay cho iu ny l vic n thng kch ng cc xung t
trong vng kim sot, mc d xung t l c thc. Chnh tang l ca David Ifshin, mt lut s

phc v nh nh t vn cho chin dch vn ng tranh c nm 1992 ca Tng thng Clinton lm

ti thay i. Mt trong nhng ngi tng ca ngi Ifshin l Thng ngh s ng Cng ha ca bang
Arizona, ng John McCain.
iu lm nn ng thi ny khng phi l s khc bit ca cc ng phi chnh tr, m l lch s.
Nm 1970,
Ifshin - khi mi ngoi hai mi tui, n H Ni vi t cch l mt ngi phn i chin
tranh, trong khi McCain - mt phi cng ca hi qun Hoa K b bn h, ang l t binh trong mt
nh t Vit Nam. Vic hai ngi n ng ny ha gii, thc y s tn trng ln nhau v tnh bn
dng nh hon ton k l trong bu khng kh chnh tr i khng ngy nay. l mt mi trng
m trong ngi ta ngy cng xem nhng i th nh k th.
Vic ha gii khng phi l mt s kin din ra trong nhng pht cui cng bn ging bnh. N c
t vi nm trc, trc c khi Ifshin c pht hin ng mang trong mnh mt khi u c tnh.
McCain tng c ln ch trch Ifshin mt cch gay gt trong mt bi din vn v sau ng quyt
nh rng n l mt hnh ng khng quang minh chnh i v khin ng hi tic. Ifshin xc
nh rng vic ng ti H Ni - bt chp quan im v chin tranh ca ng l g - l mt hnh ng
khng yu nc v lm cho cc qun nhn Hoa K phi h thn. Mt bin php (ha gii) ca hai
ng l, theo cc li k ring bit ca h v tnh bn, khng r ai ngi no xin li trc. (Cu chuyn
c Michael Lewis k li y chi tit trong bi vit ngy 13 thng Nm trn t The New
Republic[37].)
Nu Ifshin v McCain c th chn vi cc bt ng ln ca h, th ti sao ngy nay cc khc bit nh
hn vn gy ra s hn hc? Suy cho cng, cc bt ng ca h khng phi l cc tranh ci thng
thng. Ifshin tng tin rng chin tranh l iu sai tri; McCain li ngh rng phc v (qun i trong
chin tranh) l nhim v ca ng. Ngi Vit Nam giam gi McCain trong nm nm ri; cn cc
bi pht biu ca Ifshin nhiu ln c chuyn vo nh t . (Dng nh vi ti th) C hai u
c quyn c hn th nhau. Cc cuc xung t ca nhng nm 1960 lin quan n vn sng - v
- cht, hoc gn nh th. Vit Nam. Cc quyn cng dn.
iu kh hiu hn l s ti t hin nay. Nhn chung, cc vn chnh tr v cc tit l cng khai by
gi t quan trng v t lin quan n o c tuyt i hn nu so vi nhng vn trong thp nin
1960. Ph thai l mt ngoi l hin nhin. Nhng mt cch tng qut, chng ta phi i mt vi
nhng vn - thm ht ngn sch, cc hnh ng tch cc[38], ci cch phc li, bt n kinh t,
chnh sch chm sc sc khe, s thi qu trong vn ha ph bin - thch thc cc gii php n
gin v cha ng nhiu iu khng r rng. C nhng vn m cc i th c th hc hi ln
nhau, thm ch khi h vn tip tc bt ng kin. Tuy vy chnh tr ngy nay thng l lun lun
khng sch mt cch phi l.
By gi chng ta c cc so ng (cliches) m t tinh thn ca thi i. Chng ta ni rng cc
cuc tranh lun thiu lch s. Chnh tr b phn cc, v cc i th thng xuyn bin i
phng thnh loi qu d. Ti cho rng mt cch l gii cho s thay i ny l s khc bit quan
trng gia chnh tr ca nhng nm 1960 v chnh tr ca nhng nm 1990. Trc kia th cc xung
t bng ln t su thm ca x hi, v kin trc thng tng ca chnh tr - tng thng, quc hi,
cc quan chc c bu c v b nhim khc - c gng vt ln vi chng. Ngc li, ngy nay
th cc xung t thng c nui dng mt cch c thc (nu khng phi l c sng to ra)
bi cc nh lnh o chnh tr v gii tinh hoa trong x hi.

 c s hon i vai tr. Cc nh lnh o chnh tr ca nhng nm 1960 gng sc gii quyt cc
xung t m h thng l khng d on trc v khng hiu r chng. Tng lp thng tr, l ngi
ca ng Dn ch hay Cng ha cng vy, u phi i ph vi cc cuc tun hnh ca qun chng,
cc cuc biu tnh phn i trn ng ph, v s cng kch trc din - ch yu t cc trng i hc
- ng trn c s hp php ca h thng chnh tr v hu ht cc nhn vt c quyn lc. H thng
chnh tr, thng l min cng, c gng tha nhn nhng p lc v a chng thnh cc hot
ng chnh tr chnh thc. Cc n lc khi l dn xp cc s khc bit.
Tng lp thng tr ngy nay tp trung nhiu hn vo vic kinh doanh s khc bit. o c ca bn
c xc nh bi thi h tt xu ca cc i th ca bn. l mt cch to ra bn sc chnh tr.
Nu s khc bit c gim thiu hoc m nht, th cn g m ni na? Khng ch c cc nh chnh
tr c bu mi bm vo vic kinh doanh ny. cng l cch m cc nhm ng h v cc nhm
vn ng hnh lang thu ht cc thnh vin ca h. l cch m cc nh bo v din gi lng x
cc ngi sao (celebrity) ca ring h. Cuc tranh lun c y ln cao tro nht. Lun im ca
pha bn kia khng ch l sai lm, m cn v cng tai hi. N e da tng lai ca (ty bn chn
nh:) nn kinh t, mi trng, nn dn ch, hay chnh x hi M.
Ti khng lp lun rng chng ta nn nhn chm nhng s khc bit chnh ng. Cuc tranh lun
lnh mnh cn phi sc so v, i khi, gay gt. Nhng ti cho rng vic nui dng cc xung t hn l cc gii php dnh cho xung t - tr thnh mi quan tm ln hn ca cc hot ng chnh
tr v rt nhiu c c tip nng lng qua s t qung b. l ch ngha bn do
(hucksterism)[39]. Nhng nguyn nhn ca s thay i ny khng phi l hin nhin, t nht l theo ti.
Truyn hnh (khuyn khch cc bi pht biu hng hn), s pht trin ca chnh ph (to ra cc nhm
bin h), v s sp ca cc c my chnh tr xa c (lm cho cc chnh tr gia tr nn bp bnh
hn): tt c u c th l nhng nguyn nhn.
Bt k nguyn nhn g, th hin tng ny tri di trn quang ph chnh tr v r rng gy nguy
him. N lm tng thm s ngao ngn thng thy ca ngi M i vi chnh tr. Cc v m st
thanh danh[40] thng xuyn thay th cho cc cuc tranh lun c cn nhc; mc d chng cng chng
to nn s tn trng. Nhng s khc bit c thi phng gia cc tng lp chnh tr cao cp - chnh
tr gia, cc hc gi, nhng nhm bin h - c th cn lm khuych i s khc bit thc t gia
nhng con ngi bnh thng. Ni chung, ngi M t phn tn hn nhng g h c m t. Nhng
chng ta thng xuyn chng kin nhng bt ng gay gt gia cc ngi to d lun (opinion
leaders); v chng ta ang lin tc c nghe v vic chng ta phn chia v khc bit nhau nh th
no. Sm mun g chng ta cng c th i n suy ngh v hnh ng kiu ny. Chng ta c th qun
nhng gi tr chung.
Chnh tr chc chn khng th trnh khi cc bt ng, v nhiu bt ng l su sc. Nhng vt ra
ngoi s xung t l cc phm vi rng ln hn ca s ng thun, nhm xc nh chng ta l mt
quc gia, mt dn tc. Trong c c s chp nhn cc im khc bit. Ngu nhin m ti gp c
hai ng Ifshin v McCain trong nhng dp ring bit, mi ln khong 15 giy. Ti khng th khng
nh rng mnh hiu chnh xc nhng g thc y h ha gii. Nhng ti phng on l s lch
thip thng thng v s nhn thc theo bn nng i vi tm quan trng ca cc phm vi ng
thun rng ln hn. Nu vy, thng ip ca h l rt ng suy xt trong nm 1997 ny.
Bu in Washington

CI GI CA CHNH TR
Trong chnh tr, tin bc khng phi l ngun gc ca tt c mi th xu xa, mc d nhiu ngi vn
ngh vy. Trong thi i bi quan ym th (cynicism) ty tin ca chng ta, bng cch ny hay cch
khc m ngi ta u d dng cho rng Quc hi phc tng nhng ngi c phn ng gp ln
nht cho chin dch vn ng tranh c. Mt cuc thm d kin gn y ca t New York Times
cho thy 79% ngi c hi u tin rng chnh ph c iu hnh bi mt s nhm li ch c
ln. Ross Perot[41] ku go ci cch chin dch ti chnh, v Tng Thng Clinton cng lm vy.
Cc cuc vn ng cho chin dch ci cch u nh vo mt o tng c th ca thi i chng
ta. l o tng cho rng nn dn ch ca chng ta ang b bao vy bi mt mu chnh tr thm
c m tiu dit c n s khi phc li nim tin vo chnh ph. Bn cht ca mu l lin tc
thay i. i khi n l li ch ln v nhiu tin. Lc khc n li l s nghip chnh tr hay
nhm tinh hoa ngo mn. Nhng chc chn l c ai ang lm ch ri tung ln v k cn
phi b loi tr. Ci cch chin dch ti chnh, cc gii hn thi gian, v sa i hin php nhm
to dng mt ngn sch cn i l mt trong cc chin lc c u tin s dng nhm tiu dit mu
sai tri ny.
S say m m ui ca chng ta vi nhng mu c tng tng ra ny che m l do thc
s v t mang tnh cm xc rng hot ng chnh tr ca chng ta khng dt khot v gy tht vng.
Ni n gin, vn chnh tr c quan tm nhiu nht ngy nay l nhng th m nhn dn M bt
ng su sc v, tht s l, nhng th khin nhiu c nhn cm thy lng tng. Cc cuc xung t t
vic thm ht ngn sch, cc hnh ng tch cc nhm khc phc hu qu ca nn phn bit i
x, vic ph thai, v cc quy nh ca chnh ph (l mt vi v d c th) u l chnh ng v kh
gii quyt. chng li cc mu khc nhau, k c cc lem nhem v tin bc, ngi ta c min
trch cho cc b tc chnh tr. Ngi ta li cho mt ngun p lc ln v xa xi no .
ng l cc chin dch theo ui tin bc ca chnh tr gia thng l tr bn thu. V cc chin dch
ny gy tn km nhiu hn bao gi ht. Trong mt nghin cu mi y, nh khoa hc chnh tr
Herbert E. Alexander ca i hc Nam California v Anthony Corrado ca i hc Colby c tnh
rng chi ph cho chin dch vn ng tranh c nm 1992 l khong 3,2 t dollar. l s tin gn
gp ba ln chi ph vo nm 1980, ch l 1,2 t. (Nhng con s ny bao gm chi ph cho tt c cc
loi chin dch, nhng phn ln l cc chi tiu lin quan n cc c quan qun l nh nc. Nm
1992, cc ng c vin tng thng chi tiu khong 550 triu dollar, v cc ng vin Quc hi dng
678 triu. Cc ng phi chnh tr v cc t chc chi gn 1 t dollar cho cc cuc chy ua vo cc
c quan ca quc gia. Phn cn li c dng cho cc cuc chy ua vo cc v tr khc ti tiu bang
v a phng.)
Nhng nhng s liu th ny thc s t n tng hn so vi b ngoi ca chng. Mc d mc chi
tiu cho cc chin dch ang tng, nhng gn nh mi th khc cng gia tng. T nm 1980 n nm
1992, tng sn phm quc ni ca Hoa K tng hn gp i (cha iu chnh lm pht). Quan trng
hn, chi tiu cho chin dch vn ng l rt nh: ch khong 0,05% hoc 0,06% so vi GDP, nh vy
l tng t 0,03% trong thp nin 1960 (xem bng). C v nh rt kh c th coi y l ci gi t
cho nn dn ch.

Chi tiu cho bu c

Chi ph ca cc chin dch chnh tr l mt phn khng ng k trong tng thu nhp quc gia - tng
sn phm quc ni (GDP)
NM

CHI TIU CHO CC CHIN DCH (USD)

% SO VI GDP

1968

300 triu

0,03%

1972

425 triu

0 04%

1976

540 triu

0,03%

1980

1,2 t

0,04%

1984

1,8 t

0,05%

1988

2,7 t

0,06%

1992

3,2 t

0,05%

Ngun: Ti chnh trong bu c nm 1992, Alexander v Corrado, S Thng mi.

Tt nhin, ci gi ca nn dn ch s l t nu nhng khon ng gp cho chin dch vn ng
tranh c u b tham nhng. Nhng khng c chuyn khut tt . Khng phi l tin bc s dng
cho chin dch vn ng tranh c khng nh hng cht no n mt mc thu c gim bt,
mt quy nh u i, hoc s tr cp ng nghi ng. Mt v d: cng ty Archer Daniels Midland v
v ch tch, ng Dwayne Andreas, l cc nh ng gp ln, v cng ty thu li ch t cc chng trnh
nng trang khc nhau, k c tr gi cho vic i ng cc ly nhin liu. Phi chng nhng ng gp
cho chin dch vn ng tranh c gip bo v cc khon tr gi? C l th. Liu chnh nhng
ng gp ny to nn vic c tr gi? Khng. C tr gi bi v chnh sch ny nhn c s
ng h mnh m t cc nng dn.
Tm li, s ng gp c ngha thp hn rt nhiu so vi mc m hu ht mi ngi gi nh. Cc
vn cng quan trng th s tin dnh cho cc chin dch vn ng (lin quan n chng) li cng t
c ngha. An sinh x hi, chm sc sc khe v cc chng trnh khc dnh cho ngi cao tui
chim hn mt phn ba trong tt c cc chi tiu ca lin bang. Chng thng xuyn c m rng,
khng phi bi v nhng ngi ng h gi n cc phn qu tng ln dnh cho chin dch vn
ng, m v cc chng trnh ny c s lng ngi ng h ng o v rt ph bin. Cm phc hp
cng ngh qun s c cho l mt ngun nng lng cho cc nh hng chnh tr. Tuy vy sau
Chin tranh Lnh, rt nhiu hp ng quc phng c hy b.
Nh khoa hc chnh tr Alexander l mt trong s nhng ngi hoi nghi chuyn tin bc chi phi
chnh tr, c l y l nhn vt ni tri trong vn cc chi tiu cho chin dch vn ng tranh c.
ng ni rng li ch ca cc khu vc bu c, nim tin chnh tr, v lng trung thnh vo ng phi
chnh tr l nhng nh hng chnh yu nht i vi Quc hi. Alexander tng lu rng, s lng
tin ln dnh cho chin dch vn ng i ti nhng ngi c quan im mnh. Hn na, s nh
hng ca cc c nhn c li ch c bit m nht i, v c nhiu nhm li ch c bit cng

ng gp. Gii ngn hng bit rng vic mua c cc quy nh t do thng thong khng phi l
iu d dng, bi v nhng ngi mi gii, i th ca h, cng tham gia ng gp.
Alexander phn i chin dch ci cch vi cc gii hn chi tiu, v chng khng hiu qu v phn
dn ch. Trn l thuyt, cc gii hn hin c p dng cho chin dch vn ng tranh c tng
thng, nhng thc t th ngi ta ln trnh chuyn ny. Nm 1992, Alexander v Corrado c tnh,
chi tiu cho George Bush vt qu gii hn n 87%, chi tiu cho Bill Clinton qu gii hn 99%.
Trong thi i truyn thng i chng, cc mc gii hn lm suy yu cc bi din vn t do. C
ngi tr tin cho thi lng pht sng trn truyn hnh v qung co. Bi pht biu chnh tr
khng phi l mt cuc i thoi s khai, n l mt cuc u tranh hn lon to d lun trong
cng chng. Thiu tin bc s gy phin toi, nu tin gii quyt cc cuc bu c - khi ng vin c
th mua c chin thng. Nhng khng. Nm 1994, 8 trong s 20 ng vin H vin c nhng ng
gp ln nht tht c.
tng cho rng tin dnh cho cc chin dch vn ng tranh c v c bn s lm hng hot ng
chnh tr vn c tn ti, ch bi v n lin tc c lp i lp li bi cc nhm nh Common Cause [42],
c nhc li v thc bi cc nh bo, v c tuyn b bi chnh cc chnh tr gia. Hnh ng ca
cc nh chnh tr gy nn s bi quan ym th cao . Chnh tr gia p ng tm trng phn i
chnh tr (antipolitical) ca cng chng bng cch than th v nn tham nhng chnh tr (political
corruption) v sau ngy th t hi ti sao cng chng ngh xu cho hot ng ny. Nhng nhng
thit hi tht s ca l thuyt mu chnh tr l s t la di chnh mnh. Thi phng cc khut
tt xu xa v tin vn ng tranh c khin chng ta i lch hng v mt tp trung cho cc vn
quan trng lm phn chia t nc.
Newsweek
Ngy 28 thng 8 nm 1995

CC NH MI GII QUYN LC M THM

Tit l mi nht v cun sch mi xut bn gn y (Ch ngha T do Mi: s gia tng quyn lc
ca cc nhm cng dn) ca nh khoa hc chnh tr Jeffrey Berry l iu m hu nh khng c ai
nhn thy, ngay khi kt lun ca sch hon ton mu thun vi quan nim thng thng. Sau nhiu
nghin cu, Berry bc b quan nim ph bin cho rng ch ngha t do cht trong thp nin 1980,
khi n b bp nght bi Ronald Reagan, nhm vn ng hnh lang l cc doanh nghip giu c, v
cc nhm chnh tr bo th; trong khi cc nh gi ca ca quc hi lp php v bo ch th ngc
li. Berry cho rng nhm vn ng hnh lang t do ti Washington pht trin mnh m. Nhm ny
cnh tranh vi cc nhm vn ng hnh lang cho kinh doanh ang c quyn lc v bp cc nhm
bo th, chng hn nh hin khng cn tn ti nhm Moral Majority[43] (Nhm o c a s)
na.
Theo Berry, k t nhng nm 1960, s tp trung ca ch ngha t do thay i t cc vn kinh
t - ti phn phi thu nhp - sang ci m ng gi l cc quan tm v li sng, sau khi g b yu t
vt cht (postmaterial lifestyle concerns): ch thuyt bo v mi trng, tt c cc loi quyn li,
bo v ngi tiu dng, v chnh ph trong sch. Ch ngha t do ny c th hin ch yu thng
qua cc nhm vn ng hnh lang ca cc cng dn, nh Qu Bo v Mi trng, nhm Qun chng

Cng dn ca Ralph Nader[44], v T chc Quc gia v Ph n. y l nhng nhm vn ng vn

dng sc mnh gy nh hng n chng trnh ngh s ca Washington v tnh hnh tin tc ca
n.
Vi cc din bin trong 30 nm ti Washington, phn tch ny ngay lp tc thu ht s ch ca ti v
tnh xc ng. Nhng cng c mt s s phn i (mt on trch t t Bu in Washington cui
tun, mt s cuc phng vn trn NPR[45]), nn cuc nghin cu b pht l.
Ti sao vy? Cu tr li khng phi l v Berry l mt ngi cc hu qu khch, c xu hng phi
by ch ngha t do m thm (stealth liberalism). ng l thnh vin ng Dn ch (Ti c
nng ln thnh mt ngi theo ch ngha t do ca Hubert Humphrey[46]), tng ging dy ti i
hc Tufts t nm 1974 v nhm mc ch n gin l lm r sc mnh ca nhm li ch.
lm iu ny, ng tm hiu cc xut ca quc hi vo cc nm 1963, 1979, v 1991. C g
thay i? Cc vn no c a vo chng trnh ngh s? Quan im ca nhng ai c th hin
qua bo ch? Nu Quc hi thng qua lut php, ai l ngi chin thng (ngha l ai c li)? Theo
cc tnh ton ca Berry, Quc hi xem xt - khng k cc cc chnh sch i ngoi, tr khi c lin
quan n thng mi - 205 vn quan trng trong nhng nm ny. (Mt xut c nh gi
quan trng nu n to ra phin iu trn trc quc hi v c bo ch a tin). Di y l nhng
g ng tm thy:
T nm 1963 n nm 1991, chng trnh ngh s ca Quc hi chuyn sang cc vn hu duy
vt (postmaterial: gii phng c nhn v x hi khi cc vn mang tnh vt cht nh thu nhp hay
an sinh, dn dn chuyn sang cc kha cnh khc nh quyn t do ca cng dn v mi trng ND). Nm 1963, khong hai phn ba cc xut l vn kinh t, c trng bi vic o to nhn
lc hoc tr gi cho nng tri. n nm 1991, khong 70% cc vn l c lin quan n hu duy
vt, chng hn nh Lut bo tn cc vng t ngp nc v Lut ngh php v l do sc khe hoc
vic gia nh (Family Medical and Leave Act: mt o lut cho php ngi lao ng c ngh php
khng hng lng v vn gi c vic lm khi c vn nghim trng v sc khe, hoc cn
chm sc ngi thn trong gia nh h - ND).
Cc nhm vn ng t do hin nhn c nhiu hu thun, u i t bo ch. Trong cc bo loi in
(Berry s dng cc t Thi bo New York, The Wall Street Journal, v cc thng co bo ch hng
tun, hng qu ca Quc hi), cc nhm t do ny chim gn mt na trang vit dnh cho cc nhm
vn ng hnh lang. Cc hip hi cng nghip thng mi chim khong 30%, cc tp on chim
1%. T l tng t ti mng li tin tc qua truyn hnh.
Cc nhm vn ng t do ngy cng ginh nhiu chin thng. Nm 1963, c mi ba ln chin thng
ca nhm doanh nghip vn ng hnh lang th li c mt tht bi trc nhm t do. n nm 1991,
nhm doanh nghip ginh c ba chin thng th phi chu n hai tht bi. Thm ch iu ny
cng thi phng quyn lc ca nhm doanh nghip, v thng th ngnh kinh doanh ch n gin l
phn i cc o lut bt li. Cc nhm bo th, chng hn nh Lin minh Thin cha gio, c t
nh hng n cng tc lp php.
Nghin cu ca Berry bc b nim cho rng cc nhm li ch giu c hoc nhng ngi ch trng
bo th ang thng tr Washington. Nhn thc ph bin phn no c s khc bit, khi ng Cng
ha nm Quc hi nm 1994 to ra mt n tng sai lm v chin thng ca phe bo th. xem
liu c iu ny hay khng, Berry kho st 12 vn v mi trng trong Quc hi kha 104

(1995 - 1996). ng nh gi rng nhm quan tm n mi trng ginh c 10 thng li. Quyn
lc ca nhm bo th cng c phng i, bi v mt s tng ca h ang thng th v cc
tng khng cn mang tnh bo th na. V chnh sch kinh t, mt ngn sch cn bng - trong
thi i hng thnh - v mc lm pht thp hin ang i hi nhiu s h tr. Ci cch phc li cng
vy.
Nhng nguyn nhn chnh gy ra thng tin sai lc - cng l l do ti sao nghin cu ca Berry li
khng c ch - l ngi dn cng c li trong tnh hnh ny. Chc chn nhm vn ng hnh
lang t do cng c. H thng thc hnh nh ca chnh mnh nh cc nhm bn cng ngho kh
chin u khng cn sc trc cc nhm vn ng l cc thng gia giu c. Trong thc t, Berry
thy rng nhm vn ng t do thng c ti tr tt v cng rt chuyn nghip. Ngc li, cc
nhm bo th (nhng khng phi nhm doanh nghip) thng c ti tr km v hot ng yu.
Nhm ny khng quan tm n vic qung b im yu ca h.
Bo ch, tt nhin, l ra nn trnh by mt bc tranh tht s - nhng thc t th khng. Nu lm th,
bo ch s phi tha nhn rng n thng xuyn tr gip cho cc nhm vn ng t do. y l kt
qu t cc nim tin c chia s, nhiu hn l t mt n lc c thc thc y chng trnh ngh
s. Cc nh bo nhn thy nhng cu chuyn theo cch tng t nh cc nh vn ng t do thy.
Doanh nghip c coi l tham lam, ch k v khng c dn ch. Cc nhm bo th th ht ni ni
hoc nguy him di gc x hi. Ngc li, nhm vn ng t do l ngi canh gc vi tinh thn
ch cng.
S hi t ca cc gi tr d dng c suy ra t cuc kho st kin. Hy xem mt cuc thm d
kin nm 1995 dnh cho cc phng vin Washington. Ch c 2% phng vin t cho mnh thuc phe
bo th, trong khi 89% b phiu cho Clinton nm 1992 (so vi t l 43% cng chng M ng h
ng ny). Ch c 4% phng vin thuc ng Cng ha (50% thuc ng Dn ch, v 37% c lp
khng ng phi). H, cng vi nhng gi tr ny, theo bn nng s lm gim thiu sc mnh ca
nhng ngi tt ( ni nhm vn ng t do - ND) v lm cho nhng k xu ( ni cc nhm
vn ng cho doanh nghip v nhm bo th - ND) trng ng s hn. V d, mt cu chuyn mang
tnh dn dt trn Thi bo New York ch ra rng cc doanh nghip chi phi k hp Quc hi gn
nht (Quc hi lm cho hu ht cc nhm vn ng hnh lang ca doanh nghip mm ci hi lng).
S thc ca cu chuyn ny li cho thy nhm doanh nghip ch ginh c mt vi chin thng
khim tn v ang chi phng th vi mc chi ph ti thiu v quyn bnh nhn [47].
Trong mt nn dn ch, s hng thnh ca cc lc lng vn ng hnh lang t do l lnh mnh.
Chng thng thnh cng v mang ngha l knh pht ngn cho kin ca cng chng. V d, theo
bo co t mt cuc thm d kin ca vin nghin cu Pew, 80% ngi dn M thy mnh l
ngi quan tm bo v mi trng. Ci khng lnh mnh l cc nim lm khun mu (stereotype)
sai lch xuyn tc nhng bn c nh hng. Chng phn bit i x vi mt s quan im v ph
bin cc tng cho rng h thng chnh tr - b nm bt bi cc lc lng khng c dn ch - b
tha ha v khng hiu qu. S tht th chnh tr thng b tc v cc kin ca cng chng gy b
tc. Cng trong cuc thm d ny ca Pew, gn mt na s ngi M ngh rng cc quy nh ca
chnh ph l c hi nhiu hn c li. Khun mu ca chng ta chuyn i mt cch sai lch cc
bt ng kin hp php thnh mt m mu bi quan ym th p vo cng chng.
Newsweek
Ngy 13 thng 12 nm 1999

NM 1994
Bt chp c qung b thi phng, ngha lch s ca thng li ln dnh cho ng Cng ha
gn y vn ang b nh gi thp. N li du n cn nhiu hn mt s thay i trong quyn
lc ca Quc hi hoc s sp cui cng ca lin minh Tha hip Mi [48]. ngha cao nht ca
thng li ny l tm l: n thay i cch chng ta ngh v ni v chnh tr. K t nhng nm 1930,
nc M t coi mnh l mt quc gia Dn ch, ch yu b chi phi bi l cc c tri v tng
Dn ch. Trong chc lt, s suy on kiu ny b sp tan tnh. Theo ti, cc iu kin ca cc
cuc tranh lun chnh tr thay i v c bn v khng th o ngc c.
Vi nhn nh ny, ti khng c cho rng chng ta l mt quc gia ca ng Cng ha. Ngi ta
vn cn tip tc theo di xem liu ng Cng ha c th xy dng c lng trung thnh ca c tri
hay ngi dn Hoa K s tr thnh dn du mc chnh tr, lang thang v nh gia cc ng phi v
cc ng c vin. Cng khng phi l chnh ph lin bang s ngay lp tc thu nh li. Nh ti vit
trc y, mt chnh ph Ln (chnh ph cng knh, khng hiu qu - ND) vn tn ti, v khng c
k hoch no ca ng Cng ha gii tn n. Chng hn, k hoch ngn sch nm 1993 ca cc
nh lnh o H vin thuc ng Cng ha l ra phi ct gim c chi tiu hn con s 400 t dollar
trong 5 nm - mi ch l 5% ca 8 nghn t dollar chi tiu trong thi k ny. Nhng iu ny
khng h thp c chin thng ca ng Cng ha xung thnh mt s ngu nhin, do cc c tri bi
quan ym th hoc t ngt quay lng vi Bill Clinton gi ra.
T nm 1980, cc c tri lun ng h cc ng c vin tng thng no tn thnh mt chnh ph nh
gn hn. iu ny khng ch m t Ronald Reagan v George Bush, m cn l cc ng vin Dn
ch kiu mi nh Clinton v Ross Perot. B tc chnh tr tn ti ch yu l do cc c tri vn quay
v vi Quc hi thuc ng Dn ch, ngoi tr mt khong thi gian ngn (1981 - 1986) l khi ng
Cng ha kim sot Thng vin. V Quc hi thuc ng Dn ch th hin mt nt o c
chnh tr khc bit: Tha hip Mi v X hi Ln. l mt thi , mc d l tp hp ca nhiu
tng, cho rng mt chnh ph mnh cn dch chuyn c gii quyt hng lot cc vn x hi.
Trong khi ng Dn ch kim sot Quc hi, h c th duy tr tnh hnh m trong cc hot ng
ca chnh ph phn nh quan im ca hu ht mi ngi dn. Nhn chung, ti cho rng nhn nh
ny c chp nhn bi hu ht cc ng vin Cng ha, ca cng chng, v i qun bo ch
chnh tr. iu c ngha l nc M t coi mnh l mt quc gia dn ch mc d c rt nhiu
mu thun: thng li lin tc trong bu c tng thng dnh cho ng Cng ha (by trong s mi
hai k bu c k t Th chin II v nm trong s by k sau , k t nm 1968 n nay), trong khi
lng trung thnh i vi ng ny cng suy yu. V d, nm 1952 ch c 13% c tri chia i l
phiu ca h cho ng c vin tng thng v H vin (ngha l bu cho tng thng thuc ng ny
th H ngh s thuc ng khc - ND); nm 1972 th t l ny l 30%, v sau khng bao gi xung
di mc 25%.
Nhng xt t gc tm l, ng Dn ch kim sot Quc hi v hiu ha nhng xu hng ny.
Trong ch ca chng ta, quyn lc xut pht t nhn dn, v Quc hi gn gi ngi dn nht.
Kt qu l, cc cuc bu c Quc hi truyn vo nhng ngi chin thng mt cm gic tuyt vi
ca th thng phong, trong khi p t mt cm gic tht th ln bn thua cuc. Cho n nay, cc
ng vin Dn ch ng i cha bao gi thy mnh l ng ca thiu s. Cc chin thng trong

bu c tng thng ca ng Cng ha c th c bn bc qua loa nh mt cuc ua nga: nu c

cc con nga khc th kt qu c th khc i. Tng t nh vy, s tng trng ca nhm c tri
c lp c th c gim thiu, v cng s lng c lp ny bu cho ng Dn ch duy
tr quyn kim sot ca ng ny trong Quc hi.
Bin ng nm 1994 xa nha nhng thi quen t duy kiu ny. Cc nh khoa hc chnh tr s
tranh lun nhiu v l do ti sao ng Dn ch li kim sot Quc hi trong thi gian di. C l t
nc cng l ng Dn ch. C l ng Cng ha ch c cc ng vin km. C l c tri a thch
ngi ng nhim bo v khu vc bu c ca h. Hoc c l s sp xp li khu vc bu c
(redistricting)[49] sng sut c hiu qu. D nguyn nhn l g i na th tnh hnh ny cng khng
cn na. Thay v vy, mt ngun lc huyn thoi trong cuc bu c quc hi ph hng li tuyn
b v tnh trng thng th ca ng Dn ch, mc d ci nhn a s cng khng chuyn sang
pha Cng ha; bi v mt cuc bu c cng ch l mt cuc bu c m thi.
Nhng vi vic p tan tuyn b ca ng Dn ch, cuc bu c lm thay i cuc i thoi,
nh nhn nh ca Terry Eastland, mt cu quan chc trong chnh quyn Reagan. Khi ng Dn ch
cn chim c a s, tng ca h ngay lp tc tr thnh chnh thng. S thng li ln ca
ng Cng ha chm dt vic ny, nhng kt qu ca n vn cn cha c nh gi ng mc.
Ly mt v d: ci cch phc li. Mt vi thng trc y, ngh ca mt s ng vin Cng ha v
vic cc b m tui thiu nin cha kt hn s khng c c hng phc li b cho l phn
ng; by gi n khng th b bc b d dng. Vn vt khi tnh ng n hay sai lm ca
ngh ny. ng hn l n i n mt qu trnh rng hn, theo cuc bu c Quc hi cho php
hoc thu hi s hp php m h ca chnh tr.
Cc i thoi chnh tr c chuyn i t nguyn tc Tha hip Mi (New Deal) hng ti mt
nguyn tc c th c gi l x hi c trch nhim. Cc ng vin Cng ha (v mt s ng vin
Dn ch) t nhng cu hi mi v nng lc v trch nhim ca chnh ph. H bin h cho s phn
ha mi trong hot ng ca ton lin bang, ca tiu bang v chnh quyn a phng v, quan trng
hn, phn ha gia chnh ph v ngi dn. Cc xut c tnh hnh ng s khng cn t ng
c xem nh l ng ch na, vic ct gim s khng cn ng nhin b coi l v trch nhim
hoc b k th nh nhng tng ru ria.
Tt nhin, thut hng bin y vt xa cc xut thit thc. Ngi M c th phn nn mt
Chnh ph Ln, nhng h ph thuc rt nhiu vo n. C th, hu ht ng vin Cng ha hin cha
phi i mt vi vn trng tm: mt phn ba chi tiu ca lin bang l dnh cho ngi cao tui,
thng qua mng li an sinh x hi, chm sc sc khe, v cc quyn li ph bin khc. Khi th h
Baby-Boom (c ra i trong giai on 1946-1964) gi, hoc cc chng trnh ny s b ct
gim, hoc chi tiu (v cc loi thu hay s thiu ht) s tng ln. Chnh ph trong tng lai c th
lm t vic hn, nhng n chc l s khng thu nh i. V cng c nhng mu thun khc. Trong khi
ln n chnh ph, mt s ngi bo th vn hy vng s tn dng c quyn lc ca chnh ph
thc y ng c ca ring h (v d, cu nguyn trong trng hc).
Tt c nhng iu trn cho thy rng chnh tr s tip tc xo trn, y mu thun, v thng b b
ng m khng c xc nh r rng. i khi iu ny khng c g hon ton khc bit so vi nhng
g trong qu kh. C v nh vn khng c g thay i c. Nhng ngh vy s l mt sai lm ln.
Cuc bu c khng ch thay th ngi c (ng Dn ch) bng ngi mi (ng Cng ha)[50].
N cn lm thay i nhp iu v xu hng chnh tr. N thit k nn mt th chnh thng kiu

mi v thay i phm cht ng tn trng ca chnh tr. Cuc bu c tuy cha l mt s sp xp li

cho ngn np cc ng phi v nhng tng, nhng l s xa ri cc ng phi mt cch
quyt on ca nhm ngi cao tui.
Bu in Washington
Ngy 30 thng 11 nm 1994

H GI Y L MT CUC CCH MNG?

Cch mng, cng vi khng hong, l mt trong nhng t m chng ta lm dng v dng sai
nhiu nht. Chng ta c hng t khng hong (khng hong kinh t, khng hong mi trng,
khng hong ma ty, khng hong ti phm, khng hong gio dc) v cng nhiu cuc cch
mng (cch mng my tnh, cch mng truyn thng, cch mng cng ngh sinh hc, v...v...). V
gi y, tt nhin l chng ta c cuc cch mng ca ng Cng ha - thut ng c chnh
nhng ngi Cng ha t ra v c bo ch v hu ht cc nh bnh lun chnh tr vui v tn thnh.
, ti th khng ng .
Ti khng tranh lun rng chng ta c mt bin ng bt thng v chnh tr. Nu mt ngn sch
cn i sau cng cng c thng qua (cc c hi l rt kh quan), Quc hi s c xp hng mt
cch xng ng vo mt trong nhng v tr quan trng nht k t sau Chin tranh th gii th II. H
ang xut nhng thay i rt ln vi hiu ng tim nng cn su rng hn. Mi quan h gia Lin
bang v tiu bang c th c lm mi mt ln na, trong cc tiu bang m nhn nhiu trch
nhim hn trong mt s cc chng trnh ln (chng trnh y t Medicaid [51], phc li). Chi tiu cho
ngi gi s c a vo chng trnh ngh s chnh tr mt cch cht vt. Tht ra, iu kin cho
cc cuc tranh lun chnh tr c th thay i mt cch dt khot, nu cn bng ngn sch c khi
phc li nh mt nguyn tc thit thc, v hp php.
Nhng nhng thay i ny, theo quan im ca ti, khng iu kin c xem l mt cuc
cch mng. Ti cho rng cch mng phi l mt s kin hoc xu hng lm thay i hon ton mt
ch (chnh tr, x hi, kinh t) hoc tp hp cc tng. Truyn hnh cho chng ta mt cuc
cch mng thc s trong truyn thng i chng. Xe hi gp phn vo cuc cch mng thc s trong
vn ti, thay cho nga v ng st. Mi cuc cch mng ny khi mo cho cc tc dng ph
rng ln mang tnh x hi v kinh t, nhiu hiu ng trong s ny vn cn din ra v mt s vn gy
tranh ci. V d, xe hi lm thay i cnh quan ca quc gia bng cch lm cho qu trnh ngoi
ha[52] tr nn kh thi. V chng ta vn cn tranh lun v vic liu rng truyn hnh c khuyn khch
bo lc hay khng.
Trong chnh tr, cc cuc cch mng thng c xu hng bo lc v thay th ch ny bng mt
ch khc. Nhng cng khng cn phi c bo lc. Ti Hoa K, vic thng qua Hin php l mt
cuc cch mng c tm quan trng tng ng bn thn cuc Cch mng M, bi v Hin php
xc nh rng chng ta s c mt chnh ph quc gia thc s ch khng n gin ch l mt tp hp
lng lo ca nhng tiu bang - vn ny sau b cuc ni chin thch thc. S hnh thnh
Cng ng chu u (nay l Lin minh chu u) sau khi Chin tranh Th gii th II cng l mt cuc
cch mng. Mc d khng ngn chn c tt c cc mi hn th t xa xa ca chu u, n
a phn ng cc quc gia vo mt khun kh ha bnh.

T c s nn tng ny, cuc cch mng ng Cng ha khng ging nh mt cuc cch mng thc
s. V ti sao n phi l cch mng c ch? Ti M, nhng thay i chnh tr thng l s tin ha.
N din tin dn dn, l nhng g hu ht ngi M u mong mun. Nhng thay i chnh tr
by gi ch yu l loi ny. Vic chng trnh Chm sc sc khe Medicare (tng mt ln b gii
hn i vi ngi cao tui) cn ang c tranh lun cho thy mt tn hiu ca s thay i quan
trng trong bu khng kh chnh tr. Nhng chnh ph khng chi b tt c trch nhim i vi ngi
gi. Tht vy, chi tiu dnh cho nhm ny s tng ln, bt chp dng loi ngn sch no, tng c v
con s tuyt i ln s tin chi cho mi c nhn.
Tng t nh vy trong cc chng trnh dnh cho ngi ngho. Hu ht cc thay i ny u c
gii hn. Chng trnh Medicaid v phc li x hi ang c chnh ph lin bang v tiu bang phi
hp iu hnh. Chng s tip tc c cng qun l v ti tr, nhng cc tiu bang s c c quyn
lc nhiu hn v, so vi cc chng trnh hin nay, t kinh ph hn. Vn y khng phi l: liu
nhng thay i ny s lm cho nhiu ngi ngho c t ch hn hay khng (nh cc lp lun bin
h), hoc lm h suy thoi thm hay khng (theo li nhng ngi ch trch). n gin l nhng thay
i ny khng phi l cch mng. Nguyn tc c bn (chnh ph c trch nhim vi ngi ngho)
vn cn , trong khi cc chi tit thay i.
Cuc cch mng ca ng Cng ha c sng ch ra ch yu ch l s tin li mang tnh chnh tr
v ca bo ch. Nhiu Ngh s mi thuc ng Cng ha mun gia tng cng nhiu cng tt s khc
bit ca chnh h so vi nhm lnh o tinh hoa ca Washington v, do , nhn thy rng ci nhn
cch mng tht hu ch v ph hp. N chuyn ti ngha rng h thc s l ngi ngoi (
ni n tnh khch quan - ND), khng mong mun ko di tnh trng hin hu ti th . H s thay
i. Bo ch hng hi xc nhn kiu cch mng t phong ny, bi v n lm cho cu chuyn chnh
tr cng kch tnh hn.
n by gi th nhng ngi khn ngoan hn trong ng Cng ha phi hi tic v cch chn t
ng. l mt thm kch trong hot ng quan h cng chng v l mt mn qu chnh tr dnh cho
ng Dn ch. Mc d khng hi lng vi chnh tr nh thng thy, ngi M khng phi l nhng
nh cch mng. Tht vy, tng cch mng khin cho hu ht ngi M rng mnh. Thut ng
ny gi ln nhng bng ma v s ln xn v tnh trng hn lon. ng nhin, ng Dn ch
sn c s lin tng v nhng ni lo lng. ng Cng ha c gi l cc oan v khng
b, h s lm kh ho cc mng li an sinh x hi v hy hoi ngha ca s an ton cho ngi
M. s l cch mng, nhng li khng phi l mc ch ca nhng ng vin Cng ha.
Liu c vn g khng? Suy cho cng, cch mng cng ch mt t. C l vic s dng ngn ng
bt cn cng chng lm nn s khc bit trong nhiu bi cnh. Chng ta c th hoc khng tri qua
mt cuc cch mng my tnh. Vic bn gi n l ci g ch l vn ca s thch v cch nh
gi. Lch s s phn xt sau cng. Nhng trong chnh tr, t ng l chuyn ln. Chng gip to ra bu
khng kh cho quan im. Vic lm dng ngn ng ph hng cuc tranh ci l lun. Cng iu ha,
n gin ha, v xuyn tc l cc ni dung bnh thng trong tranh lun chnh tr. Nhng cng kt
hp thm nhiu nhng s qu trn th cc cuc tho lun cng tr nn kh khn hn.
Di gc ng phi chnh tr, phe Cng ha xng ng vi nhng g h nhn c. H quyt
nh t gi mnh l nhng nh cch mng; by gi h phi chu hu qu. Tuy nhin, bo ch cng
phi chu trch nhim v vic ph bin cc tng, v trong mt ngha rng hn, t nc l
ngi thua cuc, phi gnh chu hu qu cui cng t vic trnh by sai lch ny. Mi thay i y

u khng phi l cch mng. Khi chng ta xc nh sai thuc tnh - v bi bc - kiu ny, chng ta
cho tnh biu tng chn vi ci thc cht. Mi ngi s phi thay i, bi v trng n c v
ln hn v nhiu v hn so vi thc cht ca s thay i . Ma mai l sau chng ta lm cho
vic i n s ng thun vi nhng thay i dn dn cn tr nn kh khn hn, iu m hu ht
ngi M thc s mong c.
Bu in Washington
Ngy 03 thng 1 nm 1996

WASHINGTON XA CCH
Ba mi nm trc [nm 1969], ti n Washington khi cn l mt phng vin 23 tui. K t
cho n nay, cha bao gi ti thy s xa cch gia th v phn cn li ca t nc li ln nh
by gi. Th c bit quan tm n nhng co buc v cc hnh vi sai tri ca Clinton. Trong khi
phn cn li ca t nc t khi n chuyn ny. Theo cc bo co t cuc thm d do Trung
tm Nghin cu Pew th hu ht ngi M cm thy rng nm 1998 l mt nm tt i vi h (72%)
v cng ng ca h (78%). Chuyn sai tri ? Ch c 32% theo st cu chuyn ny; v 64% ni
rng cc phng tin truyn thng ch n n qu nhiu.
Ngi ta cng c th gy tranh lun l: s lnh nht ny l mt s kin n l, phn nh tnh c th
ca nhim k tng thng Clinton v thi th ca mt nn kinh t ang bng n. Ti th li ngh
rng y l mt o tng. Cc iu kin ni trn c th lm gia tng s xa cch, nhng khong cch
ngy cng ln gia Washington vi phn cn li ca t nc th khng phi l ngu nhin. l
mt trong nhng xu hng r rng ca ba thp k khi ti y. Trong thi gian ny, Washington
tr nn hp hi hn. Ngi dn cc ni khc cng lng trnh bi v h cm thy b gt ra ngoi.
Ni n Washington, ti khng c mun ni n mt ni chn. Cho d bn tin hay khng th phn
ln ngi dn y c cuc sng cng ging nh hu ht nhng ngi M ni khc. H phi chu
ng nn kt xe, nhng lo toan v trng hc, v ch thnh thong mi suy ngh v chnh tr v chnh
ph. Thc ra, Washington hin ang ph thuc vo chnh ph t nht k t trc n nay. T nm
1970, dn s ca khu vc trung tm tng trng khong 60% v ln n 4,6 triu ngi. S tng
trng ny bt ngun ch yu t nhng ngnh ngh m c th tn ti c gn nh bt c ni u.
American Online (mt dch v thng mi trc tuyn - ND) hot ng t mt khu ngoi , Newsweek
chn v tr l mt trong mi trung tm cng ngh cao.
Ti mun ni n Washington nh l mt cng ng chnh tr - m ng bn trong ng vnh ai
cao tc hoc tng lp thng tr. N bao gm cc chnh tr gia, nhn vin ca Quc hi, cc ph t
lm vic Nh Trng, cc nhn vt chnh tr c b nhim, cc quan chc hng u, bo gii, cc
nhm vn ng hnh lang, cc c vn chuyn nghip, v cc thnh vin ca cc nhm li ch v cc
nhm bin h. Nhng nhm ny sng vi cc hot ng chnh tr, bu c, lp php, v chnh sch
cng.
Vic m rng khong cch gia Washington v phn cn li ca t nc l khng hon ton tiu
cc. Nc M pht trin mt phn v s phn quyn, phi tp trung ha. Quyn lc ca chnh quyn
vn cn phn tn trong cc cp thuc nh nc, tiu bang v cp a phng. Nn kinh t cho

php cc cng ty c m rng, cnh tranh, thu hp, v ng ca, phn ln ty vo quyt nh ca
ring h. C rt nhiu hot ng tnh nguyn, quyn gp v lm t thin. V d, Thng k Vn tt
cho thy c n 330.000 nh th v 40.000 t chc t thin.
Nc M c th lm tt m khng cn Washington phi lm tt. Trong bi vit trn t New Republic
gn y, Gregg Easterbrook lu mt s du hiu ci thin ang din ra trn t nc: nm 1997, t
l git ngi l thp nht trong vng 30 nm; din tch mt ngi nh mi in hnh ln hn 40% so
vi nm 1970; t l cc b m tui thiu nin gim xung 12% k t 1991; lng khi gim
xung mt phn ba t nm 1970. C th ni rng, mt s thnh tu - nh ci thin mi trng chng
hn - l xut pht t Washington; nhng phn nhiu th khng.
Tuy nhin, c mt iu gy lo ngi theo trc gic v s xa cch ngy cng ln ca Washington.
Trong mt nn dn ch i din, ngi dn khng nn cm thy mnh ngy cng c i din t
hn. Cuc chin tranh Vit Nam v v Watergate thng xuyn c a ra gii thch s thiu tin
tng su sc vo cc chnh tr gia v chnh ph. Nhng tc ng ca chng b thi phng. Gn
mt phn ba s ngi M trng thnh ngy nay mi ch hn mi tui hoc thm ch cn cha
c sinh ra khi Nixon ri vn phng vo nm 1974.
Khi ti n Washington nm 1969, nhiu ngi tin rng chnh ph c th gii quyt c nhiu
vn x hi. Nim tin ny, cng vi vic tin chc rng nn kinh t c th to ra s thnh vng mi
khng gii hn, to cm hng cho rt nhiu ngi theo ch ngha hnh ng
(activism) trong chnh ph. Washington kt ni vi phn cn li ca t nc bng cch ri nhng
li ch mi ln nhiu khu vc bu c. Mc d ng Dn ch dn dt cuc vn ng ny, hu ht
cc ng vin Cng Ha (ng ch l bao gm c Nixon) cng tham gia. Ngi cao tui c
hng li t chng trnh chm sc sc khe v an sinh x hi cao hn; ngi ngho c n nhn
chng trnh Medicaid v phiu thc phm; cc trng trung hc v i hc nhn c nhiu vin
tr hn; Quc hi thng qua lut v mi trng v an ton cho cng nhn.
Chng ta bit rng cuc vn ng ny by gi hon ton tht bi trong gi nh bc ng ca
chnh n. Khng th gii quyt c tt c cc vn x hi; nn kinh t khng th to ra ca ci v
bin; thm ht ngn sch pht sinh bi v cc nh chnh tr khng th la chn gia cc loi thu cao
hn v chi tiu thp hn; cc quy nh u lin quan n chi ph v li ch. nh hng chnh tr ca
tht bi ny l su sc. Cng thc c kt ni vi m ng cc c tri n ha tht bi. K t ,
c hai ng vt ln trong tuyt vng tm ra mt cng thc mi. Ti ch n gin ha i mt
cht khi nhn nh rng kt qu l c hai ng - t nht l theo kiu hng bin - u khng qu t do
v qu bo th, h phn ng v cc oan.
ng Dn ch l phn ng v c v nh h ha hn quay tr v nhng nm 1960 m mng vi vic
m rng cc chng trnh x hi v li ch cho c tri. Nhiu ngi M nghi ng. Mt khc, ng
Cng ha c v cc oan bi v khi li hu ht mi vn cho chnh ph, h c v qu sn sng
tho g chng. iu ny khin hu ht ngi M lo s, nhng ngi (mc d e ngi) vn a thch
cc li ch ca chnh ph, t khon tin vay i hc i hc n an sinh x hi. Khng bn no
kim sot c vn trng tm ct li; c hai ch lm n tr nn kh chu hn.
Theo ngha rng hn th Washington mt lin lc. Cc ng khng th trnh by mt cch thuyt
phc v mt thc trng ln xn ca chnh ph tuy ln, nhng chc chn l cn hn ch. Hnh nh
hng bin chnh tr thng c sng to ra. Ngoi tr nhng phng cch mang tnh hnh thc,

ng Dn ch khng th to ra cc chng trnh mi v ng Cng ha khng th ct gim thu. B

ngn cn khng th c cc hnh ng ch thc, cc nh chnh tr tr nn cao ging hn trong cc
cuc tranh lun v hn hc hn trong cc v cng kch mang tnh c nhn. H lin kt ch yu vi
cc im bu c trng yu ca ring mnh v cc nh t tng ng cm, lm su sc thm s
ngn cch v o tng ca mnh.
S ngn cch ny cho thy cc c trng ca hn o Washington, trong tt c cc nhm chnh tr,
trc cc bin ng t lc a. ng Dn ch bng hong khi thua km s gh trong Quc hi
nm 1994; ng Cng ha chong vng bi nhng tht bi ca h trong nm 1998. Ngi M
ngy cng xc nh c r hn nhng g h mong i t cc nh lnh o chnh tr. Ti
Washington, cc sai phm ca Clinton c v l iu bt thng; ni khc, n c xem nh l th
xa c, mc d cp cao hn. y l mt li bnh lun ng bun v xc ng sau ba thp k ca
s thay i: Washington, mc d khng km phn th v, b mt lin lc v mt lun s tn trng.
Newsweek
Ngy 11 thng 1 nm 1999

GII THOT KHI CHUYN CHNH TR

Chng ta, nhng ngi c hiu bit, lin tc sng to ra cc xu hng mi m b qua lch s v
nhng l thng. Pht minh mi nht ca chng ta l tng cho rng ngi M ngy cng ch
k v th vi vn mnh ca t nc hn bao gi ht. Cc nh bnh lun cnh hu lo s rng cng
chng cha cm thy b xc phm bi hnh vi ca Tng thng Clinton v cha mun lun ti ng.
Cc nh bnh lun cnh t li ch bai cng chng v l nhng ngi ch bit t coi mnh l trung
tm v s khng ng h cc chng trnh x hi mi vi quy m ln. Nim tin c chia s y l:
nhng ngi M ch lo thn mnh ang bp nght nn dn ch. Cha i, s lng c tri tham gia
vo cuc bu c Quc hi gn y ch l 36%, mc thp nht k t nm 1942.
Liu ngi M hin i c ng hng chu s ch bai mit th ny? Thc s l khng.
Hy xem xt mt cuc kho st mi y i vi 800 v lm cha m ca t chc Public Agenda
(mt t chc khng c tnh ng phi, phi li nhun ca Hoa K - ND). Cuc thm d hi rng liu
Hoa K c l mt quc gia c nht v nh, i din cho mt iu g c bit hay ch l mt
quc gia bnh thng vi mt ch khng tt hn m cng chng t hn hn nhng t nc
khc. Kt qu thu c: 84% cho rng Hoa K l t nc c o, duy nht. Khng c g mi
y c. Cc cuc thm d kin thng xuyn cho thy: chng ta cm nhn v t nc tt hn so
vi cng dn ni khc cm nhn v t nc ca h. Mt cuc thm d ca Gallup vo u thp
nin 1990 hi kin ngi dn 15 quc gia xem h c mun di chuyn ni khc sng hay
khng. Ngi M ng th hai t di ln trong bng xp hng. Ch c khong 11% ngi c
hi ni rng h mun di chuyn, so vi 30% ngi c v 21% ngi Php c hi.
Ngi M quan tm su sc n t nc ca h, v vic c gii thot khi chuyn chnh tr - c
bit l trong nhng thi k khng c khng hong quc gia - l mt trong nhng iu h thch nht.
Trong mt cuc kho st ca Public Agenda, 61% trong s nhng ngi tr li cho rng h nh gi
cao nc M v t do c nhn. Ngc li, ch c 13% vin dn n t do chnh tr. Cng khng

c g mi c. Trong mt nghin cu t nhng nm 1950, nh khoa hc chnh tr Robert Dahl ca

Yale nhn thy, khng my ngc nhin, rng thc phm, tnh dc, tnh yu, gia nh, cng vic,
s vui chi, ch , tin nghi [v] tnh bn - v khng chnh tr - l nhng g ngi ta quan tm
nht.
Cc nh bnh lun chnh tr khng th nm bt c s tht. Gn y, trn t , nh bo Nicholas
Lemann tuyn b s xut hin ca chnh ph ca s thoi mi, do s thoi mi v v s thoi mi
(chi ch theo cm t chnh ph ca dn, do dn v v dn - ND). ng vit: ngi ta tin rng
chnh ph c ngha v rt nghim tc i vi tng lp trung lu... [nhng] tng lp trung lu li
khng theo bt c cch thc no b buc phi c ngha v cam kt dnh thi gian hay tin bc cho
cc d n ln hn ca quc gia. ng ny b qua iu rc ri l cc mc thu ca lin bang ang
gn mc nh cao trong lch s, gn 21% thu nhp quc gia. Sau , ng tranh lun rng cc nim
tin hin nay chi b quan nim truyn thng cho rng chnh ph c th t gi nh v s trung
thnh v tin tng ca cc cng dn ca mnh khi h s dng cc ngun ti nguyn lm cc cng
vic ca t nc.
Truyn thng ny l ci g? u phi l truyn thng ca Hoa K, vi s nhn mnh mang tnh
lch s i vi ch ngha c nhn v s hoi nghi i vi chnh ph. Trong thp nin 1830, mt
ngi Php tn l Alexis de Tocqueville vit rng, mt ngi M ch tm vo vic ring ca
mnh, c nh l anh ta ang n c ch c mt mnh trn th gii ny. Theo quan st ca James
Bryce, ngi Anh, th trong thp nin 1880, hu ht ngi M cm thy cng b bt chnh ph cng
tt.
Vic ly t l c tri i b phiu lm tiu ch quan trng nhm nh gi lng nhit tnh ca cng
chng cng l mt sai lm. Nhng ai cn hoi nghi iu ny nn tm c mt cun sch mi, hay
tuyt vi l cun Ngi cng dn tt (The Good Citizen), ca tc gi Michael Schudson - nh x hi
hc ca i hc California ti San Diego. ng l t l c tri tham gia bu c tng cao hn nhiu
(thng l 75 - 80%) trong th k XIX. Nhng s so snh b li dng, nh Schudson chng minh.
Trc ht l nhiu ngi M khng c quyn i b phiu. Ph n khng c tham gia cc
cuc bu c quc gia cho n khi Tu chnh Hin php th 19 c ph chun nm 1920. Ngoi tr
mt thi gian ngn sau cuc Ni chin, nhiu ngi M da en cng khng th tham gia b phiu
cho n khi c Lut v quyn bu c (Voting Rights Act) nm 1965.
Ngoi nhng chi tit ny ln, chnh tr khi khng ging nh by gi. c bit l sau cuc Ni
chin, chnh tr cng c chc nng nh mt hnh thc gii tr ph bin v l mt ngn hng vic lm.
Cc chnh ng t chc cc cuc diu hnh c n v nn, v ti tr cc cu lc b gii tr. ng no
chin thng sau s tng thng cc bn ng h mnh bng cc ch lm trong c quan nh
nc. Dch v bu chnh l mt ngun b nhim to ln. Nm 1896, ngnh ny cung cp 78.500
vic lm. Cc ng phi t ti tr cho mnh bng cch nh gi mc lng ca v tr cng vic s
c b nhim (mt t l in hnh l 3%). C tri i khi cn c tr cng i b phiu, bng mt
cng n vic lm hoc tin ti hi l. Cuc tranh lun v cc vn c thu gn.
Schudson vit rng chnh tr khi cng c hiu nh mt mn th thao ng i v s ganh ua
gia cc nhm x hi, th ngi ta cng nhit tnh tham gia. Nhng cc ng phi suy yu i vi
s ni ln ca cc loi hnh gii tr i chng (chng trnh sn khu tp k, phim nh, bng chy) v
vic ci cch dch v dn s, khin cho s lng cc vic lm ch nh b ct gim. George
Washington Plunkitt, mt quan chc chnh tr c ln ca th k XIX tng nu cu hi Lm th no

 em li li ch cho nhng ngi tr tui ca t nc, nu bn khng c vn phng no dnh cho

h khi h lm vic cho mt ng phi?
y mi l nguyn nhn su sc hn ca tnh trng t l c tri tham gia bu c gim st. Khi chnh
tr tr nn nghim tc hn v tru tng hn, n cng tr nn t li cun v t kt ni trc tip
n li ch c nhn ca ngi dn. C rt nhiu vn m ngay c cc cng dn tn tm cng khng
th chung vai st cnh. Ngoi ra, cng theo Schudson th nhng cch thc thay i chnh sch x
hi pht trin thm. Mi ngi c th trng cy vo cc ta n, cc c quan, cng chng, hoc
phn khng.
Tt c nhng iu ny lm gim tm quan trng ca cuc bu c. Chng c th cho thy s bt
ng ph bin ca ngi dn i vi cch thc hot ng ca chnh ph v thm ch c th khin cho
mt chnh ph b x y theo mt hng i khc. Nhng cc cuc bu c ngy cng khng cn l
mt phng tin thc hin cc chnh sch c th, hoc, khi khng c khng hong, cho php
tin hnh ci cch trit . Mc d dn ch cn phi c gim st, cng vic ny ngy cng b h
thp - lun lun v tht t hi - xung ch cn l li ch dnh cho cc nhm v bo ch.
Kh c th bo cha c cho t l c tri thp, nhng vic c nhiu hn nhng thay i ng k
trong chnh sch ca chnh ph cng tht ng hoi nghi. Than phin ca nhng ngi c hiu bit
trc s th ca cng chng ch yu l phn nh nhng cm gic b tn thng. Chng ta khng
th chp nhn khi hu ht mi ngi u khng quan tm n nhng g chng ta ngh, ni v vit.
Ngi dn dnh nhiu thi gian cho nhng g h c th tc ng c nhiu nht v nhng g quan
trng nht i vi h (cng vic, gia nh, v thi gian rnh ri); chnh tr tht th trong cuc thi ny.
Ai ni rng ngi dn sai lm?
Bu in Washington
Ngy 2 Thng 12 nm 1998

III. KINH T
CN NH TI LI KHI U
Chng ta hin nay [thi im thng 6 nm 1992] vn ang gnh chu nhng di sn ca bi din vn
m John Kennedy 30 nm trc y c trong l tt nghip ti i hc Yale cng vo thng Su.
Bi pht biu sau c xem nh mt tuyn b to bo v cc nguyn tc kinh t mi, v, vi vic
nhn thc c bn cht vn , n c th xp hng nh mt tuyn b quan trng nht ca Tng
thng v chnh sch kinh t k t sau Th chin th II. Tht khng may, tuyn b ny dn dt
chng ta theo phng hng sai lm: a n lm pht cao v thm ht ngn sch d dng.
Thn thoi kinh t, theo lp lun ca Kennedy, cn tr cc tin b ca quc gia. ng khng nh
k th ln ca s tht rt him khi l s gi di - cc iu ba t, khng trung thc c ch - m l
cc thn thoi - dai dng, thuyt phc, v khng thc t. C th, thm ht ngn sch khng phi
ng nhin l iu ti t, v nguy c lm pht b thi phng qu mc.
Nhng nhng g Kennedy ln n l nhng thn thoi li thc s l cc vn truyn thng v
nhng iu cm k t gi: nhng iu chng ta lm theo thi quen hay nhng g chng ta trnh n
v lo s. Chng ta c mt truyn thng vi mc lm pht thp (vo nm 1960, t l ny l 1,4%).
V thm ht ngn sch l mt iu cm k. Tng thng Eisenhower ph phn kch lit nhng iu
ny (ng cn i cc ngn sch c 3 hoc 4 nm trong thi gian 8 nm lm Tng thng, ty thuc
vo cch thc chng c o lng nh th no - v thm ht l tng i nh). Mt khi s kim
ch khng cn, chng ta tr thnh nn nhn ca cc chnh sch ngu ngc.
Bi pht biu ca Kennedy ti i hc Yale, di mt s gc nht nh, l mt ti li khi u.
N chi b cc yu t chnh thng hin hnh v lm cho t nc ri vo tnh trng lc tay li:
cam kt cc mc tiu mong mun m li khng c phng tin tip cn cc mc tiu . Vi cc
hiu bit sau ny, ti li ny l c th l gii c. Kennedy cam kt a t nc tin ln v ng
cng l mt nhn vt ca thi i : mt thi k lc quan cao khi ngi ta tin rng cng ngh v
nhng ci u gii nht c th m bo lm ci thin x hi. Nhng nh kinh t ca ng l cc hc
gi t tin v ngh rng ng Eisenhower l cn tr s tng trng kinh t v gia tng tht nghip.
H bit h c th lm tt hn.
Khi Kennedy n i hc Yale ngy 11/6, ng c ngi ta vy quanh. Th trng chng khon khi
ang tt dc nhanh. Ngy 28/5 th trng st gim gn 6%. Trong thng t, Tng thng
tranh u vi ngnh cng nghip thp khi c tng gi. Thnh kin b co buc l khng ng h doanh
nghip v mc chi tiu cao ca Nh Trng c quy kt cho vic mt t tin. Newsweek tng trch
li nhn nh cay ng ca mt doanh nhn: Nu Kennedy c mt cn au tim, gi [c phiu] s
tng thm 40 im (tng ng vi 230 im trong ch s Dow Jones hin nay)[53].
Ngy 7/6, Kennedy cng b ti mt cuc hp bo rng ng s tm mt phng cch mi nhm ct
gim thu kch thch nn kinh t. ng quyt nh dng bi thuyt trnh ti Yale thuyt phc phe
i lp rng cc chnh sch mnh m hn l hp l v thn trng. Bi pht biu, nh ghi chp ca
ngi vit tiu s Arthur M. Schlesinger Jr., l li thnh cu tranh lun cho r ci ng ci sai d
nh khi xng nn mt cuc i thoi vi cc nh lnh o doanh nghip.

Ngy nay, iu ng ch trong bi pht biu kia l s tnh ton nhm ln ca n. Kennedy ni
rng mi th u phc tp. Nhng g chng ta cn khng phi l ci nhn v cc li so rng, m l
s tho lun cn bn v cc vn phc tp v mang tnh k thut.... ng cho rng cc chnh sch
kinh t lin quan n nhng thch thc tinh t m t phi tm ra cu tr li mang tnh k thut,
ch khng phi tnh chnh tr. Ton b tng l thay th cc yu t truyn thng v nhng iu
cm k bng s tin tng trong t duy hin i v cc chuyn gia: l cc nh kinh t hc. (Nhng
nh hng ca qu kh vn cn mnh m. Cho n nm 1964, sau v m st Kennedy, Quc hi vn
cha thng qua vic ct gim thu.)
Nhng g chng ta bit ngy nay l s nh i ca Kennedy - ch ca nhng chuyn gia k thut
(technocrats) thay th cho kiu truyn thng - b sp bi hai sai lm. Trc tin, cc nh kinh
t hc khng hiu bit y lm c nhng g Tng thng mong i. H khng th to ra
tnh trng c y vic lm lu di (v sau c nh ngha l mt t l tht nghip 4%) m
khng c lm pht. V th hai l, cc chnh tr gia by gi mi c th hp l ho cc chnh sch bt
cn di chiu bi nn kinh t khai sng. Thm ht l OK, v chng s y nhanh tc tng trng
kinh t v cui cng l cn i ngn sch. Tng trng nhanh hn lm cho cc chng trnh chi tiu
mi tr nn kh thi. Li sut thp c dng bin minh cho vic thc y tng trng.
Tng qut hn, tin c bn ca Kennedy sai. ng, mi th ang phc tp. Nhng iu
khng trit tiu s cn thit phi c cc nim tin ct li - c cng chng hiu theo trc gic v kh
thi trong thc t - thng bo v kim sot cc chnh sch ca chnh ph. Thiu st ca Kennedy,
lan ta n nhng ngi k nhim ca ng theo cc mc nhiu hn hay t hn, l vic khng c
kh nng tm thy cc nguyn tc nh vy v truyn thng chng n cng chng.
Theo Raymond J. Saulnier, mt trong nhng c vn ch cht ca Eisenhower, trong mt cun sch
mi[54] th vn cha c ai pht trin thm t cc nguyn tc ca v Tng thng ny. Nu ngi dn
mun c mt dch v mi t chnh ph, h phi tr tin thng qua cc loi thu. Chnh ph khng to
ra s tng trng kinh t. Ngi dn v doanh nghip mi to ra s tng trng (mc d chnh
ph c th tm thi nh hng ti s tng trng). V c lm pht l iu cn thit cho mt nn kinh
t lnh mnh. Eisenhower l ngi bng bnh nhng khng cng nhc bm cht cc nguyn tc ca
ng. V d, ng chp nhn mc thm ht khi suy thoi, nhng khng ct gim thu hoc tng chi tiu
v iu s to ra s mt cn bng trong di hn.
Nu khng c cc nim tin c bn, chng ta thiu i mt khung mu kim sot cc chnh sch ca
chnh ph. Nim tin ca Kennedy v cc c vn ca ng v vic tranh lun ng sai, theo mt mc
no , l bt hp l. Chng ta khng th lun lun bit trc rng: mt iu xu i vi chng ta
s thc s l xu. Mt cht lm pht l khng t. Nhng n dn n mc lm pht hn, ri ln
hn na v khi ng l xu tht. Khi mc thm ht ngn sch l nh, n c v d dng c chp
nhn. Chng ta tr nn quen thuc vi nhng iu ny, v dn dn chng lm cho mc thiu ht
ln hn m hin nay ang lm t lit chnh ph. Nm 1959, thanh ton li sut chim 6,3% chi tiu
ca lin bang; n nm 1990, t l ny l gn 15%.
Cc tng sai lm, mt khi c tung ra, s tip tc cn lng vng u vi cc hu qu ca
chng. Chng ta hin nay c tp luyn vi cc ln sng k tip nhau ca nhng thy ph thy
kinh t, v c gng b p li nhng li ha khng thc t ca nhng nm 1960. S hng bin
qu li ca nhng ngi Cng ha theo trng phi Trng cung (supply-siders) trong u thp nin
1980 rt tng ng vi s thi phng ca cc nh kinh t hc thi Kennedy - Johnson. Chng ta

v t loi tr mc lm pht cao, nhng ch bng cch l phi chu ng s suy thoi nghim trng
giai on 1981 - 1982. V by gi chng ta ang chi a vi mt n bp bnh ban hnh lut thng qua mt tu chnh hin php yu cu phi c mt ngn sch cn bng - v cc chun mc chnh
tr, th thu ht c s quan tm rng ri trong cng chng vo nhng nm 1950. l s tr th
ca lch s.
Newsweek
Ngy 8 Thng 6 nm 1992

THI I CA VOLCKER[55]
Trn tm bng en ca lch s, hu ht cc nhn vt ca cng chng - cc chnh tr gia v quan chc
xut hin nhiu trong cc tin tc hng ngy - him khi li c mt du n. H thiu nng lc
hoc khng c nh to ra mt s khc bit. H ch yu b cun theo dng s kin, h reo h ln
ting khi i thuyt phc chnh mnh v nhng ngi khc rng h l quan trng. l s di tr v
gian ln. Paul Volcker khng phi l ngi trong s ny. ng to nn lch s v cng c lch s
to thnh.
Cng vic ca Cc D tr Lin bang - qun l li sut, cc dng tin, v kh nng tn dng - l mang
tnh k thut v xa vi, nn tm nh hng thc s ca cc thnh tu m Volcker t c c th
khng c nh gi cao. Khng ai hoi nghi v thnh tch chnh ca ng: gii quyt c vn
lm pht kh chu nht ca thi bnh trong lch s Hoa K. Nhng thnh cng ca Volcker cn vt
xa hn th. ng lo li nn kinh t trong thi k cng thng v nguy him nht k t sau Th
Chin th II, v khng c tai ha ln no xy ra trong giai on .
Khng ai bit nhng g c th xy ra nu khng c Volcker. Cc tnh hung khc lit ch c c t
phng php loi suy. Ln sau cng nn kinh t M tri qua tnh trng bt n tng t l vo cui
thp nin 1920. Nhiu nh kinh t tin rng nu c s lnh o tt hn ca Cc D tr Lin bang th
cuc i Suy thoi c th c ngn chn. Khi i mt vi nhng vn cha c tin l, Cc
D tr Lin bang khng th x l c tnh hnh vo u thp nin 1930. N cho mt cuc
khng hong ngn hng xy ra v lan rng thnh s sp ca nn kinh t. Volcker cng phi i
mt vi nhng vn khng km phn xa l. S thiu vng mt cuc khng hong c dng lm
thc o dnh cho k nng ca ng.
Cn nhiu vn lin quan ch khng ch l thnh tch trong qun l kinh t. Km ch lm pht
khi phc lng tin vo kh nng ca chng ta trong vic iu hnh. Vic lm pht gia tng di thi
Tng thng Carter nh hng n tt c mi ngi v bo mn tinh thn lc quan ca ngi M .
Cc liu thuc gii c khng cn tinh vi huyn diu na. Trong t suy thoi 1981 - 1982, s
lng tht nghip t n nh cao vi con s 12,1 triu, v t l s dng ngi lao ng trong
cc nh my gim xung ch cn 69,5%. Nhng s thnh cng ca Volcker bc b tt c cc ci
c c chun b cng phu (gi du cao hn, ch s tin lng...) l gii ti sao chnh quyn khng
th km ch lm pht. V s hi phc sau lm du li lun iu rng liu thuc chng lm
pht s cn t hi hn chnh cn bnh ny.

Ni vy khng c ngha l xc nhn Volcker to ra mt t nc c nn kinh t ti p. Mi

ngi u bit cc vn hin nay. Nng nghip vn nh tr. Cc ngn hng phi chu cc gnh
nng qu mc t cc khon vay ng ng cho ngi nng dn, cc nc ang pht trin, cc cng ty
khai thc du, v cc n v pht trin nh. Thm ht trong thng mi ca Hoa K l ln nht t
trc n nay, v mt s nh sn xut khng th hi sinh sau cuc suy thoi kinh t v s cnh
tranh ca hng nhp khu. Nhng nhiu vn trong s ny l nhng cn d chn ca tnh trng lm
pht cao, v chng - cho n nay - vn c c lp. Chng khng lin kt li dn n s sp
kinh t trn tng th v khng ti hin t sau nm th 5 ca cuc suy thoi.
Cng hin nhin l khng phi ch c mt mnh Volcker n thng c m tin hnh cuc vn
ng chng lm pht. Lin minh gia Volcker v Ronald Reagan l mt nim hnh phc tnh c:
khng ai c th t mnh lm rt tt nh vy nu khng c ngi kia. Mc d Reagan phn i lm
pht (ngi no li khng phn i ch?), ng khng c toan tnh xa xi v vic dp tt n mt
cch quyt lit. Nhng mt khi Volcker bt u cng vic, Tng thng ng h ng. S ch trch t
pha Quc hi xut hin. Nhng cng ty xy dng nh, cc nh kinh doanh xe hi v cc i l
bt ng sn gi hng ngn l th phn nh Volcker nh l biu tng ca nh ca, xe hi cha
bn c v mi e da ph sn. Nhng Reagan khng gt Volcker ra ngoi.
Tnh tit ny nhn mnh mi quan h khng r rng gia Nh Trng v Cc D tr Lin bang. c
lp v mt k thut, Cc D tr Lin bang c mt phm vi ln thc thi cc mc li sut v chnh
sch tn dng trn c s hng ngy. Nhng n khng th duy tr c mt chnh sch kinh t thc s
c lp khi thch thc Nh Trng. iu rng buc Volcker v Reagan - mt ngi kim li v c
t mi quan h c nhn - l s kin nhn v mt nim tin cho rng vic khng kim sot c lm
pht s gy nguy him cho mt x hi thnh vng v dn ch. S kin nhn ca Reagan c
tng thng hu hnh. Gim lm pht gip ng c c mt thnh tu ln nht v m bo vic ti
tranh c ca ng.
Volcker tr thnh mu ngi m hu ht cc nhn vt ca cng chng u khao kht v khng
bao gi t c: tr thnh mt huyn thoi trong thi i ca mnh. Danh ting l xng ng, nhng
s tht cng b xuyn tc. ng gp may mn. Nn kinh t c chu k ca ring n v kh nng t
phc hi. Hn na, cn nhiu th m Volcker khng th d on trc: mc nghim trng ca
thi k suy thoi 1981 - 1982; nh hng ca mc lm pht gim, khong cch rt ln trong t gi
hi oi ca ng dollar trong nm 1980 v 1985; v quy m ca cuc khng hong n quc t.
Nhng nu Volcker khng kim sot c cc s kin, th ng cng khng cho chng iu
khin ngc li ng. L mt nh chin thut kinh t, ng c hai c tnh tuyt vi.
Trc ht, ng nm bt c tt hn tm quan trng ca kinh t quc t, so vi hu ht cc quan
chc hoc nh kinh t Hoa K khc. Nm 1982, Volcker gip gii ta cuc khng hong n quc
t. Nu vn ny cho B Ngn kh Hoa K ca Donald Regan gii quyt, th kh m bit nhng
g c th xy ra.
Th hai, ng c th nhn xuyn qua tm mn che ca cc thng k kinh t v l thuyt thy c
th gii thc. Sau cuc suy thoi, c t l li sut ln thng k cung tin u khng to ra mt ch dn
chnh xc dnh cho chnh sch ca Cc D tr Lin bang. Li sut cao ng tn dng c tht
cht, trong khi mt lng cung tin nhanh chng c m rng li cho thy rng tn dng c ni
lng d dng. Volcker khng l thuc vo c hai yu t ny.

iu ni bt ln l tnh thi im sc bn. ng bit khi no cn thay i im nhn, nh l vo

nm 1982 khi ng chuyn i t kim ch lm pht sang thc y tng trng. Nhng xem Volcker
l mt ngi thc dng (nh ngi ta vn thng lm) cng l sai lm. Tt c cc yu t linh hot
v vic ch n tng chi tit ca ng rt cc c dn dt theo hng thc thi cc nim tin
mnh m vo nhng g l quan trng sng cn cho vic bo tn mt x hi dn ch v mt nn kinh
t lnh mnh. iu chnh yu nht trong cc gi tr ny l tm quan trng ca vic ti lp s n nh
gi c - mt mc tiu ng hu nh t c trn vn.
Di sn ca ng b lu m, bi v thnh tu ca ng c th c d dng phn tch. Trnh mi nguy
lm pht trong di hn s lin quan n vic nh k phi chp nhn nhng kh khn tm thi ca
suy thoi. Nu khng, lm pht s tng dn cho n khi n tr nn qu ln v ch c th c kim
sot bi mc chi ph x hi ln khng khip, hoc khng th kim sot ni. Tnh th tin thoi lng
nan ny khng th ti din nu mi th u c hc hi t kinh nghim ca Volcker. ng l mt
ngi khng l trong s cc ch ln, nhng ch c thi gian mi c th khng nh rng liu ngi
M c t ch v khn ngoan nm bt c ngha ca nhng g ng lm hay cha.
Newsweek
Ngy 15 thng 6 nm 1987

THNH CNG CA TR TU NHN DN

Chng ta ang hon tt [vo nhng nm cui ca thp nin 1990] cuc hnh trnh chnh tr v tr tu
ko di 40 nm m du chm ht ca chng ng ny dng nh c biu hin qua hai s kin
cui tun qua: vic cng b mt tha thun lng ng (bipartisan agreement) cn bng ngn sch
n nm 2002, v t l tht nghip mi nht - 4,9% - l mc thp nht k t nm 1973. Nhng s
kin ny nh du mt s thay i trong cch thc m chng ta ngh v nn kinh t v chnh ph.
Chng cn l du hiu ca s ti khng nh tr tu nhn dn trc nn kinh t chuyn nghip.
Nhng tng ca ngi dn, hin nay ang thng th, l mong mun n nh v tin t (c ngha
l, lm pht thp hoc khng c lm pht) v cn bng ngn sch. Chng ta hin khng c th no,
nhng chng ta u ng thun rng ri rng c hai yu t trn s phc v cho s thnh vng lu di
ca quc gia.
T cui nhng nm 1950, nhng tng ny tng chi phi cch t duy ph bin. Chng c coi
l cc nguyn tc thn trng. Trong cc iu kin bnh thng, chnh ph khng nn chi tiu nhiu
hn khon thu t thu; cn bng ngn sch buc cc chnh tr gia phi la chn gia s tn thng
do thu cao v cc li ch ca vic chi tiu nhiu hn. V s n nh tin t gip duy tr s n nh
trong nn kinh t v trong quan h x hi. Tuy nhin, trong thp nin 1960, nhng truyn thng lu
i ny b nho bng v b qua. Cc nh kinh t hc bc b chng nh nhng th li thi v c
hi. H cho rng mt cht lm pht c th h thp t l tht nghip. Nu c s dng mt cch
khn ngoan, thm ht ngn sch c th ngn chn suy thoi.
Bi v cc l thuyt c cho l tinh vi ny cha bao gi i vo thc t, chng ta hin li quay v
xut pht im ban u. ngha ca tha thun ngn sch mi vt qua c nhng u im v
khuyt im (c c hai) c th ca n, hoc thm ch cn hn c kh nng t c s cn bng n
nm 2002. N ch yu nm trong mt vn thc t l: mc tiu t mt ngn sch cn bng

c chp nhn trn nhiu quang ph chnh tr. Nhng g ngi ta nhm n ginh ly, thm ch
khi h khng t c, vn nh hng n cch h hnh x v n nhng g c coi l chnh ng
v khng chnh ng. Ch mi gn y thi th vic c mt ngn sch cn bng mi nhn c s
ng h rng ri. Chng hn, khi c bu vo nm 1992, Tng thng Clinton ch n thun ng h
vic gim mc thm ht.
Tng t nh vy, theo ui n nh tin t by gi l mt mc tiu trng tm trong chnh sch
kinh t ca chnh ph, theo cch thc cha tng c trc y. Hai thp k trc, cm t ny bin
mt khi cc cuc tho lun v kinh t. Thay vo , cc nh kinh t hc v quan chc chnh ph
trao i v vic km ch lm pht mc chp nhn c v hi ho t l ny vi s tng trng kinh
t bn vng v t l tht nghip thp. Nhng, du hiu ca s m rng kinh t ny khng phi l li
ha t Cc D tr Lin bang v vic duy tr t l lm pht mi mi, m ng hn l nhng cnh bo
thng xuyn rng chnh ph phi ngn chn s tri dy ca nn lm pht.
Quan im ca chng ta thay i ch yu l do hu qu ca cc kinh nghim cay ng. Hy nh
li nhng con s k lc. Nm 1960, lm pht l 1,4%. Nm 1979, t l ny l 13,3%. Cc n lc
qun l nn kinh t c s n nh hn v t l tht nghip thp hn li dn n s bt n v t l
tht nghip cao hn. Suy thoi l khng trnh khi v, khi xy ra, c chiu hng khc lit hn. Nm
1975, t l tht nghip trung bnh l 8,5%; nm 1982 l 9,7%. Ni chung, cc chnh sch ca chnh
ph tr nn lng tng hn v khng th d on trc, khi h vn dng nhiu chin thut v ch kim sot v nh hng tin lng v gi c, kim sot tn dng - c gng chng lm pht.
Trong khi cc nguyn tc ca ngn sch khng cn. ng l ngn sch thm ht nhiu hn
di thi Tng thng Reagan, nhng nhng s kin mang tnh quyt nh trong vic to ra s thm
ht dai dng ny - s t b cc yu t truyn thng gip ngn cn thm ht - din ra t thi Tng
thng Kennedy, Johnson, v Nixon vi s tr gip ca nhiu nhim k Quc hi thuc ng Dn ch
ni tip nhau. Thm ht ngn sch c chp nhn nh s khai sng, trong khi, trn thc t, ch l
th on. T nm 1961, ngn sch ch thng d duy nht trong mt nm (1969).
Chng ta quay li cc yu t truyn thng c bi v, n gin thi, cc la chn thay th l ti t
hn. Mt l do khin cho tha thun ngn sch kh thi l nn kinh t ln mnh hn d kin, dn
n t l tht nghip thp hn v khon thu t thu cao hn. Vic c rt nhiu nh kinh t (trong
c rt nhiu ngi tng pht trin cc chnh sch di dt trong thp nin 1960 v 1970) ang kinh
ngc ch n thun l ti khng nh s nng cn trong kin thc kinh t ca h. Vn tm l l
quan trng: mt bi hc m h cha bao gi thc s thu hiu.
Cam kt ngn chn suy thoi ca thp nin 1960 lm cho cc cng ty v cng nhn tr nn thiu
trch nhim. H cm thy rng c th tng gi v mc lng, m hnh vi gy ra lm pht ny ca
h s khng b trng pht vi mc li nhun thp hoc mt vic lm. K t u nhng nm 1980, gi
nh gy ng p lng ng ny khng cn tn ti. S min cng chu ng mc lm pht lun
lun tng c ngha rng cc cng ty v cng nhn phi chu hu qu nu tin lng hoc gi c ca
h khng ph hp. S gia tng cnh tranh t cc ngun khc (nhp khu, bi b cc quy nh, cng
ngh mi) cng cng c thm bi hc ny. Bt n kinh t tng thm i vi nhiu c nhn v
doanh nghip. Nhng, nghch l l, nhng p lc th trng ny li thc y s n nh tng th. Cc
cng ty hn ch chi ph lao ng. Chi ph lao ng thp hn s khuyn khch vic thu mn nhn
cng. Lm pht du li lm hn ch bt cc chnh sch chng lm pht khc nghit.

Chng ta cng ang quay li vi nim rng: ngn sch ch yu l mt khung mu xc nh vai
tr ca chnh ph, nhiu hn l mt cng c thc thi chnh sch kinh t. Ngy nay ngi ta rt t
ni n cc u im kinh t ca s thm ht ngn sch hoc thm ch l cn bng ngn sch. C hai
loi ny l kh c th c pht hin ra. S thm ht cha bao gi c qung co l c li, nhng
thm ht dai dng cng chng gy ra tai ha ngay lp tc. (Nu c, chng c ch gii
quyt sm hn). V vy, Quc hi v Tng thng - v c cng chng - ang chuyn i theo hng
quay v t tng truyn thng: nim tin cho rng mc thm ht ln trong thi bnh s chuyn thnh
gnh nng thu sang cc th h tng lai v quan nim thng thng l cc chi tiu thoi mi nn
c ngn chn bng cc loi thu kh chu.
Vic khm ph li cc quan nim ng n xa c s khng gii quyt c mi vn ca chng
ta. Cn bng ngn sch khng phi l lun lun thch hp (chin tranh v kinh t nh tr l cc ngoi
l). n gin l bi v mt chnh ph cn bng c ngn sch ca n th khng c ngha l chnh
ph ang hot ng mt cch khn ngoan. N c th p t cc mc thu bt cng hay p bc. N
c th chi tiu qu t hoc qu nhiu. Cng khng c mt cam kt no ni rng bn thn s n nh
tin t s m bo em li s hon ho n mc khng tng (utopia) cho nn kinh t. N s khng
ngn chn suy thoi hoc km ch lm pht. N cng s khng m bo tng trng. Mc d chu
u v Nht Bn c mc lm pht thp, s tng trng ngp ngngca h l c cc l do khc.
Nhng nhng hiu bit ca nhn dn l cn thit cho s thnh cng ca quc gia. S khi phc tr
tu nhn dn lm cho bn t hi chng ta c th i n u by gi nu nh cha bao gi nh
mt chng.
Bu in Washington
Ngy 7 Thng 5 nm 1997

CHNG TA KHNG PHI L T NC CA CC TIM GIT

I
Ngy nay, mt trong nhng khi nim b hiu sai v ni xu nhiu nht l kinh t dch v (service
economy). Khi nim ny - vi vic tp trung tm hiu cc nh hng thc n nhanh, tim git i, v
cc sn bowling - khng tn thnh mt quc gia sn xut ra nhng th khng c gi tr lu di. Tt c
ch l mn hp dn ca nn kinh t cocktail. Sai lm, cng ging nh trong th k mi lm, ngi
ta tng tin rng th gii l phng.
nh kin ph bin v kinh t dch v ny nhn chung l rt ng ngn. Kinh t dch v khng chc
chn dn n vic lm st gim tiu chun sng (trn thc t cn l ngc li). N khng chim ch
ca nn sn xut vt cht to ra hng ho (m cng l ngc li mi phi). N khng lm phn cc
gia thu nhp cao ca cc chuyn gia thuc gii tinh hoa v thu nhp thp ca nhng ngi lao cng
thuc giai cp v sn. V kinh t dch v cng khng hnh thnh nn mt quc gia ch c cc tim
git i v hiu ct tc.
Trong nhiu trng hp th vic m rng lnh vc dch v l du hiu ca s thnh vng cho t
nc, ch khng phi suy tn. Khi nn kinh t pht trin, lao ng dch chuyn t sn xut nng
nghip sang khu vc sn xut hng ha (ch to, khai khong, xy dng), v sau n cc ngnh

dch v - khng phi v sn xut suy gim, m v vic sn xut thm sn phm c th c thc
hin vi s lng nhn cng t hn tng i. Ngnh sn xut nng nghip ngy nay gp nhiu
ln quy m ca nhng nm 1860; nhng s lng ngi lao ng cn c cho cc nng tri l di
4% tng lc lng lao ng, so vi t l yu cu l 60% trc kia.
Sn xut hng ha cng tri qua nhng thay i tng t. Nm 1980, tng sn lng ca khu vc
ny cao hn mt phn ba so vi nm 1970, nhng s lng vic lm ch tng ln 5%. Nhiu cng
nhn c gii phng khi sn xut cung cp cc dch v - nhng th m mt x hi ngho
hn s khng kh nng thanh ton hoc khng cn. Cc khch sn, khu vui chi, v cc i th
thao chuyn nghip xut hin nhiu hn bi v ngi ta nng ng hn v mun gii tr nhiu hn.
C nhiu bnh vin, bc s, v nh iu dng hn v chng ta sng lu hn v c th chi tiu nhiu
hn duy tr sc khe.
Nu cho rng kinh t dch v l im bo trc nhng bt hnh cng ng ngha vi vic gi nh n
l mt hin tng bt thng - nhng thc ra khng phi vy.
Theo cch truyn thng, cc nh kinh t phn loi: sn xut ra ca bt c th g c th lu tr
c (nh xe hi chng hn) s thuc v nhm hng ho, v mi th khc vo nhm dch v. V vy,
dch v bao gm cc ca hng bn l, nh phn phi bn bun, in thoi v cc dch v in lc,
ngn hng, v chnh ph. K t cui nhng nm 1940, cc ngnh dch v chim mt na trong
tng s vic lm; v ngy nay, t l ny l 7/10. Nu s chuyn i ny gy ra rc ri, th n ny
sinh ra nhng kh khn ri.
Bt c ai ngh rng sn xut l cc k tt cng nn nghin cu thm mt s so snh. Tiu bang Bc
Carolina c t l lc lng lao ng trong sn xut phi nng nghip (32,8% trong nm 1983) cao hn
bt k tiu bang no khc. Tuy nhin, thu nhp bnh qun u ngi ca dn c ti bang ny - s tin
thu nhp dnh cho mi ngi trong s h - ch ng th 39. Bng sau y cho thy rng Bc
Carolina khng phi l mt ngoi l, hu ht cc tiu bang c nn tng cn bn l sn xut u khng
lt vo cc v tr dn u v mc thu nhp.
iu ny khng c ngha l sn xut to nn s i ngho, m ch n gin l khng nh qu trnh
thay i mang tnh lch s. Nm mi nm v trc, Bc v Nam Carolina phn ln cn l nn kinh
t nng thn, trang tri. Khi trang tri c c gii ha, ngi nng dn v cng nhn trang tri
dch chuyn vo cc nh my. Tin lng cn thp, nu so snh theo tiu chun ca min Bc, nhng
vn tt hn so vi cuc sng nng thn. Mc sng ti cc tiu bang ny - thu nhp bnh qun u
ngi ca h - hin ang tin gn n mc trung bnh ca c nc nhiu hn so vi nm 1940.
Ph v mt chuyn thn thoi
Cc tiu bang c t l cng nhn sn xut cao nht li khng c mc thu nhp bnh qun u ngi
cao nht. Cc vic lm trong khi Dch v cng c tr lng kh.
T l % cng nhn nh my (s
liu nm 1983)

Thu nhp bnh qun u ngi hng nm v th

hng trong lin bang

Bc Carolina

32,8%

9.656USD (39)

Nam Carolina

30,6%

8.954USD (48)

Rhode Island

29,3%

11.504USD (23)

Indiana

28,7%

10.567USD (33)

Connecticut

27,9%

14.826USD (2)

New Hampshire

27,7%

11.620USD (19)

Michigan

27,6%

11.574USD (21)

Tennessee

27,3%

9.362USD (42)

Arkansas

27,0%

9.040USD (46)

Wisconsin

26,1%

11.132USD (27)

Ngun: Cc Thng k Lao ng, V Phn tch Kinh t.

Nhng so snh ny cng nhn mnh s a dng rt ln trong c hai lnh vc hng ha v dch v.
Mt s ngnh ngh v vic lm c tr lng cao; mt s khc th khng. S gi nh cu th cho
rng tt c cc cng nhn sn xut u l cng nhn ngnh xe hi c tr lng cao v mi ngi
lm vic dch v u l ngi lm khoai ty chin nh hng McDonalds che lp thc t ny.
Mc d cc ngnh sn xut hng ha u tr lng cao hn cc ngnh dch v (tnh bnh qun), vn
khng c bng chng vng chc no - khng k n nhng khng nh tri ngc li - cho thy rng
s gia tng s lng lao ng trong ngnh dch v khin cho vic phn phi thu nhp cng thm bt
bnh ng.
Ti sao li khng? Mt s ngi d on. u tin, mc lng trung bnh trong cc ngnh dch v b
ko xung do xut hin mt s lng ln ph n v thanh thiu nin nhn lm cc cng vic bn thi
gian. V d, gn mt phn t ph n ang lm vic u tnh nguyn nhn thm vic lm bn thi
gian. Hu ht cc ngi lao ng ny khng phi l ngun thu nhp chnh ca gia nh h. Trong
thc t, nhng cng vic ny em li s linh hot cho cc h dn c khi cn cn bng trch nhim
vi gia nh, nh trng vi nhu cu c thu nhp.
Th hai, nhiu ngnh dch v ang pht trin nhanh tr lng rt cao. T nm 1975 n nm
1983, cc dch v kinh doanh chim khong 1/7 s lng vic lm mi. Tht s th lnh vc ny
cng bao gm cc dch v dn dp c tr cng thp, vi mc lng trung bnh (5,94 dolar mt gi
vo nm 1983) cn thp hn khi sn xut (8,83 dollar). Nhng n cng cn c cc vic lm trong
cc cng ty kin trc v k thut (lng trung bnh 11,50 dollar mi gi), my tnh (10,06 dollar), v
cc cng ty k ton (8,97 dollar).
Nghch l ca kinh t dch v l hu ht chng ta u lin quan n n, nhng vn c thnh kin
chng li n. Tm l sn xut ca chng ta thng nghing v cc sn phm hu hnh nhiu hn.
Nhng, hu nh tt c mi th ngi ta mua v (thc phm l ngoi l ln) u to ra mt dch v.
Xe hi v my bay cung cp dch v vn ti; nh cung cp ni c tr; TV em li cc thng tin v
dch v gii tr.
Trong th gii thc, s phn bit ny cn lu m hn. Xerox l mt nh sn xut ln, nhng ch c
1/7 lc lng lao ng l ngi M ca cng ty ny lm vic nh my. Hn mt na tham gia vo

vic bn hng, dch v khch hng, v marketing. Sn phm my ca Xerox s khng c gi tr cao
nu khch hng khng bit n chng (v khng c qung co hoc lc lng bn hng), hoc khng
th s dng chng (v khng c s hng dn hoc sa cha). V vy, phn ln ngi lao ng ca
Xerox cung cp cc dch v ny.
iu tng t cng tn ti trong hu ht cc ngnh cng nghip; v d s ngi lm vic ti cc b
phn giao dch thng mi xe hi cng nhiu nh s lng ngi lm vic trong khu sn xut. S
tch bit gia dch v v sn xut ngy cng tr nn khng thch hp vi tiu chun sng cao hn v
nhiu vic lm. Chng ta nn khuyn khch cc cng ty c nng lc vt qua cc doanh nghip yu
km, v khuyn khch cc ngnh ang tng trng vt qua cc ngnh tr tr - bt k chng l g.
Khun mu xa c khng phi l mt cch hay tm hiu c nn kinh t hoc ci thin n.
Newsweek
Ngy 9 Thng 7 nm 1984

THU NH TNG TRNG

[Nhiu] nh quan st th trng lao ng khng nh rng lin kt gia ngi lao ng v ngi
s dng lao ng tr nn mng manh hn v ngn hn hn... tuy nhin cc thng k v th trng
lao ng li hoi nghi v gii hn ca tt c cc ng thi theo xu hng vic lm t n nh hn.
Bo co v lc lng lao ng Hoa K, B Lao ng, 1995
Theo bo co ny ca B Lao ng th l hin tng hong lon khi thu nh quy m - mt phn
c khuy ng bi B trng B Lao ng Robert Reich v mt lot bi bo ln trn t Thi bo
New York. Cc cng ty ngy cng thng xuyn vin dn n vic tm ngng hot ng v cho nhn
cng thi vic, nhng t trc n nay cng cha bao gi cc cng n vic lm c m bo tuyt
i, v s thu nh quy m hot ng cng khng ph hng nhng vic lm bn vng nht. Trc kia
ti vit v nhng iu ny, nhng by gi ti mun m rng cuc tho lun v cho rng, di mt
s kha cnh th vic thu hp cn c th ci thin nn kinh t.
Nghe c v nh khng ng theo trc gic. Chng ta rt kh chu vi tnh hung m trong nhng
g l xu i vi ngi lao ng v cc doanh nghip n l - vic lm bp bnh, s ph sn - li c
th l tt cho x hi. Nhng iu ny l c th, v lp lun khng n gin ch l: thu hp quy m
cho php mt s cng ty tn ti c. Quan im cn rng hn: l ni lo u v s bp bnh khin
mi ngi khng th ngi yn li c th khin cho h thm thn trng v lm vic c nng sut theo
nhng cch thc gip cng c v n nh nn kinh t.
Mc d t c ch , nhng s m rng nn kinh t gn y tr thnh giai on di th 3 k t
sau Chin tranh th gii th II. N ko di gn 5 nm v ch chu thua thi k m rng ca nhng
nm 1960 (ko di 106 thng, t thng 2 nm 1961 n thng 12 nm 1969) v nhng nm 1980 (92
thng, t thng 11 nm 1982 n thng 7 nm 1990). Nhng di mt s kha cnh, giai on ny
kh hn 2 giai on trc, bi v n cha gy ra mc lm pht cao hn. T nm 1990, lm pht
gim t 6,1% xung cn 2,5%. Ngc li, lm pht trc kia tng trong thp nin 60, t 1,4%
nm 1960 ln 6,2% trong nm 1969.

S bng n trong nhng nm 1960 vn thng c hoi nim nh mt thi hong kim, khi n
tht s t nn mng cho mt giai on kinh t hn lon v nng sut thp nht k t nm 1945. Mc
nghim trng ca hai t suy thoi ti t nht thi hu chin (nhng giai on 1973 - 1975 v
1981 - 1982, vi t l tht nghip cao im ca thng l 9% v 10,8% tng ng) pht xut trc tip
t lm pht hai con s (12,3% vo nm 1974 v 13,3% vo nm 1979). V kh nng cnh tranh ton
cu ca nhiu ngnh cng nghip ca t nc b xi mn; v d t nm 1971 n nm 1980 ti
Hoa K, doanh thu t xe hi nhp khu tng t 15% - 27% .
Ngy nay th chng ta kh hn trong hu ht cc kha cnh. iu g xy ra? Cu tr li, theo
ti, l c s thay i su sc trong cc tng kinh t, khin cho Reich v tp ch Times kh chu,
mc d s thay i ny ci thin nn kinh t. T u thp nin 1960 n u thp nin 1980, cc
quan chc chnh ph v cc nh qun l
doanh nghip c thc n lc m rng cng n vic lm, trit tiu suy thoi, v tng cng tnh
n nh ca cng vic. Kinh t hc Keynes thng tr; cc cng ty c trch nhim ha hn, theo
cch ng hoc r rng, cng n vic lm sut i.
Cuc th nghim li khng thnh cng: vic phi hp theo ui nhng mc tiu ng gi - tng
s vic lm bn vng v s n nh kinh t - cho chng ta kt qu l tht nghip nhiu hn cng
nh mc lm pht cao hn. Trong nhng nm 1980, cc tng kinh t thay i. Cc D tr Lin
bang vn ng lin tc chng lm pht, by gi th h lo ngi nhiu nht v vic bnh n gi c.
Trong khi , cc cng ty li t quan tm n vic duy tr cc vic lm m li tp trung nhiu hn vo
vic gia tng th phn v li nhun.
Kt qu l, k t , t l tht nghip trung bnh gim, t suy thoi tip theo trong giai on 1990
- 1991 l kh nh nhng (thng c t l tht nghip cao im l 7,8%), v kh nng cnh tranh ca
ngnh c nng cao. Mt nguyn nhn ca s ci thin ny l chng ta cui cng nhn ra
rng nhng li ha hn v n nh kinh t v cng vic c m bo t tht bi; chng ngoan c
to cm hng cho cc hnh vi c hai mc tiu trn cng kh t c hn. Khi ngi dn mong
i chnh ph trnh n khng hong kinh t, cc cng ty v ngi lao ng cn tng gi bn v mc
tin lng nhanh hn. V ti sao khng? Gi v tin lng qu mc s khng quan trng trong s
tng trng lu di. cn l s cnh tranh, ti sao phi lo lng?
Km ch cc hnh vi gy lm pht h tr cho tng trng kinh t. Mi lo ngi v vic lm cng
lm gim p lc lm pht bng cch gim nhu cu v tin lng. Nhng g m cc nh kinh t gi l
t l t nhin ca nn tht nghip - t l ti s nh n lao ng kch hot lm pht tin lng c th h xung. Mt s ng thun ban u t ra mc khong 6%, nhng trong nm 1995 t
l tht nghip trung bnh l 5,6% m (cho n nay) cha thy s tng vt ca lm pht. C mi 0,1
im gim xung trong t l t nhin ny th c ngha l c thm 130.000 vic lm mi. S khng
chc chn cho tng lai c th lm du li cc s thi qu - vay mn thi qu hay bi chi - th c
th gy khng hong.
Tt c nhng iu ny khng c ngha l s khng c suy thoi trong tng lai (s c thi), khng c
ngha rng tt c s thu hp quy m u c chng minh l ng (khng phi th u), hoc mt s
cng nhn khng phi gnh chu thit hi khng khip (h vn phi chu). Nhng trong mt nn kinh
t th trng, mt vic lm l iu kh trnh khi, v tc hi xu i vi x hi c th c gii quyt
m thm nu vic doanh nghip tm ngng hot ng v sa thi ngi lao ng c tri rng ra,
khng tp trung - ging nh trong qu kh - khi nh tr hoc trong cc thi k khng hong ngnh.

Cng nhn tng b sa thi c th c tuyn dng li nhanh chng hn trong mt nn kinh t ang
pht trin. Tp ch Times gh thm Dayton, Ohio, ni m mi th, dng nh l, ang bin ng,
mt phn v cng ty NCR (c sp nhp vo AT&T) ang thu nh quy m. Sau , chng ta mi
mun mng hiu ra rng t l tht nghip khu vc ny ch l 4,8%. Ngc li, ti Flint, Michigan,
vo u thp nin 1980, khi ngnh xe hi tm ngng v sa thi cng nhn th t l tht nghip ln
n 20%.
Thiu st trong cuc tranh lun ny (v trong cc lot bi ca Times) l ngha ca cch thc m cc
cng n vic lm c to ra. Cc cng ty thu cng nhn thu v li nhun; cng nhn nhn vic
lm kim sng. Nu vic thu nhn cng c li nhun tr nn qu kh khn, cng ty s khng
tuyn dng; v nu b tht nghip l iu qu d dng, mi ngi s khng tm kim vic lm na.
Chu u ngy cng khm phc s linh hot ca chng ta, bi v ch ca h - mc d b ngoi
trng giu lng trc n hn - km hm s sng to ra cng n vic lm. H c mc phc li cao hn
dnh cho ngi tht nghip, cc khon thu thu nhp c nhn tnh t lng (payroll taxes) cao hn
( thanh ton cho cc phc li trn), nhiu ro cn ngn chn vic sa thi, v t l tht nghip cng
cao hn. Ti c, t l tht nghip l 10,3% v cao hng u.
Bi hc t chu u l: cc x hi khng th cm tn ti s bp bnh v cng n vic lm, m ch
c th v tnh cm cn lun c vic to ra vic lm. Tp ch Times b qua kinh nghim ca chu
u v cc th nghim gn y ca chnh chng ta i vi s n nh kinh t, c nh l chng khng
lin quan g. Ch ca chng ta l khng hon ho, nhng chng ta khng nn khinh thng n tr
khi bit lm th no ci thin n. M chng ta th khng bit.
Newsweek
Ngy 25 thng 3 nm 1996

CHA C MT TRONG TNG CHI TIT NH

Chng ta i khi cn mt l thuyt nh n gin ha cc vn phc tp rng ln ca cuc sng.
Trn tinh thn , ti t tn thnh cho bi ny l Thin Cha trong nhng iu nh b, theo
cun tiu thuyt The God of Small Things ca nh vn n Arundhati Roy. Ti lm th v tiu
ny nghe hp dn hn so vi ch thc ca ti - chin thng ca kinh t vi m. tng y l
nhm gii thch s tng phn hon ton trong cc hot ng kinh t trn th gii: mi th t s
bng n vt bc ca Hoa K n nn tht nghip cao ca chu u v s nh tr ca Nht Bn. Bn
cng c th thm vo mt s ch nng khc, chng hn nh cc cuc tranh lun v Microsoft.
Tt c cc kt ni gia chng u tn ti qua kinh t vi m.
Kinh t vi m l mt cm t di; ging nh ngi anh em ca n l kinh t v m. Nhng nhng
khi nim ny rt n gin. Kinh t vi m l vic nghin cu tng th trng n l; n khm ph
xem ngi tiu dng, ngi lao ng, v cc cng ty hnh x nh th no trong cc tnh hung c
th. Ngc li, kinh t v m nghin cu ton b nn kinh t; kho st s gia tng (hoc gim xung)
trong sn xut, vic lm, v gi c. Khi ti c kin thc cn bn v kinh t hc t trng i hc
trong nhng nm 1960, kinh t v m lc l mt rt thnh hnh. N cam kt rng bng
cch thay i cc loi thu, chi tiu, v li sut, chnh ph c th gi cho nn kinh t mc hoc gn

vi tnh trng c y vic lm. l mt bc tranh ln; rt lng ly. Kinh t vi m l mt

bc tranh nh v t nht. Ai li i quan tm tm hiu v cch thc vn hnh trong ngnh thp?
Nhng g chng ta hc c sau l: bc tranh nh cng l bc tranh ln. Kinh t vi m x l
cc ng lc. Nu ngi dn v cc cng ty nhn thy cc ng lc lm iu ng ngn (hoc khn
ngoan), h s lm chuyn ng ngn (hoc khn ngoan). Nu nhiu ngi cng nhn thy cc ng
lc tng t, h s cng lm nhng iu ng ngn hoc khn ngoan ging nhau. V sau th tp
hp nhng g m mi ngi cng lm hnh thnh nn cch thc m ton b nn kinh t vn hnh.
T l tht nghip cao ca chu u (10%) khng l iu kh hiu. Phc li ho phng t chnh ph l
phn thng dnh cho nhng ngi tht nghip v gip h c ngi khng. Mc thu cao p vo thu
nhp t tin lng v mc lng ti thiu lm nn lng cc cng ty trong vic tuyn dng, khi chi
ph lao ng tng thm. Cc tp on (cartel) v cc quy nh ngn chn cc doanh nghip mi
thnh lp v hn ch s lng cng vic c to ra t .
Chu u hi phc, t The Wall Street Journal tun trc nhn nh nh vy. Vng, nhng ch
mt cht thi. Tht nghip ang gim xung t t. Tuy nhin, cng theo t bo ny th s ci thin
tp trung nhiu ti cc nc d b cc hn ch. Hai nc c (t l tht nghip 10%) v Php
(12%) vn tt li pha sau. tng mi nht ca Php gii quyt vn nn tht nghip ca h l
gim s gi lm vic trong tun t 39 xung cn 35. Nu ch ct gim gi lm vic v khng tr tin,
chi ph lao ng s tng thm. iu ny rt cc cng s khng to ra thm cng n vic lm.
Mt vn thc t l nn kinh t v m tt p - ngn sch v cc chnh sch li sut - cng khng d
dng b p c cho mt nn kinh t vi m t hi. Nu chng b tr c cho nhau th t l tht
nghip ca chu u s ch l 5%. Nht Bn cng c bi hc ny. S nh tr ca h pht xut t cc
yu t tng c coi l sc mnh: tit kim cao v tiu th thp. (Nht Bn tit kim khong 30%
mc thu nhp quc dn, gp i t l ti Hoa K). iu gy rc ri l Nht Bn gn y khng s
dng hiu qu khon tit kim rt ln ca h. Theo bo co ca T chc Hp tc Kinh t v Pht
trin (The Organisation for Economic Cooperation and Development), trong nm 1996 t l thu hi
trn vn u t l 13% Nht Bn v 28% ti Hoa K. Ti Nht Bn, cc ngn hng cho doanh
nghip vay tin, v c hai cng tn ti trong mt lin minh nng m, bao gm c vic nm gi c
phiu ca nhau (cross-holding of stock), iu ny ngn cn cc bn khng th gy kh khn cho
nhau.
Nh kinh t hc Edward Lincoln ca Hc vin Brookings vit: Cc ngn hng... pht trin mi
quan h c nhn rt tinh vi, c bi trn sau nhiu nm khon i. Mt x hi khng th u t
hiu qu v khng ch tiu dng (thng qua gi c gia tng t cc tp on v quy nh ca chnh
ph) dn dt n tnh trng tr tr. Mt ln na, cc chnh sch kinh t v m khng th d dng b
p c tn tht ny. Thm ht ngn sch ca Nht Bn hin ang mc ln; li sut ch va nhnh
hn mc zero mt cht. Tun trc, chnh ph cng b mt khon ct gim thu tng ng 30
t dollar thc y nn kinh t. Ngi ta vn cn nhiu hoi nghi v vic chnh ph s lm tt iu
ny nh th no.
Bi hc y l mt ng lc nh (cho ci tt hay iu xu) cng dn n hu qu ln. Mt trong
nhng sai lm ph bin trong t duy v vn ny l nh ng ch ngha t bn - quyn s hu t
nhn trong kinh doanh - vi th trng t do. Ch mt vi x hi tin b mi c ch ngha t bn
thun ty hoc th trng hon ton t do. Thu v cc quy nh km ch cc doanh nghip. Vn ha

a phng cng can thip vo. Nh Nht Bn v Chu u, s hu t nhn c th cng tn ti vi

nhng th trng ang vn hnh khng hp l.
B quyt ca nn kinh t M l: mc d c nhiu khim khuyt, tp hp cc ng lc ca n vn vn
hnh trn tinh thn xy dng. Cc cng ty i mt vi p lc cnh tranh ci thin sn phm v li
nhun; mi ngi thng lm tt hn thng qua cng vic ch khng phi ngi khng; s thi thc
lm cho c thc y sng to. Tuy nhin, mt s vn nhc nhi ca x hi vn lin quan
n kinh t vi m. Hy xem xt dch v chm sc sc khe. Ngi M mun kim sot c chi ph;
h cng ngh rng h cn phi nhn c s chm sc m h cn. Tin thuc men tnh theo ph dch
v, c chi tr t bo him t nhn hay bo him nh nc, lm bng n chi ph; cc bc s v bnh
vin khng c ng lc hn ch chi tiu. Nhng dng nh chm sc sc khe c qun l
(managed care) to ra cc ng lc kim ch chi ph khi t chi chm sc. Theo cch no
th chng ta cng cn tm ra ng lc hi ha gia nhu cu v thuc men theo ch nh ca bc s
v nhu cu kinh t. iu ny c l l khng th.
Cuc tranh lun v Microsoft cng l v vn kinh t vi m: u l cch tt nht thc y s ci
tin? Microsoft tin rng phn mm Windows chin thng bi v ngi dng my tnh thch mt
tiu chun chung. Hng ny ni rng nu cc hnh ng chng c quyn chnh ph cn tr h trong
vic gia tng thm cc tnh nng mi cho Windows, ngi tiu dng s phi chu thit thi. Chnh
ph s dp tt cc ng lc khuyn khch ci tin. Nhng ngi ph phn Microsoft li tuyn b iu
ngc li: s thng tr ca Windows ang bp nght cnh tranh. Vic nh bi Microsoft l kh hn
bao gi ht, ngay c vi cc phn mm ng dng cao cp (bi v Microsoft c th gn kt cc
chng trnh ca h vi Windows hoc bn vi gi r). Vy nn cc cng ty khc khng cn c gng
lm g. Bn no ng?
Vn hay y. Di nhng gc nht nh, cu chuyn kinh t trong ba thp k qua l s tha
nhn rng cc vn dng ny l quan trng. Nt quyn r ca kinh t v m nm trong o tng cho
rng n c th lm cho ton b h thng vn hnh trn tru m gn nh bt chp cc b phn c bn
ca nn kinh t hot ng nh th no. iu ny gn lin vi s tht vng. Vic ny ging nh
mt chic xe hi c th chy tc cao ngay c khi ng c b n mn v thiu mt s b phn.
Nhng g chng ta bit hin nay l nhng th chng ta l ra phi bit t u: Cha c mt trong
nhng chi tit nh.
Newsweek
Ngy 20 thng 4 nm 1998

THI I CA FRIEDMAN
Ch cch y 10 hoc 15 nm, Milton Friedman mi c nh gi ng nh v th hin nay ca
ng: nh kinh t hc ang sng trong hin ti v c nh hng ln nht k t Chin tranh th gii th
II. T nhiu thp k trc , Friedman - nay 85 tui v ngh hu t lu t trng i hc
Chicago - tng b coi nh l mt nhn vt khc thng v b gt ra ra. ng ca ngi t do,
tn dng th trng t do, v tn cng chnh ph ln (cng knh). ng l mt ngi phn i vui
v, trong mt thi i khi chnh ph dng nh cng chnh l cc gii php cho hu ht cc vn

x hi. T tin vo quan im ca mnh, Friedman tranh lun gn nh vi bt k ai, bt c u,

nhng ng thng xuyn b bc b nh mt ngi i li.
Gi th khng cn nhng chuyn ny na. Cc nh hng ca Friedman l rt ln n mc ng
chng thua km g John Maynard Keynes (1883 - 1946) v l mt nh kinh t hc quan trng nht
ca th k. ng gn nh n thng c m lm hi sinh l thuyt s lng tin t: tng cho
rng lm pht bt ngun t vic qu nhiu tin theo ui qu t lng hng ho. Khi chnh ph
chp nhn l thuyt ny, h c th kim sot c lm pht bng cch lm cho tc tng tin chm
li. nc ngoi, Friedman pht trin nn kinh t th trng t Chile n Trung Quc. Ti t
nc ca mnh, cc tng ca ng hin ang lan ta trong nhng cuc tranh lun ca cng chng.
Ngay t nhng nm 1950, ng ng h thu thu nhp vi thu sut ng nht cho mi i tng
np thu bt chp mc thu nhp v loi hnh thu nhp (flat tax), phiu thanh ton hc ph (school
voucher: phiu do chnh ph pht hnh ph huynh c th thanh ton hc ph ti bt c trng no
ty h chn, ch khng ch gii hn ti trng cng lp m hc sinh phi n theo ch nh - ND),
v hy b thu thu nhp cho ngi ngho (th hin qua loi hnh n thu thu thu nhp hin nay).
By gi chng ta c cu chuyn ca Friedman v hnh trnh t mt ngi b lng qun tr thnh
nh tin tri, trong cun t truyn vit chung vi ngi v sau gn 60 nm, b Rose, c ta Hai
ngi may mn (Nh xut bn i hc Chicago, 1998). l mt cu chuyn ng ch v sc bn
b tuyt vi.
S phn i dnh cho ng tng l rt cao, mt phn v ng khng bao gi che du s bc b ca
mnh i vi Keynes, ngi thi min hu ht cc nh kinh t thi . Trong khi Keynes nhn
thy nn kinh t t nhn l rt bt n v do cn c s ch dn ca chnh ph,
Friedman li ngh rng s can thip ca chnh ph thng lm su sc hn cc khng hong kinh t.
Nu nh Keynes nng cc chc mng cc tr thc v ch giu cc nh t bn - chng hn ng ny so
snh th trng chng khon vi sng bc - th Friedman li thy s sng to c nhn l ngun gc
ca tin b x hi. S xem thng i vi ch ngha t bn ca nhiu tr thc khin ng c n tng
cho rng y l s bung th: li c c qun nm.
Ging nh nhiu nh kinh t hc sau chin tranh, Friedman xem kinh t hc nh mt ngnh khoa
hc - ging nh vt l - trong cc chn l cn bn c th c chng minh vi cc chng c. Khi
iu xy ra, rt nhiu cng trnh nghin cu khoa hc ca ng ph hng danh ting ca kinh t
hc Keynes. Nm 1957, ng cng b Mt L thuyt v Chc nng Tiu dng, theo bc b phn
trng tm ca ch thuyt Keynes: mi ngi chi tiu t hn thu nhp ca h - v tit kim nhiu hn khi x hi pht trin thnh vng hn. iu ny c l xy ra, v cc mong mun ca ngi dn
c tha mn. Nu ch thuyt ny l ng, n s bin minh cho s chi tiu cao hn ca chnh ph
b p chi tiu yu km trong khi t nhn. Nhng bng cch phn tch cc m hnh tiu dng
trong lch s, Friedman cho thy n khng ng. Con ngi lun lun mun pht trin cc nhu cu
mi.
Quan trng hn l gii thch ca ng v cuc i khng hong. Trong nhng nm 1930, Keynes
cho rng cc nn kinh t t nhn c th ri vo mt cuc khng hong su sc m t n khng th
t ng phc hi. Nm 1963, Friedman v Anna Schwartz xut bn cun Lch s Tin t ca Hoa
K, cho rng, ngc li l khc, s suy thoi l kt qu t cc sai lm ca chnh ph. T nm 1929
n 1933, khong 10.000 ngn hng sp , dn n tnh trng mt phn ba ngun cung tin b
ph v v ph sn lan trn. Friedman v Schwartz cng lu rng Quc hi lp nn Cc D tr

Lin bang (Fed) nm 1913 ngn chn cn hong lon ca ngnh ngn hng. Nu Fed thc hin
c cng vic ca mnh, cuc i suy thoi c th ch l mt cuc khng hong kinh doanh bnh
thng.
Sau cng, vo nm 1968, Friedman (cng lc vi nh kinh t hc Edmund Phelps ca Columbia)
hnh thnh trong u tng v t l t nhin ca nn tht nghip. Cho n lc , tn iu ca
ch thuyt Keynes vn cho rng bt mt cht tht nghip thp s lm tng mt cht lm pht v hai
vn ny c th cng tn ti trong mt mi quan h n nh, chng hn, 4% tht nghip vi 4% lm
pht. iu ny ng rng chnh ph c th chn la s pha trn hp dn nht gia tht nghip v
lm pht. Friedman ni khng phi vy. Nu chnh ph c gng y t l tht nghip xung di
mc t nhin ca n, lm pht s tng cao hn bao gi ht. iu ny v cn bn l m t vic theo
ui tnh trng c y vic lm trong thp nin 1960 v 1970: lm pht i t 1% trong nm
1960 ln n 13% vo nm 1979.
Tm nh hng ca Friedman cng phn nh s thnh cng ca ng khi l ngi c cng
chng yu mn. Nm 1962, ng xut bn cun Ch ngha t bn v T do, trong trnh by cc
quan im mi l ca mnh. Nm 1966, ng c mi (cng vi hai nh kinh t hc ni bt khc)
vit bi cho chuyn mc trn t Newsweek, ng lm cng vic ny cho n nm 1984. Nm 1980,
ng dn dt mt series truyn hnh cng cng gm 10 phn vi ta T do la chn v vit
mt cun sch (vi Rose, cng l mt nh kinh t hc) vi cng ta ny. Cc sn phm ny ca
ng, trong s nhng th khc, ln n khon phc li b l thuc v nn kinh t k hoch ha tp
trung.
Mc d ng h gii tr thc, nhng Friedman vn hoi nghi rng tr thc c th khi xng cc thay
i mang tnh chnh tr. Nguyn trng chuyn ch l qu mnh. Ch c mt cuc khng hong khng hong thc s hay c nhn thc l khng hong - mi to nn thay i thc s, ng
tng vit nh vy. Sau th nhng hnh ng c thc thi ph thuc vo nhng tng rng
ang tn ti xung quanh . V th, ng gieo rc v nhng thay th i vi cc chnh sch hin
hnh. Cuc khng hong cng lm thay i hnh nh ca ng. Khi lm pht tng, ng tr nn ng
knh trng hn. S sp ca ch ngha cng sn gii oan cho quan im gay gt ca ng v kinh
t k hoch ha tp trung.
Cun sch Hai ngi may mn c ghi chp li cu chuyn ny, nhng l t truyn nn n gy tht
vng - lan man dng di v thiu phn tch ni tm. Sch khng bao gi t ra cu hi trng tm:
Lm th no m Friedman tr thnh Friedman?
Dm nh c vi mi t l rng ng thuc nhm chnh tr cnh T. Sinh ra trong mt gia nh Do
Thi gc Nga nhp c ngho kh, Friedman ln ln Rahway, New Jersey. C gia nh sng nh
mt ca hng qun o ca ngi m, trong khi cha ng lm vic Manhattan. ng cn nh l cha
m thng xuyn ci nhau v chuyn tin bc. Cc t chc cng cng i x tt vi ng. Th vin
a phng khin ng tr thnh mt c gi tham lam; mt thy gio trng trung hc khng
ngt li khen tng; ng theo hc i hc Rutgers vi mt hc bng cng ng. ng tt nghip
nm 1932 khi cuc i suy thoi ang ln su, lc p lc chnh tr y sinh vin vo cnh T.
Cun Hai ngi may mn him khi gii thch c, trong bu khng kh ny, Friedman ni ln
nh th no vo u nhng nm 1940 vi mt vin cnh a ra khi l kh lc lng vi thi i.
Trong mt cuc i thoi, ng ni rng sau khi ri trng Rutgers, ti l ngi nh nhng ng h
ch ngha x hi - ging nh hng triu ngi tr khc. ng gii thch s thay i ca mnh l t

vic nghin cu sau i hc din ra ti i hc Chicago, ni mt nhm cc nh kinh t hc nng

ct khng chp nhn quan nim ph bin v xem i suy thoi l cuc khng hong khng th
trnh khi ca ch ngha t bn. Thi gian phc v chnh ph ca ng trong Th chin II - lm vic
v cc chnh sch thu v mt lot cc vn lin quan n v kh - cng c th ng gp mt phn
cho s thay i. ng cm thy s hi hp ca Washington v cng tn mt chng kin cc mnh
khe, s gian ln, v tnh v li ca chnh tr.
Mt s ngi vit tiu s c th lm sng t iu ny v nhng vn hc ba khc na. S hoi
nghi chnh ph ca Friedman khng bao gi hon ton l s th nghch. ng lun lun xem xt
mt cch nht qun vai tr ca chnh ph trong mi vn , t vic gim i ngho n thc y gio
dc. Nhng ng c cc chnh sch thun li kim tra quyn lc ca chnh ph v nhn mnh
trch nhim ca c nhn. Mc d c gi l bo th, Friedman xem thng ci nhn ny v t
thy mnh l mt ngi theo ch ngha t do hay cp tin - mt ngi cao t do v s thc thi
cc thay i chnh tr mnh m cng c s t do . Ngc li, mt ngi bo th tht s ch
min cng thay i trt t x hi hin hu. Tham vng ca Friedman khng bao gi khim tn nh
vy c.
Newsweek
Ngy 15 Thng 6 nm 1998

NHNG BNG EN CA THP NIN 1920?

Chng ta bit rng s bng n kinh t hin nay s chm dt vo mt ngy no , bi v tt c cc
cuc bng n u nh vy. Tuy vy nim tin vo s bt t ca n c v nh ang ln ln tng ngy.
Bn c th thy iu th trng chng khon, qua cc ch s v nim tin, v cc th trng lao
ng nhn nhp. bao gi c tnh hung tng t nh th ny cha nh? , phi chng l thi
im ca nhng nm 1920?
Cu tr li ny c v mang tnh phn x hi. N lm ngi ta lin tng n bng ma ca mt cuc
i Suy thoi khc (t l tht nghip trung bnh l 18% trong thp nin 1930). Tt nhin, khng ai
cn suy thoi, nhng xem xt li qu kh cng em li nhng thng tin hu ch. N dy cho chng ta
t nht hai bi hc quan trng: ngi ta thng b cun theo; v nn kinh t ngy nay c th c mt
s im yu m t ngi nhn thy.
C rt nhiu nt tng ng gia nhng nm 1920 v thp nin 1990. Hi cng ging nh by
gi, th trng chng khon u tng vt. Cng ngh mi cng lm mi ngi hoa mt: my tnh c
nhn v mng Internet ngy nay, cn trc kia l radio v xe hi sn xut hng lot. T nm 1919
n nm 1930, s lng radio i t gn nh zero ln n 14 triu sn phm; s lng xe hi ng k
tng gp ba ln v t 23 triu lt. Hi cng ging nh by gi, ngi ta u cho rng cc nn
kinh t s lun lun thay i tt hn, mi mi l nh vy. Ngi ta tng cho rng thp nin 1920
l im bo trc cho mt k nguyn mi; cc nh qun l doanh nghip c khai sng ng
ngha vi mt ch ngha t bn nhn vn hn. Cm t ang c s dng trong nhng nm 1990 l
m hnh mi, c ngha l cc ngun lc thun li (my tnh, s cnh tranh vi ngoi nc, vic bi
b cc quy nh) lm cho nn kinh t c sc cnh tranh hn, nng sut cao hn, v n nh hn.

Hin nay, ngi ta cho rng nn kinh t khng c s thi qu, iu thng gy ra s suy thoi.
Lm pht thp; khng c qu nhiu s u t d tha r nt (v d, vo cc cao c vn phng).
Nhng th trng chng khon b b st, ni ny c th c s thi qu. N c th kch thch nn
kinh t vi vic cng c nim tin v mc chi tiu ca ngi tiu dng. C v nh gi c phiu cao
hn s khuyn khch mi ngi chi tiu nhiu hn t thu nhp ca h. H cm thy kh gi hn.
Hoc h thu v tin mt - v chi tiu - vi mt s khon li nhun t th trng chng khon. Cc chi
tiu nhiu hn gip duy tr vic m rng th trng.
Hy cng tm hiu vn ny. Khi th trng chng khon tng trng, t l tit kim c nhn gim
xung. Nm 1992, t l tit kim l 6,2% mc thu nhp kh dng; n nm 1997, t l ny ch
cn l 3,8%, mc thp nht, ti thiu l tnh t nm 1946. V ti sao ngi tiu dng khng nn hnh
din v iu ny? S tng trng ca th trng hin nay l c th so snh c vi ci ca nhng
nm 1920 nh mt s kin v i nht trong lch s. Cng ty nghin cu Ned Davis xc nh th
trng chng khon gi tng (bull market) t ngy 11 thng 10 nm 1990, khi ch s cng nghip
trung bnh Dow Jones t 2.365,10 im. K t , n tng ln 288% (ngy 17 Thng 4 gn
n mc 9.167,50). Trong thp nin 1920, gi c phiu cng tng 345%, trong khong t thng 10
nm 1923 n thng 9 nm 1929.
Xem xt di mt gc khc, gi c phiu gn nh tng gp 4 ln k t nm 1990. Ngy 11
thng 10 nm 1990, gi chng khon cui ngy ca Ford l khong gn 10 dollar; hin gi mc gi
ny l khong gn 50 dollar. Cng trong thi gian ny, gi c phiu Intel tng t mc khng qu 4
dollar ln khong 75 dollar. (Gi c phn nh c phiu chia tch (stock split)). iu ny c ngha l
s bng pht trong gia ti c phiu ca cc c nhn. Cui nm 1990, gi tr ca c phiu thuc s
hu ca cc h gia nh l 3,1 nghn t dollar, n nm 1997, con s ny l 11,4 nghn t. (Cc gi tr
ny bao gm cc c phiu thuc s hu trc tip v c ph thng qua cc qu tng h (mutual
fund), cc ti khon hu tr, v tin tr cp).
Nhng hy gi nh th trng bng pht ny (theo nhn nh ca tp ch Economist tun trc) l
mt bong bng u c. Gi s rng cc nh u t ch n gin l theo ui mc gi cao hn.
Hoc gi nh rng c mt iu g - nh khng hong kinh t chu chng hn? - bt ng ph
hng khon li nhun? iu g s xy ra sau ? C l l: gi c phiu sau cng s rt; nim tin tng c cng c khi gi tng - s st gim theo gi c phiu; chi tiu ca ngi tiu dng yu i
hoc c th suy sp. Chi cho tiu dng chim khong 68% sn lng ca nn kinh t. Nu n suy
yu i, u t cho khi doanh nghip c th l qu mc cn thit, c th phi ct gim. Vn y
l th trng chng khon khng n thun ch l phong v biu ch bo hiu qu hot ng ca
nn kinh t. Th trng ny cng xc nh cch thc m nn kinh t vn hnh thng qua tm l m
ng v chi tiu ca ngi tiu dng.
Mc d cc kt ni gia th trng chng khon v nn kinh t l khng chc chn, chng pht
trin trong nhng nm 1990 - cng ging nh hi thp nin 1920 - khi s di do v chng khon
tng nhanh v quyn s hu lan rng. Chng khon lan ta t thnh tr dnh ring cho nhng
ngi giu c trc kia, xung n cc tng lp cao thuc nhm trung lu. Trong s nhng gia nh
c thu nhp t 10.000 n 25.000 dollar, quyn s hu c phiu tng t 13% ln n 25% trong
khong thi gian t nm 1989 n 1995, theo bo co ca Cc D tr Lin bang. i vi nhng gia
nh c thu nhp t 25.000 n 50.000 dollar, t l ny tng t 33% ln 48%. V hiu ng ca s
giu c l rt ln. Nm 1990, s giu c xt v bt ng sn ca cc h gia nh (ch yu l nh )

t tng cng 6,6 nghn t dollar, cao hn 2 ln gi tr c phiu h s hu. Nm 1997, gi tr c phiu
s hu cao hn khong 30% so vi mc 8,7 nghn t trong bt ng sn.
Trong cui thp nin 1920, nhng cnh bo rng th trng b thi phng gi tr thc qu mc
(overvalued) cng khng h nhit c cn say. Mt l do l mi cho n u nm 1928, s tng
trng ca th trng chng khon vn cho thy mc li nhun v c tc cao hn. Cn hu ht cc
cn sng ca thp nin 1990 l da trn cc nn tng kinh t vng chc. Lm pht v li sut gim;
iu ny lm cho c phiu c gi tr cao hn, v khon li sut t u t (tri phiu, tin gi ngn
hng) tr nn t hp dn hn. V mc li nhun tng gp i k t nm 1990, cng thc y
chng khon pht trin.
Nhng th trng chng khon dch chuyn vt qua mc li nhun hin nay. Ch s P/E price/earning ratio: gi trung bnh ca mt c phiu chia cho thu nhp trung bnh ca n - by gi
t n nh cao trong lch s l 28. K t Th Chin th II, cc ch s P/E trung bnh l khong 14.
C th l ngy nay s m bo l cao hn nhiu. Nhng ch s ln n 28 kia ?
No ai bit? C l mc gi cao hn cui cng s c chng minh bi cc iu kin kinh t (li sut
thp hn, li nhun cao hn). Ngay c khi gi c phiu hin nay gim xung 15 hay 20%, cc nh
u t v ngi tiu dng vn c th bnh thn trc s suy gim. Sau tt c mi th din ra, gi
c phiu vn mc nh hi u nm 1997 v cao hn hai ln so vi mc hi u nm 1991. V
nhng nm 1990 khng phi l nhng nm ca thp nin 1920. Mc d s sp ca th trng
chng khon nm 1929 (ch s Dow Jones gim xung 48% trong khong t thng Chn n gia
thng Mi Mt) nh du s bt u ca mt cuc suy thoi su sc, nhng bn thn iu
khng gy ra khng hong. i Suy thoi xy ra v Cc D tr Lin bang khng lm cng vic
ca mnh: n cho 11.000 ngn hng ph sn tnh ti nm 1933; v lng cung tin t gim mt
mt phn ba. l nhng s kin c th ngn chn c, v c l by gi l hon ton c ngn
chn.
Tht nguy him nu nh thi phng qu mc cc nt tng ng mang tnh lch s. Chng ta khng
th d on c tng lai ch bng cch xt li qu kh. V vy, thp nin 1920 khng th cho
chng ta bit rng s bng n ngy nay s chm dt vo cui tun sau, vo thng ti, hoc thm ch
l sang nm. N cng s khng cho chng ta bit s kt thc s din ra trong khng kh n o
hoc yn lng. Nhng lch s l rt hp dn v li mt vn nghim tc. Nn kinh t chc chn
thay i k t nhng nm 1929, nhng bn cht ca con ngi th sao?
Bu in Washington
Ngy 22 Thng 4 nm 1998

TINH THN CA ADAM SMITH

Nn hiu rng Adam Smith (1723 - 1790) l ngi ca thi i chng ta. iu ny c nguyn nhn
khng ch l v ng bin h cho th trng t do, m v vn ng quan tm cn nhiu hn c cc
th trng t do. Smith ch trng n vic xy dng c mt x hi tt p. Cc th trng t do
ch l mt phng tin i n ci ch . Chnh ph l mt phng tin khc, v Smith lin tc
kho st cc vai tr thch hp dnh cho chnh ph v th trng. Smith c tha s khn ngoan, v

thiu ci tnh t cho mnh l ng. Ngy nay chng ta c th vn dng tinh thn ca ng, bi v
dng nh chng ta ang c s kt hp ngc li: d tha tnh lun cho mnh l ng v thiu khn
ngoan.
Nhng ngi theo ch ngha t do ra sc bo v chnh ph v h khng th tha nhn quyn lc to
ln ca bn tay v hnh theo l thuyt ca Smith. Tnh t li (self-interest) khng ch n gin l
s tham lam, ch k, hay ngo mn qu ng. Nu c hn ch mt cch ng n, n s l mt
ngun lc to ln lm cho x hi tt p, v nhiu s tin b ca nhn loi pht xut t cc n lc c
lp v nng lc sng to ca c nhn v cc doanh nghip. Nhng ngi t do ngn ngi vi khi
nim ny bi v n tc i quyn lc, a v x hi, tm l hi lng ca h khi dng nh to ra tt
c cc vt trang tr cho mt x hi tt p (thng qua cc chnh ph).
Trong khi , nhng ngi bo th li rt xem thng chnh ph n mc h khng th tha nhn
rng chnh ph thng khng ch l mt th xu xa tt yu. N to ra khun kh php l v chnh tr
m khng c chng th cc th trng tng i t do s khng th tn ti c. Chnh ph cng
cung cp cc dch v cng cng - t quc phng n xy dng ng s - th m th trng t nhn
khng th lm, v x l cc vn thi qu khng mong mun ca th trng. Smith nhn ra
rng chnh quyn c to ra nhng li ch ny, nhng nhiu ngi bo th tng vin dn n ng c
v nh qun mt s tn ti hay tm quan trng ca cc vn trn.
Ti khng ni rng mnh c cun S thnh vng ca cc Quc gia (The Wealth of Nations, xut
bn nm 1776) ca Adam Smith t u n cui. Tuy nhin, bt c ai hoi nghi tnh phc tp trong
t duy ca ng cng nn nghin cu cun tiu s tuy ngn nhng mang cht tr tu tuyt vi, ca tc
gi l nh s hc Jerry Muller t Trng i hc Cng Gio (cun Adam Smith trong thi i ca
ng v thi i ca chng ta, i hc Princeton pht hnh). Trong , tc gi ph v nh kin dnh
cho Smith m theo quan nim ph bin trc kia vn cho rng ng ny l mt ngi phn i chnh
ph mt cch qu khch (antigovernment zealot). Lp lun ny c xy dng t mt thc t: Smith
phc v nhiu nm vi vai tr l mt cng chc, y vin ph trch cng tc hi quan ca
Scotland. ng thu thu nhp khu, khi l ngun thu ln nht ca chnh ph. Cng vic ca ng
cng tng t nh vic ca ngi ng u S Thu V (IRS) ngy nay.
Cc l thuyt ca Smith gii thch nhng thay i xy ra. Vo th k XVIII - ch phong
kin ca nc Anh sp . Sn xut t trang tri pht trin, v mc sng cng tng cao hn.
Anh, ngi dn khi cm thy xu h khi i li m khng c giy; trong khi ti Php, i chn
khng vn cn l chuyn bnh thng. Chn mn, vi lanh, v dng bng kim loi tr nn ph
bin Anh. Smith cho rng s thnh vng mi ny chnh l chin thng ca th trng: vic mua v
bn hng ha. Trc kia, thc phm c tiu th phn ln l bi chnh nhng ngi sn xut ra
n, hoc cc lnh cha phong kin ca h. Sn xut cng dch chuyn. Muller vit cc hng ha
tng c cm ci ch to nh, nh qun o, bia, nn... c bng g - by gi u c th mua
c.
Smith lp lun rng th trng nhn rng s giu c, bi v n dn n s chuyn mn ha
trong nn kinh t: phn cng lao ng - thng qua nhiu kin thc, kinh nghim, v my mc c
iu chnh theo yu cu ring nhiu hn - khin sn xut gia tng. Khng c g c
hoch nh, dn xp trc. N tun tro (nh th do mt bn tay v hnh) t s phn u ca nhng
ngi bn hng ti a ha s giu c ca chnh h. Chng ta khng mong i lng nhn c ca

ngi bn tht, nh sn xut bia, hoc ngi lm bnh c ba n ti, m ba ti ca chng ta c

c l t s quan tm ca h n li ch ring ca chnh h, cu ny ca Smith tht ng ghi nh.
Smith nm bt c rng cc ng lc l quan trng: l vic mi ngi c ng c v hng ti
nhng mc ch ca h nh th no. Bi hc vn cn gi tr. Nhng dn tc ngang bng nhau nhng
c ng lc khc nhau - trong mi trng l cc chnh sch quc gia - s c cuc sng khc nhau,
nh nh kinh t hc Mancur Olson ca i hc Maryland ni: [trong] phn ln thi k hu
chin, Trung Quc, c v Triu Tin b chia ct... Cc hiu qu hot ng kinh t ca Hng
Kng v i Loan, Ty c, v ca Hn Quc l tt hn so [hn] so vi Trung Hoa i lc, ng
c v Bc Triu Tin.
Kh nng lm t lit th trng ca chnh ph khin cho Smith hong s. Theo Muller th cun sch
S thnh vng ca cc quc gia nhm cng c cho cc nh lp php chng li nhng p lc ca
cc nhm kinh t ginh ly cc c quyn c li. Nhng thi hoi nghi chnh ph ca Smith
khng phi l s cm ght. Muller vit: ng rt yu thch cng vic trong vai tr mt y vin ph
trch hi quan. y khng phi l thi o c gi, bi v Smith nhn thy ba vai tr quan trng
ca chnh quyn: 1) xy dng nn quc phng; 2) bo m cng l v bo v ti sn; v 3) xy dng
ng s, knh mng, bn cng - ngha l xy dng c s h tng. Chnh ph phi c ti tr
mt cch ph hp.
V Smith cng khng tin rng s giu c ngha l tt c. Quan im ca ng cn kh tri ngc vi
iu ny. ng mun mt x hi c t bo lc v vn minh lch s hn - mt x hi c th lm ngui
i cn gin d t hi nht ca nhn dn. S giu c thm ln, vi vic lm gim bt au kh, khin
mi ngi tr nn nhn t hn. Mc d th trng c th tn nhn v th l, n cng khuyn khch
cc mi quan h thng mi n nh. Smith lp lun rng cng l mt nh hng ca vn minh.
Cui cng, Smith tin vo nhng nt u vit ca yu t gia nh, c coi l mt ngun lc ca o
c (ni m tr em hc cch t kim sot bn thn) v l ngun gc ca hnh phc c nhn.
Nu so snh vi thi ca Smith th trong thi i ca chng ta ngy nay, vic xc nh c iu m
chnh ph nn lm r rng l kh khn, bi v cc hot ng ca n - t mng li an sinh x hi n
cc quy nh v mi trng - hin nay l rng ln hn rt nhiu. Tuy nhin, phng php tip cn
mang tnh thc t ca ng, nh nhng vi cc tn iu v nhy cm vi cch thc m ngi dn (v
c quan t chc) hnh x trong thc t, tr nn cn thit hn bao gi ht. ng ch nh cc trch
nhim x hi, nhng ni dung m ng ngh rng cn c p ng tt nht, cho d l vn ca
th trng hoc ca chnh ph. Ngc li, cng theo ghi chp ca Muller, nhng ngi theo ch
ngha T do ngy nay thng gi nh rng th trng l th lng ph hay v o c. B qua vic
chnh ph c th gy tn hi cho cc ng lc nh th no - trit tiu cc sng kin, to ra s l thuc
- h thng thay th nhng nh tt p bng cc chnh sch ng n.
i vi nhng ngi bo th, h cng vn dng Smith nhng b qua nhng g ng ni v cc khim
khuyt ca th trng. V d nh, ng ng h ph cp gio dc v xem y nh mt liu thuc
gii c cho cc hiu ng gy t lit ca s chuyn mn ha trong nn kinh t. C bt c thc mc
no cho rng cuc tranh lun ca chng ta dng nh cha tha ng? Cc bn i lp u qu li
vi nhau. Smith kt hp c mt tm nhn cao qu cho x hi tt p vi s phn tch chnh xc
v cc phng tin t c iu . Cc ngi sao thi hin i ca chng ta li thng cho
rng cc phng tin ca h lun lun sc dn n mc ch.
Bu in Washington

Ngy 27 thng 11 nm 1996

IV. DOANH NGHIP

CA NGI PARKINSON
Chng ta hy cng nhau ca ngi Parkinson. l C. Northcote Parkinson, nh s hc ngi Anh
t ra Quy lut Parkinson: cng vic s m rng thm ra tiu th cho ht khong thi gian dnh
cho vic hon tt n[56]. y l mt trong nhng hiu bit gy n tng mnh trong thi i ca
chng ta, vy m khi Parkinson qua i vo tui 83, cc t bo ln ca Hoa K ch vn vn ghi nhn
li s ra i ny ca ng. T Bu in Washington chn vi mu tin bun ti trang B7. T Thi bo
New York nht mc co ph vo trang A19. T n t kp. Bi bc ngha ca lch s.
Chng ta ang sng trong thi i quan liu. Chng ta u lm vic cho cc cng ty ln, chnh ph
ln, cc trng i hc ln, cc cng ty truyn thng ln, cc bnh vin ln, hoc phi lm vic vi
cc t chc ln ny. Parkinson l nh quan st sc so nht (v hi hc nht) ca chng ta i vi
s quan liu. Lm th no m ng li c th tnh c b lng qun? C l l v s tht m ng tm thy,
mt khi c tit l, l qu hin nhin rng n mc chng c v t n tng hn so vi nhng tin
huyn b khc - nhng chn l thng l sai khi c kim chng.
Thi gian tri qua tng ngy khng nh s ng n ca Parkinson. ng cho rng cc cng chc
quan liu thnh cng u b chi phi bi hai ngun lc dn dt: 1) nhn rng s lng nhn vin cp
di, ch khng gia tng thm i th cnh tranh; v 2) ra vic cho nhau lm. Bt c cng
chc no khi cm thy qu ti trong cng vic u ch nh li cho cp di thc hin, ngi ny
(cng c cm gic rng mnh c qu nhiu vic) li tip tc chuyn bng nh vy cho cp thp hn
na. Cc h thng quan liu sau cng s t hy dit chnh mnh - khi chng cho tn ti cc cng
vic v b. Chng tr nn cng nhc v khng th thch ng vi s thay i. Hy xem s sp ca
Lin bang X Vit v (mt v d b hn l) nhng bt n ti General Motors.
Chng ta cng hc hi c t Parkinson v tm quan trng ca thi hn hon thnh cng vic. Bi
v cng vic c th co dn v tn, nn s khng c vic no c hon tt m khng c thi hn. Nu
hm nay khng phi l hn cht vit bi bo ny, ti s vit vo ngy mai. V ngy mt, v ngy
sau na. Ti s vit mi, bi v thi hn dnh cho bi vit l v tn. Thi hn c th khin cho cc
tng ch dng li mc nng cn hi ht, nhng nu khng c thi hn th cng s c khng
tng no c.
Mt s cng trnh nghin cu ca Parkinson (S can thip ca Anh ti Malaysia, 1867 - 1877) l
khng my hp dn. Danh ting ca ng ch yu c t cun Quy lut Parkinson (1957) v tc phm
tip theo, Quy lut v Li ch (1960). Hai cun sch ny cha ng nhiu tr tu v s vui ti.
Khng c y ban no c th thnh cng vi s lng thnh vin ln hn 21 ngi. Vi quan im
ny, y ban khi s l v vng. N s cht. N s ch to ra chuyn ng ngn. Mt vi thnh
vin trong y ban nh gn hn c th lng lng trao cho nhau cc li nhn rng: n tra vi ti vo
ngy mai - ri chng ta s cng nhau gii quyt vn .
Parkinson thy rng: ti cuc hp, ngi ta ni theo mt t l nghch o vi khi lng hiu bit
ca mnh. Nhng ngi khng hiu bit nhiu c th b l ba la bt tn v x ra bng ht tt c cc
kin thc ca h trong mt cuc hp. H khng b km ch bi s v minh, bi v h khng bit
nhng g h cha hiu bit. Ngc li, nhng ngi hiu bit nhiu li khng th gii thch tt c

mi th ch trong khun kh mt cuc hp. Bt c th g m h c th ni ra s lm xc phm ngi

khc nu iu ny th hin s thiu hiu bit ca h. Mt ng thi xu trong s nghip. Tt hn l
im lng.
Parkinson gii thch rng mi s nghip thnh cng u tri qua mi giai on:
1. tui xy dng nng lc (ba nm)
2. tui suy xt chn chn (by nm)
3. tui pht trin (nm nm)
4. tui trch nhim (ba nm)
5. tui lo luyn (by nm)
6. tui t thnh tu (chn nm)
7. tui xut chng, khc bit c o (su nm)
8. tui ca chn gi tr (ba nm)
9. tui ca s thng thi (by nm)
10. tui ca s cn tr (?)
Tuy nhin, nhiu ngi bt u s nghip th rt thnh cng nhng sau kt thc m m:
6. tui ca s tht vng (chn nm)
7. tui ca lng k, ghen ght (bn nm)
8. tui min nhim (nm nm)
9. tui ca s qun lng (?)
Quy lut th hai ca Parkinson, mc d khng ni ting nh quy lut u, cng kh quan trng: Chi
tiu tng p ng thu nhp. ng cng b sung thm bng s xc nhn: chi tiu khng nhng tng
thm l ch bt kp vi thu nhp, m cn c xu hng vt qua thu nhp. Ngha l: cng c nhiu
hn, th bn cng i hi nhiu hn. iu ny l gii ti sao nhng ngi giu c khng phi l lun
lun hnh phc hay thm ch l lc no cng c kh nng thanh ton. Mt vi nm trc y, anh em
nh Hunt ti Texas (tng l nhng t ph) ph sn khi c gng thu mua u c vo th trng
bc ca th gii. L ra h cn phi c cc tc phm ca Parkinson.
Nhng Parkinson ch yu d nh dng quy lut th hai ca mnh gii thch s gia tng lin tc
trong chi tiu ca chnh ph. Theo ng, cc chnh ph s chi tiu bt c th g m h c, v c l cn
nhiu hn ci h c mt cht. Tng thu v km theo l tng chi tiu. Gim thu v c th gim
bt chi tiu. Cch nh gi theo quy lut th hai ca Parkinson c th c gi tr nhiu hn c php
lut. Chnh ph cc nc (c bit l ca chng ta) ch hi bi ri cht t khi chi tiu vt xa khon
thu t thu.
Parkinson thch trch dn li ca Thomas Jefferson v gi tr ca chnh ph nh. Jefferson tng
ni Ti coi vn tit kim [trong chnh ph] l mt trong s cc yu t o c hng u v quan
trng nht. Nu khng c tit kim, chng ta phi t nh thu ln sn phm tht v nc ung ca

chng ta, thu thu t cc nhu yu phm v cc tin nghi sinh hot, t s lao ng v hot ng gii
tr ca chnh chng ta. V sau cng l: Nu chng ta c th ngn chn c chnh ph khng gy
lng ph t lao ng ca ngi dn, vi s gi v nh ang chm lo cho h, ngi dn s c hnh
phc. (Tng thng Clinton, mt ngi ho hc tiu pha, cng t ra mnh l mt ngi tip bc
Jefferson. Parkinson c th ni rng: Chc chn ri, tha Tng thng, Ngi a cho vui thi.)
Chng ta n Parkinson cn nhiu hn nhng hiu bit su sc ca ng. ng gi cm hng cho nhng
ngi bt chc theo sau, nhng ngi ngh ra nhng quy lut ca cuc sng - c th hp hn. V
d, quy tc Peter (Mi nhn vin u c xu hng leo ln n mt cp bc m ti ngi ta khng
c nng lc). Ti mun xp quy lut Murphy (Nu s vic c th tr nn sai lm, n s sai
lm nh vy) trong th loi ny, nhng kim tra li th ti pht hin ra rng quy lut ny xut
hin t trc , vo nm 1949. Tc gi ca n l Ed Murphy, mt k s my bay. Khi ni v mt k
thut vin, Murphy cho bit: Nu c bt k cch no lm sai, anh ta s phm sai lm theo cch
.
Vy . Parkinson khng phi l tt c sui ngun tr tu. ng ch l ngi hiu bit nhiu. L mt
ngi Anh, ng coi hu ht ngi M l tht hc, theo t Thi bo London trong mc co ph.
Chng ta c th tha th cho ng v vic ny, bi v ng gip chng ta hiu bit v lm cho chng
ta ci. Xin cm n ng.
Bu in Washington
Ngy 17 thng 3 nm 1993

S QUAN LIU CNG NH CUC SNG

Khi cun Nh t chc (The Organisation Man) ca William H. Whyte Jr xut hin 30 nm v trc,
nh xut bn ca ng tng ngh rng n s khng thnh cng[57]. S lng n bn ln u l rt nh.
Nhng chng bao lu sau, khi cun sch c by bn trong thng 12 nm 1956, n lt vo
danh sch cc cun bn chy nht v tip tc tn ti trong danh sch ny thm 7 thng na. Whyte
nh ng vo tm l ca ngi M sau chin tranh. Mc d va thot khi cn khng hong v
ang tm mnh trong thnh vng, h vn khng cm thy d chu. Di gc no , h cm
thy lc li, v khng qu tin tng vng chc v mt s quyn t do ca mnh trc cc Doanh
nghip Ln, Chnh ph Ln, v Tt c mi th Ln khc.
Cun Nh t chc tn ti nh mt th tn c in (modern classic), v n nm bt mt phn c
nh ca cc iu kin x hi. Chng ta tha nhn rng cc t chc khng l l iu khng th trnh
khi, thm ch cn l mong mun ca chng ta, nhng chng ta cng khng tin tng chng. Nhng
cng vi s hoi nghi ny li l s kht khao v mt ni tr n mang ngha tm l v kinh t t cc
t chc . Hu ht chng ta u cm thy t ho, c a v, v tnh bng hu t vic lin kt c
vi mt nhm ln hn.
Whyte r rng khng phi l ngi u tin phn tch cc t chc quan liu. Hiu bit su sc ca
ng l vic nhn thc cho rng mi nguy him ca t chc quan liu thng phn nh sc mnh ca
chng. Cun sch c vit khi nim tin t vo cc t chc ln nh cao nht, ng lo lng
chnh xc l v cc t chc quan liu nhn chung l ang chy tt v cng l cn thit. Chng sn

xut ra kem nh rng, chng bn bo him, cung cp dch v gio dc, v thu cc loi thu. Bi v
cc t chc ny c v nh ng n, li c th tr lng tt, bo m cng n vic lm v to uy tn,
nn yu cu ca n i vi c nhn chc chn l s phc tng. Cc yu cu ny s dp tt s la chn
v sng to.
Whyte vit khng phi l T chc s chn p cc c nhn nhiu hn rt nhiu so vi nhng g n
lm trc kia. Ch l cc c nhn ngy cng kh khn bit c khi no th h b chn p.
Tt nhin, vi hiu bit m chng ta thy rng: tm nhn trn ca Whyte c cng iu ha. S
ln lt ca t chc khng bao gi tn nhn nh ng tng tng. Ch mt s b my quan liu l
tn nhn - s quan liu theo ngha ti t nht. Cc tp on khng l cha khi no hon ton kim
sot c nn kinh t. Nhng k ngoi o lun lun c c hi thnh lp doanh nghip mi
t u. Trong nhng nm 1950, Ray Kroc khai trng nh hng McDonalds u tin, Joseph
Wilson tung ra my photocopy Xerox, v Ken Olsen xy dng nn cng ty
Digital Equipment, l 3 v d cho thy nhng ch ln tr thnh ngi khng l.
Nhng g khng l cng tng phi nao nng. Ai tng tng ni rng Cng ty in thoi v in
bo Hoa K (AT&T) mt ngy kia quyt nh tm thi vic 27.000 lao ng? Hoc lm sao
hnh dung rng General Motors buc phi ct gim 25% lc lng lao ng c cn trng ca h?
Di mt gc nht nh, hm t cc hp ng lao ng m Whyte lo ngi rng s khin ngi
M ri vo th th ng tr nn gay gt c hai u. pha cng ty ln, h t c kh nng to ra
vic lm lng cao v n nh. Pha bn kia, lng trung thnh ca nhn vin cng phai nht.
Vn ha ph bin hp thu d gio ca Whyte. Ngy nay, s bi quan chn nn trc cc ng c
ca doanh nghip l chuyn bnh thng, thm ch cn l mt thi thng. S s hi m cc t chc
ln tng tri qua vo gia nhng nm 1950 ch l tnh hung thong qua nhanh. N khng ch n
thun l mong mun thnh vng ca mt th h mi mt sau i suy thoi. Bn thn cuc Chin
tranh Th gii th II dng nh minh chng cho s ng n ca cc t chc ln: qun i,
ngnh ngh thi chin, v cc c quan chnh ph. Hn 16 triu ngi M mc qun phc. Mi
ngi u bit cc t chc ln u phi c ci gi ca n, nhng c v ci gi ny l xng ng.
Chin tranh kt thc thng li.
Nhng, nh Whyte vit, s ng thun ny rn nt. Nm 1955, cun The man in flannel gray
suit (tm dch: Ngi n ng mc vest xm) tr thnh cun bn chy nht. Nm 1960, cun The
Apartment (tm dch: Cn h) ot gii Hc thut dnh cho tc phm c hnh nh tt nht. Mi ngi
u ch nho cc cng ty, t chc ln. Thi thay i. Mc d vy, s chuyn i cha xa sch
cuc xung t gia cc c nhn v t chc. i vi nhiu ngi, vic lm lu di nh mt s nghip
vn l chun mc cn bn. n cui thp nin 1930, khong mt na s ngi lao ng c thm
nin cng vic l 20 nm, hoc cao hn. V cc li ch ph, rng buc ngi lao ng vi cng vic
ca h ngay c khi h mun di chuyn, cng tng trng theo thi gian. Trong nhng nm 1950, vn
lng hu v bo him y t vn ch cn trong giai on rt s khai.
Bn thn Whyte khng ln n cc hnh thc hi ht ca s tun th mang tnh x hi, bao gm
biu tng mi nht ca n trong nhng nm 1950: nh trong vng ngoi thnh. ng cho rng s
thnh vng khng xu, v sn xut hng lot chc chn to ra s ng nht. V cun Nh t chc
cng khng mong i c cc c nhn ng ngnh, nhng ngi (theo lp lun ca Whyte) khng

phi l hnh mu thc t trong mt th gii quan liu. tng m h hn ca Whyte v ch ngha c
nhn ngha l vic kim sot s phn mt con ngi.
Nhng g ng chi b l mt trit l x hi cho rng nhim v kim sot con ngi ny l thuc v
t chc. Trong thp nin 1950, ngi M c nghe - v chp nhn, theo suy ngh ca Whyte rng s tun th cc yu cu ca t chc l mt tin b x hi. Cc t chc ln l sui ngun sng
to ca x hi. S hp tc lm mi vic tt hn. Trong khi , cc t chc bit chm lo n c nhn
s to ra mt bu khng kh hi ha []... mang li iu p nht cho tt c mi ngi.
iu ma mai hin nay l cc cng ty M ang b ch trch - v d nh khi so vi cc cng ty Nht
Bn - v khng to cm hng cho s hp tc. Tuy nhin, i vi Whyte, bc tranh v chuyn gii
quyt m thm ni khc l gi to. ng tha nhn rng cc t chc cng cn s hp tc, nhng
tranh lun rng yu cu ca c nhn lun lun l thuc vo mc ch ln hn ca t chc. Vy l
tin thoi lng nan. Hu ht mi ngi, b ph thuc vo mt t chc nht nh, phi la chn:
phi chp nhn yu cu ca t chc nhiu bao nhiu v khng nh c tnh ca h nhiu nh th no.
Kh c th xc nh r l cn lm g. Chng i li vic c khch l, hoc c bng bnh? Hu
ch, hay ch k? Rt cc ai ng?
Hu ht chng ta ang sng vi s m h v tha hip hng ngy, xut pht t thc t ny. C l ti
Nht Bn, ni m lng trung thnh mnh m hn, nhng cng thng ang b dp tt. Trong vn ha
ca chng ta, mu thun tht su sc. Cun Nh t chc vn ng n trong thi gian di v n nhn
ra tnh bt bin ca cc yu t ny. Mt s t chc lm tt hn v mt s th t hn. Nhng Whyte
ph nhn thi lc quan bm sinh ca ngi M khi h khng tha nhn cc cuc xung t v tng
tng rng tt c nhng cu chuyn u c hu. ng nhn thy cc phng thc qun l theo
mt nht thi v cc nh l v tm l ha hn nhng nim hnh phc khng tng - chng rt
ph bin trong nhng nm 1950, cng nh ngy nay - l nng cn v ch k. ng vit: nhiu ngi
hi vy u l gii php? Khng c gii php no c. iu ny ng t 30 nm trc y, v
ngy nay n vn ng.
Newsweek
Ngy 12 thng 1 nm 1987

CH NGI TIU DNG

Tt c chng ta u n nhng ngi ti cng ty Coca-Cola, l mn n ca lng bit n. H cho
chng ta vui chi gii tr min ph vo ma h nm nay v - tnh c l - mt bi hc cn bn v c
ch ca ch ngha t bn hin i. H truyn ti ngha mi vo mt khi nim c: ch ngi tiu
dung[58]. H ch ra rng ngay c nhng cng ty thnh cng nht, vi tt c cc cuc kho st
marketing t m v cng tc qung co rm r, vn l con tin ca nhng thi quen, li sng, v nhu
cu thng l khng th on trc c ca ngi tiu dng.
Ti bit rng iu ny l kh nut. tng cho rng cc tp on ln ang thao tng mi ngi
c n su trong vn ha ph bin. Chng ta thy mnh nh nhng ngi c bo tr bt c d
ca cc hng ln ti nc M. Tht vy, s bc bi i vi Coke c nui dng trong tm l cc
nn nhn. N phng pht nh mt cuc vn ng ch khng rng ln nh mt cuc ni dy phn

i doanh nghip: mt vn n gin v tnh biu tng tp trung s th ch m h dnh

cho doanh nghip ca chng ta trc mt mc tiu duy nht. S bc bi c tha mn (cho d
bn khng ung Coke), chnh xc l v n lm thuyn gim i s thi thc h to hoan h t
chc - v cng c c mt s kt qu.
c y, kh tt.
Nhng ci sai y l vic nhm ln gia s v dng thng thy ca chng ta vi sc mnh ca
doanh nghip. Nu b truyn chuyn ng trn chic xe hi General Motors ca bn b hng, bn
mun ng Roger Smith (ch tch ca GM) sa cha n. Mc d vic ng Smith khng th thc hin
dch v cho bn khin cho GM c v hch dch, iu cng khng lm cho GM tr thnh mt ng
ton nng. Quyn c lp t ch ca ngi tiu dng thng c thc thi mt cch v cm v
khng nhn thy c. Cng vi iu ny, vic thay i cng ngh v cc doanh nghip mi, cng
nh vic chuyn i li sng v cc gi tr, ngn cn cc cng ty hin hu kim sot c nhng g
chng ta mun v nhng g h c th bn. Tnh hung ca Coca-Cola l mt ngoi l, khi ngi tiu
dng ni thng thn v (i vi gim c iu hnh ca Coke) lm b mt cng ty.
Th trng ch n gin l mt h thng th v sai. Tr khi cc cng ty c th ngn chn s la
chn v thay i, h rt cc vn ch l cc t nhn ca th trng. iu ny khng c ngha l chng
ta c tt c nhng s la chn hng ngy theo s thch. Nhng nhng la chn quan trng nht (v l
hnh thc cnh tranh mang tnh e da nhiu nht) thng l nhng g c lin quan n nhng thay
i ln v kinh t, cng ngh v x hi, vt ra ngoi tm kim sot ca doanh nghip. V d, hng
tiu dng bn chy nht ngy nay, cc l vi sng (c tnh sn lng bn trong nm 1985 l 10 triu
sn phm), hng li t vic gia tng cc gia nh c 2 ngun thu nhp (c ngi v v ngi
chng cng i lm - ND) v t c thi gian dnh cho vic nu n.
tng cho rng cc tp on, cng ty ln thao tng th trng c t nhng nm 1950, khi nh
kinh t hc John Kenneth Galbraith lp lun rng: qung co to ra cc nhu cu m ngi dn khng
c (ngha l cc nhu cu gi to - ND). Do cc cng ty c th un nn s la chn ca ngi
tiu dng cung cp cng ngh. Tnh thuyt phc ca tng ny c v nh c xc thc vi
hot ng marketing cng ngh cao hin nay. V d, k t cuc iu tra dn s nm 1970, chnh
ph c nhng bng t my tnh cha d liu nhn khu hc quan trng - dn s, thu nhp, tui,
tnh trng hn nhn, gio dc - theo ZIP code. Khi kt hp vi cc d liu khc t thm d kin v
thi quen hay gi tr mua sm, cc nh nghin cu th trng c th xy dng c h s tng khu
vc nhm n vic gi th trc tip, nh gi (hoc sng to ra) cc chng trnh qung co, hoc
la chn a im m ca hng.
Nhng tt c iu ny ch em li s kim sot v hnh thc b ngoi.
Khi nim cho rng qung co to ra nhu cu l v ngha, trng rng, nh nh x hi hc Michael
Schudson trnh by trong mt cun sch mi (Qung co, s thuyt phc kh khn, Basic Books).
Mt s sn phm - t cocain n cc hng ha thng thng khc - thnh cng vi rt t hoc
khng h c qung co. Schudson cng kho st nhng g c coi l s qung co thuyt phc
trong nhng nm 1920 cho vic ht thuc l, c bit l dnh cho ph n. Thc t th, s gia tng ht
thuc ch yu phn nh tnh hnh nam gii khi chuyn i t thi quen nhai thuc l v ht x g.
V cc yu t phi qung co mi l cc ngun lc chi phi: cng thc pha trn thuc l nh hn nn
ngi ta d th hn; thuc l c gi cho chin s trong Th chin th I to sc c v ln; v qu
trnh th ha pht trin lm hn ch vic nhai thuc l.

Qung co ch yu ch nh hng n vic la chn thng hiu, ch khng tc ng nhiu n m

hnh tiu dng. Schudson vit: bt k sn phm tiu dng mi no m khng b bin mt mt cch
nhanh chng hu nh u lin quan n cc xu hng x hi su sc. Schudson khng phi l ngi
bin h cho qung co. ng khng thch a s cc mc qung co v ngh rng mt s ngi tiu
dng (c bit l tr em) d b tn thng v s qu li trong qung co. Nhng ng cng nhn thy
sc mnh c thi phng ca qung co.
Ti sao ? u tin, ngi ta khng ch nhiu; mt cuc kho st nm 1981 cho thy qung co
qua truyn hnh ch gip gi nh 7%. Th hai, chng khin mi ngi nhm ln; mt cuc kho st
khc cho thy mt phn ba s ngi xem qung co khen ngi sn phm Kodak bng vic trch
dn t mc qung co ca thng hiu Polaroid. Cui cng, h ang hoi nghi; mt cuc kho st
nm 1980 cho thy 70% ngi M ang quan tm n tnh trung thc ca qung co. Suy cho cng,
gi c, kinh nghim c nhn v li truyn ming li quan trng hn i vi s thnh cng trong
thng mi, nu so vi qung co. Nu qung co l iu thit yu lin tc thc y cc nhu cu
nhn to, chi tiu tng i cho qung co l ra phi tng; nhng trong thc t n vn ch mc
2,3% tng sn phm quc ni trong c hai nm 1937 v 1983.
Tt c nhng d liu marketing cng khng th lun lun gip d on c ngi ta s mua nhng
g. Sai lm ca Coke v nhng lng tng khc trong cng tc marketing
c miu t nh nhng tht bi n l. Thc t khng phi vy. Ch c hai sn phm thnh cng
trong mi ba sn phm mi, theo Booz, Allen & Hamilton; v c c mt thnh cng, t nht
phi nghin cu 7 tng. Ngi tiu dng lun gy bt ng. S bng n doanh s bn ca sn
phm u my video (v tt c cc lnh vc lin quan) khin cho hu ht cc nh sn xut kinh ngc.
Nu cc th trng vn cn ci m, quyn ti cao ca ngi tiu dng v cc doanh nghip khng l
c th cng nhau tn ti. Mt cng ty ln, Procter & Gamble, tin phong trong sn phm t lt
dng mt ln vo nm 1961; ngy nay, 16 t sn phm c bn Hoa K hng nm, c tnh t
khong ba phn t tng sn lng. Sn phm khng r (khong 17 cents mi ming), v chng
thnh cng bi v c cc bc cha m a thch.
thc ca chng ta v vic b l thuc vo nhng cng ty ln ca nc M phn no phn nh s
thiu t tin vo x hi tiu dng ca chnh chng ta. Liu chng ta c thc s mun tt c nhng iu
m dng nh chng ta lm? Tnh huyn b trong quyn lc ca cng ty cng c cng c vi vic
chp nhn c hai nhm ngi: nhng ngi tuyn truyn cho cng ty (lng mn ha cc cng c
marketing sc bn) v cc nh ph bnh x hi (phn nn v quy m v tnh xa vi ca doanh
nghip). Vng, c l ngi ta hiu ng. C l ti sai lm v tnh c lp t ch ca ngi tiu
dng. C l cc nhn vt ca Coca-Cola thit k mt tr la bp khng l. C l h lun lun
c k hoch a Coke c in ti xut hin. C l h c m mu tung ra cng chng cc
sn phm min ph. C l h vui v lm cho chnh h trng ging nh cc ch h. Nu vy, ti xin
ng m knh cho h. H lm c mt vic ln.
Newsweek
29 thng 7 nm 1985

LI KHEN TNG DNH CHO MCDONALDS

Ti vui qu. Nh hng McDonalds cch vn phng ca ti mt block nh m ca tr li. K t

khi n ng ca cch y hai nm - v ta nh b ph b - ti v cng kh s. By gi ti c th
c phn Big Mac v khoai ty chin nh trc. Vic vit lch ca ti chc chn s c ci thin.
Ca ngi mt cng ty ch v li ch ca ring cng ty l vic khng th chp nhn c trong ngnh
bo ch: mua bn hi th thin kiu ny thc s l khng p. Nhng ti khng quan tm.
McDonalds khng phi l mt cng ty bnh thng. l chui nh hng ln nht trong lch s.
Mt cuc kho st v cc thng hiu ni ting trn ton quc gn y cho thy thng hiu
McDonalds lt vo 5 tn tui ng u (Coca-Cola l s 1). McDonalds vn l mt trong nhng
hin tng k th nht ca thi i chng ta. Trong s nhng th khc, McDonalds :
phc v khong mt phn ba trong tng s tt c cc hamburger c bn ti cc nh hng Hoa K
(tng s hamburger c bn t trc n nay l hn 70 t ci).
l doanh nghip ln (doanh thu bn hng nm 1988 l 11,4 t dollar) cao hn doanh thu ca c 3
chui kinh doanh thc n nhanh k tip n cng li (Burger King, Kentucky Fried Chicken (KFC) v
Pizza Hut).
m mt nh hng mi sau mi 15 gi ng h (tc tng trng nhanh nht l th trng nc
ngoi, vi doanh thu t bn hng quc t chim gn mt phn ba tng s doanh thu ca
McDonalds).
C ba loi ngi M. u tin l nhng ngi nh ti, cng khai tn th McDonalds. Tip theo l
mt nhm ln hn nhiu: nhng ngi a thch McDonalds, nhng s khng bao gi tha nhn iu
. Nhng ngi ny s dng con ci ca mnh nh mt ci c n n - hoc gh thm mt nh
hng McDonalds ch nhng ni m h s khng b gia nh v bn b nhn thy. Cui cng, c
mt nhm nh cc ngi k l tht s khng thch McDonalds. H khng th chu ng ni mn
n v xem McDonalds l hin thn ca tt c nhng g th tc trong vn ha ph bin ca Hoa K.
Trc Ray Kroc - ngi xy dng chui nh hng thnh th m chng ta thy ngy nay - c
Richard v Maurice McDonald. Cc anh em nh McDonald hnh thnh cc nn tng Vng v cc
tng c bn ng sau sn phm thc n nhanh. Nm 1948, h chuyn i mt nh hng thng
thng, ang hot ng thnh cng ti San Bernardino, California, thnh hnh mu cho mi nh hng
thc n nhanh tip theo sau . H rt ngn menu di dng xung ch cn nm mn (hamburger,
cheeseburgers, khoai ty chin, sa lc, v nc s-a). H gim gi (mt hamburger i t 30 cent
xung cn 15 cent). V h s dng dy chuyn lp rp trong ch bin thc phm.
Thng mi m thc [] c coi l mt ngh thut c nhn, John Love vit trong cun sch
tuyt vi McDonalds, pha sau vm ca (Bantam, 1986). Nhng khi nim v mt menu gii hn
ca cc anh em nh ny cho php h chia nh cc hot ng kinh doanh thc phm thnh nhng
cng vic n gin, lp i lp li v c th c hc mt cch nhanh chng.... Nhn vin nng
lm hamburger, sn phm c nhn vin gi bc li, v trong trnh t ny cn c cc nhn vin
thc hin cc thao tc lc, chin v thu tin.
Kroc ci thin v nhng quyn h thng ca cc anh em nh McDonalds (h tht bi khi
mun m rng). ng l ngi cung tn v vn v sinh thc phm, bi v ng nhn ra rng nh
hng thiu v sinh s git cht vic kinh doanh ca gia nh. McDonalds thit lp cc tiu chun
nghim ngt v mi th, t cht lng tht n chin khoai ty. Nm 1961, h xy dng i hc
Hamburger o to cc nh qun l. Vic kim tra ti hin trng c tin hnh thng xuyn.

Cc nh cung cp khng p ng c cc tiu chun u b loi b. Nhng ngi nhn nhng

quyn nhng lm sai hng cng khng th tip tc hp tc. Chng ti s nhanh chng chn ra
nhng ngi tun th, trong s nhng ngi nhn nhng quyn ny, Kroc ni vo nm 1958, ba
nm sau khi McDonalds m ca hng u tin.
Ti tha nhn rng ngi khng l trong ngnh thc phm ny cng c nhiu kha cnh khng hp
dn t no. Cng vic l nhm chn v li yu cu cao, mc d - nh Ben Wildavsky vit trn t tp
ch Heritage Foundation - cc cng vic ny dy cho ngi nhn vin nhiu k nng lm vic quan
trng: ng gi gic, lm vic theo nhm, v thi lch s vi khch hng. (Wildavsky c tnh
rng trong s 15 ngi lao ng mi th li c 1 ngi bt u s nghip vi cng vic ti
McDonalds). Chui nh hng cng khng sng to trong cng tc d on nhng vn x hi
rng hn c lin quan n hot ng kinh doanh ca h. V d, mi n by gi th h mi bt u
mt chng trnh thc nghim ti ch cc bao b plastic.
McDonalds cn c tnh cao ngo, phn nh tinh thn quyt chin quyt thng ca h. Khi mt
chui qun khc l i th cnh tranh khai trng im bn i din vi nh hng McDonalds
vo nhng nm 1960, ngi ngi ca McDonalds bc sang ng v tuyn b: Chng ti s
y cc anh ra khi lnh vc kinh doanh ny. l tinh thn ca doanh nghip. Mc d vy, c my
McDonalds cng khng phi l khng th trc trc. B tn cng bi cc nh hng thc n nhanh
phc v pizza v bnh taco, lng khch ti nhiu nh hng McDonalds Hoa K c gim nh - iu
m rt him khi, nu khng mun ni l cha bao gi, xy ra trc .
Co buc tnh ng nht v cm ca McDonalds ngha l b qua cc thay i x hi su sc hn
trong bi cnh sau chin tranh, nhng th to ra thc n nhanh. Khi ngi M tr nn nng ng
v b lm phin nhiu hn, mi ngi u tm kim nhng th quen thuc, nhanh chng, v tin cy.
Tnh ng nht v cht lng ca McDonalds tho mn cc nhu cu ny. Cng thc tng t hin
ang c ng dng th trng nc ngoi. Tnh n cui thng 9, trong tng s 10.873 nh hng
ca chui McDonalds th c 2.763 nh hng nc ngoi, trong 677 nh hng ti Nht Bn,
598 ti Canada, v 303 ti Ty c.
Khng th qu li khi ni v vn kim sot cht lng. Mt ln Tokyo, ti dng mt phn
Big Mac. Mt phn Big Mac ti Nht Bn khng ch n thun l gn ging nh ti M, m hng
v ca chng ng l mt th nguyn bn. Khoai ty chin cng vy. Nu bn nhm mt li, bn s
thy mnh ang tr li nh hng McDonalds gn nh. Xt theo mt cch khc: nu cc cng ty khc
ca M cng kim sot c cht lng sn phm nh McDonalds, lng hng ha Nht Bn xut
khu vo Hoa K s ch bng mt na s lng ngy nay.
Cui cng, McDonalds minh chng cho ci m ti gi l Nguyn tc Big Mac. Nguyn tc ny
cho rng phn Big Mac ngon hn so vi tng cng cc th sau: hai ming tht b, xt c bit, rau
dip, pho mt, chua, hnh v mt nhm ht m. Ni ngn gn l: ci tng th ln hn kt qu t
php cng bnh thng ca cc b phn. Hoc, nu bn ngh rng mt phn Big Mac khng ngon
bng cc thnh phn ca n, bn c Nguyn tc Big Mac o ngc. Cc cng ty, cc chnh tr gia,
cc i th thao, cc ng ch, ton b nn vn minh - trn thc t l hu nh bt c iu g - u c
th c hiu theo mt trong hai Nguyn tc: Big Mac hay Big Mac o ngc. V d, Quc hi l
Big Mac o ngc.

Tri t, hiu bit su sc tuyt vi ca ti hin vn cha c cng nhn tnh xc ng ca n. Chc
chn n phi c xp hng cng vi Quy lut Parkinson hay Quy tc Peter. Nhng t nht l ngun
cm hng ca ti mt ln na li trong tm tay. Cho mng bn tr li, McDonalds.
Bu in Washington
Ngy 01 Thng 11 nm 1989

TIN GN N GII HN CUNG TN

Ti khng qu a thch Coke, nhng ti thch bn bo co hng nm ca h. Trong cha rt nhiu
thng tin hp dn v cc hiu bit v kinh doanh. c bo co ny cng vui - ch yu l v nhng m
t v bin trong dnh cho Coke, i tri, c ln nghe bun ci v chng cng ni rt nhiu v
vn cht lng trong cng tc qun l ca nc M, hin ang cn l ni m nh. Bo co hng
nm ca Coke l mt trong cc bo co m ti xem xt k vo mi ma xun, khi hu ht cc cng ty
khc cng u pht hnh. Chng l mt hnh thc ca lch s x hi v s bnh lun kinh t b lng
qun.
V d, trong bo co ca mnh, IBM ni rng ng dng thng mi chnh yu u tin ca Internet s
l trong cc hot ng mua bn gia doanh nghip vi doanh nghip; IBM tnh ton rng th trng
ny s ln hn mi ln so vi th trng ngi tiu dng. Vi Colgate-Palmolive, chng ta bit
rng vic mc s dng kem nh rng hng nm n ch l 67 gram/ngi, so vi mc trung
bnh ca th gii l 362 gram; v khi quc gia giu c hn, cc cng dn ca h cng nh rng nhiu
hn. Johnson & Johnson, mt cng ty sn xut cc sn phm chm sc sc khe, nhc nh chng ta
v tc cao ca s thay i trong nn kinh t; nm ngoi 35% doanh thu ca cng ty c c l t
cc sn phm mi ca 5 nm qua.
Cc bo co ny, tt nhin, l ng hoi nghi. Thng ip ca h c chn lc (cc tin xu s nm
trong phn ch thch, nu c th), v tinh thn chung l lc quan (rt t cng ty tha nhn nhng trin
vng m m hoc s ng ngn trong qun l). Tuy nhin, chng cng c th cung cp thng tin v
gip gii tr. Coca-Cola c l l thng hiu ln nht t trc n nay. Cng ty ny tuyn b h bn
ra gn mt na (48%) sn lng nc gii kht khng cn cho th gii. H cng c tnh rng t l
ny i din cho t hn 2% trong tng s khong 64 ounce cht lng m con ngi cn mi ngy.
Roberto C. Goizueta, Ch tch ca Coke, c v nh coi t l 98% cn li l tr chi cng bng. ng
vit:
Coca-Cola vn khng thi kht khao tm kim nhng phng cch khc tip cn nhiu ngi
tiu dng hn nhiu ni chn hn vi nhiu sn phm ca chng ta, to ra gi tr nhiu hn cho cc
bn [cc c ng]... tht s l chng ta ch mi bt u. Ti Hoa K, mi c nhn ung trung bnh
363 lon Coca-Cola hng nm, ngha l gn nh mi ngy dng mt sn phm. Con s ny ch l 5
sn phm hng nm Trung Quc, 9 ti Indonesia, v 13 ti Nga. Di mt gc khc, Goizueta
t Coke trong mt vin cnh ln lao hn: Mt t gi trc, cuc sng ca loi ngi xut hin
trn Tri t. Mt t pht trc y, Thin cha gio ni ln. Mt t giy trc, The Beatles lm
m nhc thay i mi mi. Mt t lon Coca-Colas trc y chnh l bui sng ngy hm qua.
(Ngha l: Mt t sn phm Cokes c bn ra c mi hai ngy.)

Nm mi nm trc, cc bo co khng c nh th ny. Bo co nm 1946 ca Bethlehem Steel

(mt doanh nghip sn xut thp ln hng u Hoa K - ND) di 33 trang, so vi bo co hin nay
ca Coke l 73 trang. Bn bo co ca Bethlehem c ba mu xm, khng hnh nh, v khng biu
. Bo co ca Coke c ba mu rc v c trnh by sinh ng vi nhiu biu v hnh nh
minh ha kho lo. Mc tiu l trng by c tnh ca doanh nghip, thm ch l nt c chiu
(charisma). V nhng yu t chun ha trong ti liu mang tnh hng bin c th hin; n cho thy
trit l ni tri trong cng tc qun l.
Bo co nm 1946 ca Bethlehem khng cp n mc ch ca cng ty hoc cc iu kin x hi,
ngoi tr mt ti liu tham kho ngn gn trnh by v cc cuc nh cng. Thc ra, nm 1946 c l
l nm c xu hng nh cng cao nht trong lch s Hoa K; c 11 cng nhn li c 1 ngi tham
gia nh cng. Nhng ban qun l cm lng v gi nh rng cc cng ty tn ti l kim tin.
Trong thp nin 1960, tinh thn ny thay i. Cc cng ty nm bt c tng rng: mt nhm
c gi quan trng [ca cc bo co] l chnh cc nhn vin, nn bn c th truyn thng n h cc
nim tin, cc vn o c v chin lc ca bn, theo li ng William Bruns ca Trng Kinh
doanh Harvard. V cc nh qun tr mun th hin rng h c trch nhim x hi cng nh ang lm
vic hiu qu. Di y l bo co ca Cng ty American Can nm 1971:
[i vi vn ] thay i kh c x hi ca chng ta... vic qun l phi p ng c cc nhu cu
chnh ng ca c ba nhm i tc c lin quan: l cc khch hng, cc ch s hu v cc nhn
vin ca cng ty. n gia thp nin 1980, lun iu li c thay i mt ln na. Cc t chc u
t (cc qu tr cp, qu tng h) v cc nh phn tch v an sinh phi c n tng v doanh nghip.
V th, khu hiu thng th nht hin nay l To ra gi tr cho cc c ng. iu ny ti khng nh
rng kh nng sinh li l mt mc tiu, m nu khng t c th c th ng ngha vi s hy dit.
(V d, cng ty American Can c sp nhp tn ti). Tuy nhin, hu ht cc cng ty u c
gng s dng cc bo co t lm cho mnh tr nn nhn vn hn vi vic k chuyn v nhng
ngi anh hng cha c ca ngi ca h: ngi lao ng.
Thnh thong, nhng cu chuyn ny cng vt qua c ci nhn sc so ca cng lun hoc vic b
nh gi thp. Trong bo co ca mnh, Merck - mt cng ty dc phm tr gi 20 t dollar - k
li lch s di hng thp k ca Crixivan, mt loi thuc mang enzyme c ch c s dng
chng li bnh AIDS. D n lin tc phi i li. Nm 1988, nh nghin cu hng u thit
mng trong v nh bom trn chuyn bay 103 ca hng Pan Am. Nhng phin bn u ca sn phm
lin tc tht bi trong cc th nghim lm sng. Vic sn xut thuc l v cng phc tp; khi u
ngi ta mt mt nm lm ra 100 pound cc thnh phn hot tnh. Tuy nhin, vo u nm 1996
sn phm c chp thun, v n cui nm th c 125.000 bnh nhn s dng. Nhng ngi
tham gia cng vic ny c nhc n nhiu trn hai trang bo co ca Merck.
Ti khng s hu chng khon ca Merck, hay bt k cng ty no khc c cp trong bi bo
ny. Nhng cu chuyn nh th ny nhc nh chng ta rng cng tc qun l - bt k l qun l ci
g - cng u l vn quan trng. S thnh vng ca chng ta ph thuc vo iu . Rc ri
y l cc bo co hng nm khng bao gi ni cho chng ta bit mt cch chc chn rng mt cng
ty c c qun l tt hay khng. Microsoft th sao nh? Nu ch da vo li nhun cc k ln ca
cng ty ny th cng khng th m bo rng n c qun l tt. Li th ln ca Microsoft l vic
sn phm chnh ca n (phn mm Windows) thng tr trong mt th trng tng trng nhanh, t
to ra mt lng ln tin mt ln c th che y hoc b p c cc thiu st khc trong cng
tc qun l. Nm 1996, Microsoft thu li nhun 2,2 t USD t doanh thu 8,7 t USD.

Tuy nhin, cc bo co ny ng l c lm cho chng ta bit thm vi iu lin quan n tinh thn
ca cc nhn vt chp bu ti cc cng ty ln. l s kt hp ca mi lo lng v s cnh tranh v li
t v ta y trong hiu qu hot ng. iu c th gii thch ti sao rt nhiu cng ty Hoa K
vn vt tri v cng cho bit nguyn nhn nhiu v CEO cm thy c quyn nhn mc lng hu
hnh (i khi cao n k l). S chuyn tm vo mt mc ch ca h thng c xu hng thin v
tnh cc oan. Jack Welch, ch tch ca General Electric, cho bit nh vy trong mt cuc phng vn
gn y vi Frank Swoboda ca t Bu in Washington. Welch ni: hai thp k trc, c mang
chc danh tng gim c iu hnh (CEO) l nh cao ca s nghip. By gi th n ch l khi u
ca s nghip. Bn khng th l mt ngi n ha, cn bng, chu o v cn thn khi thc thi cc
chnh sch. Bn n ranh gii ca nhng ngi cung tn.
Newsweek
Ngy 21 thng 4 nm 1997

TUI GI CA RALPH NADER

Bn vn c th tm thy Ralph Nader ang lm vic ti mt vn phng ln xn, cch Nh Trng 15
pht i b. Ti c nhiu t sch vi y cc cuc tranh lun ca Quc hi v cc bn tri y
bo ch. Nader cao tui. tui 51, trng ng vn rt ging nh 20 nm v trc, khi vic cng b
cun sch Khng an ton bt c tc no (Unsafe at Any Speed)[59] khin ng xut hin trc
mt cng chng. ng vn a mc vest ngay ngn, mu nu xm. Tc ca ng vn dy v ct gn
gng. Nhng c nhiu si bc vng gn tai, v dng cao gy ca tui trung nin khin ng c v
hi ph phc.
iu th v nht v Nader hin nay l vic ngi ta khng cn tranh lun v ng na. ng phn no
phn nh s thay i tm tnh ca c dn tc chng ta. Ngi M, theo Tocqueville, tin tng vo
s hon ho v hn ca con ngi. Nader l bng chng v bn b - v tnh hay thay i - ca
xu hng . ng t nh cao vo cui thp nin 1960 v u thp nin 1970, khi nim tin vo
tnh u vit ca nn kinh t cng chnh l vic xem thng nhng cn c sn c. Nn kinh t mng
manh d v ca nhng nm 1980 khin cho Nader tr thnh ngi dng mt ln ri b. Chng ta
hin nay khng nhng t ho hng hn vi vic cng kch cc quy nh mi, m s bt n ca chng
ta dung dng cho mt ch ngha dn tc hp hi v thng xem xt (mt cch sai lm) nhng li
ch trch x hi nh mt hnh ng khng yu nc.
Tuy nhin, Nader hu nh l nn nhn t chnh thnh cng ca mnh. Ni chuyn vi ng, v ng
vn khng thay i. ng nhanh chng tr li nguyn mu, cng kch Reagan v cc nh qun l
doanh nghip. Nhng t nc thay i. Hai mi nm trc, nhng khi nim m h v trch
nhim x hi v ch ngha bo h ngi tiu dng[60] ch tn ti mc s khai; by gi th chng
(chc chn m nht hn) l nhng quan nim ph bin, ngay c trong kinh doanh. Vng, ti
Virginia, c mt Cng ng cc Chuyn gia ph trch Vn Ngi tiu dng trong Kinh doanh
(Society of Consumer Affairs Professionals in Business) vi s lng hi vin l 1.400, tng ln t
con s 100 ngi trong nm 1973. V, bt chp Reagan, quy tc x hi ca Nader - v tt c mi th,
t xe hi an ton n nhim - chin thng. Cc ranh gii ca th trng c v li.

By gi th rt kh c th nh li nhng nim am m m Nader tng khi dy trc kia. Trong thi

hong kim ca mnh, ng l tp on mt thnh vin y phn n; v ng cn nhng quyn
s ng n ca mnh. Hng trm chin binh ca Nader - hu ht l cc sinh vin i hc hoc
sinh vin mi tt nghip - o bi vo nhng cng vic ca doanh nghip v chnh ph. n nm
1972, h xut bn c t nht l 14 cun sch, vi nhiu ti khc nhau, t chng c quyn ti
nhim ngun nc. Cc lnh o doanh nghip cm thy b bao vy. Anh ta c th... c vit
sch, Henry Ford II mt ln cu knh tht ln, nhng ti khng ngh rng ng ta hiu bit bt c
iu g v an ton k thut trong xe hi. Hn th na, h cn coi Nader l mt mi e da cho ch
ngha t bn.
ng ny d s n vy sao? Thc ra th khng. ng cha bao gi ngh s thay th trit cho
vn s hu ti sn t nhn. ng lun l mt nh ci cch, ch khng phi l ngi cc oan cp
tin. Nn kinh t cng thnh vng hn th cng c nhiu nhu cu mi pht sinh trong hot ng kinh
doanh. Ngy nay, cc l do cn bn ca nhng yu cu ny c chp nhn rng ri: cc doanh
nghip ang tm kim li nhun i khi cng gy ra cc vn x hi - v d nh nhim - iu m
th trng khng sa cha c. Thc t, n cn c th lm hng vic sa sai ny. Mt cng ty t
mnh n l lm gim s nhim s phi chu bt li trong cnh tranh. Ch c cc quy nh ca
chnh ph mi l ph hp.
ng minh tt nht ca Nader cng chnh l nhng i th ca ng. Sau li ch trch gy phin h
ca ng i vi sn phm xe hi Chevrolet Corvair, General Motors nh thm t t theo ui ng.
Vic cng khai xin li sau ca cng ty lm cho Nader thnh mt nhn vt ca quc gia, v hn th
na. Trong thc t, GM nhng li sn chi ca vn o c thanh cao. Nu GM sa ly vo
v xu xa ny, liu vic kinh doanh cn c tin cy na khng? Mt bc tranh vui trn t New
Yorker nm 1966 nm bt c s hp dn ca Nader. Bc tranh v mt nhn vin bn xe hi qua
s dng, ch vo mt trong nhng mn hng ca mnh v thuyt phc mt khch hng: Ti tnh c
bit rng m ca Ralph Nader tng li kiu xe ny.
C l l Nader tnh c tr thnh mt nh ci cch chnh tr c ln. Trong thi k khng hong,
lng trung thnh i vi cc ng phi b lu m, ng gip khai ph ra chnh tr gii quyt vn
. ng hiu rng n dc ca loi chnh tr ny l thng tin: cc tin tc chi tit, chnh xc, v
phong ph. N t cu hi nghi vn vi phe i lp v tha mn gii truyn thng i chng. ng
to ra cc nhm bin h, chng c nhn rng trong c cnh T v cnh Hu, bi nhng ngi
phn i vic no ph thai cng nh nhng ngi bo v mi trng. Cc thnh tu c th nht ca
ng l cc o lut m ng - v nhiu ngi khc - pht trin, bao gm c Lut v Giao thng
quc gia v An ton xe c gii (1966); Lut v Khng kh Sch (1970); Lut v Nc Sch (1972);
v Lut v T do thng tin (1974).
Ho quang ca Nader phi lu m, v khng ch n gin l bi v ng thnh cng qu tt hay
nn kinh t v mng. Cuc vn ng ca ng ti t i bi s kiu ngo thi qu v r rng l
khng nht qun. Nader by gi li ca ngi hiu sut s dng nng lng ca chng ta - nng lng
s dng trong nm 1984 l t hn so vi nm 1973, mc d sn lng ca nn kinh t cao hn 30% nhng ng li phn nn v gi nng lng cao hn, iu ny buc phi tng hiu sut ln mc cao
hn. i khi, vic iu tra kho st ca ng li tr thnh tm thng; mt nhm do Nader ti tr tng
xut kho st cc mn n vt ti cc u trng th thao. Tng qut hn, cc hot ng nghin
cu s iu tit b mt i nt lng mn ca mnh v tr thnh vn mang tnh k thut. Nhng

vn x hi c a ra c l s thc? Chng c ng c iu chnh khng? Nu c, chi ph s

nh th no?
Nader va l t nhn va l s sng to ca nn vn ha ca chng ta. L mt x hi lc quan, chng
ta mt mi vi nhng bt mn v tn ca ng. Chng ta kh chu vi ci nhn ca c nhn ng dnh
cho vic tiu dng. ng khng s hu mt chic xe hi, mt cn nh, hoc hu ht cc thit b gia
dng. ng phn i cc sn phm gy lng ph hoc ph phim, gi rng s la chn tt nht
thng l khng mua g c. Nu Nader l mt in hnh, nn kinh t ca chng ta s vn mc kt
trong nhng nm 1920. Khi ng bin h cho s la chn c nhn chng li quyn kim sot ca
doanh nghip, ng l mt anh hng; khi ng rao ging cc gi tr ca mnh, ng l mt thy tu xa l.
Chng ta nht quyt gi c tnh, thm ch khi n xut hin hng lot trn th trng; chng ta vn
mun phn Big Mac cho mnh.
Mc d vy, trn y l nhng tranh ci vn vt. Khi thi i ca chng ta c ghi vo lch s,
Nader s ng l mt nhn vt c nh hng ln. ng l ngi quan tm n trch nhim ca cc t
chc ln, hn l mt ngi theo ch ngha bo h ngi tiu dng. Thng ip ca ng l: con ngi
l quan trng. Khng nn ngh rng ng ngh hu. ng vn cn u tranh cho ti kh trong xe hi
v cc nhm ngi tiu dng mi. ng c ci thin nc M, v cc yu cu kh chu ca
ng vn thc y nn dn ch ca chng ta tin b. S hon ho tuyt i ch l o nh, nhng n
Cha, n thuc v chng ta.
Newsweek
Ngy 16 thng 12 nm 1985

L DO TI SAO TI KHNG L NGI QUN L

Nm 1997, theo cc bo co ca B Lao ng, c 18 triu gim c iu hnh v cc nhn s
qun l ti Hoa K. Ti khng phi l mt trong s h. Ti cha bao gi qun l bt c ai hay bt
c vic g. Khng c ai lm vic cho ti hoc c gim st bi ti. Trc nay vn lun lun nh
vy v, gn nh chc chn, s lun nh vy. Khi ng trc nhiu nh tuyn dng khc nhau, ngi
ta cha bao gi gi rng ti xng ng vi quyn lc v trch nhim ln hn. Qun i.
Tt c nhng iu ny c th gii thch ti sao ti c mt s tn trng nht nh v min cng i
vi nhng ngi qun l. Ti r rng l khng thch hp lm bt c iu g m h lm. H dng
nh vui v thng thc cc trch nhim, trong khi ti s chng. H c, hoc gi v c, s t tin,
trong khi ti run ry mi lc t ch ng v ng t trong tng cu. Mt iu na cng khin ti
lng tng l l do ti sao mi ngi u mun c lm qun l. C cho rng c mt s phn thng
hp dn: quyn lc, tin bc, a v, v (c th l) s tn trng ca ng nghip. Nhng dng nh
nhng hn ch cng r rng: s on gin t cp di, p lc t cp trn; nhng li ch trch ln ting
khi tht bi; s im lng khi thnh cng. Khng, cm n, ti t chi v tr qun l.
By gi, nh qun l (manager) l mt chc danh linh hot n tuyt vi. N bao gm rt nhiu
cp , t cc v CEO ng knh (Tng gim c iu hnh) n qun l nh my v cc hiu trng
trong trng hc, ri ngi qun l sn lng ti cc siu th. B Lao ng cho bit gn mt na cc
nh qun l (44%) hin nay l ph n. Thng k nm 1997 cho thy, c 711.000 nh qun l

marketing v qung co, 535.000 nh qun l xy dng v bt ng sn, 108.000 qun l nhn s.
Nhng tri di theo quang ph lng bng v quyn lc, nhiu nh qun l phi i mt vi 2 nhu
cu mu thun nhau.
u tin, ngi ta ngh rng h em li kt qu - ti a ha li nhun, ci thin im s trong thi c,
hoc bt c iu g khc na. Ngy nay, tt c h u phi thc thi v c trch nhim gii trnh
(c ngha l b sa thi, cch chc, hoc b khin trch thm t nu khng t c kt qu nh mong
i).
Th hai, h phi ng vin hay kho lo li ko cc nhn vin ca mnh. qua ri ci thi k khi
m my mc quyt nh hu ht cc cng vic cn thc hin. Vic lm ngy nay l t cht ch hn.
Chng i hi sng kin hoc cho php t do. Nu nhn vin lm vic yu km, t chc chu thit
hi. V vy, cc nh qun l phi bit ch huy v chiu chung. Ngi ta cho rng nh qun l l
nhng ngi rt nhy cm vi cc vn v cm xc ca ngi lao ng. H cn phi l ngi d
thng v khng kh chu. Khng ai chp nhn cc nh c ti nh nhen.
Ngi qun l l trung gian dn xp gia cc yu cu cng t th trng chng khon v cc yu
cu mm ca ngi lao ng. Trn l thuyt th khng c g cng thng c. Ngi lao ng s tn
ty lm vic v sng to nu h c tn trng v tham kho kin. Nhng tng hay u i ln
t bn di. Cc nh qun l s c tng thng v s ci m v hiu bit ca h. Nhng trong
thc t cuc sng th xung t l bao la. Tm kim s ng thun thng l tn thi gian. i khi
s ng thun cn l iu khng mong mun, bi v mt s tng l tt hn so vi nhng ci khc.
V lm cho ngi ta tun th m khng xa cch h l kh khn nu h 1) khng ng vi bn; 2)
ght bn; 3) khng nng lc; hay 4) sut ngy ch lt net.
K n, khng my ngc nhin khi khng c nhm no khc ti M li c t vn v phn tch
nhiu hn l i ng cc nh qun l. Ti bit iu ny, bi v ti nhn c u n cc bn sao ca
nhng bi im sch trong lnh vc qun l. Chnh nhng ngi c nhng cun sch ny mi lun
lun lm ti thc mc: nu bn qun l mt ci g quan trng, khi no bn mi c thi gian?
Nhng ai phi c cc sch ny (hoc t nht l mua chng), bi v cc nh xut bn c lin tc
sch ra th trng. Tt nhin, ngnh xut bn c ting l ng ngn. Nhng n khng th ng ngn
kiu ny c.
V d, mi y c hai cun sch c pht hnh - Cc m hnh Li nhun: 30 cch thc d on
v thu li nhun t cc ngun lc chin lc gip khi phc hot
ng kinh doanh v cun Nhp iu ca s thay i: Nhng thch thc cho vic duy tr qun tnh ti
t chc mang tnh hc hi. Khi cc sch qun l c tung ra, chng dng nh cha ng nhiu
thng tin hn hu ht cc loi khc. Nhng chnh xc th chng s gip cho cc nh qun l hnh
ngh thun li hn nh th no?
Cun Cc m hnh li nhun nhc nh chng ta rng c mt s cng ty nh bi cc i th khc
trong cnh tranh trc din. Nm 1989, c 2 hng My tnh Apple v Microsoft u c gi vn th
trng (gi tr ca tt c cc c phiu) vo khong 4 t dollar. n nm 1998, Apple vn cn mc
khong 4 t USD, trong khi Microsoft phnh ln n 220 t. Tuy nhin, Microsoft hng li c
nhiu t nhng sai lm ng ngn ca i th, cng nh nhng n lc ca chnh mnh. IBM cho
Microsoft nm gi quyn cp php cho cc phn mm h iu hnh my tnh. Mt sai lm ln. V

Apple khng cp php cho vic ng sn xut ra sn phm my tnh ca h; vic ny cn tr cng
tc bn hng v pht trin phn mm.
Cun sch ni rng cc cng ty cn nhn ra khung cnh chin lc ang thay i nh th no.
iu ny hi tru tng mt cht. Bi hc thc t ca Microsoft l n gin hn: hy cu nguyn
cho cc i th cnh tranh phm sai lm ng ngn. Nu IBM v Apple thng minh hn, Bill Gates c
th chng c tn tui.
Trong cun Nhp iu ca s Thay i, chng ta pht hin ra rng cc cng ty thng tht bi
nhng n lc c t chc t ci tin mnh. Theo mt nghin cu, 70% cc chin dch ti cu trc
tht bi. Mt nghin cu khc c tnh c khong hai phn ba chng trnh qun l cht lng
ton din cng khng thnh cng. Nhng tht bi ny c hm v nng lc ca cc nh qun l cp
trung (middle manager). H dn dt s thay i hoc n gin ch l b cun theo? Cc tc gi vit
Tin ct li ca chng ta l: ngun gc ca nhng vn ny khng th c khc phc bng
cch s dng nhiu hn cc li khuyn ca gii chuyn mn, cc nh t vn tt hn hoc cc nh
qun l tn tm hn. Nhng g tip theo sau l 573 trang cha y cc u t ca cc chuyn gia,
nh t vn v ngi qun l.
Ti nghi ng rng s ph bin trong di hn ca loi sch t hc nh th ny phn nh mt tm l
bt an lan rng trong i ng cc nh qun l. (V ti cng khng chc chn lm khi cho rng cc
nh qun l gii s coi thng nhng cun sch ny, h tin vo kh nng bm sinh v kin thc ca
ring mnh). H thng khao kht kim sot c tnh hnh; v thng lo s s hn lon. Nhng s
hn lon gia tng trong khi vic kim sot sa st. Ai phi c cu tr li. Theo cch ny hay cch
khc, tt c nhng cun sch qun l trn a ra o tng ho huyn v vn kim sot. Vic
cc cun sch khng cho ra c cu tr li ng n c th cng chng lm gim s hp dn ca
chng: nu bn ang bi ri, chc chn mi ngi khc cng vy.
C l cc nh qun l vn c th thnh cng, hoc t nht tn ti c, vi chc v v nng lc
chuyn mn. C mt chui mnh lnh. Quyn hnh c ngi khc tn trng hay s hi. My mc
tng iu chnh cc cng vic. Trong thi i ngy nay th chuyn ny kt thc. Ngy nay,
nhim v thng thng nht ca cc nh qun l, trong vn ha ca chng ta, l phc v hai ng
ch, ng no cng ngy cng i hi nhiu hn. l T chc vi cc mnh lnh ca n; v C
nhn, mi ngi li c cc nhu cu ring. y l mt cng vic kh khn, ai s nhn ly lm.
Nhng khng phi ti.
Newsweek
Ngy 22 Thng 3 nm 1999

INTERNET KHNG PHI L HNG T THIN

Ch ngha t bn bao gm rt nhiu th, nhng trong khng c s quyn gp. N l li nhun,
ch khng phi l lng t thin. y cha ng c s mu thun kh hiu ca Internet. Internet l
mn trang sc ca ch ngha t bn hin i, mc d hin nay n li l mt hnh ng t thin.
Hu nh tt c mi th trn (hnh nh khiu dm c th l mt ngoi l) ang c cho i hoc
c bn vi gi thp hn chi ph. Chng ta bit iu ny s khng ko di. Sm hay mun th

Internet cng s tr thnh mt dng to li nhun. Ci m chng ta cha bit l khi no, nh th no,
hoc vi nhng hu qu g. Nhng b n ny thu ht nhng ha hn - v c mi nguy - ca nn
kinh t.
y l mt cu chuyn c, tng din ra trc kia vi cc knh o, ng st, v xe hi. S chuyn
i mang tnh kinh t v ngnh ngh i hi mt lng ln vn u t. Nm 1999, u t mi vo
lnh vc cng ngh cao (my tnh, phn mm, thit b truyn thng) tng khong 22%. Mi u t
kinh doanh khc cng tng. Cc li ch ca cng ngh mi l: chng nng cao mc sng v pht
minh ra nhng li sng mi. Mi nguy l chng c th gy ra s u t qu mc v s cnh tranh
khc lit. Qu nhiu cng ty chen chc nhau trn th trng. C cc l thuyt v nhng g t sinh t
dit. C hng thnh v suy thoi.
Tt c mi th xut hin qua Internet ngy nay u khng em v li nhun. American Online (li
nhun nm 1999 l 762 triu dollar) v Yahoo (li nhun 61 triu) l cc trng hp ngoi l. Cn li
th hu ht cc trang web c ni dung - tin tc, dch v ti chnh, kin thc t hon thin - u l
min ph v khng bao gi trang tri c chi ph bng qung co. V Qung co qua mng (Internet
Advertising Bureau), mt t chc ngnh ngh, c tnh trong nm 1999 doanh thu qung co qua
mng l 4,6 t USD, ch chim khong 2% trong tng s tt c cc chi tiu cho qung co.
Competitive Media Reporting, mt cng ty nghin cu th trng, c kt qu c tnh thp hn v
chi tiu cho qung co on-line (1.9 t USD) v ni rng bn thn cc cng ty Internet cn chi tiu
nhiu hn (3,2 t USD) qung co mnh trn cc phng tin truyn thng - TV, bo ch, i pht
thanh, v tp ch.
Hu ht cc nh bn l qua mng u cho thy kt qu l. Anthony Noto, mt nh phn tch ca
Goldman Sachs, mi y c c tnh doanh thu v li nhun ca 32 cng ty t chc thng mi in
t. Ch duy nht eBay l c li nhun, v Noto khng mong i c chuyn bin g t nay cho n
cui nm. Tng t nh vy, hu ht cc d n thng mi in t gia doanh nghip vi doanh
nghip (B2B) cng cn qu mi nn cha to c li nhun.
Mc d Internet l khng sinh li, n cng khng to ra cc li ch to ln cho nhng ngi khc.
Nhng ngi thng ln trong hot ng ny l cc cng ty xy dng Net thng qua vic bn cc dch
v my tnh, si cp quang, router (mt thit b mng my tnh - ND), v phn mm. Nm 1995,
Cisco Systems (nh sn xut router hng u) c doanh thu 198 t USD v li nhun 421 triu USD.
n nm 1999, doanh thu vt qua con s 12 t v li nhun l 2 t USD.
Vic li nhun tun chy nh th no t Internet (bn thn khng sinh li) c gii thch nh sau:
n c tr cp. Mt s khon tr cp n t cc trng i hc, cc t chc phi li nhun, v chnh
ph. H to ra nhng trang web v mua thit b mng. Nhng khon ny c th l thng xuyn.
Nhng cc khon tr cp chnh li pht xut t cc th trng vn - cc nh u t v ngi cho vay
- v cc doanh nghip khc. Theo bo co ca Cng ty D liu Ti chnh Chng khon Thomson,
nm 1999 cc cng ty Internet tng gi tr thm gn 18 t dollar t hot ng u t mo him
(venture capitalists) v mt khon 18 t khc t IPO (ln u pht hnh c phiu ra cng chng).
Quan trng khng km l cc cng ty thuc th h xa c (nh Wal-Mart, Disney) cng ang chi tiu
mnh cho cc trang web. V cc g khng l trong gii truyn thng nh AT&T ang u t ln cho
mng li d liu. Tt c s tin ny l gii khong cch gia chi ph v doanh thu ca Internet.
Khng ai bit r khong cch bit ny, nhng chc chn l ln.

Mt cch t nhin, cc khon tr cp l vn may dnh cho ngi tiu dng. Ngi ta yu thch mt
iu g m khng cn l do g c. Sau khi mua my tnh v tr l ph kt ni hng thng, ngi
dn s dng Internet min ph. iu ny chc chn l mt trong nhng l do khin
Internet ph bin. Mt cuc kho st hi thng Ba t d n Pew Internet & American Life cho thy
90 triu ngi M online. Cn c c hot ng mua sm gi r qua mng (mc d chng ang c
v m nht dn i). Amazon.com ch bn c 400.000 cun tiu thuyt Harry Potter tp mi nht
vi mc gim gi 40%, v tha nhn thua l.
Hu ht cc cng vic kinh doanh mi - d ln hay nh - u c cc chi ph khi u. C l chng c
ngnh no khi khi u m li khng tri qua tnh trng hn lon v thua l tm thi. Xt t gc
ny th Internet kh c th coi l ngnh duy nht. Rc ri y l: cc khon tr cp s khng phi l
mi mi. Sm hay mun, s vn kia hoc phi em v li nhun hoc l b bo mn i t cc khon
thua l. Bng cch no , nhng trang web thng mi phi t tr tin cho mnh. Nu khng, chng
s bin mt. iu ny khng ch cn l l thuyt. Mt s tn min chm com ang tm ngng hot
ng. Mt s thm ch khng cn.
iu t c nhn nhn l, nu nh chnh Internet khng tr thnh th to li nhun, cc cng ty xy
dng n - dng nh Cisco, Oracle - cng s gnh chu hu qu. Chng ang tn ti t ngun tr cp
vn, th ny khng th lu di c. Internet s khng th tip tc m rng v pht trin mnh, tr
khi nhng g n cung cp tr thnh nhng th t duy tr c. Dch v Web khng th trng tn t
tr cp. iu ny c ngha l cc chi ph, bng cch no , phi c thu hi li t nhng ngi s
dng dch v. Cc cuc lang thang trn Net ca ngi tiu dng khng th c tip din v hn
nh.
Mng li truyn hnh thu c li nhun thng qua qung co ni a (i vi ngi tiu dng, chi
ph c chuyn vo trong gi c ca cc sn phm khc). Truyn hnh cp v in thoi lm nh
vy thng qua khon l ph hng thng. Cho n nay, Internet cha c cng thc tng t. Trn l
thuyt th iu ny l c nhiu kh nng thc hin. Nu Internet c nng lc ni ti, th sau mt s
nh bn l trc tuyn, nhng doanh nghip B2B, v cc t chc thng mi online khc (ngn hng,
kinh doanh chng khon, gi ch trc) s lm n pht t. Qung co c th h tr mt s trang
web vi khch gh thm s lng ln hoc trung thnh. C l cc cng ty cung cp dch v mng
cng s em n cho khch hng mt s ni dung dnh ring. Ngi ta s tr tin cho c hai th
cng lc, rt ging nh truyn hnh cp. Mt s trang web khc c th tr thnh c gi tr nn ngi
dng s phi ng k s dng - hin nay th khng - vi mt khon l ph khim tn hng thng.
Ai bit trc c ch? S gy cn y l nh th no v khi no th vic chuyn i khng
th trnh khi ny s xy ra. Internet khng th cng tn ti mi mi vi mu thun nh hin nay.
Hoc l s bng n trong u t hin nay s tr nn yn ng i, bi v cc th trng vn t chi
cung cp cc khon tr cp khng hn ch. Hoc ngi ta s tm c cch thc lm cho Internet
sinh li. Rt cc th cng phi c mt iu g din ra, bi v suy cho cng th Internet khng phi
l mt mn hng t thin.
Bu in Washington
Ngy 12 Thng 7 nm 2000

S SP NHP K L
Cu chuyn kinh doanh cn nhiu b n nht ngy nay c th l vic sp nhp quy m ln gia cc
cng ty v, c bit l, s hp nht xuyn bin gii (cross - border merger). Khng phi l chng b
pht l. Ngc li l khc. S sp nhp din ra rt nhanh - Daimler-Benz v Chrysler, Exxon v
Mobil, Citicorp v Travelers - khin chng ta chong ngp. Chng ta c th vn cha o lng c
tm quan trng tht s ca chng. C l s sp nhp gip cng ngh c lan ta v chi ph gim
xung. Hoc c l chng ang gieo rc c cc cht thi ca doanh nghip ln cc ch thng mi.
Chng c th c to ra s tp trung quyn lc tht nguy him - hoc khi phc li quy nh chng
c quyn. Tun trc y ban chu u va trit h mt d n lin doanh gia Time Warner v
ngi khng l ca gii m nhc Anh Quc l EMI v chng c th thng tr ngnh ghi m.
Chng ta khng bit n cc hu qu ln hn. Theo l thuyt chng c quyn truyn thng, qu
nhiu s sp nhp s bp nght vic ci tin v lm tng gi c. Tuy vy, phong tro sp nhp hin
nay li trng hp vi nhng thay i cng ngh rt ln v s cnh tranh mnh m. iu ny c th c
ngha l: l thuyt chng c quyn c in cn thiu st; hoc cc cng ty ang c gng chn ng
cnh tranh thng qua s hp nht. Bt chp l g i na th r rng l ang c chuyn h trng xy ra.
Cc con s cho thy th. Theo Mergerstat, mt cng ty nghin cu ti Los Angeles th trong nm
1999, gi tr sp nhp v mua li doanh nghip (M&A) ca Hoa K ln n 1.500 t dollar. Tnh
t nm 1994 th gi tr tch ly ca vic mua bn sp nhp ny l hn 5.000 t. (Nhng con s ny
bao gm c nhng v mua bn sp nhp m trong c mt cng ty Hoa K, l bn mua hoc
bn bn.)
iu g thc y s bng n vic sp nhp? l cc ng c nh nu. Ti y c khi nim kinh
in v li th kinh t theo quy m: mua li mt i th cnh tranh vi hy vng tit kim c v (c
l l) ginh c thm quyn lc th trng. iu ny l ph hp khi xem xt vic kt hn gia
Exxon v Mobil, v nhiu m ci khc na. Sau l suy thoi trong cc th trng c: ngn
hng v nh mi gii c hp nht, bi v (ngi ta lp lun rng) nghip v ngn hng truyn
thng v dch v mi gii c nhp chung vo thnh mt dch v duy nht qun l cc nhu
cu ti chnh ca c nhn v doanh nghip. V chng ta khng nn b st vn cng ngh, yu t
ny ti nh ngha nhiu ngnh cng nghip ln. AT&T mua li TCI v MediaOne - chng u l
cc cng ty khng l trong ngnh sn xut cp - bi v in thoi, truyn hnh v truyn thng
Internet c hiu l s hi t.
Ton cu ha l ng c sau cng v th v nht ca s sp nhp. Trc kia, sp nhp xuyn bin
gii (ngha l s mua bn sp nhp gia cc cng ty thuc nhng nc khc nhau - ND) cn him.
Nay th khng. Nm 1999, tng gi tr cc v sp nhp xuyn quc gia ny t 720 t dollar, theo
bo co t mt nghin cu ca Lin Hip Quc. (Con s ny bao gm tt c cc giao dch ton
cu). Cc cng ty ang tm kim cc th trng mi, v cc chnh ph cng sn sng hn tip
nhn u t nc ngoi. Lin Hip Quc cng cho bit trong giai on t nm 1991 n nm 1999,
cc chnh ph tin hnh 1.035 s thay i quan trng, c nh hng n cc nh u t nc
ngoi. Chn phn mi cc quc gia u tn thnh vic u t thm. Nhng iu th v l: mc tiu
ln nht ca tin trnh M&A ton cu li l nc M. Nm 1999, nhng ngi nc ngoi b ra
233 t dollar mua li cc cng ty Hoa K.
Trong s rt nhiu doanh nghip - doanh nghip nc ngoi v doanh nghip M - s thi thc phi
m rng ra ton cu tin gn n s hong lon. Karl Sauvant, Gim c nghin cu ca Lin

Hp Quc cho bit: trong mt th trng ton cu, bn phi c mt khp mi ni. Bn phi di
chuyn nhanh chng [hoc] hot ng cnh tranh ca bn phi hin din trc... Ti nhiu quc gia,
l vn v sc mnh th trng, s hp lc [hiu qu t vic kt hp gia cc cng ty] v phn
tn ri ro. i khi, vic thay i cng ngh buc mt cng ty phi ra ton cu. Deutsche Telekom,
cng ty in thoi ca c, ngh mua li VoiceStream - mt cng ty hng hai ca M trong lnh
vc v tuyn - c mt chn trn th trng M. L thuyt y l, trong ngnh cng ngh
khng dy, sau cng th ch c cc cng ty t n quy m v tm bao ph ton cu mi c th tn
ti.
Nghe kh hp l. Thm ch c th l ng n. Nhng mi ln sng sp nhp nh qua li ko theo
sau n nhng l thuyt, v nhiu trong s l sai lm. Theo rt nhiu nh hc thut th s sp nhp
quy m ln thng tht bi. Chng khng lm tng li nhun hoc gim chi ph. Nng sut tng
c tuyn b trc kia s khng bao gi c hin thc ha. Cc vn mang tnh thc tin v lin
quan n con ngi ca hai doanh nghip ln ghp chung li vi nhau cho thy s khp khing.
Nhng tht bi trong qu kh khng lm nn ch nhiu nh qun tr ngy nay. Cng ging nh
hn nhn thi, Sauvant ni, bn bit rng kh nng v l 50%, nhng bn khng ngh rng mnh
nm trong s .
S nhn nhn ca doanh nghip khng c ci thin. Hy xem v sp nhp nm 1998 gia
Daimler v Chrysler. Cc kin trc s trng chnh l v ch tch ca Daimler: ng Jurgen Schrempp
v sau l ch tch ca Chrysler: Robert Eaton. Hai tc gi Vlasic v Bill Bradley Stertz vit
trong cun sch tuyt vi ca h c ta Tr la o: Daimler-Benz ly trm xng[61] ca
Chrysler nh th no: Eaton khao kht cht lng v k thut ca Daimler. Schrempp li rt mun
thi gan l v phn ng nhanh ca Chrysler. Tit kim s l rt ln, 1,4 t dollar ch trong nm
u tin.
C l gic m ny mt ngy kia s thnh s tht, cn hin nay th cha. Nhn chung, li nhun gim,
mc d cng ty ni rng h tit kim c trong nm u tin. Trong qu III, Chrysler cng b
khon l t vn hnh (530 triu dollar), ln u tin k t qu III nm 1991. Mc d c miu t
nh mt s hp nht ngang bng, vic sp nhp c Daimler-Benz qun l. C nhiu xung t
c nhn v xung t vn ha, nh trong ni dung ca cc tc gi Vlasic v Stertz. C phiu ca cng
ty gim mnh. Sau khi hp nht, gi c phiu l khong 75USD v sau tng ln n 108USD
vo u nm 1999. Hin nay th gi giao dch ca c phiu ny l vo khong 44USD hoc 45USD.
Gi tr th trng ca cng ty sau khi sp nhp cng ch xp x vi tr gi ca mt mnh cng ty
Daimler-Benz trc kia.
iu th v l s gia tng trong mng u t nc ngoi vn cha khuy ng c phn ng mnh
ca dn tc. Trong giai on bng n kinh t hin nay, c l chng c ai lo lng v bt c iu g.
Hoc ngi c th nh li rng nhng lo ngi ln v lung u t t Nht Bn mt thp k trc
c chng minh l thiu cn c. Cng li tt c th ngi nc ngoi vn ch kim sot di 10%
cc hot ng kinh doanh ca Hoa K.
Hin nay, vn thc bch l: liu c phi tt c cc v sp nhp u c ngha kinh t. Bi v mi
s sp nhp u l c nht v nh, vic v a c nm l khng n. Tuy nhin, vn vn cn ,
v c hai l thuyt rng. Mt l: s hp nht lm cho nn kinh t tr nn mnh m hn; chng kch
thch s tng trng, ci tin cng ngh mi, v gia tng li nhun. Chng duy tr s bng n kinh t.
L thuyt th hai cho rng: s hp nht l mt sn phm ph ca qu trnh bng n kinh t. Gi c

phiu cao v li nhun hp dn khin cho cc nh qun l i lang thang tm kim c hi mua
li - bi v vic mua li ny c nui dng bi tham vng nhiu hn l logic - iu ny sau cng
s lm gim li nhun, h gi c phiu, v thu nh s bng n kinh t. Cc giai on ti p sn
sinh ra ci t hi ca chnh n. Hy suy ngh tnh to.
Newsweek
Ngy 16 thng 10 nm 2000

V. PHC LI
TH M TIN KHNG TH MUA C
Tt c mi ngi c lin quan n ci cch phc li u c th c cun sch b ch: Th m tin
khng th mua c (i hc Harvard pht hnh), y l mt nghin cu ca nh x hi hc Susan
Mayer ca i hc Chicago. Thng ip ca sch l ng bun: di gc x hi, chng ta kh v
dng khi x l nhng vn t hi nht ca s ngho i m tr em phi gnh chu. y khng phi
l thng tin mi, nhng vi vic xc nhn n, Mayer hoi nghi s hng bin hoa m trong nhiu cuc
tranh lun v phc li. Ci cch phc li c th lm tng hoc gim i ngho i mt cht (chng
ta khng th ni chnh xc l tng hay gim), nhng c nt o c c gn cho cng tc ny ln
ci xu xa b co buc ca n u khng mnh lm thay i nguyn trng mt cch ng k.
iu gy n tng t nghin cu ca Mayer l n mu thun vi c quan im chnh tr v qu trnh
lch s ca tc gi. B l mt ng vin ng Dn ch, mt ngi t coi mnh l ngi theo ch
ngha T do t thc nghim. B khng vit v phc li di dng tng minh, m thay v vy li
t ra mt cu hi c bn: Tin bc quan trng nh th no trong vic cho php cc gia nh a con
ci ca h thot khi ngho i? B tng l ngi m mt mnh nui con (single mother) v khng
c nhiu tin, nn tin rng tin bc l quan trng. B ni tht khng khip khi lm cha m m khng
c kh nng mua nhng th m con ci mun. B nh li tng phi vay mn tr tin cho
bc s. Tin l vn . Khng nhiu th t.
Mayer xem xt li cc nghin cu trc kia v th tm s lin h gia thu nhp ca cha m vi thnh
tu ca con ci. Cc thnh tu tt p ca chng l t c s im cao trong hc hnh, c mt
cng vic (hoc ang ngi trong trng hc) tui 24, tin lng v thu nhp cao. Cc hu qu xu
ca tr em bao gm vic b hc gia chng khi trng trung hc v tr thnh mt ngi m khi
cha kt hn. ng nhin, tr em c cha m thuc tng lp trung s lm tt hn so vi cc em c
cha m ngho hn. Mayer c gng phn bit nhng tc ng thun ty t thu nhp v cc nh
hng khc. Khi b nhn thy nh hng t yu t thu nhp gim mnh. (Xin cnh bo cc
c gi tim nng ca sch l: c rt nhiu ni dung mang tnh k thut). B vit:
Cc tnh cch ca cc bc cha m - c ngi s dng lao ng nh gi cao v sn sng tr tin
lng - nh cc k nng, s cn mn, trung thc, sc kho tt, v tin cy, cng ci thin cc c
hi cuc sng ca con em h. iu ny c lp vi cc nh hng t thu nhp ca cha m. Tr em c
cha m s hu nhng thuc tnh ny s lm tt hn ngay c khi cha m chng khng c thu nhp
cao. Nhn nh trn ph hng nhiu cuc tranh lun mang tnh hng bin so mn v phc li
ca phe T do v Bo th.
Theo ghi chp ca Mayer, nhn nh ny phn i thng vo nhng lun iu ph bin ca phe T
do cho rng ngi ngho cng nh mi ngi khc, ngoi tr vic h c tin t hn. Theo bo co
ca Mayer v Christopher Jencks - mt nh x hi hc ca i hc Harvard trong mt nghin cu
khc th trong thc t, s sung tc v mt vt cht ca cc tr em ngho ni chung l c ci
thin. Nm 1970, khong 26% trong s mt phn nm cc tr em ngho nht khng c khm
bnh trong nm ngoi; n nm 1989, con s ny c gim xung ch cn 14%. Nm 1973,
khong 71% cc em trong nhm ny phi sng trong cc ngi nh khng c my iu ha khng kh;
n nm 1991 th ch cn 45%. Tht khng may, nhng ci tin mang tnh vt cht ny li khng

chuyn i thnh cc iu kin x hi tt p hn. Ti phm gia tng, v t l con ngoi gi th cng
vy.
Nhng nghin cu ca Mayer cng lm chn ng gi nh vng chc ca phe Bo th, rng nu
chu p lc th ngi ngho c th tr nn t lc hn thng qua cng vic. Chnh xc l v nhiu
ngi nhn phc li di hn khng c nng lc hoc k lut nh cc bc ph huynh trung lu, h
khng th tm v gi c cho mnh mt cng n vic lm, ch ng ni n vic lm lng cao.
Trng tm trong cc phn tch chc chn ca Mayer l h tr cho s tn ti ca mt vn ha ngho
i thng trc, mt lun im ln u tin c a ra trong bi cnh nc M hin i bi nh
khoa hc chnh tr Edward Banfield trong mt cun sch vit nm 1970.
Banfield chia ngi ngho thnh hai nhm. Mt nhm ch n gin l thiu tin, bao gm rt nhiu
ngi tn tt v tht nghip, mt s cc b m nui con mt mnh, ngi ga ba, ly d, hoc b b
ri. Nhng ngi ny c gi tr trung bnh v c th c hng li t tr cp ca chnh ph. H
thng c th hi phc sau tht bi (mt vic lm, ly hn). K n l nhm ca nhng ngi ng l
trong tng lp thp km, nhng ngi s vn sng trong iu kin ti tn... ngay c khi thu nhp
ca h tng gp i, Banfield vit nh vy, bi v h c mt vin cnh nh hng vo hin ti
rt trit cho rng chng c gi tr no gn lin vi vic lm, s hy sinh, t ci tin, hoc phc v
cho gia nh, bn b hay cng ng.
L thuyt ca Banfield nhen nhm ln s phn n, bi v n c ngha rng, vt ln t mt s quan
im nht nh, cc n lc xa ngho s tht bi. Trong bi cnh hin hnh - cho rng tt c cc
vn u l c th gii quyt c - l thuyt ny l th t gio. Nhng n tn ti c sau
cuc kim tra ca thi gian v gn kt c vi thi va yu va ght rt ph bin i vi vn
an sinh x hi. Mayer vit: trong vng 200 nm, ngi M dao ng gia vic c gng ci
thin s sung tc v vt cht cho cc tr em ngho v... tnh cch o c ca cha m chng.
Hi u th k XIX, cc a phng cung cp cho ngi ngho s cu tr ngoi tri (phn pht
tin, thc phm hay hng ho ngoi tri). Sau , ngi ngho c chuyn n cc tri t bn, d
nh pht trin cng n vic lm, kh nng t kim ch, v tnh cch cho h.
Cng tc ci cch phc li x hi hin nay cng ph hp vi truyn thng ny. N khng qu khc
nghit nh cc nh ph bnh co buc. (Ngoi l y l vic ct phc li dnh cho nhng ngi
nhp c hp php; nhng iu ny lin quan n vic nhp c - mt vn khc). V d, cng tc ci
cch phc li khng p t mt gii hn tuyt i l 5 nm hng phc li (mt phn nm trong tng
s nhng ngi hng phc li ca mt tiu bang c th vt qu thi hn 5 nm ny). N d on
mt cch ng n rng nhng g m ngi dn t lm cho chnh mnh mi l vn ng quan tm
hn l nhng g chnh ph lm cho h. Bng cch cho php cc tiu bang lm th im vi vic ha
chung cc phc li v cc yu cu cng vic, chng ta c th thy c nhng chnh sch no l
thnh cng.
Nhng cng cuc ci cch c th tht bi d dng. Cc th nghim thc t khng lm gim i s
ngi trng ch vo phc li. T l ny gim xung 21% k t u nm 1994, ch yu l kt qu
t mt nn kinh t mnh m. Cc cuc kim tra thc t cho thy c t thiu n mang thai, hn nhn
bn vng hn, v nh ca tt hn cho tr em. y l mt nhim v nng n - c l l mt trong
nhng nhim v bt kh thi - dnh cho chnh ph ti sp xp i sng gia nh v bn cht con
ngi. V d nhin, khng phi tt c cc gia nh ngho u ang da vo phc li.

Ci kt y l lm sao vn duy tr c mt mng li an sinh x hi ph hp m li khng qu

ho phng n ni to ra nhiu ngi ph thuc hn. Mayer hoi nghi vic m rng mng li an
sinh x hi s mang li hiu qu tt hn. Hin nay n ang p ng cc nhu cu c bn nht ca cc
gia nh - b nghi ng y l mt trong nhng l do gii thch ti sao thu nhp tng thm vn khng
lm ci thin ng k cc trin vng ca tr em. Nhng b cng lo ngi rng ct gim h tr mt
cch t ngt cng c th c hi. Tuy nhin, b khng c gii php ph hp. Sau khi kt thc
nghin cu, b cm thy chn nn do nhn thc c rng vic chm dt i ngho c th l vic
vt qu kh nng ca mt quc gia, ngay c khi l mt quc gia giu c.
Newsweek
Ngy 5 thng 5 nm 1997

CHUYN HOANG NG V CON QUI VT CHM SC SC

KHE C QUN L
Nu v hoc con ti b m, ti mun dch v chm sc y t tt nht c th dnh cho h. Ti thm ch
cn mun iu ny cho bn thn mnh. Chng ta u mun th. Nhng nu tt c chng ta u c th
c c bt c dch v y t no m chng ta - hoc bc s ca chng ta - mun c, x hi sau s
tr nn ti t hn. Cc chi ph y t dn dn tng thm s ngn cn chng ta chi tiu nhiu hn cho bt
c hot ng g khc. y l tnh th tin thoi lng nan ca mt quc gia b m nh vi s sung
tc ca cc c nhn trong khi vn phi, bng cch no , gn gi c s thnh vng chung ca tp
th. Chng ta ch mi nhn thc c n mc ny.
Cuc tranh lun gn y nht v vn chm sc sc khe c lin quan n tuyn ngn v quyn
bnh nhn[62], mt cm t c c hai ng Dn ch v Cng ha cng thng qua. Ting ni chung
l ng k. N c gng chiu theo (nh cc chnh tr gia vn thch lm) nim tin ph bin rng chng
ta c th trnh c cc chn la bt nho mang tnh o c, chnh tr, kinh t n gin bng cch
xy dng lut php vi mt danh sch hp dn lit k cc quyn ca bnh nhn. iu ny khng d
dng. Tr khi ngi ta c th ni khng vi cc chi tiu ph phim, khng cn thit, hoc ch
mang tnh tha mn c nhn khi chm sc sc khe, cc chi ph s lun vt ngoi tm kim sot ca
mi ngi.
Nu ranh gii gia vic iu tr khn ngoan v di dt l lun lun r rng, s c t tranh ci hoc
nhm ln. Nhng thng th khng phi vy. iu m i vi mt nh phn tch (l ngi dng nc
l) c v l mt cuc phu thut v vng li c th l iu bt buc i vi ti - nu bnh nhn l con
trai hoc m ca ti. C s va chm kh trnh khi gia bn nng c nhn ca mi chng ta v li
ch rng ln hn ca x hi trong vic bo m rng cc chi tiu cho chm sc y t lm ci thin
ng k sc khe ca mi ngi. Bt c ai lm vic v tr iu phi bnh nhn[63] (y l v tr
thc hin cc quyt nh) u khng c s a thch ca cng ng.
Trong nhng nm gn y, cng vic iu phi ny ngy cng tr thnh vic chm sc sc khe
c qun l[64]. Tuyn ngn v quyn bnh nhn cho thy s phn khng li loi hnh ny. Tt
c chng ta u nghe qua nhng cu chuyn nh: phng cp cu t chi nhn bnh v cha c s
chp thun t trc; bnh nhn b ngn cn khng lin h c vi cc chuyn gia m h - hoc bc

s ca h - mun c; ngi ta vi v ra khi bnh vin trong khi h dng nh vn cha bnh phc.
Chm sc sc khe c qun l thng c v tn nhn, tht thng, v khng nng lc. i khi
s ph phn l xng ng; cn thng thng n hay b thi phng.
Ngi ta tng tng ra nhng iu ti t nht t chm sc sc khe c qun l; trong khi h
thng khng c tri nghim v loi hnh ny. Mt kho st ca Qu Gia nh Kaiser (mt t chc
phi li nhun ca t nhn, tp trung vo cc vn chm sc sc khe ca Hoa K v vai tr ca
quc gia ny i vi cc chnh sch sc khe ton cu - ND) cho thy hu ht ngi M nh gi tt
v dch v chm sc sc khe ca h: 66% nhng ngi s dng dch v chm sc c qun l l
hi lng, so vi t l 76% nhng ngi s dng ph dch v. (i vi loi hnh ph dch v, cc bc
s v bnh vin thng sp xp cc khon l ph ca h sao cho chng sau thng s c cng ty
bo him bi hon li. Chm sc sc khe c qun l li s dng cc bc s c tr lng hoc
tha thun mc chi ph thp hn vi bnh nhn). Theo bo co ca tp ch Sc khe (Health Affair),
cuc kho st ca Kaiser chng minh rng c s lo ngi v phm vi iu tr ca mng li chm
sc sc khe, nhng s lo s ny cng cho thy rng rt him s v l c tnh e da thc s.
Cng l mt chuyn hoang ng nu cho rng: tr ngi chnh i vi dch v y t hiu qu l ngi
nhn vin k ton kh khan lm vic trong mng dch v chm sc sc khe c qun l. Cc
nghin cu mt ngy no c th cho thy rng chm sc sc khe c qun l ngy cng gim
cht lng. Tuy nhin, hin nay th cc mi e da ph bin vn ny sinh t nhng sai lm v s
thc hnh cu th ca cc y t, bc s v bnh vin. Mt y ban lm vic cho Tng thng v vn
cht lng chm sc sc khe nhn thy vic lm dng cc dch v, s dng khng ng mc v
sai st l rt ph bin.Tt c nhng iu ny u xy ra trc khi loi hnh chm sc sc khe
c qun l m rng trn quy m ln trong thp nin 1990.
y ban trn cho bit: mt nghin cu nm 1988 v cc trng hp t vong do t qu, vim phi v
au tim ti 12 bnh vin cho thy rng 14% c th c ngn nga [vi] s chn on v iu
tr ng. Theo nh gi ca cc bnh nhn tham gia chng trnh Medicare [65] - hu ht u l dng
l ph dch v - cho thy ch c 21% bnh nhn au tim nhn c thuc beta blocker (dc
phm tr bnh tim mch - ND) trong vng 90 ngy sau khi c cn au, mc d ngi dng beta
blocker c t l t vong thp hn 43%.
Nu ch v l mt phng php iu tr c ngh bi cc bc s c lng tm th cng cha c
ngha l iu lun lun cn thit. John Wennberg ca Trng y khoa Dartmouth v cc cng s
ca ng chng minh trong cc nghin cu rng: nhiu bnh nhn mc cc cn bnh tng t nhau
thng xuyn nhn c cc phng php iu tr khc nhau - mt s phng php iu tr l tn
km hn rt nhiu so vi nhng cch khc - vi cc kt qu khng khc nhau l my. Li ha ca
loi hnh chm sc sc khe c qun l l thc y cc thc hnh tt nht - best practices
bng cch nhn mnh vo nhng g hiu qu v loi b i nhng g khng hiu qu; mi nguy l:
di v bc ca iu ny, n s t chi hay tr hon s chm sc hp l.
Cc tranh lun v quyn bnh nhn ch lt s qua nhng vn thc tin ny v li xem chm
sc sc khe c qun l nh mt qui vt a nng ph hoi nhng li ha ca nn y hc hin
i. Lm khc i ngha l phi tha nhn rng chm sc sc khe c qun l l mt cng c phn
phi - mt qu trnh m Ngi M ngy nay chi b, mc d l iu khng th trnh khi. C 2
vn thc tin rt quan trng m cc cuc hng bin u tht bi.

Th nht l, cc phn ng mnh nht chng li loi hnh ny li n t cc bc s, ch khng phi

bnh nhn. Ngun thu nhp v tnh c lp ca h ang b e da nhiu nht. Cc quyt nh ca h
c xem li v i khi b o ngc. H phi i mt vi cc quy tc v cc thc hnh bi hon rt
kh chu. Trong cc cuc m phn, l ph ca h b sit cht. Trong giai on t nm 1992 n
1994, thu nhp bnh qun ca cc bc s b km hm mc 182.000 dollar, mc d sau c tng ln
n 199.000 vo nm 1996.
Th hai l, chm sc sc khe c qun l (t nht l tm thi) kim sot chi ph cho vn sc
khe. T nm 1965 n nm 1990, chi tiu cho y t tng khong 11% mi nm. Mc ny tng t
5,7% thu nhp quc dn (tng sn phm quc ni) ln ti 12,2%. S gia tng ny bt chp vn
kim sot ca chnh ph v s t gic iu chnh. Mt l do l: cc bc s v bnh vin c li ch
kinh t khi yu cu cc nghip v chm sc y t cng nhiu cng tt. Nhng k t nm 1995, t l
tng trung bnh ch l 3 - 4%. Chi ph y t c h thp gp phn lm gim lm pht v tng
lng.
Tt c nhng iu ny cnh bo s thn trng trong cng tc ban hnh lut mi. Mt s tiu chun l
cn thit, bi v c mt s nhm chm sc sc khe c qun l l yu km hn nhng nhm khc.
Nn c cc phn i nhanh i vi cc quyt nh bt li v phm vi iu tr. Vic s dng thn
trng cc phng cp cu cn c gn gi. Tuy nhin, cc ngh su rng hn - th hin ch yu
trong cc k hoch ca ng Dn ch - c th lm cho vic kim sot chi ph tr nn khp khing. H
a ra nhiu quy nh nhm hn ch quyn lc ca cc nhm chm sc sc khe c qun l trong
vic gim st cc bc s v bnh vin. Nhng iu ny gip cc bc s c th ci thin thu nhp nhiu
hn l lm cho bnh nhn c ci thin sc kho. Vn phng Ngn sch Quc hi cho bit lut ny
sau cng c th lm tng chi ph chm sc sc khe thm 4%.
Cho d bt c iu g s xy ra - tc l nhng xut trn c tr thnh lut hay khng - th quyn
bnh nhn vn l th m h, kh nm bt. l mt cm t khn ngoan che lp cc la chn x
hi ln hn. Chm sc sc khe l mt dch v mang tnh c nhn nhiu nht, nhng cc ha hn ca
n lm cho n tr thnh th mang tnh k thut, quan liu, v tn km hn bao gi ht. Cc th kt
chc chn s dn n nhiu cuc tranh lun gi di v nhng s ci cch ng tht vng.
Bu in Washington
Ngy 29 thng By nm 1998

CH NGHA BIU TNG THT C HI

Chnh tr ca chng ta ngy cng sng da vo cc biu tng. Chng ta tranh lun gay gt hn v
cc chnh sch c ni dung nng cao cc gi tr gia nh hoc dp tt thi th tc hay vinh
danh mt s nhm, khi cc chnh sch ny - cho d c thng qua hay khng - cng chng nh
hng nhiu n hu ht cc bn hng li theo d nh trc. Nhng cuc tranh lun c hi ny
ch yu l khuyn khch s phn khng m mang tnh chnh tr; mi bn u ph trng tnh u
vit v o c ca ring mnh. Thc t c phi by r nht l trong cc vn chng tc v sc
tc, v nht l trong cc hnh ng tch cc nhm khc phc hu qu ca nn phn bit i x
(affirmative action). Tht ra, cuc tranh lun v cc hnh ng tch cc hin nay l hu nh hon
ton b tch ri vi cc s kin.

Cc bn i khng t cho mnh l ng n khi h chp nhn nhng gi nh ph bin rng cc

chng trnh ny rt quan trng - cn tt hay xu l ph thuc vo quan im ca tng bn - i vi
cc ngi dn bnh thng ca nc M. Cng nh vy i vi cc nhm bin h vi ch trng
cho rng cc hnh ng tch cc l liu php thit yu cho cc bt cng v chng tc, sc tc, hay
gii tnh. V n phi nh th nu cc nh ph bnh c ch bai rng cc chnh sch ny cng nh l
nghch o ca s phn bit i x, ang lan rng. Nhng khng phi th. Cc chng trnh khc
phc hu qu ni trn khng phi l vn ln i vi hu ht ngi M.
Khi cp n cc hnh ng tch cc, ti khng c ni v cc chng trnh ni tri trong
trng i hc hoc tuyn dng vic lm. Ti cng khng mun ni rng nhn thc chung v chng
tc, gii tnh, hoc sc tc l nguyn nhn khin cho cc cng ty hoc trng i hc - khi nh gi
nhng c nhn vi thnh tch nh nhau - phi c gng t c s cn bng v chng tc hay gii
tnh. Nhng hnh thc nh nhng ca cc chnh sch ny ch khi gi cht t tranh ci. S bt ng
tp trung ch yu vo cc chng trnh m chng c th bin thnh s u tin hay cc ch tiu. l
nhng g Tng thng Clinton ng h, nh ng lm mt ln na hi cui tun ti i hi thng
nin ca NAACP, v l ni m cc nghin cu thng ch tm thy cc hiu ng nh. Hy xem
xt:
Vic nhn vo trng i hc: theo bo co ca nh kinh t hc Thomas Kane ca i hc Harvard
v William Dickens ca Vin Brookings, vic u tin ch c ng dng ti cc trng i hc danh
ting (nhng trng m sinh vin ca n t im SAT (im bi kim tra chun u vo xem xt
vic c nhn vo trng cao ng, i hc Hoa K - ND) trong top 20%). Vic ngng p dng
u tin s c tc ng nh i vi nhng ngi i vo i hc, v hu nh tt c mi ngi vn u
c th n mt trng khc (t l chp nhn vo hc l hn 90%). Hiu ng chnh yu s l s xo
trn v tr trong cc trng c gi.
Vic lm: kt lun ca nh kinh t hc Rodgers William III ca trng i hc cng ng William
and Mary v William Spriggs ca B Thng mi cho thy: cc chng trnh hnh ng tch cc
ny - ni dung bt buc i vi cc cng ty theo tha thun vi lin bang - c v nh ch nng cao
mt cht lng cng n vic lm cho ngi da en v h thp s lng vic lm dnh cho ngi gc
M Latin. Nm 1992, t l ngi da en l ngi lao ng cho cc nh thu lin bang l 13%, chim
t l 11,7% trong ton lc lng lao ng. Ngi gc M Latin chim 7,1% lng lao ng ca cc
nh thu, v ch l 7,6% trong ton b lc lng lao ng. (Rodgers v Spriggs khng th gii thch
s khc bit.)
Thu mua t chnh ph: cc chng trnh dnh ring (set-aside) ch lm c cht t h tr
doanh nghip thuc s hu ca nhng ngi dn tc thiu s. Hi cui thp nin 1980, ch c
khong 12% cc doanh nghip loi ny bn hng cho chnh quyn tiu bang hoc chnh quyn a
phng, v hai phn ba trong s ny ch trng cy vo chnh ph mc thp hn 25% doanh thu ca
h - l nhn nh ca nh kinh t hc Timothy Bates v Darrell Williams ca i hc Tin bang
Wayne. Tuy nhin, cc cng ty ph thuc nhiu vo chnh ph (doanh thu t vic bn cho chnh ph
l bng hoc hn 25%) trn thc t li c kh nng tht bi cao hn nhiu. Cc cng ty loi ny d b
mt hp ng.
Nhng li ch chnh yu dnh cho ngi da en v ph n phn ln pht xut t o lut chng phn
bit i x v s chuyn i ca thi x hi, ch khng phi t cc hnh ng tch cc. Tng
t, nhng vn rt ln cn tn ng i vi ngi da en - gia nh v, khng k nng lm

vic - cng bt chp cc gii php theo chnh sch trn. Nhng cc cuc tranh lun vn din tin, c
nh l cc chnh sch ny mang ngha v cng to ln. Cc hc gi th hin quan im khc cng
khng chc l nhng ph bnh bo th. Thng thng th ngc li mi phi. Kane ca Harvard
vn tn thnh vic u tin ti cc trng i hc sng gi. ng ni rng: iu quan trng l phi c
nhiu nhm sinh vin a dng ti cc trng - ni cho ra cc nh lnh o ca x hi. Tng t,
Rodgers v Spriggs cng ng h cc yu cu v cng n vic lm trong chnh sch ny ca lin bang.
Vic nghin cu cho thy vn ny khng n gin. Ti khng nghi ng g v vic cc chng
trnh theo chnh sch ny cng gip ch cho mt s ngi. Nghin cu ca Kane nhn thy rng sau
khi kim sot cc yu t thng thng (thu nhp, gia nh, v..v...), ngi da en t cc trng i hc
danh ting cng c hng mc lng - trong nhm cc mc cao - ngang bng vi ngi da trng.
Vic bi b cc u i s lm tn thng mt s ngi; s lng sinh vin da en c nhn vo
trng lut UC Berkeley gim mnh khi cc u i kt thc. Nhng nhng li ch ca cc chng
trnh ny khng cn bin minh c cho cc chi ph x hi.
Ci b hy sinh y l mt nguyn tc c bn - mi ngi cn c nh gi l cc c nhn c lp,
khng da vo yu t chng tc hoc gii tnh - v li ch ca mt s ngi. Cc hnh ng tch
cc cng gi i cc thng ip gy tn thng cho ngi da en v cc nhm c u tin khc.
Cun sch Cc vn ni ti trong tnh cch ca chng ta pht hnh nm 1990 ca Shelby Steele
nu ra vn ny mt cch hng hn:
Ngi da en khng th c bi hon tha ng cho cc i x bt cng v chng tc, nhng
chng ta c th suy i bi ng thi ti li ca x hi khi bi hon. Cc hnh ng tch cc l mt
ng thi dng ny. Chnh sch ny cho chng ta bit rng cc u tin v chng tc c th lm cho
chng ta nhng g m chng ta khng th lm cho chnh mnh... y l s khuyn khch da vo
ngi khc, trong khi chng ta ang u tranh cho t ch. V thnh tu ca nhng ngi thnh
cng t vic t mnh dm chp nhn ri ro li b k th nh mt th sn phm ca cc hnh ng
tch cc.
Sau cng, cc hnh ng tch cc nhm khc phc hu qu ca nn phn bit i x li gieo mm
cho cc tng xu v chng tc, sc tc, v gii tnh. Ngi da trng c th li cho cc tht bi
(trong trng i hc hoc trong vic lm) l do nhng ngi c hng li t ch u tin.
Nhng s tc gin cng c thi phng, nh Kane v Dickens cho thy. H ni: hy xem trng
Harvard. Trng ny nhn c 18.000 n xin vo hc trong khi ch c 1.600 ch mi nm.
Khong 90% s tht vng. C khong 15% sinh vin Harvard (vo khong 240 ngi) l ngi a
en en hay gc M Latin. Thm ch nu tt c cc sinh vin hng li ch t cc chnh sch u i thc r rng khng phi vy - cng chm dt khng nhn u i na th cng s ch gip c thm
240 sinh vin da trng. Tuy nhin, rt nhiu ngi da trng ngh sai lm rng h l ra c
nhn vo trng, nhng ch v cc u tin m h li khng c nhn.
Ti nghi ng vic cc hnh ng tch cc s duy tr c s ngng m thc s t cc li ch hn
ch ca n. Trn thc t, cc chng trnh ny hu nh s khng tn ti, bi v theo li nh khoa hc
chnh tr George La Noue ca i hc Maryland nhc nh chng ta, ta n ang dn dn bi b cc
u tin ngoi tr khi u tin l mt liu php bi hon cho hnh ng phn bit i x c
chng minh. V cc c tri California bc b cc u i trong d Lut 209. Vic d b cc u tin
s l ng tc d tha nu chng ta c tip tc tp trung vo tnh biu tng nhiu hn l vo s kin
thc t.

Newsweek
Ngy 28 thng 7 nm 1997

PHT MINH LI VN HU TR
Vic nh du hnh v tr John Glenn li bay vo khng gian li cun hu ht chng ta v lm mt
vi ngi s hi. Mc d s kin ny c th ch yu l mt mn git gn trc cng chng, n
chc chn l minh chng cho mt s tht hin nhin rng tui gi ngy nay khng phi nh trc
kia. Chng ta s khng tm hiu nhiu v c th ngi t cc th nghim ca Glenn, nhng thc t l
mt ng gi 77 tui bay vo qu o khng gian quanh a cu l mt li nhc nh sinh ng v
cuc tranh lun m chng ta khng c trn tri t. iu ny, tt nhin, lin quan n s lo ha tt
yu ca Hoa K.
Cc chnh sch ca chng ta i vi ngi cao tui c t trn cc gi nh li thi. Khi Quc hi
xy dng nn vn An sinh x hi trong nm 1935, tui th trung bnh khi l 62, v s dn t 65
tui tr ln l rt t. Khi chng trnh Medicare ra i vo nm 1965, tui th trung bnh l 70.
Cc gi nh cho rng nhng ngi cao tui - c nh ngha l nhng ngi t 65 tr ln - ng
nhin m yu v phi ph thuc. tng tt y (ngi ta ngh th) l bo v ngi gi
trc s ngho kh.
Nhng cc gi nh nn tng khng cn. Tui th trung bnh by gi l 76 - v ang i ln. Thnh
tu ca Glenn l iu c bit ch v tm nhn ca s kin ny. Chng ta mi ngy u c tin v
nhng ngi M ln tui lm c nhng vic cn ho hng hn: chy marathons, leo ni. Con
ngi khng ch sng lu hn, h cn khe mnh hn. S m yu m cui cng s tm n tt c
chng ta hoc xy ra mun hn hoc d iu tr hn bao gi ht. Nhng 65 tui vn cn tn ti trong
nn chnh tr v vn ha ph bin nh l ci ngng ca ngi gi.
Trong vn ha ph bin, quan nim ny chc chn s sp . Cc chin tch nh s kin ca Glenn
gip y nhanh qu trnh . Khi cc thnh vin ln tui ca th h Baby-Boom (nhng ngi ra i
trong khong t nm 1946 n 1964 - ND) bc vo tui 60 (by gi h ang ngoi 50), h s vn
trn y sc sng v minh mn. H s pht minh ra cc ci nhn mi - chc chn l c mt s rt ng
ngn v y v t ph khoe khoang - cho giai on sng sau cng ca h. Nhng trong chnh tr, vic
thay i l t c kh nng xy ra, mc d khng h t cn thit hn trong vn ha.
Mt bo co gn y ca Vn phng Ngn sch Quc hi (CBO) vi ta p lc ngn sch trong
di hn v cc chn la chnh sch cho thy l do ti sao. Nm 1997, chi ph an sinh x hi chim
4% tng thu nhp quc dn (tng sn phm quc ni, hoc GDP), Medicare l 3%, v Medicaid l
1%. (Medicare l chng trnh bo him y t lin bang cho ngi gi; Medicaid bao gm nhiu dch
v iu dng chm sc ti nh). Cc chi ph ny chim tng cng 8% GDP. Vi cc chnh sch hin
nay, CBO d kin s tng tng mc ny ln n 13% GDP vo nm 2020, ngha l tng 63%. An
sinh x hi s chim 6% GDP, Medicare 5% v Medicaid 2%.
Ch c vi cch gii quyt: tng phc li bng cch tng thu, gim chi tiu khc; gim cc khon
thm ht ngn sch ln; hoc gim phc li bng cch lm cho cc chng trnh tr nn t ho phng

rng lng hn trc. Trong thc t, chng ta c th lm tt c bn iu ny. Nhng kh khn nht v cng l thit yu nht - l gim phc li trong tng lai.
Chng ta cn phi phc tho li bn kh c vi cc th h sau. An sinh x hi, Medicare, v
Medicaid l cc chng trnh thanh ton ngay (pay-as-you-go). Nhng ngi lao ng h tr nhng
ngi v hu. Theo CBO, trung bnh mt ngi c tui t 65 n 79 nhn c 12.000USD t
phc li ch ca lin bang (ch yu l an sinh x hi v Medicare) v tr 4.800USD tin thu; trong
khi , mt ngi trung bnh t 20 n 64 tui phi tr 8.100USD thu v ch nhn c 1.500USD
t nhng khon phc li trc tip ca lin bang. c cc khon phc li trong tng lai ch hon
ton bng cc khon thu c ngha l phi tng lc lng ngi lao ng ln rt nhiu.
iu ny l khng th bin h c v cng l iu khng mong mun. Nhng chuyn giao ln gia
cc th h i hi phi c chng minh l ng n, v s tht l cc tuyn b v o c ca tui
gi v tui tr - thng qua cc chng trnh ca chnh ph - mt i nhiu quyn lc ban u ca
chng. in hnh l c hai l l.
Th nht, ngi gi khng th t lo liu cho mnh, do vy, mt x hi chu o cn c gng m
bo cho h mt s tiu chun sng ti thiu. iu ny vn c th ng, nhng khng cn ng tui
65 v chc chn khng ng i vi tui 62 ( tui trung bnh ca nhng ngi ngng lao
ng).
Th hai, ngi gi khng c k hoch cho vic h ngh hu, v h khng bit s sng bao lu. iu
ny chnh xc hn trong nhng nm 1950 v 1960 so vi ngy nay, khi tui th trung bnh tng
t ngt. Mt ngi thn trng ngy nay s ln k hoch cho mt khong hu tr lu di. Lp lun
ny ch p dng cho nhng ngi sng lu hn so vi mc trung bnh.
Quay tr li vi Glenn. K t s kin ca ng, chng ta nghe nhiu lp lun hng bin v vic s
dng hiu qu hn cc ti nng v nng lng ca ngi cao tui. Vng, vic s dng tt nht ti
nng ca h s c ngha l c nhiu ngi cao tui hn lm vic lu hn. H cn phi tr tin khi
ngh hu s nhn c nhiu hn. Ni thng ra, h khng cn phi tr thnh mt gnh nng cho x
hi khi cn tui tng i tr.
Trong thc t, ngh hu non l vic kh khn hn. Tui iu kin nhn an sinh x hi cn phi
c nng ln ( tui nhn phc li y by gi d kin l 67 vo nm 2027; mc ny s
nng cao hn, c l n 70, v thi hn p dng s sm hn). Ngi gi phi tr thm cc chi ph
Medicare thng qua ph bo him cao hn v phng thc ng thanh ton (co-payment). V gim
thu cho nhng ngi trn 65 tui - bao gm c min mt phn an sinh x hi t thu thu nhp - nn
c bi b. Nh vy vic kim tra thu nhp ca An sinh x hi s hn ch nhng ngi cn lm
vic bng cch gim phc li ca h.
Tt c iu ny c v khc nghit, thm ch l chng li ngi cao tui. Thc s th khng phi.
Ti khng xut rng tt c mi ngi nn lm vic 60 gi mt tun v ko di cho n khi 90 tui.
Khi ngi ta c tui, h c th mun kt hp cng vic v gii tr thng qua cc vic lm bn thi
gian, lm mt khong thi gian trong nm, hoc cc cng vic gin on. Nn kinh t Hoa K l
vt tri khi to ra cc loi hnh cng n vic lm mi l ph hp vi cc nhu cu x hi ca
ngi dn. V nn kinh t s cn nhiu lao ng, bi v mt nc Hoa K lo ha s ch c mt lc
lng lao ng nh. Nm 1997, c mi ngi M 65 tui hoc cao hn li c gn nm ngi M
tui t 20 n 64; t l ny d kin vo nm 2030 s gim xung di mc 1 - 3.

Ti cng khng lp lun rng nhng thay i v thu v cc khon phc li nn c thc hin
nhanh. Chng cn c thc hin theo tng giai on cung cp cho mi ngi nhiu li cnh bo.
Ti hin 52 tui. Cc thay i s ch yu p dng vi th h Baby-Boom. Chng ngn cn chng ta
khng nh thu nng n vo th h i sau. Nhng thay i cng b tr hon lu, chng cng kh thc
hin hn v chng ta li c nhiu xung t hn. Nhng chng ta hin ang chm tr, mt phn v
gii ngi cao tui hin nay phn khng li bt k s thay i no v cc chnh tr gia th chy
theo yu cu ca h.
Chng ta cn phi pht minh li vn ngh hu. y khng phi l mt bi tp ca mn k ton.
N phi phn nh ngha ca trch nhim tp th v nhng thc t x hi hin nay. Chuyn du hnh
vo khng gian ca Glenn cho thy nhng thc t ny thay i nh th no. Cc chng trnh ca
chng ta dnh cho ngi cao tui h tr ngy cng nhiu hn nhng ngi c kh nng c lp
nhiu hn trong thi gian ngy cng di hn. Nhng th c bt u nh mt mi quan tm hp
l n ngi cao tui th nay li tin trin thnh s tranh ginh ch k ca gii tr.
Bu in Washington
Ngy 04 thng 11 nm 1998

PHN BIT CHNG TC V S NGHO I

Mt nh mnh chung: ngi da en v x hi M - mt cng trnh nghin cu quy m ln c
Hi ng Nghin cu Quc gia pht hnh hi cui tun trc - khng phi l tc phm d c. Hng
chc hc gi lm vic trong 4 nm hon thnh cuc nghin cu ny v n d nh s cp nht 2
bo co trc (Mt th kt ca ngi M ca nh kinh t hc Thy in Gunnar Myrdal ra i
vo nm 1944 v bo co ca y ban Kerner nm 1968). C rt nhiu tin tt lnh v vic cc quan h
chng tc c ci thin nh th no k t thp nin 1940. Tuy nhin, thng ip c bn li lm
mt ht kh th: vn chng tc ca chng ta ngy nay l kh gii quyt nh vy l v ngho i,
ch khng phi do phn bit i x. Ngho i mi l nguyn nhn chnh ca tnh trng ny.
Mt s tin tt c lp i lp li, bi v nhiu ngi M tr tui khng bit nhiu v qu kh khng
khip. Nm 1940, 77% ngi da en sng min Nam di s phn bit bt buc. Theo lut, h
c yu cu phi ung nc t cc vi ring bit v theo hc ti cc trng dnh ring. S phn
bit i x khng chnh thc cng rt ph bin. Trong thi i ngy nay ca Michael Jordan, liu
ai c th tin rng ngi da en ch n vi Hip hi bng r quc gia t nm 1950? Cho n Chin
tranh th gii th II, ba phn t trong s t i cc sinh vin da en tt nghip i hc i vo hai lnh
vc dnh ring: gio s v ging dy.
Ngn cm cc lut phn bit i x cho php nhiu ngi da en tham gia vo cc hot ng ch
o, chnh thng trong x hi. C vn an ninh quc gia sau cng ca tng thng Reagan l mt ngi
da en. Nm 1940, mi ch c 300 k s da en; n nm 1980 s lng ny l 36,019 ngi. Tng
lp trung lu ca ngi da en m rng. T l cc gia nh da en c thu nhp hng nm trn
35.000USD ( c iu chnh lm pht) l 13,1% trong nm 1967, 20,9% trong nm 1979, v 22,3%
trong nm 1987. Tuy nhin, bc tin b ny vn cha xa sch i ngho cho ngi da en. T
nm 1967 n nm 1987, t l cc h gia nh c thu nhp di 10.000USD tng t 28,3% ln n
30%.

Gi s c ai lp k hoch - cc chng trnh o to, chm sc tr em, hoc bt c chng trnh g

- lm cho tt c cc ngi ngho trong tui lao ng (ngi da en, ngi da trng, v nhng
ngi khc) c nng sut lm vic v t lo c cuc sng bn thn. Gi s k hoch ny tiu tn
100 t dollar mi nm, nhng m bo thnh cng trong vng 20 nm. Linh cm ca ti l hu ht
ngi M s ng h. Chng ta khng thch s i ngho. l s h thn ca quc gia. N s lm
gia tng ti phm. Tuy vy khng c k hoch no ging nh th ny xut hin trong cc chng
trnh ngh s cng ng. L do chnh, theo ti, khng phi l s bn xn keo kit hoc th lnh
m. L do chnh l s hoi nghi.
Ngi ta nghi ng nng lc ca chnh ph trong vic to ra s thay i nh trn, v khi khng c
trin vng tt p v mt thnh cng, h s khng em s tin ln ra c cc. Ch cn quan st
nhng ngi da en, chng ta s hiu c nguyn nhn chnh ca vic khong cch gia cc tng
lp trung lu v ngi ngho ngy cng rng hn. l s v trong gia nh. Mt na ca tt c
cc gia nh ngi da en c tr em di 18 tui c ngi ch gia nh l ph n, t l ny tng
ln t mt phn t trong nm 1960. Mt na s tr em da en sng trong nhng gia nh do ph n
qun l chnh; v hai phn ba tr em trong s ny sng trong cnh ngho i (theo nh ngha ca
chnh ph).
C rt nhiu l thuyt gii thch ti sao nhiu ngi n ng da en li chi b con ci h. Phc li
x hi (ngi ta vn ni th) dnh cho ngi ph n mt s chn la thay th v nam gii c gii
thot khi trch nhim. Mc d cng trnh nghin cu ngi da en v x hi M thu nh
tng ny, nhng c l n vn cp n. Ngi n ng da en thng khng th h tr cho gia
nh h, ngay khi h sng vi gia nh; t l c vic lm ca h gim, v t l ti phm li tng.
T nm 1970, nhiu cng vic yu cu tay ngh thp nhng lng cao bin mt v tc tng
lng chm li. Nm 1972, gn ba phn t s nam gii da en trn 20 tui l c vic lm; hin
nay t l ny ch l hai phn ba.
Khng c mt php mu trong nn kinh t, s khng c cc phng cch d dng t cc thnh
tu sng chi chng li nhng xu hng trn. Cng v chnh nhng xu hng m vic gia tng
nhiu hn cc dch v hc hnh v cc dch v x hi cng khng phi l gii php. (Tht vy, tnh
trng i ngho ca ngi da en vn tip tc tn ti mc d c cc thnh tu v s lng ngi i
hc. Ngi da en ngy nay thng l tt nghip trung hc; trong khi nhng nm 1960 hu ht
ch hc ti trung hc c s, tng ng lp 9 ti Hoa K - ND.) H tr nn t lc kim sng v c
nng sut ch yu l t cc n lc ca chnh h. Nhng g chnh ph c th lm l gip nhng
ngi bit t thn vn ng cho mnh. h tr tt c nhng ngi ngho (ch khng ch l ngi
da en), chng ta nn:
thng cho cng vic. Ngi lao ng ngho cn c gi tt c nhng g h kim c trn th
trng. iu ny c ngha l bi hon li cc loi thu m h phi ng gp - ch yu thng qua An
sinh x hi v cc loi thu kinh doanh - thng qua mt khon n thu thu nhp ho phng. Quc hi
ang dch chuyn theo hng ny. Tuy nhin, quy m v phm vi ng dng ca vic gim thu cn
c m rng hn na. Hin ti, ch c ngi lao ng c con ci (bao gm c nhng ngi cha,
ngi m nui con mt mnh) l iu kin hng u i. Cn p dng cho c ngi lao ng c
thn v cc cp v chng ngho cha c con.
nhn mnh cng tc o to. iu quan trng l s o to, ch khng phi vn trng lp. Cc
bng cp l khng c gi tr khi chng khng phn nh c nhng k nng v kin thc thc s.

Cc bi kim tra nng lc nghim ngt ly vn bng trung hc v cng vic ging dy l rt quan
trng. Nu khng c p lc ln cho cc tiu chun cao hn, thm tin cho trng lp ch l s
lng ph. H thp cc tiu chun ngn chn tnh trng b hc c th gip nng cao t l hc sinh
sinh vin n trng, nhng s khng ci thin c vin cnh ca h.
coi ti phm l vn nghim trng. Ngi da en cng l nn nhn ca ti phm da en thng
xuyn nht. i vi gii tr, ti phm khng khuyn khch h lm vic v lm xi mn s hc hnh
bi v phm ti l c tin ngay. Phm ti cng dn ng n vi ma ty - th ny li khuyn khch
phm ti nhiu hn - v gy kinh hong cho cc khu ph. Coi ti phm l vn nghim trng c
ngha l cn c nhiu cnh st, cng t vin v nh t hn.
Kh khn i vi nhng tng n gin trn l vn chi ph (mc d khng phi l qu nhiu
trong mt nn kinh t 5 nghn t dollar) v thnh qu tt nht ch l nhng chuyn bin dn dn.
Nhng khng c hnh ng g cn l iu nguy him hn. S kt ni ng s gia kinh t v cm
xc ny l: i ngho sn sinh ra phn bit chng tc. Nh tc phm Ngi da en v x hi M
cho thy, vn cn nhng nhng khong cch rt ln trong thi i x gia ngi da en v
ngi da trng. Nhiu ngi da trng ngh rng s phn bit chng tc v phn bit i x ch l
nhng chuyn thuc v qu kh, trong khi nhiu ngi da en li li cho ngi da trng y h
xung ng cp thp hn.
Thi o c gi (ca ngi da trng) v t huyn hoc mnh (ca ngi da en) xut hin nhiu
trong cc thi trn. Vng, ngi da trng ng h s bnh ng chng tc trong cc cuc thm d
kin, nhng nhiu ngi trong s h trnh xa cc khu ph c nhiu ngi da en. V vy, s phn
bit v ni c tr vn cn l ph bin. Trong khi , ngi da en t la di chnh mnh vi suy ngh
cho rng cc vn ca h s gim bt ch khi ngi da trng quan tm chu o hn v c gng
nhiu hn. V d, cc hnh ng tch cc nhm khc phc hu qu ca nn phn bit i x s
khng gii quyt c nn i ngho ca ngi da en. N s khng bin mt ngi da en khng
c tay ngh chuyn mn thnh ngi lp trnh trn my tnh.
Mt x hi m trong ngi da en v da trng khng c c hi ngang nhau trong cuc sng
ph nhn gic m M. T , ngho i v nn phn bit chng tc gn nh buc phi cng nhau
tn ti. Chng no t l ngho i ca ngi da en vn mc cao, th nhiu ngi da trng s gi
vn nh rng: tt c ngi da en u ngho kh. V rt nhiu ngi da en s tip tc ngh nng
cn, trch nhim cho ngi da trng v tt c cc iu t hi ca mnh. Chnh s lin h ny lm
cho vn chng tc ca chng ta cng tr nn ng bi quan hn.
Newsweek
Ngy 07 thng 8 nm 1989

TNH TH TIN THOI LNG NAN I VI NGI KHUYT

TT
Gn mt thp k sau khi ra i, o lut bo v ngi M khuyt tt (Americans with Disabilities
Act - ADA) nm 1990 l mt tnh hung minh ha cho s hn ch trong vic to dng thi v
hnh vi x hi (social engineering). Tun trc, Ta n ti cao hoc xa s nhng ni dung ct li

ca ADA, hoc bin o lut ny tr thnh mt l thng, ty theo quan im ring ca bn. Ta n
phn quyt rng nhng ngi c cc khim khuyt ph bin (v d: th lc km buc phi eo knh)
khng phi l ngi tn tt theo php lut. Nhng ngay c khi ta n lm theo cch khc, n c
th khng c vit li h s vi cc thnh tu ht sc m nht ca ADA.
ADA nhm n mc tiu l em li vic lm cho hu ht nhng ngi khuyt tt M h tham gia
vo cc hot ng ch o, chnh thng trong x hi. Lm vic (theo logic) s gip tng thu nhp,
hn ch mc ph thuc v nng cao lng t trng. V vy, ADA ngn cm vic phn bit i x
vi ngi khuyt tt v yu cu ngi s dng lao ng phi cung cp s iu chnh hp l cho
ngi lao ng tuy khuyt tt nhng c nng lc lm vic. Mc d c nhng ng thi bo v
quyn li nh trn, ADA ch lm cho s lng vic lm ca hu ht nhng ngi khuyt tt tng
thm cht t.
Cc iu tra dn s v kinh t Hoa K (Census Bureau) cho bit c khong 9% dn s trong tui
lao ng (t 20 n 64) l ngi khuyt tt nghim trng, c ngha l, nhn chung, h phi s dng
xe ln hoc gy, c vn nghim trng i vi thnh gic hoc th gic, hoc thiu nng tr tu. T
l c vic lm ca nhng ngi ny tng t 23% n 26% trong giai on 1991 - 1994. Mt cuc
thm d kin t nhn ca nhm Harris thc hin vo nm 1998 cng cho thy con s tng t. C
th hiu l s lng ngi khuyt tt c lm vic tng thm (800.000 ngi t nm 1991 n 1994)
l thnh qu ca ADA. Nhng n cng c th phn nh s phc hi ca nn kinh t.
iu ny khng c ngha l ADA hon ton tht bi. John Lancaster, gim c iu hnh ca y ban
trc thuc Tng thng ph trch vn Vic lm cho Ngi khuyt tt, nhn nh theo hng:
ADA [ lm thay i] thi v ngi khuyt tt: nhng g h c th v khng th lm c... H
c th c x hi bit n nhiu hn. Bn c th thy ngy cng nhiu ngi [khuyt tt] trong s
ny. Nhng vn v thi i x khng cn khi bn nhn nhn con ngi ng l ngi ch
khng phi l ci xe ln.
Quan im l vy. ADA cng lm cho mi trng cng cng tr nn thn thin hn i vi ngi
khuyt tt. Cc doanh nghip v chnh ph phi t lm cho h tr nn d tip cn hn. Ca ra vo
c ni rng thm, l ng h thp xung, nh v sinh m rng thm, xy dng cc on dc v
ch u xe dnh ring. Rt nhiu nhng th ny l khng c hiu qu kinh t. (Cc xe but m ti
thng i c trang b thang my phc v xe ln, tuy nhin ti ch nhn thy chng c s dng
ch mt ln) Nhng, nhng thay i khng ch gip ch cho ngi khuyt tt, chng cn bo hiu s
chp nhn ln hn ca c x hi.
Tuy nhin, hiu qu trong vn vic lm l yu. Ti sao vy?
Cc o lut c th lm c rt nhiu. Ngay t trc khi c ADA, nhiu ngi tn tt nng vn lm
vic. Ngi ta xt n tm quan trng ca tnh cch v hon cnh. Mt ngi bn thn ca ti l bin
tp vin bo ch, mc bnh Parkinson t mt thp k trc. ng khng bao gi ngh n chuyn b
vic, v thm ch khng c ADA, ti hoi nghi chuyn t bo ca ng c th sa thi ng ta. ng c
nng lc ln v rt tn tm. Nhng ADA li nu ra vn cn tranh lun bng cch yu cu bn s
dng lao ng phi c s iu chnh hp l.
Cc chi ph cho vic ny c l l khng cao. Cng theo y ban trn th trong khong 70% cc trng
hp, cc cng ty ch b ra chi ph di 500USD. Sai lm y l gi nh i km cho rng: ngi
khuyt tn thiu vic lm phn ln l bi v ngi s dng lao ng th , khng hiu bit, hoc c

thi th ch. Mt s tht t hi hn l mt s ngi khuyt tt khng th lm vic - v mt s cn

khng mun lm. Vy phi lm sao?
Vng, phi xy dng mt mng li an sinh x hi. Nm 1998, cc chng trnh an sinh x hi dnh
cho ngi khuyt tt c 6,3 triu ngi th hng v chi ph l 48 t dollar; chng trnh an sinh
thu nhp ph tr c 5,3 triu ngi khuyt tt th hng v chi ph l 24 t dollar. Hu ht cng u
nhn bo him y t ca chnh ph, cc chng trnh Medicare hay Medicaid.
y pht sinh mt mu thun ln. ADA mun ngi khuyt tt vo lm vic. Nhng nu bn tr
tin cho nhng ngi khuyt tt, hn s c nhiu ngi hn ni rng h l ngi khuyt tt v s
khng lm vic na. iu ny c bit ng i vi nhng ngi c k nng thp, c trin vng
cng vic v mc lng tim nng l xu nht. Nm 1994, ch c mt na trong tng s cc sinh vin
tt nghip i hc l ngi khuyt tt nghim trng l i lm. i vi cc ngi khuyt tt tt
nghip trung hc, t l i lm l di mt phn ba. Cch n gin nht tng thm s lng vic
lm ca nhng ngi khuyt tt l gim phc li dnh cho h hoc nng cao cc iu kin th
hng phc li.
iu ny l khng kh thi. C v nhn tm. Tht ra, cc iu kin c coi l ngi khuyt tt
ngy cng c ni lng ra hn, theo thi gian. Nhiu nhm bin h mun c nhiu ngi khuyt tt
hot ng trong cc cng vic ch o, chnh thng cng mun c thm nhiu ngi c coi l
khuyt tt. H thy c xung t nh gia vic yu cu rng ngi khuyt tt cng c i x ging
nh mi ngi bnh thng khc, trong khi nhn mnh rng c nhiu hn nhng vn v th cht
v tm thn khc cng c dn ci nhn l khuyt tt, cho php s i x c bit.
Trong nhng nm 1980, cng tc an sinh x hi c gng khng ch chi ph bng cch tht cht
hn cc iu kin c coi l khuyt tt. Cc n lc sp sau khi c s phn i quyt lit ca gii
chnh tr v cc phn quyt bt li t ta n. Kt qu l, danh sch ngi khuyt tt theo c quan An
sinh x hi bao gm nhng ngi khng th lm vic (mt phn t cht trong vng nm nm) - v
rt nhiu ngi khc vn c th lm vic. Nh Trng s i ph vi tnh hung tin thoi lng
nan ny bng cch vn cho php nhiu ngi tn tt hng phc li ca chnh ph trong khi h lm
vic. Thng vin thng qua mt o lut cho php th hng chng trnh Medicare ti a su nm
i vi nhng ngi ang lm vic. iu ny n trnh nhng vn kh khn mang tnh chnh tr,
qun l hnh chnh, v o c ca vic kim tra nghim ngt ai l ngi tn tt.
Mt tnh th tin thoi lng nan tng t cng nh hng n ADA. Cc nh ngha v ngi
khuyt tt cng c m rng th lut php ngy cng tr thnh mt cng c gip cho nhng ngi
ang lm vic c c hi tng thu nhp. Trong mt trng hp trc khi c phn quyt ca Ta n ti
cao, hai phi cng trong mt hng hng khng quc ni ng tuyn vo cc v cng vic tt hn
hng United, ni y ngi ta t chi h v tm nhn khi khng s dng thit b ca 2 ngi l di
tiu chun ca cng ty. Trong mt trng hp khc, mt th my t ng b sa thi v cng vic ca
anh ta lin quan n vic li xe ti v huyt p ca anh li vt qu mc yu cu ca cng ty. Anh
ny nhn mt cng vic khc. Ta n xem nhng i tng trn khng phi l ngi khuyt tt.
l l thng, nhng c l khng phi l nh ca Quc hi. Khi Quc hi thng qua lut ADA,
h khng xc nh nghim ngt nh th no l khuyt tt. o lut ny cho thy tham vng ln
v ngn ng m h. Chnh xc l phi nu bt vn tin thoi lng nan chnh yu: nhng vn
ca ngi khuyt tt nghim trng l khng d gii quyt; v cc vn ca ngi khuyt tt nh l
khng qu nghim trng.

Bu in Washington
Ngy 30 thng 6 nm 1999

KHNG PHI L CC H GIA NH IN HNH

Chng ta nn t b quan nim coi thu nhp ca cc h gia nh trung bnh l mt ch s chnh yu
cho s thnh vng ca x hi, bi v yu t ny khng cn ngha theo nh nhng g m hu ht
mi ngi vn hiu. Theo nhng s liu chnh thc (d on cho nm 1996 va c pht hnh cui
tun trc), cc h gia nh ngi M in hnh c thu nhp ngang vi mc ca nm 1970. Xem nh.
Nm 1996, thu nhp ca mt h gia nh trung bnh - mc bnh qun trong khong phn phi thu
nhp - l 35.492 dollar. Nm 1970, mc thu nhp trung bnh l 33.181 dollar. Mc tng trng ch
l 7% sau 26 nm. Khng nhiu. (C hai con s u c iu chnh lm pht ng Dollar vo
nm 1996). Trn thc t, hu ht ngi M u tri nghim qu trnh tng thu nhp, tuy chm
nhng quan trng trong giai on ny.
Lm th no c th c mt nhn nh khc?
T u nhng nm 1970, nn kinh t ph bin rng ri nhiu mt hng tiu dng v dch v mi
cho ngi dn: my tnh c nhn (v by gi l Internet), xng hng nhn to, tr chi in t, dch
v ch cuc gi, l vi ba. Ngi ta n n ngoi qun thng xuyn hn; h i li bng my bay
thng xuyn hn; nh cng rng ri hn. Bn c th tranh lun v gi tr ca nhng tin nghi v
thi quen mi ny, nhng bn khng th ni rng chng l min ph. Tt c u phi tr tin, v th,
tng cho rng mc thu nhp in hnh tr tr l c v ng ngn. V ng l ng ngn tht. Cc s
liu thng k khng ni di, nhng chng c gii thch rt sai lm.
Mt vn trng tm l: cc h gia nh trung bnh khng cn l in hnh na. Trong nhiu nm
qua, cc h gia nh c thu nhp trung bnh vn c coi l cc h thng thng. Theo quan nim
ph bin ca chng ta, l mt cp v chng kt hn v c mt hoc hai con. Trong nhng thp
nin 1950 hoc 1960, hnh nh ny khng qu sai bit. Thi trong x hi c s ng nht cao hn.
Nhng hin nay, ngi M kt hn mun hn, ly hn thng xuyn hn, sng lu hn, v c con
ngoi gi th nhiu hn.
Kt qu l k t u thp nin 1970, c mt s t bin trong cc h gia nh - nhng ngi c
thn, cc cp v chng cha c con, cc gia nh ch c ngi cha hay m (single parent) - khng
ging vi hnh nh ph bin ca h in hnh trc kia. Mi ngi u bit iu ny, nhng iu
khng lm thay i cch thc chng ta nhn nhn cc s liu thng k v thu nhp. L ra chng ta
nn xem xt s liu theo cch khc. Nu xy ra ly hn gia mt cp v chng c mc thu nhp
20.000USD mi ngi, kt qu s l c hai h gia nh vi mc thu nhp 20.000USD thay v mt h
vi mc 40.000USD. Mt cp v chng c tui t 60 - 75 c th thy thu nhp ca mnh (sau
nhiu nm lm vic ct lc) trt di t 50.000USD xung cn 35.000USD: thp hn, nhng vn
tm . Nhng ngi nui con mt mnh cng thng c thu nhp thp hn.
Tt c nhng thay i ny lm suy yu mc thu nhp ca h gia nh trung bnh. Xem xt cc s
liu theo cch khc s cho thy mt bc tranh rt khc v s thay i trong thu nhp. Thay v kho
st tt c cc h gia nh chung vi nhau, ta hy tm hiu theo ln ca chng. iu g din ra vi

thu nhp ca h gia nh n l (gia nh ch c mt ngi) hoc cc h c hai, ba hoc bn ngi?

Cu tr li l mc thu nhp lun tng trong thi gian di. V d, y l cu chuyn v cc h n l.
(Nhng con s phn nh mc trung bnh ca cc h n l v, mt ln na, qua iu chnh lm
pht ng Dollar nm 1996. Tt c nhng thng k ny u sn c ti mt trang web c bit ca
Cc
iu
tra
dn
s
v
Kinh
t
Hoa
K
(Census
Bureau):
http://www.census.gov/hhes/www/income.html)
Nm 1970: 11.792USD
Nm 1980: 15.560USD
Nm 1989: 18.763USD (cao im)
Nm 1996: 17.897USD
Mc tng trng t nm 1970 n nm 1996 l gn 52%; cn tnh t nm 1980 l 15%. Theo nhng
s liu ny th chng ta c th thy s gim st nh k t nm cao im 1989.
By gi hy cng xem cc h gia nh c bn ngi. M hnh ca mc thu nhp trung bnh cng c
din bin tng t, mc d t kch tnh hn.
Nm 1970: 42.458USD
Nm 1980: 46.536USD
Nm 1989: 51.554USD (cao im)
Nm 1996: 51.405USD
Mc tng trng t nm 1970 l 21%; nu tnh t nm 1980 l khong 10,5%. Cc h gia nh c hai
ngi v ba ngi cng theo m hnh nh trn, mc d con s thc t c hi khc bit. (Xu hng
ny khng ng i vi cc h gia nh c su v by ngi, hoc ng hn, nhng s lng cc h
ny ch chim khong 3% tng s cc h gia nh. i vi h gia nh c nm ngi - chim khong
7% tng s cc h - mc thu nhp c tng nh k t nm 1970). Nhng, ngay c nhng con s ny
cng khng cho thy s tng trng k t cui thp nin 1980. Liu c ng khng?
C th ng, mc d s tr tr trong thu nhp c v mu thun vi mt nn kinh t mnh m. Nhng
y cng c l do hoi nghi. Trong nhng nm 1990, Cc iu tra Dn s v Kinh t (n v thu
thp v x l cc s liu) c thc hin mt s thay i v k thut c th h thp mc thu nhp trn
bo co. V cng cn nh rng ch s gi tiu dng c th thi phng mc lm pht, v n khng o
lng c ton b cc ci tin trong cc sn phm mi hoc xu hng ca ngi tiu dng chn lc
c mua tt nht (ngha l, s tm n cc ni gim gi). Nu lm pht b thi phng, th mc thu
nhp thc s s c bo co thp hn. Mt s nh kinh t cho rng mc sai lch ny l 1% hoc
hn cht t mi nm, nhng ngay c mc 0,5%, th mc thu nhp s cao hn nhiu so vi s liu
chnh thc.
Nhng quan im rng hn l nc M thay i rt nhiu n ni mc thu nhp trung bnh khng
cn phn nh c tnh trng thay i kinh t ngon mc ca cc gia nh c thu nhp trung bnh.
iu cng c thm cho kt lun ny l s bin ng k t cui thp nin 1960: ln sng nhp c. N
cng lm gim mc thu nhp trung bnh.

Nhiu ngi nhp c c tay ngh thp. Hoa K, h c th giu c hn so vi t nc ni h

c sinh ra, nhng thu nhp trung bnh ca h thp hn mc thu nhp ca ngi M bn a. C
nhiu ngi M l con ci ca ngi nhp c. Nhp c l mt trong nhng l do lm cho t l i
ngho (13,7% trong nm 1996) vn mc cao. T nm 1972, t l ngho i tng hn 50% din
ra trong nhm dn c gc M Latin. K t nm 1989, hu qu cn ln hn na. Ngi M Latin
chim hai phn ba trong nhm ngho i tng thm. Ngi M gc chu chim 10%. (Ngc li,
t l i ngho ca ngi da en gim xung. Nm 1996, mc ny l 28,4%, mc d vn cn cao,
nhng y l mc thp nht trong h s.)
Vic duy tr cch s dng sai i vi mc thu nhp trung bnh ch yu l do thi quen v s li
bing. Nhiu nh phn tch v cc phng vin ch n gin l lm nhng g h lun lun thc hin
trc kia. Nhng mt s Nhm bin h thuc cnh T v Hu cn c tnh lm dng n. H mun m
t thu nhp m s tr tr cng c cho chic lng dnh cho vt nui l cc chng trnh ngh s
v kinh t ca h. Tuy nhin, nu din gii ng th thu nhp ca chng ta khng tr tr. Thng ip
ng t cc con s l: cc vn chnh yu ca chng ta khng phi l vn kinh t, m l vn
x hi (mt x hi lo ha, gia nh v, dn nhp c, mt nn vn ha i ngho). V y l
nhng vn m chng ta khng th gii quyt c nhanh chng.
Bu in Washington
Ngy 8 thng 10 nm 1997

HUYN THOI CA CC CP V CHNG M C HAI NGI

U I LM
C vi tng thng c gn kt mt cch su sc trong nhn thc ph bin v cc tranh lun
chnh tr, l th m ti s gi l huyn thoi ca hai ngi cng c thu nhp. tng ny cho
rng hin nay hai ngi lao ng - ngi chng v ngi v - cn phi lm vic c mc thu nhp
ngang vi mc ca mt ngi - ngi chng - t c trong nhng thp nin 1950 v 1960. Ph
n trn vo th trng lao ng (theo tng ny) ch yu b p khon thu nhp b mt ca
cc ng chng. Thu nhp ca ngi v gip khi phc li cc tiu chun sng ca cp v chng tr
li mc m h l ra s c nu lng ca ngi chng khng gim st. Cc gia nh cm thy
stress. V ti sao khng? Cc b m phi la chn gia vic em thc n v trn bn v chm sc
con ci ca h.
tng ny thu ht c s ch rng ri. Phe Bo th xem y l mt trong nhng nguyn
nhn khin cho cc gia nh truyn thng ang phi hng chu s cng kch; nhng ngi T do
xem n l ci c cho cc chng trnh hnh ng quyt lit ca chnh ph nhm nng cao tc tng
trng kinh t. Nhng iu ny hu nh l khng ng s tht, mc d ngi ta vn c cm gic l
nh vy (ti s gii thch ngay di y). Nhng g thc s xy ra l:
Ph n khng gia nhp vo th trng lao ng b p cc khon st gim trong thu nhp ca
ngi chng. Dng ngi lao ng n gii bt u vo nhng nm 1950, ngha l hai thp k trc
khi mc lng ca n ng gim i. Trong giai on t nm 1950 n 1970, t l ca cc b v c
cng vic lm c tr lng tng t 23% ln 39%. n nm 1995, t l ny l 61%. C l cc b

v tin phong i lm vic trong nhng thp nin 1950 v 1960 mun tm cch tng thu nhp cho
gia nh ca h; nu nh vy, l do khng phi l mc lng st gim ca ngi chng. Trong cc
thp nin ny, hu ht mc tin lng u tng nhanh chng.
K t u nhng nm 1970, tng trng tin lng ca nam gii chm li. Nhng s gia tng s
lng cc b v c cng n vic lm li tp trung vo nhm cc cp v chng c thu nhp cao chnh xc l nhng ngi t cn c thm tin nht. Trong s mt phn nm nhng ngi chng giu
nht, t l cc b v i lm tng t 45% ln 71% trong giai on 1973 - 1993, theo bo co ca nh
kinh t hc Gary Burtless ca Vin nghin cu Brookings. Nhng ng chng kh gi hn khng
nhng kim c nhiu hn, m tin lng v thng ca h cn tng cao nht. Ngc li, tin
lng cho nhiu cng nhn c tay ngh thp gim xung (sau khi iu chnh lm pht).
Cc khon thu nhp thc t ca hu ht cc cp v chng m c 2 u i lm tng ln lin tc.
Trong s nhng ngi lao ng ngho, thu nhp ca ngi v c th b p c phn no cho
khon thu nhp b gim st t ng lng ca ngi chng, nhng iu ny khng ng i vi phn
u ca quang ph thu nhp hoc thm ch l on gia. Theo Cc iu tra Dn s v Kinh t
(Census Bureau), nm 1995, ngun thu trung bnh ca hai v chng u i lm - mc gia di phn
phi thu nhp - l 55.823USD, ngha l cao hn khong 23% so vi mc thc t ca mt cp v
chng bc trung ca nm 1970. (Tng trng thc t trong sc mua thm ch cn cao hn v ch s
gi tiu dng, c s dng c tnh thu nhp thc t, thi phng lm pht, do vy, n nh
gi thp mc thu nhp.)
Nu tin lng ngi n ng tng t ngt, mt s b v c th quay tr li chuyn bp nc. Nhng
hu ht s khng lm th. Chng ta c s bin ng trong cc thi v thi quen. N c gi l
ch thuyt nam n bnh quyn (feminism), l tham vng, hay l bt c iu g khc u c. Hu
ht ph n - cng nh hu ht nam gii - hin nay u ngh rng ph n cn c c hi lm vic v
theo ui s nghip. Hi nm 1945 th iu ny khng ng. L mt x hi, chng ta to ra nhiu
hn cc s la chn mang tnh x hi. Nhn chung, y l tin b. N cho php con ngi c t do
hn sng theo cch m h thy ph hp. Nhng nhng la chn mi cng sn sinh ra cc ni lo
mi, s phn nn, v cc rc ri mi.
Mt iu bt ng l bt bnh ng v kinh t cao hn: mt quan im ca Diana Furchtgott-Roth ca
Vin Doanh nghip Hoa K cng nh ca Burtless. Nhng ngi lao ng c tr lng cao ngy
cng kt hn vi nhau nhiu hn v thng tr trn phn u ca quang ph thu nhp, trong khi ngi
lao ng c lng thp ngy cng t kt hn (hoc khng to thnh gia nh c ngi i lm) v tri
dt v pha di quang ph. Trong khong t nm 1970 n 1995, t l cc gia nh ch c ngi m
tng t 11% ln 18%. Theo c tnh ca Burtless v nh kinh t hc Lynn Karoly ca Rand Corp, k
t cui thp nin 1970, nhng thay i ny c th gii thch c mt na v tnh trng gia tng bt
bnh ng trong thu nhp gia nh.
Mt h qu khng mong i l cc gia nh ngy cng cn c hai ngi i lm c c mt li
sng ca tng lp trung lu, trong khi vo nhng nm 1950 hoc 1960 th ch cn c mt ngi i
lm. Nhng vn quan trng y l: li sng trung lu hin nay l xa x hn trc rt nhiu. Nu
mun lp li li sng ca cc bc cha m, ngi ta c th khng s dng my iu ha nhit , bn
bt mt trong s nhng chic xe hi ca mnh, b ra ngoi u my VCR v my tnh, v ngng gi
tt c cc con em n trng i hc. Khi c nhiu hn nhng ngi v i lm, cc cp v chng m
c hai u l ngun thu nhp tr thnh chun mc. Cc cp v chng vn c th c mt ngi

nh, nhng ch khi no h khng bn tm n vic thu nhp tt dc hoc l mt gia nh rt giu
c.
Hy ti a ra mt v d n gin nhm minh ha l do. Gi s chng ta c hai cp sinh i ging
ht nhau: Pete v Joe; Mary v Sally. H lp gia nh. Pete kt hn vi Mary, v Sally vi Joe. Tt c
u c cng n vic lm, v mi ngi kim c 35.000USD mt nm. Thu nhp mi ngi cng
c tng 10% mi nm. (Ti ch n gin l gi nh khng c chuyn gim lng hay bt bnh
ng.) Sau nm nm, hu nh tt c u c c mc thu nhp 56.400USD; thu nhp ca mi cp v
chng l gn 113.000USD. H mua nh v xe hi ging nhau; h i ngh cng nhau. H c li sng
ging nhau. Hin nay Mary v Sally u c em b, Sally ngh vic trong khi Mary (sau thi gian ngh
ph sn) quay tr li lm vic.
Hy xem tip nhng g din ra. Thu nhp ca v chng Sally v Joe gim 50% so vi mc ca Pete
v Mary. iu ny khng gy ra bt c s khc bit no khi m Joe vn cn c hng mc lng
kh v vn tng 10% mi nm. t nhin, cch sng ca hai gia nh ny khng cn ging nhau na.
Sally v Joe gp rc ri vi cc ha n thanh ton. C l h chuyn n mt cn nh nh hn; c l
h khng th tin mua mt chic xe hi mi hay tr cho mt k ngh. Trong khi , Pete v
Mary, mc d thoi mi v ti chnh, li cm thy ti li v vic khng dnh nhiu thi gian hn cho
con ci. Li thm cng thng khi h c gng dn xp lch trnh ca h. V mi ngi thc mc lm
nh th no ngi M v ngi Cha vn c th lo xong xui tt c mi th, trong khi M vn nh.
Mt l do l ngi M v ngi Cha khng sng qu sung sng, xt theo kha cnh vt cht.
Mt l do khc l ngi M khng c nhiu s la chn - v i khi c th khao kht c lm iu
g khc vi vic chun b ging ng, kim tra cc bi tp nh ca con ci, v nu n cho ba
ti. iu ng ch hn l cc tnh th tin thoi lng nan ca hai v chng cng i lm ch yu
khng pht sinh t vic thu nhp (ca ngi n ng hay ngi ph n) ang tng trng chm.
Ngi ta ch so snh mnh vi nhng ngi ging nh h. Khi c nhiu ph n i lm hn, s so
snh c iu chnh m thm. Chnh tin lng ca ph n, hn l lng ca n ng, to p lc
cho h i lm. Hin nay, chng ta c nhiu s la chn hn bao gi ht, nhng chng cng khng
nht thit l d dng hn.
Bu in Washington
Ngy 22 thng 1 nm 1997

S GIU C XNG NG?

Ngi M c xu hng nh gi nhng ngi giu c vi cch thc ging nh cch h nh gi
nhng ngi ngho. Theo mt cch khng chnh thc, chng ta phn chia h thnh loi xng ng
v khng xng ng. Chng ta chp nhn nhng ngi ngho xng ng, bi v chng ta cho rng
h ngho khng phi v ti li ca chnh h. Tng t, ngi giu xng ng cng c chng ta
chp nhn v mt o c, bi v h, bng cch thc no , kim c ca ci cho mnh thng
qua vic cng c s thnh vng ca x hi. Mt khc, nhng ngi ngho khng xng ng li
thng khng nhn c nhiu s thng cm, bi v ngi ta cho rng nhng ngi ny phi t chu
trch nhim v s ngho i ca h, do li bing hoc bt lng. Cng nh vy, chng ta khng

quan tm n nhng ngi giu khng xng ng v h v tnh ng vo ng tin, dng m mu th

on c tin, hoc lm dng ng tin.
S khc bit ny l mt cch hu ch lm cho ni m nh lin tc ca ngi M v s giu c tr
nn c ngha. S am m ny l chc chn c, khng cn hoi nghi g na. Tp ch Forbes thng
xuyn ghi lit k tn ca 400 ngi M giu c nht. Mt cun sch gn y vit v nhng ngi
giu - Hng xm l T ph - lt vo danh sch cc tc phm bn chy nht ng trn Thi bo
New York hn na nm v c in 400.000 bn. Newsweek gn y ng ti mt cu chuyn trn
trang ba v cc tay nh giu mi ni, ni v Philip Knight ca Nike (tr gi ti sn c tnh 6 t
dollar) v Michael Dell ca My tnh Dell (4 t).
Theo kt qu cuc thm d kin do Karlyn Bowman ca Vin Doanh nghip M tin hnh th
ngi M nhn chung khng xem thng nhng ngi giu c. Trong mt cuc kho st khc, 62%
ngi c hi cho bit: nhng li ch ca quc gia pht xut t tng lp ca ngi giu c. V
hu ht ngi M cng khng ngh rng nhng ngi giu c bn rt ca ci t tng lp ngho
hoc trung lu. Trong cuc thm d khc, ch c 30% cho rng ngi giu ngn cn nhng ngi
bnh thng khc khin h khng ginh c phn ca ci thch hp dnh cho h. Nhng trong cc
vn hp hn, xut hin s on hn. Khong 80 - 90% cng chng ngh rng: cc vn ng vin
chuyn nghip, cc ngi sao in nh, cc lut s, v cc v qun l iu hnh cp cao ang c tr
lng qu cao.
Nhng thi ny dng nh khng thay i k t mt th k trc. Nm 1889, mt chnh khch
ngi Anh tn l James Bryce vit trong tc phm kinh in S thnh vng chung ca Hoa K:
Ti Hoa K ni chung khng c s i lp gia... tng lp giu hn v ngho hn, nh chu u.
ng ta nhn thy ch c mt nhm nh ghen t hoc th ch. Tuy nhin, Bryce vit iu ny
trong giai on gia ca phong tro dn ty, khi n lng m cc tp on kinh t v mt s ng trm,
chng hn nh Vua du m John D. Rockefeller.
Nhng mu thun l t r rng hn so vi v b ngoi ca n. Tr thnh giu c l mc tiu sau cng
ca c hi kinh t, v nim tin vo nng lc bn thn l mt phn trng tm ca vn ha dn gian.
Ngi M tin vo kht vng v khng chi b nhng ngi hon thnh kht vng ca mnh. Nu tt
c nhng ngi chin thng trong cc cuc u tranh kinh t u l ng ng, th nhng l tng ca
vic chm ch, chp nhn ri ro v t ci thin s l bt chnh.
Nhng chng ta vch ra ranh gii khi m s giu c v nh khng lin quan n cc n lc, nguy
c, hoc ti nng. V l do ny, vic tha hng s giu c khng phi lc no cng c tn trng.
l nhng ngi giu c nhng khng phi ti sn l do chnh h to dng nn. H c th thit lp
s ng knh ca ring h bng cc ng gp mang tnh xy dng cho nhng di sn l tin bc ca
gia nh h. Lng tr cho v Tng gim c iu hnh (CEO) thng rt ng ng v mc tin
thng hu hnh v c phiu thng (stock options) c th phn nh s thin v ca cng ty: hi ng
qun tr ang nung chiu Tng gim c iu hnh. Khi v CEO lm vic khng thnh cng v nhn
c khon tr cp thi vic rt ln, ngi M bnh thng phi ngn ngi ra. V d mi nht l
John Walter, ngi thi gi chc Tng gim c iu hnh ca AT&T sau chn thng v vi gi tr
cp thi vic tr gi 26 triu dollar.
Nghi ng tng t c dnh cho cc khon tin tr cho cc vn ng vin v ngi sao in nh. Khi
Sandra Bullock kim c (theo tp ch People) 12,5 triu USD t phim Tc II, phn thng
dng nh vt qu ti nng. iu ny cng ng i vi cc quarterbacks [66] chuyn nghip hng

u khi h kim c (theo Post) 6,5 triu USD hng nm nm, cao hn nhiu so vi mc thu nhp
ca cc ngi sao bng bu dc trc kia (nh Johnny Unitas, YA Tittle) trong thi nh cao ca h.
V vy, s hoi nghi ca cng chng l xc ng. iu khin cho cc vn ng vin v ngi sao in
nh ngy nay lm n kh hn khng phi l ti nng ln hn hoc cng vic kh khn hn, m l
truyn hnh v marketing trn ton th gii.
Chng ta cng phn i khi s giu c em li qu nhiu quyn lc. Ngi M lun lun khng
tin tng vo quyn lc tp trung, di bt c hnh thc no. Ngi ta khng a John D. Rockefeller
khng phi v ng ny giu c, m v trong qu trnh lm giu, ng tn ph nhiu n v lc du
c lp v n lc ginh ly s c quyn. Bill Gates (ti sn c lng theo Newsweek l 36 t USD)
dng nh khng khc g. Nhng ngi ta hu nh khng phn nn v s giu c ca Bill. iu
khin mi ngi lo lng l Microsoft c th dp tt mi i th trong lnh vc phn mm v kim
sot khng gian o.
Ngay c nhng ngi giu c xng ng cng c th sai lm khi khoe khoang s giu c ca h.
iu ny vi phm mt l tng khc na ca ngi M: ng tin khng o lng c gi tr ca
con ngi. Hoc nh Jay Leno ni: s giu c ch c ngha l bn sung tc hn mi ngi. N
khng c ngha l bn tt p hn h. Khng c g ng ngc nhin, khi cc tay siu giu c
thng c gng c v b ngoi cng bnh thng nh mi ngi. Bill Gates vn to n tng cho
mnh nh mt ngi tham cng tic vic c b ngoi khng my gn gng. Trong cun Hng xm
l T ph, cc tc gi Thomas Stanley v William Danko ghi nhn rng rt nhiu ngi giu c
ang sng di iu kin ca h. Cc tc gi c tnh c khong 3,5% h gia nh ang s hu
mt gi tr rng l 1 triu USD, hoc cao hn.
Stanley v Danko vit: a s cc triu ph u khng phi l hu du ca Rockefellers hoc
Vanderbilts. Hn 80% s ny u tng l nhng ngi bnh thng v h tch ly ca ci trong
mt th h. Nhng ngi ny sng kh thanh m v coi trng s c lp v kinh t hn l vic tiu
dng b ni bn ngoi. Mt na trong s h khng bao gi b ra hn 29.000USD mua mt
chic xe hi mi.
Tt nhin, y khng phi l ton b cu chuyn. Kim c tin v ra quan im v nhng g
mnh kim c l mt trong nhng cch ngi M dng ghi im. Stanley v Danko tranh
lun rng c nhiu ngi khng-qu-giu vn sng trn mc iu kin ca h, ngha l h mua xe
hi t tin v qun o sang trng - nhm th hin s thnh cng. Ghi im l mt trong nhng
nguyn nhn ca cc ln so k ni tri v cc khon tin rt ln: v d, vic tm kim cc thnh vin
cho chng trnh truyn hnh Seinfeld vi mc chi ph l 1 triu dollar mi ngi cho mi tp.
Khng phi l ngi ta ch mun c nhiu hn, m h cn mun tuyn b rng h ang lm tt hn
so vi ngi sao in nh, cu th quarterback, hoc v CEO tip theo trong tng lai.
Nhng ngi giu c thng phn u s giu c cao hn mc m h tng chi tiu, v h thch
cng vic ca mnh v mun ghi thm im. Cng khng my ngc nhin khi nhng cuc thi th
ny c th trt di thnh s tham lam hoc s thi qu t hi. Mt Bill Gates gin d ang xy dng
mt cung in khng my gin d, dnh ring cho c nhn ng, c tnh khong 35.000 feet vung v
chi ph khong 40 triu USD. S tng phn s cn ko di, bi v ngi giu, cng nh ngi
ngho, s lun lun chung sng vi chng ta.
Bu in Washington

Ngy 13 thng 8 1997

VI. CC CHUYN GIA

S THNG TH CA NH KIN TM L
Chng ta sng trong mt th gii ca nhng mi nguy him thc s v ni s hi do tng tng m
c. Nhng nguy him thng thp v gim xung, trong khi s s hi l ln v tng cao. Chng ta
ang b ci m ti gi l cc nh kin tm l - psycho-facts eo ng: l cc nim tin, mc d
khng c cng c vi cc chng c vng chc, vn c coi nh chn l bi v s lp i lp li
lin tc ca chng lm thay i cch m chng ta tri nghim cuc sng. Chng ta cm thy b tn
cng vi vic ti phm gia tng, cc mi nguy cho sc khe cng tng, tiu chun sng gim st, v
mt mi trng ngy cng xu i. Tt c u l cc nh kin tm l. Cc iu kin nn tng ca
chng u khng c tht, nhng v chng ta cm thy chng, nn chng tr thnh c tht.
Cc nh bo - hnh ngh bng tnh git gn v n gin ha vn - lin quan nhiu n s bng
n ca nh kin tm l. Nhng cc chnh tr gia, nhng nhm bin h, v nhng ngi khi xng
nhiu ng c v li sng khc nhau cng dnh lu n chuyn ny. Bt c ai trong chng ta u
him khi c tnh ni di. Tuy nhin, chng ta em cc thng tin khng y hoc c chn lc i
bn do v iu khi ngun cho s thi phng sai lc hoc cc suy lun phi l. Ngi ta bt u
cm thy c iu g khng n, v cm gic mi ny tr thnh mt thc t hin nhin hoc (t
hn) l cc c s cho mt chnh sch sai lm.
Ti phm ? Vng, t l ti phm qu cao t lu nay. Nhng cc cuc iu tra tt nht cng
khng cho thy vn ny ngy cng tr nn qu ti t. Tht vy, mt s t l ti phm gim
xung. T l trm cp ti cc h gia nh gim 42% trong giai on t nm 1973 n nm 1991.
S lng cc v git ngi hng nm dao ng trong khong t 20.000 n 26.000 v k t nm
1980, mc gia tng cao din ra vo thp nin 1960, khi s lng cc v vic l gp i. Mt
cuc thm d Gallup bo co rng: 86% ngi tr li ni rng h cha tng l nn nhn ca bo lc.
Ngc li, nhn thc ca chng ta v vn ti phm - c tin tc truyn hnh a phng thi
bng ln - gia tng.
Trong mt chng trnh truyn hnh c bit gn y, phng vin John Stossel ca knh ABC pht
biu rng: chng ta t lm chnh mnh khip s n cht i c. Cc nh kin tm l ny l c
sc thu ht, chnh xc l v chng thng l ng tin cy. V d, chng ta c nghe ni trong
nhiu nm rng nhng tiu chun sng ca chng ta ang gim st, v iu ny tr thnh mt ch
ln ca chnh ph Clinton trong nm 1992. Thc t khng phi vy. So vi bt k khong thi
gian no, cc tiu chun sng ca chng ta tng cao hn. Trong 25 nm qua, thu nhp trung bnh
ca cc gia nh tng thm khong mt phn nm. Nhng s gia tng l rt chm so vi d kin chm n mc n thng l khng th c cm nhn hay khng tn ti nu ch nhn vo khong
thi gian mt nm. Chng ta khng cm thy s gia tng ny.
Cc mi nguy him cho sc khe, s an ton v mi trng cng gy hiu lm tng t. Gi s rng
c mt th nghim cho thy c cht X no gy ung th - vi mt liu dng nht nh trn mt s
ng vt nht nh. Ngay sau chng ta s lo ngi rng tt c mi th chng ta n vo hoc ht phi
m c cha cc du vt nh nht ca cht X cng lm chng ta mc bnh ung th hoc tim mch.
Chng ta cm thy rng cc ri ro c nhn dng ny phi l phng trnh c. Chng ta hnh
ng c nh l c mt quyn trong hin php dnh cho s bt t v bt c iu g gy ra nguy c

u phi b cm. Mc tiu ca chng ta l mt x hi khng c ri ro, v iu ny nui dng ni s

hi qu mc.
Rt nhiu mi him nguy trn l thuyt (nh si aming (asbestos) hoc tai nn my bay) l khng
qu ln trn thc t. Cch d nht nm bt iu ny l xem lt qua bng di y. N th hin s
so snh cc ri ro gy cht ngi. ng lu l c khong 2,2 triu ngi M cht mi nm. Vi
khong 260 triu dn M, iu ny c ngha l: theo ngha s hc s b, t l ri ro gy t vong
trung bnh l khong 1/118 (260 chia cho 2,2 bng 118). Hin nay th r rng l s ngi gi cht i
l ln hn nhiu so vi ngi tr. Tuy nhin, ri ro ni chung gy t vong t cc thin tai hoc tai
nn khng th trnh c l cao hn nhiu so vi s nguy him c th ca nhiu cht hoc vic lm
c hi. (Bng ny cho thy c hai.)
T l ngi cht
Hng nm, c khong 1 trong 100 ngi trong s chng ta b cht. Nhng ri ro gy t vong thng
c quan tm ch nhiu nht nh do aming v tai nn my bay li l tng i nh.
i vi tt c mi ngi: 1/118
i vi nhng ngi trong tui t 35 - 44: 1/437
i vi ngh cnh st: 1/4.500
i vi ph n sinh con: 1/9.100
Do tai nn my bay: 1/167.000
Do st nh: 1/2.000.000
Do aming trong cc trng hc: 1/11.000.000
Ngun: Robert Mitchell, i hc Clark. Mi d liu l t l hng nm.
Nhng ngi cnh bo qu mc cn thit (alarmist) s ch ra rng: tt c nhng ri ro gy t vong
ring bit s gp thnh mt nguy c tng th gy t vong cho con ngi. ng vy. Nhng bt chp
c gim thiu cc nguy c c th xung mc no i na, chng ta vn s cht v mt l do no , v
rt nhiu ri ro c th l khng qu nguy him. Trong chng trnh ABC, Stossel a Ralph Nader v
ng ny nhn thy mi nguy him hu nh khp mi ni: hot dog c qu nhiu cht bo; my bay
khng c bo tr y ; c ph c cht caffein; thm dnh bi v gy nhim trong nh. Nader
ni: cuc sng l s chun b sn sng - khu hiu c ca phong tro Hng o[67] l Hy chun
b. Rc ri l nu bn dng c cuc i chun b, bn c th b l c hi c sng cho ra
sng.
Tt nhin, chng ta nn p dng bin php phng nga hp l t c nhn v ban hnh cc quy nh
cht ch v an ton v mi trng. Nhng chng cn phi hp l v thn trng. Chng ta khng nn
phn ng thi qu trc mi s c khng khip hoc s nguy him c th c nhn bit. V c b
Polly Klaas b bt cc v git cht hi cui nm ngoi tht kinh hong, nhng v bt cc cu b
Lindbergh vo nm 1932 cng chng thua km g. Quy cc tr em li trong mt khu ph nhn chung
l an ton s chng phi l mt phn ng hp l. Tng t, ngi gi thng phng th trong nh
mt cch v ngha trc cc hot ng ti phm do mnh tng tng ra. Theo li Stossel th chng
ta t b mt s quyn t do.

Tng t nh vy, cc quy nh sai lm da trn cc ri ro b thi phng lm lng ph rt nhiu tin
ca. Cn hong lon do aming l mt sai lm gy tn km, nh v thm phn lin bang Stephen
Breyer trnh by trong mt cun sch mi[68]. C nguyn aming trong cc ta th nh hu nh
khng gy nguy him g c; nhng g b n ra s lm tng nguy c khi cho cc ht aming lan ta
vo khng kh. Breyer vin dn mt trng hp v cht thi c hi theo mt cng ty phn i
vic dn dp sau cng. Cng trng c lm sch n mc tr em c th n vo bi bn trong
vng 70 ngy mt nm m khng gy hi ng k. Ti sao cn dn dp nhiu hn na? ng vit
Khng c tr em no n vo bi t khi chi trong khu vc,v trc kia n l mt m ly.
Cch phn i theo chun mc thng l: Mt quc gia giu c nh quc gia ca chng ta c
kh nng t n mc tuyt i an ton. Nhng khng, chng ta c th khng lm c. Cc chi ph
theo quy nh lm cho gi bn hoc thu tng thm. Thu nhp ca chng ta s thp hn mc m l ra
c th c. S OK thi, nu chng ta nhn li c rt nhiu li ch - bu khng kh trong sch hn
nhiu hoc nhiu thc n sch s hn nhiu. Nhng s khng n nu cc li ch ch l tm thng
hay khng tn ti.
c phn quyt ng n th cn c thng tin ng. Mi mi nguy do tng tng m c hoc xu
hng x hi bt li u khng qu kinh khng nh v b ngoi ca n. Gia tng thc c th lm
gim bt s tht i. Chng ta tr thnh nn nhn ca cc ni s hi v tr tng tng ca chnh
chng ta. Chng ta to ra cc chn l nhn to t vic pha trn cc s kin c tht, nh kin ph
bin v s lo u ca m ng. nh kin tm l khng phi l s tht. Chng ta hy nn c gng
hiu khc i.
Newsweek
Ngy 9 thng 5 nm 1994

T NC CA CC CHUYN GIA
C rt nhiu ngun cung cp i vi nc M l khng , nhng ngun cung cc chuyn gia th
khng phi l trong s ny. t nc chng ta ang trn ngp cc chuyn gia: chuyn gia v chnh
tr, chuyn gia qun l, chuyn gia ly hn, chuyn gia ti chnh c nhn, chuyn gia khng b,
chuyn gia phn mm, v nhiu nhiu na. Hm nay c rt nhiu chuyn gia so vi ngy hm qua,
v ngy mai s c thm nhiu hn so vi hm nay. Nu bn cha phi l mt chuyn gia c chng
ch trong mt lnh vc no , hu nh chc chn l bn s sm tr thnh mt chuyn gia, v nu bn
khng l chuyn gia th sau bn s iu kin tr thnh nhm thiu s cn c bo v hoc
mt sinh vt nguy him. Ti M, khng phi tt c mi ngi c th tr thnh tng thng, nhng gn
nh tt c mi ngi u c th tr thnh mt chuyn gia.
Ti t lu nghi ng rng tnh ng n ca iu ny, nhng phi cho n khi tnh c c trn Nin
gim cc Chuyn gia, Ngi c thm quyn v nhng Ngi pht ngn, n bn nm 1995, th ti
mi nhn ra s tht. Cun Nin gim thu thp vo hn 900 trang tn tui ca cc chuyn gia loi:
t chuyn gia x l Nghin ngp/Chn nn (Vin nghin cu S chn nn - Boring Institute) n
chuyn gia tm cho chim (Cng ng nhng ngi nui chim), t chuyn gia Chng Gian ln Y
t/Lang bm (Hip hi d phng y khoa Hoa K) n chuyn gia v Cc vn php l/ Thut

thi min (Hi ng Kim tra Thi min Hoa K) v chuyn gia Mi quan h/v chng (Vin
Cc gii php Sng to).
V cun Nin gim, tt nhin, ch l phn ni ca tng bng. James A. Smith, tc gi ca cun
Nhng ngi mi gii tng: cc c vn v s gia tng cc chnh sch tinh ty mi, c tnh rng
hin nay c khong 1.200 vin nghin cu chnh sch cng. Rt nhiu trong s cc t chc ny, cng
thm nhiu trng i hc v cc hip hi thng mi, l t xut bn cc sch hng dn dnh ring.
i hc Johns Hopkins c cun catalog dy 301 trang vit v cc chuyn gia ca mnh, cun Bch
khoa ton th ca Qu Di sn dn dng n 412 trang vit v cc chuyn gia ca h, v Hi ng
Gio dc Hoa K cng c mt tp sch nh dy 86 trang. Cng nh hu ht mi lnh vc khc, nc
M dn u th gii v cc chuyn gia.
Ch ring vic tm hiu l do ca hin tng ny cng l mt ch ng suy ngm. Mt mt,
vic cung cp cc chuyn gia c tim nng gia tng u n.Ngi M c con s k lc v bng
cp. Nm 1940, tt c cc trng cao ng v i hc trn ton quc ch cp 217.000 bng tt
nghip, v hu ht trong s (187.000 bng cp) l bng c nhn i hc; mi ch c 27.000 thc s
v 8.000 tin s. n nm 1991, tng s bng cp l hn 2 triu, vi 337.000 thc s v 39.000 tin s,
trong bao gm 430 v tin s Qun l Hnh chnh Cng (Ph.D in Public Affairs). Trc y,
cha bao gi c nhiu ngi M t nh gi cao quan im ca ring h nh hin nay.
Trong khi , nhu cu v cc chuyn gia bng n. Chng ta ch yu phi cm n cng ngh v
hin tng ny. V d, c lc mt lut s c th ch mong i rng c i mnh gn vi cc v
kin tng hoc son tho cc hp ng. Gi th khc. Nh phin ta xt x O.J. Simpson [69] cho
thy, ngy nay mt v lut s c khun mt in trai v ci li linh hot c th d on s tr thnh
ngi tng ng vi Howard Cosell qu c (nh bo, nh bnh lun th thao ni danh ca Hoa K
- ND), trong kha cnh lut php. Suy cho cng, gii truyn hnh c th sm soi vo cc v ly hn
ca nhng nhn vt ni ting hoc trn chin trong phng x n gia cc tp on, do nhng c
hi ln hn dnh cho cc lut s s m rng hn cc cu cng t vin hoc cc lut s ch chuyn
bo cha.
Phin ta xt x O.J ny l biu tng cho thy vic cng ngh nng cao s khao kht ca chng
ta v cc chuyn gia nh th no. Khng ai bit chnh xc s lng ca cc chng trnh tho lun
qua i pht thanh, nhng Carol Nashe - Ph Tng gim c iu hnh ca Hip hi cc Chng
trnh Ni chuyn truyn thanh Quc gia (ng trn trang 529 ca Nin gim), ni rng c th c ti
5.000 chng trnh quy m quc gia v a phng. Hu ht cc chng trnh u cn phi c
khch mi, ngha l cc chuyn gia. Cc chng trnh tin tc truyn hnh, ta m, phng vn v
bnh lun cng vy. Mt chuyn gia no cng phi xut hin trn Nightline [70]. Truyn hnh cp, t
Larry King Live (mt chng trnh talk show trn CNN - ND) cao cp n cc loi hnh ta m
di , cng c thm cc yu cu kch thch khn thnh gi. Hin nay, Internet cng th.
V y l b mt thc s ca hin tng nc M nui dng thnh cng cc chuyn gia: Chng ta
tin tng vo th trng t do. Hu nh bt c ai c th tr thnh mt chuyn gia bi v khng ai ni
c th no l mt chuyn gia hoc l mt chuyn gia th phi hiu bit nhng g. Nu bn c th
thuyt phc c ngi khc tin vo s lim chnh ca mnh - trong bt c iu g - th bn thnh
cng. Chc chn, bng cp chuyn mn c th gip bn lm iu . C bng tin s thin vn hc s
c th lm gia tng c hi cho bn c chng trnh Nightline gi n, nu mt hnh tinh mi
va c pht hin. Nhng ai bit c ch? C l tt c nhng th bn cn ch l mt knh vin

vng sn sau nh bn. D sao i na, bn cng c t do thoi mi la phnh v khoe khoang
v ti v n chng mc m bn c th lm.
Bc u tin l cn c lit k trong Nin gim cc chuyn gia. C mc gi phi tr, nhng cng
khim tn thi. Chnh xc l 375USD. y l vic mua li mt mc tham kho, chim khong mt
phn su ca mt trang. Nu bn mun c mt din tch ln hn, chi ph c ng nguyn trang
l t 1.150USD n 1.250USD. Ton b qu trnh c thng mi ha: bn chn thng tin ca
mnh trong cun sch, n s c gi min ph n mt danh sch 14.000 ngi nhn, trong c
1.400 t nht bo v 1.200 i pht thanh, i truyn hnh, v tp ch. Mitchell Davis, nh bin tp v
cng l ch s hu ca Nin gim, so snh sn phm ny vi bn bao ti cc thng co bo ch.
Thc ra, ng hp php ha cc chuyn gia nghip d. Duyt qua cun Nin gim, bn s tm
thy nhng im hoi nghi thng tnh, t Albert Shanker (ngi ng u Hip hi Gio vin Hoa
K) cho n Vin nghin cu in Edison (tp on thng mi kinh doanh cc tin ch). Nhng bn
s cn tm thy Richard Carleton Hacker (Vua X g... tc gi/ngi pht ngn th v nht th gii
v vic ht x g), Trung tm x l Lo lng Quc gia (do Alan Caruba iu hnh, ngi theo di
cc t hong s do gii truyn thng chi phi), v Gary Martin (chuyn gia php y trong cc
v tai nn tu thuyn).
S bng n cc chuyn gia dn n mt s than phin rng qu trnh tht in r: nhng ngi am
hiu c tui tc - trm tnh, c thng tin, duy l - ang b thay th bi nhng k ch bit to mm, t
qung b cho mnh, v cc kch s la o. Trong mt bi bnh lun, Louis Menand, ngi dy ting
Anh ti Trng i hc Thnh ph New York, phn nn rng gi tr ca s tinh thng am hiu
chuyn mn ng ngha b h thp, bi v n gn nh t ng c coi nh tng ng vi s
tinh hoa, v t tinh hoa - elite tr thnh mt t mi ng s mi trong i sng M. iu ny
phn no ng, v qu trnh ngu nhin ca chng ta khi xc du [71] xc thc cho cc chuyn gia
chc chn cho thy c rt nhiu nh phn tch nhm nh, nhiu nh t vn v vn, v cc khoa hc
gia dm.
Nhng mt s tht ln hn l cng ngh mi ph v cc lnh a truyn thng ca cc lnh vc
chuyn mn, lt nhng ngi no cho rng cc nhu cu v chuyn gia ch l tn thi gian hoc
lm mt gi tr. Vn quan trng hin nay khng ch l nhng g bn hiu bit, m l ai s nghe bn
ni. Nhng ngi t chi cc li mi lin tc cho vic ni nhm trc cng chng u nhn thy
v th ca h thay i v thng l b h thp. Alan Dershowitz c th khng phi l chuyn gia
php l v i nht Hoa K, nhng ng l mt trong nhng ngi ni ting nht v ng lun lun sn
sng trc camera. Trong mt x hi coi trng a v, vic ni bt trc m ng l mt tham vng
bt tn. Tham vng tr thnh chuyn gia ch n thun l biu hin mi nht.
Newsweek
Ngy 5 thng 6 nm 1995

T DNG MT LN RI B

Johnny ang c qun t dng mt ln ri b (disposal diaper), v iu ny khng phi l mt thm

ha i vi mi trng. Johnny y l b John Samuelson, va ra i 8 tun trc tham gia
cuc sng cng vi ch gi Ruth (5 tui), v anh trai Michael (3 tui). Ti c mun ni rng hu ht
cc em b khc trong tng s 9 triu em di 30 thng tui u mc t dng mt ln ri b. Ti
khng cm thy ti li khi v ti v ti s dng t cho con ci, v tng cho rng chng ti ang
ph hy hnh tinh ny v con ci ca chng ti hu nh l v ngha.
T tr em dng mt ln ri b l mt n d t liu cho s cng iu thi phng ca thuyt bo v
mi trng hin i. Tt c chng ta nn mun c mi trng tt, nhng nhng g din ra trong thc
t khng phi lun lun l iu d dng ni n. Xu hng ngy nay l coi rt nhiu vn khc
nhau u c lin quan n mi trng, c nh l ci nhn ny - t bn thn n - hm mt
thm ha sp xy ra m l gii php dnh cho n l yu cu cp bch mang tnh o c. Ch thuyt
Bo v mi trng theo tr thnh mt tp hp lng lo ca cc vn a dng, trong s phn
bit vn no l nghim trng hn so vi nhng vn khc l rt t.
Vic coi t dng mt ln mt nh mt vn mi trng chnh l s trt di vo thuyt cnh bo
qu mc cn thit, y m h v ty tin. T lt dng mt ln ri b ngha l rc thi; l rc thi
bnh thng, khng gy nguy hi. Loi b rc thi l vn , v mt s ni l vn nghim trng.
Vn ny ch yu lin quan n vic x l rc thi vi chi ph chp nhn c. Nhng n khng
phi l mt cuc khng hong e da n tng lai ca tri t, v thm ch nu l khng hong th
t dng mt ln s khng phi l vn qu quan trng. S lng 15,8 t t lt c s dng hng
nm ch chim di 2% tng khi lng rc thi.
Ngi ta ang hiu sai v coi y l s phc tp khi hng bin v vn ny. T dng mt ln tr
thnh biu tng cho s gia tng lng rc thi, v hu ht mi ngi vn cn nh v thi k dng t
vi, sau git sch v ti s dng. Mc d Procter & Gamble th nghim ln u tin trn th
trng vi sn phm Pampers t nm 1961, n khng xut hin trn phm vi ton quc cho n
nm 1970. (P&G ni rng t dng mt ln hin chim 90% tng s lng t trn th trng, tng t
65% trong nm 1980 v 25% trong nm 1970). Thng c tiu bang Vermont, b Madeleine Kunin
ngh cm s dng t dng mt ln, mc d c quan lp php ca b hu nh khng tn thnh.
V tp ch Forbes gn y cng vt ln vi vn ny trn trang ba ca: Chng ta c th c mt
mi trng sch hn v t lt Pampers sch hn?
Thc ra, ch ngha biu tng sai lm. Vn rc thi ca chng ta phn ln khng phi l hu
qu ca vic x hi ngy cng c nhiu sn phm dng mt ln ri b. C quan Bo v Mi trng
c tnh rng mt ngi M trung bnh cho ra 3,3 pound rc thi mt ngy (sau khi tr i lng
c ti ch), ngha l ch hi cao hn mt cht so vi mc rc thi ca nm 1970. S tht l hu ht
mi quan nim ca bn v vn rc thi u sai lm, nh lp lun ca nh kho c hc William
Rathje, ngi ng u D n Rc thi ca i hc Arizona, trnh by trn tp ch The Atlantic s
thng 12 va qua.
Bn vn ngh rng plastic l vn ? Hy xem li nh. Chng ch chim khong 8% lng rc thi.
Kim loi ? Chng ch khong 9% m thi. Ngc li, giy chim ti 37% v rc thi t sn vn
(c, t,...) chim 20% tng lng rc thi. Cng khng phi l tnh hnh rc thi hin nay l c bit
ti t trong lch s. Rathje vit: X hi ca chng ta hin c nhiu th... gi nh v rc thi. Nhng
chng ta qun mt nhng th m ngy nay khng cn xut hin na... l 1.200 pound tro than

m mi ngi M to ra ti nh hng nm hi u th k... [v] cc thnh ph Hoa K tng phi x

l hng trm ngn con nga cht mi nm.
Vn ngy nay pht xut t vic thay i cc chun mc x hi. Bi x l rc by gi tip nhn
n hn ba phn t ca tt c rc thi, v trong mt t nc rng ln nh nc M ca chng ta, c
rt nhiu ch trng cho nhng bi rc mi. Rc ri y l ngy cng c t cc cng ng mun lm
iu ny, v cc quy nh cht ch hn lm tng chi ph x l rc thi. Theo cc bo co ca Hip hi
qun l Cht thi rn Quc gia, t nm 1985 n 1988, chi ph trung bnh x l mt tn rc thi ti
bi rc tng t 12 ln n 27 dollar. Nhim v ca chng ta l lm cho bi x l rc l chp nhn
c hoc tm gii php thay th, t vic ngn nga rc n ti ch v t thnh tro.
Ti khng tranh ci vi cha m ti - nhng ngi, cng ging nh mt lng thiu s ang tng
thm khc - a thch t vi hn. Hip hi quc gia ca ngnh T lt bo co rng hot ng kinh
doanh ca cc thnh vin tng ln khong 40% trong nm ngoi. ng Jack Mogavero - Tng Gim
c ca Cng ty General Health Care, n v ln nht lnh vc dch v t lt - ni rng: Ti cha
bao gi nhn thy s thay i ngon mc nh vy. (Bo v mi trng khng phi l l do duy nht.
Loi t mi c kha dn velcro cng gip t vi d s dng hn). Nhng cc bc cha m ang t la
di chnh mnh nu h ngh rng dng t vi l gn gi mi trng, theo cch thc no .
Gi s tt c mi ngi ngy mai u chuyn sang dng t vi. Tt c cc t vi ny (43 triu mt
ngy l mc s dng hin nay) phi c git sch trong nc nng, iu ny tiu tn nng lng v
to ra nhim. i vi cc gia nh s dng dch v t lt, t phi c thu gom v chuyn giao
bng xe ti v vic ny hao tn nhin liu, thi ra khi xe, v lm ti t hn nn n tc giao thng.
Ngc li, hu ht t dng mt ln u c mua t cc chuyn i mua sm m d sao ngi ta cng
phi thc hin. Cc hiu ng ph ca vic tiu th thm nng lng ch l rt khim tn, v nh
hng ca t lt dng mt ln i vi lng rc thi cng chng ng l bao.
Quan im y khng phi l chng minh cho thy rng mt loi t ny l tt hn loi khc xt t
gc mi trng. N ch n gin l nhn mnh rng s so snh l ng ng. Mi loi t lt u
gy tc hi, nhng lm th no m chng ta c th thm nh c cc mi nguy? Liu vn
nhim khng kh v cc mi e da t vic Tri t nng dn ln c l nghim trng hn so vi vic
x l rc thi? Cc cuc tranh lun v vn mi trng c xu hng trt di theo nhng la chn
ln xn kiu ny.
Theo linh cm ring ca ti th rc thi l vn t ti t hn. n mt gii hn nht nh th vn cc chi ph cao hn - cng chnh l gii php. Khi tng chi ph x l rc thi, vic ti ch tr nn hp
dn hn v t hiu qu kinh t. c son tho k lng, cc quy nh v vic ti ch rc thi gip
h tr qu trnh ny bng cch gim chi ph thu gom. Nm 1988, khong 31% lng giy c
thu gom v ti ch. n nm 1995, theo c tnh ca ngnh giy th t l ny c th tng ln ti 40%.
S c nhng n lc nhiu hn gii quyt cht thi t sn vn thnh phn bn hn l em n cc
bi chn lp.
Vi t cch c nhn, ti ang lm phn vic ca mnh trong gii hn ca quan nim ph bin. Mi
tun trc, ti mang mt ci tch ung c ph vo vn phng. iu ny s ct gim lng s dng
ly nha (polystyrene) ca ti vi mc khong 300 - 600 ci mi nm. Ti mun dnh cho con trai
mi ra i ca ti mt th gii tt nht c th, n c mt n ci hp dn v nh mt bnh thn. N
ni: Ba i, c th gin i thi. L ngi lo ngh nhiu, ti khng th th gin. Ti quan tm rt nhiu

n tng lai ca con ti. Nhng vic dng t lt ca chng ta khng nm trong s cc vn cn
quan tm .
Newsweek
Ngy 19 thng 3 nm 1990

CH DNH CHO NHNG NGI CHA I LM

Mt m, a con trai 2 tui ca ti phn i nhng n lc ca cha n khi mun n i ng. N thch
ht to ln: Ba ng lm n na, con nm Ba vo thng rc by gi. Vy l mt ngy kia, ngi ta
phi dng n ch lm vic dnh cho nhng ngi cha (daddy track). Ch lm vic ny l tnh
yu thng, s quan tm lo lng, vic mc qun o cho con ci, v lm cho chng chu t b nhng
mn chi. N lin quan cht ch n ch lm vic dnh cho cc b m (mommy track) [72].
Cc tranh lun lin quan n ch lm vic dnh cho cc b m u kh nc ci. Chng nhanh
chng i lt qua hoc lng trnh vn trng tm: cc tr em. Vic tr thnh cha m v c con ci
khng phi l mt tri nghim m bn c th hnh dung trc c. Con ci ca ngi khc khng
phi l con ca bn, v ch c mt cch ni ln s khc bit. Vic nui dy con ci gp phn a
n vin cnh: thay i quan im ca bn v cuc sng v (i vi mt s ngi trong chng ta)
thay i nhng g bn mun t cuc sng.
V hu ht mi ngi u hiu nh trn, nn ch lm vic dnh cho cc b m mang hm rng:
cc b m ang hy sinh s nghip ca h - chuyn thnh cc cng vic t quan trng hn - bi v h
ang nui con. C ba iu sai trong nim ny. u tin l vic hy sinh. Th hai, ch c cc ngi
m l ang b nh hng. V th ba l cc quyt nh trong nhng nm u lm cha m c nh
hng tiu cc lu di n s nghip.
V ti ph hp vi hnh mu ca mt ngi lao ng trong ch lm vic dnh cho cc b m. T
khi sinh con gi cch y 4 nm, c y tri qua cc cng vic bn thi gian. Hin nay v ti nhn mt
cng vic ch lm 3 ngy mi tun. Nhng c y khng ngh rng mnh ang hy sinh. V ti ri b
tt c cc l trnh s nghip tng theo ui, bi v c y mun th. Khi con gi ti cho i, ti
khng t ngt nh mt tt c tham vng ca mnh. Nhng ti bt u v nh sm hn vo bui ti,
lm vic t hn vo nhng ngy cui tun, v tr hon (mi mi chng?) cc d n vit lch quy m
ln v hp dn.
C hai v chng ti u hy vng rng nhng g chng ti ang lm s gip con ci tr nn t lp hn
v chng lm ngi ln hi lng. Vi mt cht di dt, ti cn mun ngh rng chng ti thm ch
ang gip t nc bng mt n lc b nh khi nui dy cc cng dn nh tr thnh ngi c trch
nhim v nng sut lao ng. iu ny s tr thnh s tht phn no? Ai bit c? iu ng n
y l: chng ti vn lm nhng g chng ti ang lm, bi v chng ti ngh rng iu tt cho
chnh chng ti.
Ch c cc nh s hc mi quyt nh sau cng rng cch lm cha trong thi hin i c thay i
g chng (nu c g mi). Nhng c nhng du hiu cho thy vai tr nui dy con ci cng nhc
trc kia, theo cha m l nh cung cp v bo tr, hi b lu m. Trong mt cuc kho st cc
nhn vin, cng ty Du Pont thy rng s lng cc ng b tr c quan tm n cc vn nh chm

sc con ci ang tng cao. Nhiu ngi ni rng h s trnh nhn cc vic lm i hi thng xuyn
i li hoc thay i v tr. n ng cng lm nhiu vic nh hn. Hi gia thp nin 1960, ph n
dnh thi gian nhiu gp bn ln so vi thi gian lm vic nh ca n ng. n u nm 1980, t l
ny l khong 2 - 1. Bi v ngi n ng thng c xu hng dnh nhiu gi hn cho cc cng vic
ton thi gian so vi ph n, nn tng thi gian lm vic ( c quan v nh - ND) l ngang nhau.
Trc khi dn cho ti ci nhn l mt k o c gi hon ho, hy ti tha nhn iu hin nhin
ny: v ti thay i nhiu hn ti. Bt chp nhiu n lc ng ngng m ca ti (chun b
ging ng, lm cc mn n, chm con vo ban m), c y vn ginh phn ln vic chm sc con
ci. Khi khng c hon ton tha nhn l v tr trung tm, ti lo lng rng c y s cm thy tht
vng bi sc p gia vic nh v cng vic c quan. Nhng c khng lo lng - v ti cng khng
lo - rng khi c y tr li vi mt cng vic ton thi gian, c s kh khn tm c mt cng vic
ng lm v y thch thc. C l v ti s may mn v c lm vic trong mt lnh vc ang m
rng, l chm sc sc khe. Nhng ti ngh rng cn c nhng lnh vc tt hn th na.
Con ci ri cng ln ln. S nghip li c tip tc. iu ny cn l kh khn vo thi im m
cun sch S huyn diu ca n gii (The Feminine Mystique) ca Betty Friedan xut bn vo nm
1963. Ngy nay th d dng hn nhiu v trong tng lai s cn thun li hn na. Felice Schwartz
vit trn t Harvard Business Review s thng 1 v 2: Th trng lao ng n trong cc cng ty
ang chuyn t v th th trng ca ngi mua thnh th trng ca ngi bn (ngha l u th
nghing v pha ngi bn - ngi lao ng n - ND). Th h Baby-Boom (nhng ngi ra i
trong khong t nm 1946 n 1964 - ND) to nn cao im ca th trng vic lm. T nay n
nm 2000, tc tng trng ca lc lng lao ng s ch vo khong hai phn ba so vi mc ca
u thp nin 1980 v di 50% so vi mc tng trng ca nhng nm 1970. Nhu cu i vi
nhng ngi lao ng c tay ngh s tng cao.
Ngoi ra, nhng ng b b m tr ngy nay c th s phi lm vic lu hn cha m h trc kia. Tui
v hu c th nhn y cc tr cp An sinh X hi c d kin s tng dn dn t 65 ln 67
trong giai on t nm 2003 n 2027. Khi dn s tr nn gi i, nhng p lc nng cao hn na
ngng ngh hu c th gia tng. Giai on nui con ci s gim theo t l tng i so vi thi gian
lm vic tim nng.
Bi bo ca Schwartz kch hot cho cuc tranh lun ny bng n. Khng cn s dng cm t ch
lm vic dnh cho cc b m - mommy track, b dng nh ng h n vi vic xut cc cng
ty phn loi cc lao ng n thnh 2 loi: nhng ngi coi s nghip l hng u (chuyn tm
cng hin cho cng vic) v nhng ngi quan tm n c s nghip v gia nh (mun nui dy
con ci). S phn loi cn c thc hin r rng trc khi ngi lao ng n c con. iu ny tht
in r. Khi mi 26 tui, ngi ta s khng th bit h s mun g hay h s nh th no nh lc 36
hoc 46 tui. Mt khc, bi bo ca Schwartz l mt li ngh nhy cm dnh cho cc cng ty - khi
h mun gi cc lao ng lnh ngh - cn c cc chnh sch sp xp iu chnh cho cc ngi lao
ng lm m.
iu ny xy ra, mt cch chnh thc v khng chnh thc. IBM mi y cho bit s cho php
ngi lao ng nam v n ti a c 3 nm ngh php v l do c nhn. Trong mt cuc kho st nm
1987 do B Lao ng thc hin, khong mt na trong tng s tt c cc c quan t chc bo co
rng h c mt s chnh sch ring nhm gip ngi lao ng lm cha m (gi lm vic linh
hot, cng vic bn thi gian hoc chia s cng vic). Nhng th ny c th c ci thin thm na

khng? Chc chn l c. Nhng cc chnh sch nhn s, d c sng sa n my, cng khng bao
gi c th hon ton xa b cc cuc xung t gia cc c nhn v t chc.
V cc chnh sch nhn s ny cng khng th c lut ha, v n lc lm nh vy l sai lm.
Tr cp ca chnh ph cho vic chm sc tr em s phn bit i x mt cch bt cng vi nhng gia
nh c ngi m nh - khong mt na cc gia nh c tr em di 3 tui. Quan im cho rng
cc chnh sch ny thc y s bnh ng cho ph n c hiu sai. Thy in l quc gia c
chng trnh h tr chm sc tr em su rng nht th gii. Tuy nhin, theo bo co t mt nghin
cu ca Vin Nghin cu & o to Ph n, th trng lao ng ca Thy in c s phn bit
gii tnh n mt mc c bit. Him khi thy ph n xut hin trong... cc v tr qun l. Cc
b m vn l ngi chu trch nhim chnh trong vic chm sc con ci.
Tt nhin, tr em l l do thc s khin cho nhng vn ny ko di. Hu ht tr em u tn ti
c ngay khi cha m ca chng phm sai lm. Nhng cn cc bc lm cha m th sao? Bn khng
th cng lc c mt ti cuc hp kinh doanh v n T chc Bng chy Quc t cho Thiu nin
(Little League), theo cch ni ca nh bo Ellen Goodman[73]. Cc con ca ti cng lm phin ti,
chng khin ti mt mi nhng vui sng. Chng l nhng phn tt p nht ca ti, v ti s khng
b l c hi chm sc nui dy chng.
Newsweek
Ngy 3 thng 4 nm 1989

CCH THC VN HNH CA TH GII NY

C mi dp u nm l chng ta li b oanh tc vi hng chc li tin tri. Mt s d on s tr thnh
s tht, mt s th khng. Nhng nhng g gn nh chc chn s xy ra - cc xu hng v cc s kin
quan trng nht trong nm tip theo - li chng c d on. Chng hn nh hi nm ngoi, khi
nhng bt n ca nn kinh t chu khin hu nh tt c mi ngi u phi ngc nhin, v n vn
thng xuyn nh vy. Rt him ngi tin on c s xut hin bnh AIDS, s bng n ca
Internet, v nhng gim st ng k trong vn ti phm v lm pht. Cc nh tin tri gii nht ca
chng ta tht qu ti. Ti sao?
Mt li gii thch, tt nhin, l do tnh phc tp ca k thut. S l ai nu khng phi l mt bc s
tnh to, ngi l ra phi bit cc ca nhim AIDS u tin v hnh dung ra vic chng ly lan sang
hng triu ngi khc nh th no? Tuy nhin, tranh lun kiu tng t th ny - s v minh c th
l gii c - s kh c th c thc hin d dng vi Internet. Mt thp k trc, hng triu ngi
M s dng my vi tnh, nhng t ngi nhn thy s ni tri ca Internet. Thm ch mt s nhn vt
c coi l chuyn gia (Bill Gates chng hn) lc ban u cn nh gi sai lm v cc tc ng ca
n. Sai lm ny minh chng r mt ngun ln hn cc iu ng ngn ca chng ta: cch thc m hu
ht chng ta dng quan st s thay i.
Chng ta thng nhn nhn qu trnh thay i ny cng ging nh vic nu nc si. N din tin t
t v c th d on c. Nc m dn ln, nng ri si. Nhng c nhiu s thay i l t ngt v
y kch tnh. N khc vi nhng g xy ra trc kia. Hy th xem xt mt vi php loi suy mang
tnh khoa hc khc. Nc tinh khit vn c th c dn dn h nhit xung di im ng bng

m vn dng lng. Nhng dng bt c vt cht g khc chm vo nc, v n ngay lp tc ng li

thnh nc . Mt giy trc n vn cn th lng, ngay trong giy th hai thnh th rn. Hoc
xem xt hai khi uranium. t cng vi nhau, chng v hi. Tuy nhin, khi sp xp li cc nguyn t
uranium, bn c th t n khi lng ti hn (critical mass: khi lng gy phn ng dy
chuyn - ND) v, c th hiu l mt qu bom nguyn t. Cuc sng v lch s khng phi lun lun
thay i t t ging nh nc c un si. i khi chng l mt dng khi lng ti hn, kch
hot cho s thay i trit .
By gi chng ta u bit rng cc nn kinh t ang bng n chu t n khi lng ti
hn ca chng v dn n tnh trng sp nh ngy nay. Cc nc tin hnh nhiu khon u
t ti t - vo cc cao c vn phng Thi Lan, cc nh my Hn Quc - n mc khng th thu
hi c cc khon tin c dng xy dng chng. Nhng trong triu i ca nhng ngi lc
quan v mt thn k chu th chng ai xu chui li cc im ri rc. Mt vi d n xu c
hy b, coi nh nhng sai lm ring l.
Phn ng dy chuyn xy ra bi v nhn thc thay i. Thi Lan ph gi tin t hi u thng
By, tha nhn (thc s) rng vn ca h lan ra qu rng, h khng cn c th tr tt c cc
khon n. iu tng t sm c pht hin ra cc nc khc. Lo s chuyn ph gi tin t, cc
nh u t trong nc v nc ngoi x i bn ra bng ht nhng ng ni t v chng khon.
Vic bn trong hong lon sau - khin nhiu th trng tin t v chng khon suy sp - lm tnh
hnh ti t hn. Nhng khng phi l cc trng hp tho chy phi l (nh nhiu ngi vn ngh).
Nhng trng hp ny khng phi l nhng bin ng nhanh chng, m l cc qu trnh thay i dn
dn, theo cc hu qu cui cng ca chng khng c tha nhn, bi v chng 1) mu thun
vi cc quan nim ph bin; v 2) khng th xy ra cho n khi vt qua c mt ci ngng no
. Qu trnh ny c th p dng cho mt s vn x hi v kinh t Hoa K - nh tc gi Malcolm
Gladwell tranh lun trn t The New Yorker: chng c th t n mt im ti hn sau khi
gia tng hay st gim nhanh chng. iu ny, theo ng, c th ng vi vn ti phm. Mt v d
mang tnh gi thuyt cho thy l do ti sao.
Gi s mt th trn ban u c 100 tn ti phm: 10 tn b bt mi nm, v 12 ngi dn thng khc
li tr thnh ti phm. Lc u, ti phm tng chm. Trong nm th nht, t l ti phm ch tng
thm 2%. Nhng sau 5 nm, t l ny s tng 10%, v ti mt mc no (im ti hn), n c th
tng rt cao. Cnh st trn ngp khp ni. H vt v hn trong vic x l ti phm; ngi dn tr
thnh ti phm nhiu hn v h phm nhiu ti hn na. By gi hy o ngc cc gi nh. Th
trn ny c tng cng thm 20% lc lng cnh st, 12 tn ti phm b bt hng nm. Thi hn
t di hn gip ngn chn s ngi phm ti; v hng nm ch c thm 10 tn ti phm mi. Ti
phm gim dn dn, v ti mt mc n c th gim hn. Cnh st gii quyt v ngn chn c cc
v phm ti nhiu hn. C t ngi tr thnh ti phm hn.
Tt c nhng iu ny c th lm cho hin tng t l ti phm gim xung tr nn t thn b hn
cht t (nm 1997, ti Los Angeles c di 600 v git ngi, con s ny ln u tin t c k
t nm 1977; v s lng v git ngi ti New York l 756 tnh vo cui thng 12 ch chim mt
phn ba s lng nm 1992 ca a phng ny). N cng c th gii thch mc lm pht thp ngoi
mong i (1,8% trong nm qua). Mt khi cc cng ty tin tng rng chnh ph s lm gim lm pht,
h s hnh ng theo nhng cch thc - ct gim chi ph, nng cao hiu qu - gip gim lm pht.
Vic tng gi s lm cho h cnh tranh km hn. Tng t, mt s xu hng thun li gn y (t l

ph thai v n gii tui thiu nin mang thai gim xung) cui cng c th chng minh s thay
i ln ng ngc nhin. Khi ngi dn thay i, sc mnh t cc tm gng ca h c th gy nh
hng n nhng ngi khc.
Bi hc y l: nhng thay i nh t nui dng chng, khin cho con ngi (v cc t chc) c
hnh vi theo mt cch khc, v sau kt tinh thnh s thay i ln. Nh Gladwell lu , khng
phi tt c mi thay i u din ra theo mt ng thng. Nim tin vo s thay i theo ng
thng nh trn vn tn ti bi v n lm cho mi th c v n gin v kim sot c. Nu mun
nc nng hn, chng ta ch cn chnh nhit lng cao hn. Tuy nhin, y khng phi l cch m
th gii ny thng vn dng.
Newsweek
Ngy 12 thng 1 nm 1998

LIN ON IVY[74] L V DNG?

Chng ta u bit rng hc i hc l iu thit yu cho s thnh cng xt v kha cnh kinh t. Cc
trng i hc cng c uy tn ln th kh nng thnh cng cng cao. Theo hc ti Yale hay Stanford
th vn tt hn cc trng khc, chng hn nh Arizona State. Nhng ngi c nng lc ban u l
nh nhau s lm tt hn v kim c nhiu tin hn sau khi tt nghip t mt trng hc danh gi.
(Ngi ta ni rng) Cc khon tin thng pht xut t cc lin kt tt hn, cc bn hc sng gi
hn, cc kha hc kh khn hn, hoc gio s cao cp. S hong s ca nhiu bc ph huynh khi
con ci mnh s khng c hc ti cc trng i hc xng ng h tr cho s bng n ca rt
nhiu sch hng dn, cc nh t vn, v cc cng ty gia s nhm gip hc sinh trong cuc chy
ua c nhp hc.
Vn y l nhng g mi ngi nhn nhn thng l sai. Theo hc ti Harvard hoc Duke s
khng t ng to ra mt cng vic tt hn v mc lng cao hn. Sinh vin tt nghip ca cc
trng ny thng lm vic tt. Nhng h lm tt v h c ti nng. Nu h chn cc trng i hc
khc t danh ting hn, h s (nhn chung) vn lm c tt y nh vy. Kt lun, Lin on Ivy cch ni n d cho tt c cc trng i hc danh gi - c li th so snh khng ng k. H c th
nh bng cc sinh vin vi cc hc bng hp dn v kch thch cc sinh vin khc. Nhng cc
trng khng lm cho sinh vin thnh cng. Chnh cc sinh vin t to ra s thnh cng cho ring
h, v iu ny lm cho cc trng trng c gi hn.
Bng chng ca nhn nh ny c trnh by trong mt nghin cu mi y ca Alan Krueger, nh
kinh t hc ti Princeton, v Stacy Berg Dale, mt nh nghin cu ca T chc Andrew W. Mellon.
Cho n nay, cc nghin cu v vic hc cho thy rng: cc trng i hc danh gi nng mc
thu nhp ca cc sinh vin tt nghip t vt cao hn kh nng tht s ca h. Mc chnh lch
thu nhp l vo khong t 3% n 7% cho mi 100 im SAT [75] chnh lch gia cc trng. Gi s
bn theo hc ti Princeton v ti i n trng Podunk; im SAT trung bnh ca Princeton cao hn
Podunk l 100 im. Sau khi c cc iu chnh khc (thu nhp ca cha m, chng tc, gii tnh, im
SAT, th hng trong trng trung hc), cc nghin cu nhn thy rng bn vn c th kim c
nhiu tin hn ti mt cht. Nu thu nhp ca ti l 50.000USD, th bn c th kim c
53.500USD (ngha l cao hn 7%).

Nhng Dale v Krueger nghi ng rng ngay c s chnh lch ny - d khng qu ln - vn c th l

mt im un mang tnh thng k. H vit, vn l nhng sinh vin n hc ti bt c trng i
hc no danh gi hn s c th c kh nng to thu nhp cao hn. Cc phm cht quan trng cho vic
c nhn vo hc cng c n b xng ng trn th trng lao ng sau . c th l nhng
phm cht g? K lut. Sc sng to. Kht vng. Kin tr. Chn chn. Mt s kh nng c bit.
Ngi ph trch tuyn sinh c th pht hin nhng phm cht ny t cc cuc phng vn hoc
kh ca kha hc (khc nhau ty im s trung bnh). Tuy nhin, cc nghin cu trc khng
nm bt c nhng yu t ny.
lm c iu ny, Dale v Krueger kho st 1976 tn sinh vin ti 34 trng i hc, t Yale,
Bryn Mawr, v Swarthmore (nhng ni c im SAT cao nht) n Penn State v Denison
University (c im thp nht). Chnh lch im SAT gia cc trng cao nht v thp nht l
khong 200 im. Dale v Krueger tm hiu xem cc trng no tip c chp nhn v t chi
nhng sinh vin, cng nh cc khon thu nhp tng lai ca h. n nm 1995, nam sinh vin tt
nghip vi vic lm ton thi gian c mc thu nhp trung bnh l 89.026USD; lao ng n tt nghip
i hc c thu nhp trung bnh l 76.859USD.
Dale v Krueger sau so snh nhng sinh vin tt nghip c chp nhn v b t chi bi cng
mt trng (hoc cc trng tng t nhau). L thuyt c s dng l: cc nhn vin tuyn sinh
nh gi v xp theo th hng cc phm cht c nhn, t chn chn n kht vng. Nhng sinh
vin c qu trnh tin b tng t nhau s c th mnh gn ging nhau; sau , Dale v Krueger so
snh thu nhp ca cc sinh vin ny, khng phn bit h xut pht t u. Khng c s khc bit
g c. Gi s rng Princeton v Podunk chp nhn bn v ti n hc, nhng bn theo hc ti
Princeton v ti n Podunk. mc trung bnh, c ti v bn s to thu nhp ngang nhau. (Kt qu
cng khng i i vi ngi da en v ngi da trng, lm suy yu thm trng hp u i nhp
hc do yu t chng tc. Ngoi l duy nht l cc sinh vin ngho hn, bt chp chng tc; s lng
cc sinh vin ny ch tng nh trong mt trng i hc danh ting).
Li gii thch c l kh n gin. Ti hu ht cc trng i hc, sinh vin u c th hng mt nn
gio dc tt p nu h c gng. Dale v Krueger vit: mi sinh vin c nng lc ang theo hc ti
mt trng i hc cp thp hn c th tm n cc sinh vin c nng lc khc cng nhau hc tp.
Tng t, thm ch trong cc trng danh ting vn c nhng k dt nt v li bing. Mt khi bn
ra th trng vic lm, vic bn tng hc trng i hc no c th l vn trong mt vi
nm, vo bui u ca s nghip. Cc cng ty khng bit nhiu v cc ng vin tr tui. Mt h s
nng lc sng chi (bng cp ca Lin on Ivy) c th gy n tng. Nhng sau th nhng g mt
ngi c th lm hoc khng th lm c mi l iu ng quan tm. Cc k nng pht trin cao
hn. Danh ting ni ln. Cc cng ty c vn a thch nhng ngi c nng lc hc t trng Podunk,
hn l nhng ngi khng nng lc n t Princeton.
Nu bn khng th (hoc s khng) tn dng cc li th do Princeton cung cp, trng ny khng
lm tt cng vic ca mnh. Nhng g m cc sinh vin em li cho trng i hc mi l quan trng
hn so vi nhng g nh trng mang n cho sinh vin. Bi hc ny rt thch ng, khng ch i
vi cc trng i hc danh ting. Xt di gc x hi, chng ta em cc trng i hc i
bn do nh l mt liu php cha tr nhiu t nn x hi. X hi cn nhiu ngi lao ng c tay
ngh cao. V th c gi thm nhiu sinh vin n cc trng i hc. Ngi tt nghip i hc c thu
nhp cao hn nhiu so vi thu nhp ca ngi tt nghip trung hc. V vy - tng thu nhp - hy
gi thm nhiu sinh vin n cc trng i hc. Trong kha cnh ny th chng ta thnh cng. C

l, ba phn t s lng hc vin tt nghip trung hc u n hc i hc, bao gm c cc trng i

hc cng ng.
Nhng mt na hoc hn khng hon tt chng trnh hc i hc. Mt nghin cu mi ca B
Gio dc (i hc cho tt c mi ngi?) bo co rng cc sinh vin ny ch c cc k nng v thu
nhp rt khim tn. iu g quyt nh ngi sinh vin no s hon tt kha hc? Trong mt bo co
khc, Clifford Adelman - mt nh nghin cu cao cp ca S Gio dc - thy rng cc yu t mnh
nht l kh ca cc kha hc ti trng trung hc. V kt qu tm thy l ng nht i vi cc
sinh vin da en v gc M Latin. Khng c tin (khng h tr ti chnh) cng gii thch vi
trng hp b hc gia chng. Cc kha hc c yu cu cao mang nhiu ngha hn l vic
truyn ti nhng k nng ng n. Chng cn cung cp nhng tri nghim - v gip hc sinh thm
nhun s t tin - khi hon thnh mt cng vic kh khn no .
Lm th no khch l sinh vin lm tt nht? Lm th no khin cho cc trng trung hc c
yu cu cao, trong khi vn hp dn hc sinh? Lm th no truyn ti cc gi tr quan trng (k
lut, kh nng xoay s, tinh thn trch nhim) n cc thanh thiu nin, trong thi im (tm l) xo
trn nht trong cuc i? y l nhng cu hi kh cho cc bc ph huynh v ton x hi. Nu cc
cu tr li hin nhin r rng, chng ta hn nm bt c. Nhng i hc i hc - thm ch l
Harvard - khng phi l con ng tt gii quyt vn .
Newsweek
Ngy 1 thng 11 nm 1999

INTERNET V GUTENBERG
Trong thi i m mi ngi u t co vo trong bn thn mnh (self-absorbed), mi th u c th
l ci Mi nht hoc Ln nht. Tinh thn ny chc chn khin cho Internet tr nn th c ngha
v cng to ln. Steve Case ca cng ty American Online gi th k mi ny l th k ca
Internet, v mt s chuyn gia c thm quyn ang th thm rng Internet c th c so snh vi
tm vc ln lao ca vic pht minh ra bo in trong th k XV ca Gutenberg. Chng ta lng qun
lch s.
Gi s bn c sinh ra vo nm 1900. Bn s khng c xem phim (b phim cm (khng c
ting) u tin, The Great Train Robbery, c trnh chiu vo nm 1903), ch ng ni g n
truyn hnh ton cu. My bay khi cn cha c pht minh, v Henry Ford cha kp sn xut
Model T u tin mi cho n nm 1908. Di 10% cc h gia nh M c in thoi, v t hn 8%
c in. Khng sinh vn cha c tm thy. Cho n nay, Internet cha th l ngang hng vi cc
tin b trn.
Mi bc tin u lm thay i cch sng v quan nim ph bin. Xe hi lm nc M ngoi
ha v khai trng s i li i tr. Khng sinh, vc xin, v tin b trong y t cng ng gip
nng cao tui th con ngi t 47 trong nm 1900 ln 77 ngy nay. S thnh vng tng nhanh - mt
h qu ca nng lng in, cc cng ngh khc v cch thc qun l hin i - rt ngn thi gian
lm vic v tng thi lng cho gii tr. Phim nh v truyn hnh lm chuyn dch vn ha ph bin.

Internet l th cn qu non tr, cha th d on ngay c mc quan trng cao nht m n c

th c, v thi gian vn c th chng minh rng cc li tin tri vi vng trn l ng. Nhng hin nay
c mt s tuyn b khng ng s tht. Khng phi l trc y cha c ci tin ln no li lan ta
nhanh n vy. Theo bo co ca cng ty Morgan Stanley Dean Witter th trong nm 1990, ch mt
s t cc my tnh c s dng Internet; n nm 1999 c l 38%% cc h gia nh c kt ni.
Tc ny tng ng vi s ph bin radio (t 0 ln n khong 46% cc h gia nh trong
nhng nm 1920) v chm hn tc ph bin ca TV (t 9% trong nm 1950 ln 87% vo nm
1960).
Tt nhin, Internet cn ang trong tin trnh pht trin ca n. Nu khng c g thay i, vic sp
nhp gia America Online v Time Warner l mt s u t mo him cho th h tip theo ca cng
ngh Internet. Hin nay, hu ht cc ngi dng ti gia nh u c kt ni quay s dial-up thng
qua modem v ng dy in thoi sn c. Cng ngh thay th l bng thng rng, cng ngh
dng ng truyn tng cng, cp quang, v tinh, hoc ng dy in thoi tt hn s nng cao
tc truyn d liu. y ban Truyn thng Lin bang cho bit: mt modem tc nhanh hin nay
mi cho php mt ti v mt file dung lng 10 MB (tng ng vi mt on phim di 10 - 20
pht) trong vng 24 pht. ng cp tc cao hn c th lm cng vic ny ch trong khong mt
pht.
Internet, truyn hnh, v in thoi s c tch hp. iu ny, theo nh gi ca ti, l mt quan
nim ph bin. i vi AOL-Time Warner, chin lc tng th l cung cp c dch v ng truyn
(Time Warner s hu h thng cp ln th hai) ln cc ni dung truyn ti (t dch v Internet n
phim nh, cc chng trnh truyn hnh, tp ch, m nhc, hay mt ci g hon ton mi). Cc
cng ty khc cng c tham vng tng t. Nhng chng ta khng bit liu rng tm nhn ny, hoc
mt s vn khc, c thnh hin thc hay khng.
Cc cng ngh c tm quan trng lch s l nhng th ti lp cc iu kin sng ca con ngi.
Cng ngh bo in ca Gutenberg khin cho qung i qun chng bit c bit vit, nui dng
cuc Ci cch Khng cch[76] (vi vic bo mn tnh c quyn v thn hc ca gii tng l), v
thng qua vic trao i thng tin d dng, to thun li cho cc cuc cch mng khoa hc. Trong th
k XIX, h thng ng st to nn mt th trng quc gia Hoa K tht s, ng h sn xut ln
v x hi tiu dng. c ng ngang hng, Internet phi vt xa hn ch khng ch l e-mail
hoc nn tng cho marketing. Nu bn mua mt quyn sch hay mt chic xe hi qua mng, phn ct
li ca giao dch vn l quyn sch hoc xe hi. c bit l trong thng mi gia cc doanh nghip
(B2B), Internet c th ci thin hiu qu thng qua cnh tranh bng gi c v nhiu chn la nh
cung cp hn. Nhng y l nhng thay i v mc , ch khng phi loi hnh.
Nhng ngi am m Internet c t duy chn chn cho thy s suy on ng tin cy v ngha
rng ln hn ca dch v ny. Esther Dyson, bin tp vin ca bn tin Release 1.0 cho bit: trong
vng 200 nm qua, chng ta xy dng c nn kinh t cng nghip vi nn sn xut hng lot...
v cc th trng i tr. Vi vic cung cp rt nhiu thng tin, Internet gip ngi tiu dng thot
khi cc th trng i tr; v khi lm cho cc thng tin c phn pht d dng, n cho php mi
ngi tr thnh nh sn xut c lp. B ni: tc ng chnh yu ca Internet l khin cho cc c
nhn mnh m hn trong cuc sng ca h, ng thi lm mi vic kh khn hn i vi cc
chnh ph, cc doanh nghip - bt c t chc no khc - ang hot ng kn o.

Tc gi Kevin Kelly ca tp ch Wired, ngi vit cun Nhng nguyn tc mi cho mt nn kinh t
mi (New Rules for new Economy), lp lun rng Internet thc s ang b thi phng qu mc.
Trong tng s tt c nhng ngi ln mng trong 10 nm qua, ngy nay ch cn mt phn mi l
ang online. iu ny c th y nhanh qu trnh thng mi ton cu v lm suy yu (tch cc hay
tiu cc) cc chnh ph ca cc quc gia.
Tt c nhng vn ln vn cha c gii quyt n tha. Internet s cng c quyn t ch ca c
nhn hay xm phm quyn ring t ca con ngi? N s lm tng thm kh nng c lp v kinh t
ca con ngi hay m rng quyn lc ca cc tp on cng ty (America Online - Time Warner s
khng phi l mt t chc tm thng nh b)? Trc khi c cu tr li r rng, Internet phi c kh
nng tn ti xt t gc kinh t. Mc d ang bng n, Internet hin nay phn ln l mt nh t bn
ang lm t thin. Hu nh tt c mi th trn Internet n ang c cho khng hoc bn l. Bn l
in t pht trin rt km. Nm 1999, lng bn l qua mng ch chim di 0,5% trong tng chi
tiu ca ngi tiu dng Hoa K. Chi tiu cho qung co qua mng cng vy. Nm 1999, theo c
tnh ca Robert Coen ca i hc McCann, qung co qua Internet ch vo khong 1,8 t USD, so
vi tng chi tiu cho qung co ca M l 215 t.
S thnh vng ca Internet ln pht sinh ch yu t u c chng khon hay xy dng c s h
tng - cung cp my tnh, phn mm, v cp quang. Nortel Networks, mt nh cung cp ln trong
lnh vc ny, cho bit: trong nm 1999, chi tiu cho cc ni dung ny l 366 t dollar. Sm hay
mun, vic u t cng phi em li hiu qu kinh t, hoc s phi ngng li. Ngay c khi Internet
thnh vng, n vn cn nh b hn so vi nhng thnh tu ln trong qu kh. Chng lng qun qu
kh ca chng ta c th c ci thin vi nhng li pht biu ca mt ngi nng dn Tennessee
trong bui i l nh th hi thp nin 1940. ng tng ni: cc anh ch em thn mn, ti mun cho
cc bn bit iu ny: th v i nht trn Tri t l c tnh yu Thin Cha trong tri tim ca bn,
v iu v i tip theo l trong nh bn c in. Liu Internet c th thc s vt qua ngng
ny?
Newsweek
Ngy 24 thng 1 nm 2000

BN NG LO LNG
Hin tng Tri t nng dn ln c th, hoc cng khng th, l cuc khng hong mi trng ln
ca th k sau, nhng - bt k n l khng hong hay khng - chng ta s khng hnh ng qu
nhiu cho vn ny. (Ti chc chn l) Chng ta s tranh lun hng hi v vic ny v c th thm
ch, vi t cch l mt quc gia, a ra mt s cam kt nghe kh long trng phng trnh n.
Nhng cc cam kt ny c v nh cng kch tnh v c ngha to ln bao nhiu, th kh nng ngi
ta c th quan st thy cc ng thi cng thp by nhiu. S c rt t cam kt c thc hin. Ti s
khng em ci u ca mnh ra t cc, nhng ti khng nhn thy s vic ny din tin theo
cch khc i nh th no.
Cc nn dn ch khng th d dng hy sinh nhng g trong hin ti phng trnh cc mi nguy
trong tng lai. Chng ta cn (c v nh vy) nhn thy mt nguy c r rng v trong hin ti, nu
khng phi l mt cuc khng hong, c th bt u hnh ng. y l l do ti sao chng ta s

khng sm vn ng chng li hin tng Tri t nng dn ln. Cc hot ng chnh tr s n

gin l khng tnh n vic ny. lm c iu g hiu qu, cn i hi phi c ngun lc ln
t thu hoc ngun tng ng khc. Mc thu thch hp l 100 USD/tn carbon; mc ny c tnh
s lm tng gi xng ln 26 cent mt gallon v gi in, kh t thin nhin cng tng thm gn 30%.
tng ny lm ngi ta e ngi vic s dng nng lng v pht ra cc kh nh knh (ch yu l
cacbonic) t vic t cc nhin liu ha thch (du, than , kh t).
Ni theo cch nh nhng th kh nng thng qua lut thu ny ca Quc hi l thp. Vn vi hin
tng Tri t nng dn ln y l: chng ta khng bit n c thc s l mt mi e da i vi
quc gia hay khng, v nu ng l mi nguy th ln l bao nhiu. Quc hi c th c hnh
dung l s phn ng vi mt mi e da chnh ng, ngay c khi n cn xa. Nhng h s khng p
t s phin toi cho cc c tri khi khng c cc thnh qu r rng t vic gii quyt mt vn
mang tnh gi thuyt. V nu Hoa K khng lm, cc quc gia khc cng s khng lm. Chng ta l
t nc to ra cc kh nh knh nhiu nht, khong 22% trong tng lng kh nh knh hng nm.
Cc quc gia khc s khng p mnh duy tr li sng ca chng ta.
Hi tun trc, ti ni chuyn vi nhng ngi tin vo hin tng Tri t nng dn ln v c
nhng ngi hoi nghi. Mc d c s khc bit v cch hnh ng, h u c xu hng ng v
tnh trng hiu bit cn khim hin nay. Di y l nhng g chng ta bit. K t khi bui bnh
minh ca Thi i Cng nghip (c cho l t nm 1800), nng kh cacbonic trong khng kh
tng khong 30%. Trong th k va qua, nhit trung bnh trn b mt Tri t tng 1 F (0,5
C). Rt nhiu ngi nghi ng rng nhng xu hng ny c lin h vi nhau. Kh thi t hot ng
cng nghip v giao thng vn ti lm tng lng CO2, gi nhit nhiu hn trong bu kh quyn v
lm nhit tng. L thuyt phn i li cho rng s gia tng nhit nh ch l mt bin i kh
hu t nhin.
Tip theo y l nhng g chng ta cha bit:
Chng ta khng bit nhit s tng thm bao nhiu - hoc c tng thm hay khng - trong th k
tip theo. Nm 1995, y ban lin chnh ph v Bin i kh hu ca Lin Hip Quc d on rng
nhit trung bnh c th tng t 1 n 3,5 C, vi s on tp trung nhiu nht mc 2 C.
Ngay c s d on thay i ny cng cn d dt, v nhiu nh khoa hc khng chp nhn bi v
ngi ta tha nhn kt qu d on ch c t cc m phng th ca kh hu trn my tnh.
Chng ta khng bit - mc d c nhiu bui ni chuyn gy hoang mang - v nhng tc ng ca
hin tng nng ln. Cc m hnh trn my tnh khng th d on c chnh xc cc tc ng i
vi cc vng min hoc s thay i trong mt cn bo. Thi tit m hn c th lm cho mt s khu
vc hp dn hn v nhng vng khc km i. Thi tit nng hn c th lm gim sn lng cy
trng mt s ni v tng sn lng ti nhng khu vc khc.
Chng ta khng bit lm th no ngn nga hin tng nng dn ln ny. Khi cc kh nh knh
vo bu kh quyn, chng c xu hng lu li ti . V vy, n nh lng kh thi hng nm l
khng , chng phi c ct gim mnh. Tuy nhin, tng trng kinh t i hi nng lng nhiu
hn, v cc nhin liu ha thch cung cp n 85% trong tt c cc ngun nng lng. Nu khng c
mt bc t ph trong ngun nng lng thay th - nng ht nhn, nng lng mt tri, hay mt
loi nng lng no khc - th chng ai bit lm th no gim lng kh thi cho ph hp m sau
cng khng ph hng nn kinh t th gii. (n nm 2050, lng kh thi c th phi gim n 50%
hoc hn so vi mc d kin.)

n gin l tng cho rng hin tng Tri t nng dn ln l mt thm ha vn cha c
chng minh. Bt c ai ngh khc u nn c qua mt cu chuyn hay tuyt vi ca Richard A. Kerr
ng trong s ngy 16 thng 5 ca Tp ch Khoa hc (D bo v kh nh knh vn cha r rng).
Trong , ng lm sng t cc nghi ng v cn bnh dng my tnh m phng kh hu. Khi thay
i mt vi gi nh, mt m hnh my tnh cho kt qu d bo v vic Tri t nng ln, gim t
5,2 C xung cn 1,9 C, gy ra bi lng kh CO2 cao gp i. Vi cc hiu bit hin nay, cch
tt nht i ph vi s nng ln ca Tri t - nu xy ra - l iu chnh thch ng vi hin
tng ny. S thay i c l din ra t nhiu thp k. Nu mc nc bin tng do i dng nng
ln, cc khu vc ven bin s cn xy dng cc bc tng hoc ngi dn s phi di chuyn sang ni
khc. Nng dn s iu chnh cc v ma ph hp vi iu kin thi tit mi.
Ti vit tt c cc ni dung trn nh mt ngi thc s ng h thu sut cho vn nng lng, ch
yu l v l do an ninh quc gia ( gim bt s ph thuc vo du m Trung ng kh bp bnh).
Vi s hn ch ca bn thn, ti tin rng chng ta c th ci thin c hiu sut s dng nng lng
m khng cn c nhng thay i t ngt trong li sng hoc cc chi ph kinh t cao. Vng, chng ta
c hai cuc khng hong du la trong thp nin 1970 v tham gia mt cuc chin tranh trong
nhng nm 1990 cng v du. Cc s kin ny khng thc y mt mc thu nng lng ng k,
v hin tng Tri t nng dn ln cui cng s i hi mt khon thu t thu ln hn. (V d mt
mc thu 100USD cho mi tn carbon cng ch c th gip ct gim lng kh thi CO2 trong nm
2010 xung tr li mc ca nm 1990.)
Nhng g ti kt lun l hin tng Tri t nng dn ln ha hn s tr thnh mt ngun gc di
do cho thi o c gi trn quy m quc gia. Tng thng Clinton gn y ln ting ph phn
Lin Hp Quc v s nguy him ca hin tng Tri t nng dn ln m khng by t r rng cch
thc ca Hoa K i ph li vn ny. Cui nm nay, mt hi ngh quc t s c gng i n
mt hip c ton cu. c 65 thng ngh s k vo mt ngh quyt do thng ngh s Robert
Byrd t bang West Virginia khi xng, theo Hoa K t chi bt k hip c no nu n khng
yu cu vic ct gim kh thi ca cc nc ngho (Trung Quc, n , v..v...). Nhng cc nc ny
- tm thi - c min tr v cc l do chnh ng. H khng to ra lng kh nh knh nhiu nht
trn th gii, v vic x pht qu trnh pht trin ca cc t nc ny s lm ko di thm s ngho
i ca h.
S khc bit gia Clinton v Byrd l t hn so vi v b ngoi ca n. Clinton mun c nhn nhn
l c tch cc tham gia nhng khng lm g nhiu; Byrd v cc cng s ca ng mun tm thy mt
l do chnh ng (tc l cc nc ngho khng tham gia hip c) rt lui. Hu nh chng c ai
mun tha nhn thng thn tnh khng r rng, khng chc chn ca hin tng Tri t nng dn
ln. Vic t cu hi liu y c phi l mt vn nghim trng m mi c nhn nghim tc cn
nhn nhn mt cch nghim tc s l mt sai lm chnh tr. Cn bt c hnh ng nghim tc no lin
quan n vn ny s l s t st chnh tr. V vy, cc chnh tr gia khn ngoan ang hc cch
khiu v quanh tnh th tin thoi lng nan ny.
Newsweek
Ngy 14 thng 7 nm 1997

VN C VIC LM
Cun sch mi ca nh x hi hc William Julius Wilson, Khi cng n vic lm bin mt: Th gii
ca dn ngho thnh th mi, s l hp dn i vi nhng ai tin tng vo cc chng trnh ln ca
chnh ph nh nhng liu thuc gii c cho cc vn x hi ti t nht ca chng ta. Wilson cho
rng tnh trng thiu vic lm c l gii vi nhng ngi da en ng cp thp. ng vit: cng
vic bt buc phi c k lut v s u n. Thc t l 30 - 60% nhng ngi khng c vic lm
sng trong cc khu chut ngho nht tr thnh ti phm v gia nh v. Wilson mun c
mt C quan xc tin Vic lm mi (c quan vic lm cng ng t thi k Suy thoi) lp y
khong cch v cng n vic lm.
Wilson - ngi mi n Harvard t trng i hc Chicago - khng phi l ngi di dt. ng bit
rng xut ca ng thch thc li bu khng kh phn i chnh ph ngy nay. ng ng l
khng bit s; tnh hc thut khng nn chiu theo nhng xu hng chnh tr nht thi v khng
ng n. Bn cht vn y chnh l l thuyt ca ng. N sai lm. Cc cng n vic lm l
ang tn ti. T nm 1980, nn kinh t M to ra thm 27 triu vic lm. L ra hu ht tt c mi
ngi, bt k chng tc, u khng th thng xuyn tht nghip. Nu c tht nghip, th l do c
bn l h thiu nhng k nng, k lut, hoc khng mun tm v gi vic lm.
i vi ngi da en, cn c nhiu nguyn nhn khc gp phn: thnh kin chng tc, cc trng
ngho, v qu trnh ngoi ha ca cng n vic lm. Tuy nhin, s sn c c bn ca cng n vic
lm c xc nhn bi hu ht ngi M gc Phi, nhng ngi c vic lm. S tp trung ca cc hc
gi v cc phng vin nh bo i vi nhng ngi thuc tng lp thp v tnh dung dng cho
cc hnh mu v chng tc ti t nht. Hnh nh chng c ai trong s h thnh cng, tt c h u
c v ang ng trn b vc ca tht nghip v ngho i. Trong thc t, cc h s lu tr - mc d
him khi l hon ho - vn cho thy tnh hnh kh quan hn:
Trong s nhng ngi t 25 tui tr ln, t l c vic lm ca ngi da en v ngi da trng l
ngang nhau. Nm 1995, t l c vic lm l 64% i vi ngi da trng v 61% i vi ngi da en
- vi s cch bit ln hn dnh cho t l lao ng nam so vi n. Mc d t l tht nghip cho ngi
da en trn 25 tui l gn gp i so vi t l ny ca ngi da trng (7,4% so vi 3,9%), chng vn
quy v mt mc ngang nhau khi xem xt trnh hc vn cao hn. Trong s cc sinh vin tt
nghip i hc, t l tht nghip l 2,3% i vi ngi da trng v 3,2% i vi ngi da en. (Tng
s t l c vic lm v tht nghip khng bng 100%, v nhiu ngi - sinh vin, ni tr, ngi ngh
hu - khng c mt trn th trng lao ng.
S cch bit ln nht trong t l vic lm xt theo yu t chng tc hin nay ang din ra trong gii
tr. Trong s nhng ngi tui t 16 - 24 khng ghi danh theo hc ti cc trng, c khong 75%
ngi da trng ang lm vic; trong khi t l ngi da en c lm vic ch l 56%. S lng ngi da
en tm kim vic lm l t hn, v trong s nhng ngi da en c i tm vic lm, t l tht nghip
cao hn gp i.
Mc d mc thu nhp trung bnh ca ngi da en thp hn ngi da trng, nhng khong cch thu
nhp ln nht li tn ti gia chnh nhng ngi da en. Trong s cc cp v chng c con m c
hai v chng u lm vic, mc lng tun trung bnh ca ngi da en vo nm 1995 l 836 USDtng ng 86% mc trung bnh ca cp v chng ngi da trng. Nhng s ny l cao hn ba ln
mc lng trung bnh ca cc b m da en c i lm v nui con mt mnh - ch l 287 USD. Vn

 l c n 44% cc gia nh ngi da en vi tr em c ngi ph n n c chm lo chnh;

i vi ngi da trng, t l ny ch l 15%.
Nn kinh t khng th gii thch c tt c cc vn bt bnh thng. S xung dc ca hn nhn
vt ra ngoi gii hn ca nhng ngi thuc tng lp thp. Ti phm cng lm tn thng rt
nhiu thanh thiu nin trc khi h c th tr thnh ngi lao ng. Nhng bin chuyn trong nn
vn ha ph bin c v nh lm n thng ngi da en nhiu nht: tm quan trng ca hn nhn
gim st, s k th i vi vic c con ngoi gi th cng gim, thc cho rng x hi n tt c
mi ngi mt cng n vic lm tt, s khoan dung nhiu hn (theo cch ni ca Thng ngh s
Daniel Patrick Moynihan) dnh cho nhng ai tng phm sai lm ln hn. y l cc mm mng
khin x hi phn r.
Nu nhng ngi n ng khng chu trch nhim v con ci ca mnh, h s cm thy p lc t hn
khi lm vic. Nu t l ti phm l cao trong s nhng ngi da en tr tui, thm ch nhng ngi
da en khng phi l ti phm cng s vt v hn mi tm c vic lm. Nhng hnh nh xu xa
nht c gn lin mt cch tinh t vi nhng g tt p nht. T l tht nghip cao ti cc th l
h qu ca nhng xu hng ny, ch khng phi nguyn nhn. ng l, nh Wilson lp lun, vic
cc th khng cn nhng c s sn xut lm gim st s lng cng n vic lm cho ngi da
en. Nhng t l tht nghip ti cc th vn tng ngay ti cc thnh ph khng bao gi c nhiu
nh my (nh Washington chng hn). Mt l do, nh gii thch ca Wilson, l ngi da en thnh
cng thng ri b. Hy xem xt ba khu vc ln cn ca Chicago m ng nghin cu. T nm
1950 n nm 1990, dn s ca cc khu vc ny gim t 250.000 xung cn 86.000.
Wilson ng n khi cho rng, i vi nhng ngi ri b ni lm vic, trin vng kinh t
ang xu i. Cc mng li vic lm khng chnh thc cn yu km. n vi nhng ngi s dng
lao ng ngoi thnh s mt nhiu thi gian hn. p lc x hi buc phi c mt cng n vic lm
l thp hn trc kia. S phn bit i x trong khi lm vic khin ngi ta tn thng. Cc thanh
nin tr tui da en sng trong thnh ph thng c xem nh nhng k li bing hoc khng
trung thc.
Wilson tranh lun rng: khng phi tt c nhng iu ny u phn nh thnh kin v chng tc. ng
thng bo rng trong cc cuc kho st cc cng ty ti Chicago, nhng ngi s dng lao ng da
en cng c quan im tiu cc ging nh ngi da trng. V nhiu c dn trong thnh ph cng c
thnh kin ny. Mt ngi n ng 30 tui, c vic lm v c con, ni: Khong 65% nam gii da
en... khng mun lm vic chm ch - h ch mun mt cng vic tht d dng, v nhiu tin.
Mc d vy, theo cch thc no m nhiu ngi da en (v c ngi da trng) khng c vic lm
tui ngoi 20 tm c vic khi ngoi 30 tui. Kh c th tranh
lun, nh Wilson tng lm, rng s suy gim v th kinh t ca ngi n ng da en gy ra s
v trong gia nh vi vic lm cho ngi n ng tr thnh ng chng t hp dn. Sai lm y
l, qua thi gian, v th kinh t ca ngi n ng da en tng ln. K t khi Chin tranh Th gii
th II, hng trm lnh vc ngnh ngh (t k ton n phng vin bo ch) trc kia tng ngn cn
khng cho ngi da en tham gia th nay c m ra. Nm 1995, mc lng trung bnh cho nam
gii da en t 73% mc trung bnh ca ngi da trng. T l ny ch l 43% trong nm 1940 v
64% vo nm 1970.

Wilson gim thiu (do thiu st) loi tin b khng hon chnh ny, duy tr tng cho rng cc
vic lm cn phi c cung cp thm hn l c mi ngi theo ui. Cun sch ca ng c th
c c nh mt phn ca cuc ni chin honh hnh trong cng ng ngi da en, khi n ang
trong mt x hi ln hn. Cuc u tranh khin cho nhng ngi quan tm n cc gi tr ca gii
trung lu - cng vic, gia nh, trch nhim - i u vi nhng ngi khng quan tm. Wilson tm
hiu v hy vng rng c nhiu cng n vic lm hn s to ra cc gi tr tt hn. L thuyt ca ng
nhm mc ch bin minh cho mt chng trnh ngh s trit v vn vic lm, thc y cc
mc tiu bo th.
cng l mt chng trnh ngh s khng my trin vng, mc d c th hiu c, khi n gin
ch cn gi nh l khng cn nhng kha cnh kh chu nht ca tnh trng ngho i ni thnh th.
Mt s xut c v nh khng kt ni vi l thng thng. C lc, Wilson tn thnh mt n
cung cp cc vic lm mang tnh cng ng cho cc ngi lao ng tay ngh thp ang tht nghip
nh cc v tr ph t chm sc sc khe ban ngy, v tr l qun l sn chi. Ngi lao ng thuc
tt c cc chng tc s u c nng lc cho cc cng vic ny. Nhng ai s mun giao ph cho
con ci ca h cho cc nhn vin t trch nhim v nng lc nht, bt k chng tc ca h? y ch l
mt hy vng thnh cng trong khi lp lun m thi.
The Washington Post
Ngy 11 Thng 9 nm 1996

VII. BO GII
O GII TINH HOA TRUYN THNG!
Tng lai ca nhng ngi ging nh ti trong thi gian trc y r rng l sng sa hn - hay t
nht iu c v nh vy. Khi ni ti nhng ngi ging nh ti, ti mun ni ti nhng ngi
lm trong ngnh truyn thng, chng hn bo, tp ch, hay truyn hnh. Ngay khi chng ti ang va
b phnh ph va b ch trch v quyn lc ca mnh, th cc cng ngh my tnh mi v cc phng
tin giao tip mi bt u e da thu nhp, tm quan trng v mt x hi, cng nh nh hng chnh
tr ca chng ti. iu ny c th lm hi lng nhng ai coi chng ti l mt gii tinh hoa truyn
thng (media elite) vn chng c ai bu ln m li lm vn c chnh tr v vn ha ca x hi.
Tuy nhin, li c quan im i lp rng truyn thng i chng gip gn kt x hi, qua vic chia s
kinh nghim v thng tin. Quan im no trong s hai ci trn l ng khng phi l vic quan trng,
vn l nhng cng ngh mi khng nghe thy m cng chng quan tm n nhng kin kiu
ny.
Cho ti nay ti vn nghi ng rng cc phng tin truyn thng kiu mi s e da cc knh truyn
thng kiu c. My tnh, truyn hnh cp, hay si quang v.v... s ch cung cp nhng thng tin
chuyn bit, v mi lnh vc t c phiu n bnh tt, v chng hon ton khng th thay th cc tin
tc v gii tr ph thng. C th lm ch! Tuy nhin c hai s kin lm lung lay nim tin ca ti.
S kin th nht l mt cuc iu tra ca Trung tm nghin cu Pew v Con ngi v Bo ch cho
thy nhng thay i ln trong thi quen v truyn thng. ng ch nht l s i xung ca cc
chng trnh tin tc ban m trn TV. Nm 1993, 60% ngi M trn 18 tui tr li l thng
xuyn xem chng trnh ny, n nm 1998 t l ny ch cn 38%. Mt phn l do ngi ta bt
quan tm n tin tc, nhng l do chnh l do h xem tin tc trn truyn hnh cp nhiu hn vo ban
ngy. Tng t, Internet cng ct cnh. Hi 1995, ch c 4% s ngi ln ln mng xem tin tc mt
ln trong tun; ngy nay t l ny tr thnh 20%!
S kin kh chu th hai vi ti l mt cuc tr chuyn vi em ti Richard. Em ti c mt qun tr
nh Cape May, New Jersey. Nm ngoi, Richard bt u qung co cho qun bng website ca
chnh mnh. Kt qu tht bt ng, khi mt phn nm s khch hng ca qun bit n qun nh cch
qung co ny. Cha c cch qung co no, d l trn bo hay tp ch, c hiu qu nh vy. M
Internet li c chi ph khng cao na ch: em ti ch phi tr cha n 1.000 USD/nm cho mt cng
ty nh Indianapolis h lp v qun l website m thi. Em ti ni Trn Internet, ta c th cnh
tranh ngang nga vi cc qun tr ln hn hay thm ch l cc khch sn. H c trang web, mnh
cng c trang web!.
m! Cc phng tin thng tin i chng tn ti v hai l do: mt l ngi ta c hay xem chng;
hai l ngi ta v cc cng ty dng chng qung co. Hai iu ny tt nhin gn lin vi nhau.
Nu ngi ta khng c hay xem mt phng tin thng tin no , s chng c ai mun qung co
sn phm ca h trn c. Ngc li, nu khng c khch hng mua qung co (d vi bt k l do
g), chng ta s nh mt c gi hay khn gi. Thc s th cc khch hng qung co trang tri a
phn chi ph ca cc phng tin thng tin i chng. V d, i vi bo ch th 70-80% doanh thu
ca h l t qung co (pht hnh chim a s trong phn doanh thu cn li). Nu qung co bc

hi, bo ch s khng kham ni chi ph tr cho cc nhn vin, cc chng trnh c th thu ht c
gi ca h na.
Ti tng cho rng t ra th bo v tp ch vn gi c v tr ca h, bi mt t bo giy tt hn
hn mt mn hnh my tnh nu xt n vic c v ngh ngi. Ny nh, bn c th mang t bo ca
bn i u ty thch; bn c th gp i hay kp n trong tay; nu nh ri th cng chng c g ng
k. Mt mn hnh my tnh, d nh gn ti c no, cng khng th so snh c vi nhng tin li
va nu, chng no m mi ngi cn c nh cch m ti c. Vi ti, c l mt tri nghim ring
t, ch mt mnh ti vi t bo hay cun sch m thi. Nhng nu thi quen c ny thay i th sao?
iu qu thc xy ra. TV git cht cc t bo bui chiu (evening newspaper): trong giai
on t 1950 n 1997, s lng nhng t bo loi ny gim t 1.450 t xung cn 816 m thi,
lng pht hnh ca chng cng gim i hai phn ba.
Chng ta c th ang trong mt thi im chuyn i quan trng. Kt qu cuc iu tra ca Pew
khng cho chng ta bit mnh ang i v u, nhng n cho thy mt s dch chuyn t nhng g
hin hu xy ra. Hn bao gi ht, con ngi c th c c nhiu thng tin t nhiu ngun khc
nhau, do h c th thay i thng tin m h mun, cng nh cch thc c c nhng thng tin
. Cc th h khc nhau c th nh gi tm quan trng ca tin tc (news) v thng tin
(information) khc nhau. Trong nhng ngi tui t 18 n 29, ba phn t cho Pew bit rng h
thch c nhiu ngun thng tin khc nhau, nhng ch mt phn ba a thch vic cp nht tin tc.
Vi nhng ngi trn 65 tui, ch c phn na s ngi c hi cho bit h thch nhng ngun
thng tin, trong khi hai phn ba quan tm n vic thng xuyn cp nht tin tc.
Do , thi quen c th thay i. Gi s mi ngi cp nht tin tc t my tnh nhiu hn, h c th
lt qua nhng tiu , bi bo hay im phim gia nhng lc c email trong khi lm vic hay chi
game ti nh. Nh th phi chng s c t c gi dnh cho bo giy hn? R rng iu ny xy
ra. T 1970 n 1997, t l ngi ln c mt nht bo gim t 78% xung cn 59%. Hoc gi s
ngi ta c th la chn nhng g cn c trn bo qua cc cng c my tnh. Chng hn bn chn
trc nhng g bn mun c - 6 bi hng u v tin trong nc v quc t, 4 bi bo a phng,
hai bi chuyn mc a thch, 7 bi v chng khon, 1 bi v kt qu bng chy, 1 bi v l s t vi
ca bn. Tt c c ng gi v gi ti nh bn qua bn in trn giy A4. Nh vy c cn l mt t
bo na khng?
Chng ta khng bit nhng cng ngh mi s mang li nhng g (v khi no), v chng lun pht
trin tng ngy. Chng ta cng khng bit con ngi mong mun iu g. Ln mng cha hn
m bo cho s thnh cng. Thng ba va qua mt tp ch on-line l Slate bt u tnh ph
19,95USD/nm (trc y th min ph!), lng c gi d tnh s gim t 200.000 ngi xung ch
cn 30.000. Trong thi k bng n kinh t hin nay, c ci mi v ci c u c th tn ti. Tuy
nhin trong thi bui kh khn, cnh tranh s d di hn v thm ch ngy nay s thay i trong
khn gi ca cc phng tin thng tin i chng l khng th trnh khi.
V tp ch, s tng trng ch yu n t nhng loi tp ch mi ra, nhm vo lng c gi t hn,
ch khng phi t s tng thm s lng c gi ca cc tp ch c. Lng pht hnh ca tp
chNewsweek nm 1998 l 3,2 triu, khng hn l my so vi nm 1978 (3 triu). Vi cc mng TV,
s khn gi ang ri t do. y chnh l im giao nhau ca kinh t hc v x hi hc. Quan nim v
mt gii tinh hoa truyn thng, nu ng, i hi rng khn gi ch c th thu nhn tin tc v s gii
tr t mt s hn ch nhng ngun nht nh, lnh o bi mt s bin tp vin, phng vin, phng

vin chuyn mc, nh sn xut. Khi truyn thng pht trin, nhm tinh hoa ny tr nn bt c
quyn. S khn gi t hn khin nhm ngi ny t ni bt hn, t quyn lc trn th trng hn (tc
l thu nhp t hn).
y c mt logic m hin nay c v b b qua hay thm ch xem thng. H thng ngi sao vn
pht trin, nht l trong ngnh TV v c trong ngnh bo in. Hp ng mi nht ca Katie Couric [77]
em li cho c ta 7 triu USD/nm, Variety cng tr cho Jane Pauley trong hp ng mi nht s tin
l 5,5 triu USD/nm. iu ny cho thy s tuyt vng ca cc cng ty truyn thng, h sn sng tr
mt s tin ng k cho bt c ai hay bt c ci g (nh NFL[78] hay ER[79]) m h hy vng c th gip
ginh li s khn gi b mt. l cuc u tranh cha hn thnh cng [80]. Chng chng th chy,
logic ni trn s th hin, v chng ta - nhng ngi trong ngnh truyn thng - s thy gi tr bn
thn do chnh chng ta cm nhn (self worth) v ti sn rng (net worth) cng b gim xung.
Newsweek
Ngy 13 thng 7 nm 1998

NHNG NGI HT THUC C QUYN KHNG?

Gii truyn thng rt nhy cm vi quyn li ca cc nhm thiu s: chng hn nhng ngi
ngho, ngi khuyt tt, nhm da en, nhm ngi ng tnh, ngi nhp c v.v...Nhng c mt
nhm thiu s c quy m ln hn nhiu (quy m nhm ny t ra l vo khong 25% dn s) m
chng ta hon ton xem thng, b qua hay gim thiu cc quyn li ca h, l nhm nhng
ngi ht thuc. Nhng tranh lun v vic ht thuc thng xoay quanh lp lun rng nhng ngi
ht thuc l nn nhn v tnh, khng thc ca ngnh cng nghip thuc l. H khng c t do
ch, do nhng mong mun, kin hay quyn li ca h khng quan trng. Nhng ngi ny ng
c thng hi, ng c cu vt. Nhng h khng ng c tn trng.
Mt ln na, iu ny l biu hin ca tnh by n [81] trong bo ch, mc cao nht. Nhng
ngi thuc gii truyn thng nh chng ti hay t mn cho rng mnh l nhng ngi c t duy c
lp v hoi nghi. Hon ton ngc li th mi ng: thc ra chng ti ch l nhng g kh trc
nhng tro lu x hi hay nhng mt t duy thnh hnh m thi. Trong trng hp ny, gii truyn
thng chnh thng v tnh chn la quan im ca cng ng y t ni chung, coi ht thuc nh l
mt tai ha cn phi loi tr. Cu chuyn y l cuc vn ng (chng ht thuc), k c l
ngnh cng nghip thuc l. Vic a tin mang tnh cht c chn lc. Ci thiu y chnh l nhng
vn l ra phi c cung cp thng tin cho cuc tranh lun.
Cu hi n gin nht l: trong khi c gng lm cho ngi M giu c hn, liu cuc vn ng
chng ht thuc c lm cho a s dn M ngho hn hay khng. R rng nhng ngi ht thuc
phi chu mc gia tng ln c v gi v thu. Ci gi ca tha thun 368,5 t USD gia ngnh sn
xut thuc l v tng chng l cc tiu bang (state attorney general[82]) c c l khong 62 xu
trn mt bao thuc l. Tng thng Clinton ngh nng mc thu ln 1,5 USD / bao thuc, tc l gp
6 ln so vi hin nay (24 xu). Chi ph ny s nh mnh nht vo nhng ngi ngho: h ht thuc
nhiu hn ngi giu, v cng chi tiu mt t l nhiu hn trong thu nhp t i ca h vo thuc l.

Hy th xem xt! Theo tnh ton ca U ban chung (joint committee) v Thu ca Quc hi, hn mt
na (53%) thu thuc l hin nay do nhng ngi np thu vi thu nhp cha ti 30.000USD. Ch c
1% thu ny l do nhng ngi giu vi thu nhp trn 100.000USD ng m thi. Gi thuc cao s
ngn mt s ngi khi ht thuc. Nhng vi nhng ngi cn li, liu vic ht hng t -la t
nhng ngi ngho c phi l mt chnh sch tt, hoc cng bng hay khng?
Nhng ngi vn ng chng ht thuc c t ra cng bng qua vic nu ln 3 lp lun: 1) cng ngy
cng c nhiu thanh thiu nin ht thuc, m bn tr mt khi th th d dng b nghin thuc c
i; 2) qung co thuc l khin thanh thiu nin ht thuc nhiu hn, v do chng tr thnh nn
nhn; v 3) ht thuc b ng (ht khi thuc l ca ngi khc d bn thn mnh khng h ht)
nhng ni cng cng rt nguy hi cho sc khe. Ba lp lun ny bin minh cho vic vn ng chng
ht thuc, chng c cc phng tin truyn thng ph bin lan trn. Tuy nhin, hai lp lun u
tin ng hay sai th cn phi bn, cn lp lun th ba th hon ton sai s tht.
Hy bt u vi vic ht thuc thanh thiu nin. Mt cuc iu tra ca i hc Michigan cho thy
t l ny c tng ln. Nm 1996, 34% hc sinh lp 12 bo co c ht thuc trong thng va qua, y
l t l cao nht t nm 1979 (34,4%), cao hn cui nhng nm 1980 (29,2%). Nhng cuc iu tra
ca Chnh ph v lm dng ma ty li cho kt qu tri ngc: nm 1996 ch c 18,3% thiu nin tui
t 12 n 17 ht thuc trong thng va qua, l mc thp nht k t khi ngi ta bt u iu tra
vo nm 1985 (29%). Kh bit c nn tin vo kt qu no trong hai cuc iu tra trn. Nhng r
rng c hai u khng cho thy t l thanh thiu nin ht thuc tng cao t ngt: ngay c theo iu
tra ca i hc Michigan th t l ny vn cn thp hn so vi cui nhng nm 1970 (t l khi l
37%).
Cn ni v qung co th thanh thiu nin r rng lm nhiu th nguy hi hn (nh ma ty hay
quan h tnh dc sm), m nhng th ny va chng c ai qung co, thng cn bt hp php.
Ngnh thuc l, khng nghi ng g na, c nhm n gii tr, song tc dng ca qung co ch yu
l vic la chn loi thuc l ht, hn l nh hng n quyt nh ht thuc ca h! Mt nghin
cu mi v ton din hn v sc khe thanh nin do Hc vin y t quc gia ti tr cho thy c
nhng yu t khc quan trng hn trong vic quyt nh ai s l ngi ht thuc.
Theo nghin cu ny th Cng lc, mi trng gia nh cng tr nn quan trng trong vic hnh
thnh kt qu sc khe cho thanh thiu nin M. Cc tr em cm thy gn b vi cha hay m c
bo v trc nhiu nguy c v sc khe, bao gm: trm cm, suy ngh v n lc t t, thuc l, ru
v ma ty, hnh x bo lc, quan h tnh dc sm.
V ngay c nhng thanh thiu nin ht thuc cng cha chc tr thnh nhng ngi nghin thuc
c i. Trong s cc hc sinh lp 12, c 63% tng ht thuc, tc l nhiu gp i so vi s em
hin ti vn cn ang ht. ngi ln, t l b thuc cn cao hn. T nghin ngp khng hay ho
g khin nhiu ngi t b n!
Cui cng, ht thuc b ng khng phi l mt nguy c ln cho sc khe cng ng, nh nhiu
cu chuyn m ch mt cch qu n gin. V d sai lm gn y nht l mt nghin cu ca
trng Y khoa Harvard. Nghin cu ny d nh ch ra rng vic ht thuc b ng lm tng gp i
nguy c au tim, tc l mt vn ln vi sc khe cng ng. T New York Times v t
Washington Post ng tin nh vy. Tuy nhin, nghin cu ny cng lm cng ch cho thy vic
ht thuc b ng ch lm tng gp i mt nguy c nh b m thi.

L do nh sau: nghin cu ny theo di 32.046 y t khng ht thuc trong khong thi gian t 1982
n 1992. Trong s ny, 4/5 y t cho bit h ht phi khi thuc ca nhng ngi xung quanh h.
Nhng ch c 152 cn au tim c thng k (trong s 127 trng hp l khng nguy him n
tnh mng): t l ny kh thp. Nhiu cn au tim s xy ra ngay c khi khng ai tip xc vi khi
thuc. Theo trng nhm nghin cu, ng Ichiro Kawachi, ht thuc b ng gy ra 25-30% s cn
au tim, tng ng 38-46 trng hp. Nu ng nh vy (xin lu l nghin cu no cng c th
c thiu st), th tm quan trng ca iu ny cng khng cao lm! a s trng hp ht thuc b
ng hin nay mang tnh cht ring t hay t nguyn, v ht thuc b cm ti nhiu ni cng cng.
Liu chng ta c cn phi t ra lut cm cc c ng chng ht thuc trc mt v ca h, hay
ngc li hay khng?
Bn t khi nghe thy nhng lp lun trn y, ng khng? n gin l v bo gii ni chung ch li
nhi lp i lp li nhng lun iu mt chiu ca nhng ngi vn ng chng ht thuc m thi.
Thc ra th h cng c l: ht thuc rt ri ro cho bn thn ngi ht; nu khng ai ht thuc th
ng l nhiu ngi M s sng lu hn. Nhng nhiu th khc cng y ri ro, v mt cu hi
trng tm l liu nhng ngi ht thuc c quyn thc hin mt hnh vi c nim vui v ni au hon
ton thuc v ring h, m khng b phn cn li ca x hi trng pht hay khng? Hoc h c b ln
n hay khng?
Hu nh chng c ai bnh vc cho nhng ngi ht thuc. Ngnh cng nghip thuc l b ri h,
ngnh ny ch cn mt s tha thun. a s chnh tr gia khng bo v nhng ngi ht thuc v e s
b coi l tay chn ca mt ngnh cng nghip c hi, l k th ca sc khe cng ng. V bo ch
ng h ton b qu trnh ny vi kiu suy ngh by n ca h, qua vic lm cho ph bin quan
nim tng tng rng cuc tranh lun ch yu din ra gia ngnh thuc l v sc khe cng ng.
Tuy nhin, thc t m m l ni g th ni, mc tiu chnh vn l nhng ngi ht thuc. H c
quyn hay khng? R rng l khng.
The Washington Post
Ngy 24 thng 9 nm 1997

TT C CH BI MT O LUT KHIM KHUYT

Nh vn thng xy ra, mt cu chuyn nhiu khi khng quan trng bng mt cu chuyn khc ng
sau n! Cu chuyn y l vic tng thng Clinton sp phi ra iu trn trc i bi thm on
sp ti. Cn cu chuyn ng sau n l bng cch no m mt o lut ng ng ( y l lut v
quy ri tnh dc) dn dt chng ta i theo nhng hng khng nh trc v khng mong mun.
Hu ht dn M u c rng cha bao gi h nghe thy ci tn Monica Lewinsky. Mt iu tra ca
hng tin CBS tun ri cho bit a s ngi M (t l 63% ng so vi 31% khng ng ) ngh
rng t nc s tt hn nu v iu tra Lewinsky khng c bt u. L do ca vic ny chnh l
lut v quy ri tnh dc.
X cng an bt u vi v kin ca Paula Jones[83], mt v kin l ra khng nn c. Ti khng c
ni rng ti thng cm hay b qua nhng g ng Clinton b co buc lm (ci m ti cho l ng ta
thc s c lm!). Nu ng ta g gm c Jones, ng c x th l. Nu ng ta c quan h yu ng
vi c Lewinsky, ng ta hnh ng bt cn. V nu ng ta ni di v nhng iu trn, ng ta l

mt k ngu ngc. Cc vn ca Clinton a s bt ngun t chnh tnh cch ca ng ta. Tuy nhin,
x cng an ny vn phi by nhng khim khuyt to ln ca lut quy ri tnh dc.
Ni rng v kin ca c Jones l vic l ra khng nn c khng c ngha ch l mt v kin ng
ngn, ph thi gian. Mt v kin ng ngn s lin quan n nhng hnh vi khng h xy ra, hay
nhng hnh vi hp php. Nhng lut v quy ri tnh dc va khng r rng va qu bao qut, n
mc bao gm c li khiu ni ca c Jones (rng ng Clinton i hi quan h tnh dc bng ming
vi c ta!). Lut ny khin hu nh mi hnh vi hay li ni v tnh dc m khng c ngi
khc mong mun u tr nn c tim nng phm php, nu nh bng cch no chng lin quan
ti ni lm vic.
ng l c nhng vic xu xa xy ra ti ni lm vic. Mt iu tra gn y ca t Washington
Post cho bit 56% dn M ngh rng ph n thng xuyn b quy ri ti ni lm vic. Nhng
khng phi khng c nhng vic tt xy ra. D nhiu cuc tnh cng s c ci kt bun, nhng a s
vn kt thc c hu bng mt cuc hn nhn, theo bo co ca mt cuc iu tra dnh cho 600
chuyn vin v nhn s do Hip hi Qun tr ngun nhn lc thc hin. Tt nht l nn c mt o
lut ngn chn, hay trng pht, cc hnh vi lm dng tnh dc ni cng s, m khng ngn chn
quyn t do tm hiu v yu ng gia nam v n nhn vin! Lut hin nay cha vi ti c tnh
trng l tng .
Vn trng tm l khng ai c th ni r: nh th no l quy ri tnh dc. Mi ngi u ng
rng cp trn khng nn i hi cp di v tnh dc p li vic nhn vo lm, tng lng hay
thng chc. l loi quy ri theo kiu bnh t i, bnh quy li hay ng mt ca kia, b cha ca
n. Tuy nhin, lut php li i qu gii hn ny v to iu kin cho cc cm xc nh gin d, bi
ri, khng hi lng tr thnh c s cho vic khiu i v vic quy ri trong mi trng th ch
(hostile environment harassment). Kt qu l ngi ta bin nhng hnh vi l mng, cc quan h
v hay s khim nh... thnh cn nguyn cho vic kin co. Hp php v phm php hon ton b
xo trn vo nhau.
Xo trn nh th no? Quc hi khng h cp n quy ri tnh dc trong Mc VII, B lut
Quyn cng dn nm 1964, b lut c iu khon cm s phn bit i x trong cng vic. Ta n
ti cao hu nh pht minh ra khi nim ny, song khng ni r l g, ch nh ngha quy ri l
mt hnh vi nghim trng v thng xuyn n mc thay i iu kin cng vic (ca nn nhn),
v to ra mt mi trng cng vic mang tnh lm dng. Khi c p dng mt cch ph hp,
tiu chun ny s lc ra nhng khiu ni v nhng phin phc thng thng ni cng s, chng hn
nh vic i khi s dng ngn ng mang tnh lm dng, cc chuyn tiu lm v tnh dc/gii tnh,
hay nhng tru chc, a ct thi thong xy ra.
Nghe c hiu khng bn? No, ta hy p dng vo hnh vi b co buc ca ng Clinton vi c Jones
xem sao. D hnh vi ny khng thng xuyn (ch c mt ln thi!), nhng li c v nghim
trng. R rng khi sp bn tt qun ra v i hi bn quan h tnh dc bng ming, iu ny vt
qu nhng phin phc thng thng ni cng s. Tuy nhin thm phn lin bang Susan Webber
Wright[84] bc b n kin ca Jones vi l do rng hnh vi b co buc, nu c xy ra, khng cu
thnh mt hnh vi nghim trng c th khiu kin v mi trng lm vic mang tnh th ch.
Bn hiu g khng? Cn c Jones th np n khng n.
Ti kh m ng vi quyt nh ca b thm phn, nhng cng nghi ng liu b ta c c tnh hiu
sai lut hay khng. Nu ng Clinton ch ph trch mt nh my in ti a phng chng hn, liu

thm phn c cho ng ta thot ti hay khng? Ti nghi ng iu ! Tuy nhin vn chnh y
(m khng ai ni ra) l: tiu chun (trong lut quy ri tnh dc) qu m h, khng r rng. Ti cho
v kin ca Jones l ra khng nn c, v lut nn cht ch hn. Hnh vi quy ri tnh dc nn lin
quan ti nhng hu qu v mt cng vic, chng hn nh s e da hay thc s sa thi, hay ct gim
lng. (Cn y, c Jones chng chu thit hi g c, d c ta tuyn b iu ngc li). Tuy nhin,
lut hin nay khng c nh vy, do , n gy hi nhiu hn l lm li.
Eugene Volokh (trng Lut UCLA) trnh by nhiu chng c cho thy quyn t do ngn lun ang
b hn ch nhn danh vic ngn chn quy ri tnh dc. Mt nghin cu sinh sau i hc buc phi
g b tm hnh v anh ta trong b bikini, v iu ny xc phm mt ngi khc. Trng hp
khc: Jerold Mackenzie, nh qun l ti cng ty bia Miller, sng n chuyn tr vi mt n ng
nghip v mt tp phim kh s sng trong serie phim truyn hnh Seinfeld [85]. Sau khi c ny phn
nn (v hnh vi quy ri tnh dc), anh ta b sa thi, bt chp vic trc anh ta khng c tin
n tin s g! Mackenzie tht nghip trong hai nm sau , trc khi i kin li cng ty v thng
kin, c bi thng 24,7 triu -la.
Do tnh cht mp m, khng r rng, lut v quy ri tnh dc tr thnh mt knh ngi ta x
ht mi bc bi, bt bnh thuc v c nhn hay ni lm vic. Trong i thc, nhng ci v kiu ny
cng ln xn v rc ri nh chnh bn cht ca con ngi vy. iu tra ca Washington Post trnh
by phn trn cng t ra cu hi cho cc ph n v mc thng xuyn ca vic mt ph n
kin co hay khiu ni mt cch sai lm v mt ngi n ng (lin quan n hnh vi quy ri ND). Thm ch ch trong s nhng ngi tr li, cng c 34% cho rng iu thng xuyn
xy ra, v 44% tr li l i khi xy ra. Trong s cc khiu ni gi n y ban C hi Cng bng
trong cng vic (Equal Employment Opportunity Commission), 40% c phn quyt l khng c
nguyn nhn hp l, v 40% khng c hiu lc, thng l do bn nguyn n khng a ra c
chng c h tr g c.
Cc o lut tt cn phi r rng, nu khng con ngi khng th tun th, v c th din gii nhng
hnh vi m h khng thch l nhng hnh vi phm php. Theo tiu
chun ca l thng, th lut v quy ri tnh dc qu l mt o lut qu t. T hn, cc ta n
dng nh y quyn cho cc cng ty thc thi lut ny, v nu khng, h s phi i mt vi cc
v kin. trnh kin co, xu hng chung s l nh ngha cc hnh vi quy ri mt cch tht rng
ri, m rng. V khi , trong trng hp tt nht th cc cng ty cng ngy cng xm phm quyn
t do ngn lun v hnh vi ring t ca nhn vin; cn trong trng hp xu nht th h s tr thnh
nhng i dn phng t qun ngay ti ni lm vic.
Liu chng ta c mun i theo con ng ny hay khng? X cng an ca ng Clinton cho thy mt
khi nhng buc ti v quy ri tnh dc c lp ra, chng s to cho nhng co buc khc
tng t. Quc hi cn cu To n ti cao khi s lng tng trong vic xt x nhng v ny qua vic
lut ho nhng gii hn lin quan. iu ny xem ra kh c th xy ra. Nhng ngi ght Tng thng
Clinton c th nghi ng rng lut v quy ri tnh dc hin ang qu lng lo nhng vn thch c c
hi tn cng ngi Tng thng, trong khi nhng ngi ng h ng ta cho rng v kin ca c Jones
c s dng v mc ch chnh tr, nhng v mt t tng h li lun trung thnh vi khi nim m
rng v hnh vi quy ri tnh dc. Kt qu l chng ta c mt s thng ng cng nhau im lng - ng
h mt o lut qu ti t.
The Washington Post

Ngy 12 thng 8 nm 1998

SINH VIN KM, NN KINH T TT

Ti vn phng Washington ca tp ch Newsweek ni ti lm vic, chuyn gia v my tnh l mt
ngi cha h s dng my tnh khi anh ta tt nghip ngnh vn chng Anh ti Cao ng William
& Mary nm 1983. Anh ny c c k nng s dng my tnh mt cch dn dn, u tin l qua
cng vic bin tp mt ni khc, sau tip tc pht huy ti Newsweek. Ti k cu chuyn ny
mt ln na nu ln cu hi tng c t ra sau cc kt qu ngho nn ca sinh vin M trong
cc k kim tra ton v khoa hc quc t: nu sinh vin nc ta hc t nh vy, ti sao nn kinh t
M li vn tt? Trong cc lp cui cp trung hc, hc sinh M ng th 19/21 v k nng ton, th
16/21 v khoa hc. Ngay c trong s cc hc sinh kh nht (10-20% hc sinh xp hng cao nht
trong lp), hc sinh M cng c kt qu km hn. Tuy cc hc sinh M tham gia k kim tra c nh
tui hn hc sinh nc ngoi i cht, nhng cc im s m h t c u thp hn n mc
khng th b qua v coi y ch l hin tng may ri m thi.
Gii thch chnh cho nghch l ny l vic ngi ta khng ch hc trng. Nu vy th chng ta
gp rc ri to ri. Khi ring r, cc kt qu kim tra hay thi c chng ni ln iu g c. iu quan
trng - t nht l vi nn kinh t - l nhng g m ngi ta lm ti ni lm vic. H c th s dng ht
cc k nng hay khng? C pht trin cc k nng mi khng? C gn kt vi cng vic khng?
y, nn kinh t M lm tt hn mi ni khc. Tr li trng hp ca ngi ng nghip ti
Newsweek ca ti, chng ta s thy: anh ta pht trin cc k nng mi thng qua vic thay i ch
lm vic. Mi khi i vic anh ta s tm ra nhng th mnh c th lm tt v yu thch. Vi nhng
ngi tr, vic thay i ch lm thng xuyn c v nh khng c mc ch v gy ph phm thi
gian, cng sc. Nhng trong thc t, ngi ta lun phi tm kim nhng g ph hp vi s thch v
nng lc ca h. iu ny tt hn nhiu so vi vic cht chm ti mt ni lm vic khng ph hp
trong nhiu nm lin.
Trong cng vic, con ngi hc tp t cp trn, ngi hng dn, ng nghip, khch hng, v quan
trng nht l t kinh nghim. Mt nghin cu ca Phng lao ng (Labour department) d tnh c ti
70% vic o to ti ni lm vic mang tnh cht khng chnh thc (informal). V mt vn ha, y
chnh l im mnh ca M. Tocqueville[86] tng nhn xt rng Ngi M thin v khoa hc ng
dng hn l khoa hc l thuyt. Kin thc thng ch l nng hu ca tham vng, ch khng h l
mt nim vui tru tng. Ai cng bit mt s ngi (c th ni l rt nhiu ngi l ng khc) khi
i hc th km nhng khi lm vic li rt xut sc.
Nh kinh t Laurie Bassi thuc Hip hi o to v Pht trin Hoa K (American Society for
Training & Development) cng cho rng so vi cc cng ty chu u th cc cng ty M linh hot
hn v thu c nhiu kt qu hn t nhn vin ca h. Cc doanh nghip ca chng ta c nhiu t
do hn trong vic xc lp mc lng, tuyn dng v sa thi, thay i cc thc hnh trong cng vic.
Cc kt qu thng b ln n l bt cng, chng hn i vi vic chng ta chp nhn s cch bit ln
v mc lng (gia lao ng thu nhp cao v lao ng thu nhp thp), hn nhiu so vi cc cng ty
ti chu u. Tt nhin l cng c nhng s qu ng, nhng nhn chung th h thng ny ang thnh
cng. Lng cao l phn thng cho nhng ngi lao ng c nng sut tt nht, ng thi khuyn

khch ngi ta tham gia vo nhng lnh vc thiu lao ng. Lng thp to iu kin vic lm cho
nhng ngi c k nng km hn, ng thi thc y h phi ci thin cc k nng ca mnh.
Bi lm vic l hc tp, kh nng to ra vic lm chnh l kh nng gy ra vic hc hi. y, nn
kinh t M vn vt tri. Cc sinh vin Php t im cao hn sinh vin M rt nhiu trong cc k
kim tra quc t v ton v khoa hc. Nhng Php, vic qun l v iu tit qu nhiu cng vi
thu m cao khin cho vic to cng n vic lm gp nhiu lng tng. Trong s cc thanh nin t 15
n 24 tui, ch mt phn nm l c vic lm, trong khi t l ny M l 60%. Khi khng lm vic,
cc k nng c b xi mn, trong khi nhng k nng mi khng c pht trin. Trong hai quc gia
trn, quc gia no lm tt hn vi gii tr ca h?
Cui cng, nn kinh t coi thng kt qu cc k thi (trong nh trng - ND) v hai l do khc na.
Mt l, chng ta nh gi qu cao nhu cu v cc k nng cao cp trong ton v khoa hc: y chnh
l s phn nh ni m nh v cng ngh cao ca chng ta. Cc nh kinh t t c quan Dch v Kim
tra Gio dc (Educational Testing Service) gm Anthony Carnevale v Stephen Rose va thc hin
mt nghin cu nhm nh ngha cc cng vic tinh hoa (elite jobs). Ni chung th y l nhm
28% nhng cng vic c tr lng cao nht. Trong s , nhiu nht l nhng nh qun l tng
hp: gim c nhn s, nh qun l mua hng, qun l bn hng. H cn cc k nng v ton, nhng
khng phi l nhng k nng c nh tch phn! Nm 1996, nc M c 1,5 triu nh khoa hc, k
s, lp trnh vin trong ngnh my tnh; 1,4 triu k s trong cc ngnh khc; 1 triu k ton vin;
800.000 nhn vin ti chnh; v 400.000 nh khoa hc trong cc ngnh khc nh ha hc, vt l v.v...
Nhng ngh nghip ny, cng mt s t ngh khc na l nhm dn s cn c cc k nng cao cp v
ton v khoa hc. Trong ton b lc lng lao ng khong 132 triu ngi, h ch chim vn vn
4%.
Hai l, im s thp v ton v khoa hc khng c ngha l tt c nhng k nng ti ni lm vic
M u km ci. T chc Pht trin v Hp tc Kinh t (Organization for Economic Cooperation
and Development) c thc hin iu tra v tnh trng bit ch vi ngi ln 12 quc gia pht trin.
Trong cuc iu tra ny, ngi M xp vo hng gia ca nhm. Chng ta c nhiu hn nhng
ngi c gii nht, cng nh nhiu ngi c t nht, so vi bt c quc gia no trong nhm. S
khc bit trong kt qu ca hai cuc iu tra - mt v ton v khoa hc trong trng trung hc, mt
v tnh trng bit ch ni chung - phn nh phn no v nhng g ngi ta hc trong khi lm vic.
N cng phn nh t l hc i hc cao hn M. Nm 1995, t l theo hc i hc trong s nhng
ngi trong tui t 15 n 39 M l 52%, trong khi Php l 33% v c l 27%. H thng
ca chng ta cung cp nhiu c hi hn cho mi ngi.
Tt c nhng iu trn c v rt thuyt phc. Thc s m ni, iu ny khin mt s nh quan st
kt lun rng cc k kim tra quc t v ton v khoa hc l khng cn thit. Trn t New York
Times, Howard Gardner t trng S phm Harvard nu kin bc b cc k thi ny v chng ch o
lng nhng ch s t ph bin nht ca d kin v k nng, v khng o lng c liu hc
sinh c th suy ngh mt cch khoa hc hay ton hc c khng. Li kt ti ny l vi vng v sai
lch. a s mi ngi khng th suy ngh mt cch hp l, ch cha ni n suy ngh mt cch c
khoa hc, nu h khng hon thin cc d kin v k nng cn bn. Nu chnh ng Gardner khng
hc cch vit, hn New York Times khng ng bi vit ca ng ta.
Nh trng l mt nn mng ca nn kinh t. Nu hc sinh ra trng vi nhng k nng ti, s c
mt s hu qu. Trc ht l s lng ph. Vic to cho h nhng c hi sau hc ( i hc hay

ti ni lm vic) l tn km. Mt s ngi hc nhng k nng sau ny, nhng th m l ra h cn

hc t trc. V mt s k nng c th khng bao gi c hc. Mt kt qu l chng ta s thy s
khan him nhng ngi lao ng c k nng cao, mt kt qu khc l nhiu ngi c k nng thp
ri vo cnh ngho, hay thng xuyn tht nghip. Mt s k nng b thiu c th khng cn thit
trong cng vic nhng vn cn trong cuc sng. Chng khin chng ta tr thnh nhng cng dn tt
hn, nhng ph huynh tt hn; chng lm chng ta hiu bit su hn v th gii.
Vic nn kinh t vt qua nhng tht bi ny[87] khng c ngha l nhng tht bi l khng tht.
Cc kt qu thi km c th khng phi l mt thm ha, nhng chng cng khng th l l do
chng ta v tay hoan h hay th !
The Washington Post
Ngy 12 thng 3 nm 1998

QUY LI NH VY L RI!
Ngi M thch cho rng mi vn u c th gii quyt, mi thm ha u c th ngn nga. Tuy
nhin v git ngi hng lot trng trung hc Columbine[88] cho chng ta thy iu ngc li.
Th m ngay khi chng ta vn tip tc nh gi li lm v i tm gii php, bi bt k cch lm
no khc cng c v khng ging kiu M, ng thi thm ha ny (cng nh nhiu thm ha khc)
mau chng tr thnh mt phng tin chnh tr cho nhng k hoch v tham vng no . Tuy nhin
cuc tm kim ci quy li, hay con d t thn, trong trng hp ny dng nh tht bi.
Nhng k tnh nghi thng thng mau chng l din. ng nhin sng ng u danh sch[89]. Ti
khng s hu m cng chng thch g sng ng, ng thi tin rng trong mt th gii hon ho th
sng n phi b cm. Nhng chng ta hy thc t mt cht. Chnh ph lin bang tnh rng hin c
khong 230 triu khu sng loi ti M, c sng my, sng lc, sng trng v.v... Gn 40% h gia
nh c s hu sng trong nh. Ai c th ni tt c nhng ngi ny l nhng ngi khng ha hp
vi x hi, v do , lut php cn phi cm s hu k c cc loi sng ngn? M nu gi s iu ny
xy ra i na, th liu ngun cung cp sng hin ti c bin mt ngay lp tc khng? C l l khng,
v khi th trng ch en vi loi hng ny s n r.
Bt k ai c quyt tm v thng minh th s kim c sng, hay mt th g tng t.
Timothy McVeigh[90] dng phn bn ch ra tri bom ca hn, git cht 168 ngi thnh ph
Oklahoma. Mt nghch l trong v thm st trng Columbine l n xy ra trong khi vic s
hu sng ang tr nn kh khn hn, doanh s bn sng ang i xung. o lut Brady c thng
qua nm 1993 yu cu cc c quan lut php c trch nhim kim tra lai lch, h s ca ngi
mua sng. Trong nhng nm 1993-1997, theo s liu ca Chnh ph, s lng sng c mua hng
nm gim t 7,8 triu xung cn 4,3 triu.
Cc bc ph huynh cng b em ra quy li. Ngi ta ni thng hay m ch rng nhng bc ph huynh
ny (ca cc th phm trong v thm st trng Columbine - ND) chc hn nui dy con ci rt
t. Hoc gi h khng ch y n nhng du hiu nguy him ni con ci mnh. Theo cnh
st trng ht Jefferson, trong phng ca mt trong hai hung th, ngi ta tm thy mt khu sng
sn ca nng, v cha m ca hc sinh ny l ra phi nghi ng con mnh t trc! C l. Nhng

cc bc cha m trung thc s tha nhn l c nghi ng, vn l c nhng hn ch trong vic kim
sot con ci m thi.
Nm ngoi, nh tm l hc Judith Rich Harris xut bn cun sch mang tn Gi nh v s nui
dng (The nurture assumption), trong tc gi thch thc nim tin ph bin ca ngi M rng
cha m c th nh hng hay nh hnh tnh cch con ci theo h. D tc gi i qu xa khi ph
nhn hu ht mi nh hng ca cha m trong qu trnh gio dc, lun im chnh ca b l chnh
xc. Chnh di truyn - ci khc bit bm sinh gia chng ta - v nh hng ca nhng ngi cng
trang la mi ng vai tr quan trng. Mi a tr u khc nhau, v chng lun che giu cuc sng
ca chng vi cha m.
Xu hng ny l khng th trnh khi, v a phn l v hi. Tuy nhin mt s trng hp s dn n
thm kch. Ngay c cc bc cha m tt cng ch l nhng con ngi bnh thng. H ph nhn
(nhng du hiu bt thng con ci - ND) v hy vng. C l cha m ca Eric Harris v Dylan
Klebold phi nhn ra t trc rng nhng hnh vi l lng ca con mnh s bo hiu chng l nhng
k git ngi hng lot. Nhng cha m thng hay b qua, hay khng th thay i, nhng du hiu
v cc vn rc ri ca con ci h. Nm 1995, c ti 2.227 trng hp t t c i tui di 20
(chim khong phn na tng s ca t t!).
Nc M t lu tng chu thit hi t nhng hnh ng bo lc c quy m ln. Nm 1927,
Andrew Kehoe, tc gin vi mt loi thu hc ng, kch hot my tri bom, trong c mt
tri ngay trong mt trng hc, git cht 38 tr em, 5 ngi ln v chnh hn ta. Nm 1949, mt cu
binh Th chin II tn Howard Unruh x sng bn cht 13 ngi. Nm 1966, Charles Whitman leo ln
mt ngn thp ti i hc Texas vi mt cy sng trng, x sng bn cht 16 ngi. Ci khc trong
v thm st ti trng Columbine ln ny ch l vic cc st th nay l hc sinh m thi.
Ri mt dp khc, nht phu nhn ca nc M ln TV v ph phn nn vn ha truyn thng
tn vinh bo lc trn TV, internet, trn phim nh v m nhc v nhng tr chi in t trong
chin thng c quyt nh bi s ngi m bn bn h. Theo b, hu qu l vic con em chng
ta tr nn v cm vi bo lc.
C mt phn s tht trong lp lun trn, song n b qua nhng s tht ln hn, kh chu hn
nhiu. Cc trng trung hc tr nn hn lon hn bao gi ht, chnh l v ngi ta lm chng tr
nn nh vy. Ngi ta mun mi hc sinh u tt nghip trung hc. Hi nm 1950, ch c phn na
s ngi trng thnh tt nghip trung hc. Ngay n nm 1960, t l b hc gia chng vn l
27%. Ngy nay t l ch cn 11%. Cc hc sinh l ra b hc v chn hay v hc yu th nay tip
tc li trng. Trng hc nay tr nn to ln hn, v cm hn. Nm 1950, gn 25.000 trng trung
hc cng c 5,7 triu hc sinh. Nm 1994, ch cn cha ti 24.000 trng, nhng s hc sinh li ln
n 12,5 triu. Trng Columbine ni trn c ti 1.800 em.
R rng l c s mt kim sot, v khng ch v mt quy m m thi. Trong tc phm xut sc
Th gii m chng ta to ra ti trng trung hc Hamilton, nh x hi hc Gerald Grant t i hc
Syracuse m t nhng thay i din ra ti mt trng trung hc. Vo thp nin 1950, trng
Hamilton ch dnh cho ngi da trng thuc tng lp trung lu. Trng c quy nh ngt ngho v
ng phc, quyn lc ca hiu trng l tuyt i, v cc vn v k lut hu nh khng xy ra.
n nhng nm 1970, trng ny khng cn ng nht v mt chng tc v giai cp nh trc. Cc
mn hc la chn pha long chng trnh cn bn ban u. Cc quyn ca hc sinh n r.
Khng cn nhng quy nh nghim ngt v ng phc na.

Cc gio vin tr nn phng th. Nhiu ngi trong s h rt lui khi nhng thch thc, n trnh
vic quy li (cho hc sinh - ND) v lo ngi s tht th trong cuc chin php l, nhiu khi cn b kin
ngc li - tc gi Grant vit. V th di sn trc kia ca ngi trng nh m thm chu trn.
Ngay c khi c th quay li vi thp nin 1950 (iu khng h xy ra), y cng khng phi l mt
kh nng ng mong c. Khi vin hiu trng ca trng
Hamilton nh mt nh c ti, vic gio dc mang tnh ring bit, tnh tun th c ph bin cao.
Tuy nhin, s thay i phn nh mt cuc bin ng rng ln hn. Ranh gii gia tr em vi ngi
ln ngy nay b xi mn khng ch trn cc phng tin truyn thng m thi. Thanh thiu nin
ngy nay k vng c c s t do nh ngi ln nhiu hn, trong khi chng vn khng phi chu
bt k gnh nng no ca ngi ln. Chng c xe hi, cng vic v thu nhp. X hi nhn chung
chp nhn iu ny, t dnh cho thanh thiu nin nhiu khng gian hn, qua vic tn trng tnh
c nhn ca chng.
Trng hc tr nn ci m hn, t c bo v hn. Chng tr nn a dng hn trc v chng tc
v thnh phn kinh t ca hc sinh. Nn vn ha ca chng ta cao tnh a dng v khuyn khch
mi ngi t ho v s khc bit ca h. Nhng vi thanh thiu nin, nhng ngi ang t khm ph
bn thn mnh, iu ny c th gy thm s cng thng v chi ng. Ngi ta c th cng iu s
khc bit, hay cm thy iu mt cch su sc hn.
Chng ta tm kim ngha. Tuy nhin li gii thch cho v thm st trng Columbine, nu c,
nm ni giao nhau gia mt en ti ca bn cht con ngi v s thay i ca nn vn ha. Khi
ranh gii gia ngi ln v thanh thiu nin b xa nha, cc vn v thm ha cng an xen nhau.
y l mt tnh trng m tuy c th can thip nhng khng th kt thc c.
The Washington Post
Ngy 3 thng 5 nm 1999

BO CH L CI
Tun ri, t Philadelphia Inquirer khi ng bi u tin trong lot bi 10 k mang ta Nc
M: ai ly cp gic m?, chc chn s c c gi quan tm. Lun im ca cc tc gi rt n
gin: chnh ph ln (big government) v cc doanh nghip ln (big business) ang lm suy gim mc
sng v tnh trng cng n vic lm ca a s ngi M. Cc tc gi Donald Barlett v James Steele
trong lot bi ny m t cuc sng M nh mt a ngc cho tt c mi ngi, tr nhng ngi
siu giu. y chnh l bo ch l ci, v cu hi t ra l ti sao mt t bo c uy tn nh vy li
chp nhn ng th rc ri .
Ti gi lot bi bo l l ci v n khng t c tiu chun c bn nht v tnh trung thc v
nng lc ca bo ch: n khng n lc hng ti s tht, bt chp s tht l tng kh t nh th
no i na. Bi bo cng khng tm kim th hin mt bc tranh cn bng vi c nhng im mnh
v nhng tn ti ca nn kinh t, hay a ra mt chn dung xc thc v mc sng ca ngi dn.
Thay vo , cc tc gi trng ra hng lot nhng cu chuyn ca nhng ngi ang chu thit hi,
gp kh khn v.v..., c nh nhng vn ca h ang i din cho tt c chng ta vy.

Hon ton khng. Cc s liu v vic mc sng ang i xung b ph nhn bi nhng g ngi M
ang mua hay ang s hu. T l s hu nh hin l 65% s h gia nh, gn t mc k lc. Nm
1980, 11% h gia nh s hu l microwave, 87% h gia nh c my ra chn bt, v 56% c my
ht bi. Nm 1993, nhng t l ny ln lt l 78%, 50% v 68%. Ngi ta mua sm nhiu hn v
thu nhp cao hn (cc con s thng k nh gi thu nhp t i do nh hng b thi phng ca lm
pht ln tin lng thc t). Cn v nhng lo lng ca ngi dn th ng l c tn ti - v s cn tn
ti. Tuy nhin nc M khng trong tm trng suy thoi: cuc iu tra ca vin Gallup cho bit c
ti 66% ngi M hy vng tnh hnh ti chnh ca h kh hn trong nm ti.
Tuy nhin, t Inquirer khng phi l t bo duy nht a ln bc tranh sai lch v nn kinh t. u
nm nay, t New York Times ng lot bi (m ti c dp ph phn) v vic cc cng ty ang
ct gim quy m hot ng. Mt v d khc l bo co ca CBS vi tiu Ai ang giu ln? Ti
sao khng phi l bn?. L gii cho loi tc phm bo ch km ci ny c th ri vo mt trong ba
iu sau y: a) tnh git gn ( bn bo chy hn), b)tnh l tng - cc nh bo coi khinh ng c
li nhun, v c)s ngu ngc - h chng bit g hn. Tnh git gn v tinh thn chng kinh doanh (coi
khinh li nhun) khng phi l g mi m, song vn ln hn, theo ti, l s ngu ngc v nhng
th tng t.
Bo ch i mt mt cch vng v trc tnh cht phc tp ca cc cu chuyn kinh t. Chng ta lun
cm thy thoi mi vi cc ti khc nh x cng an, x n, chnh tr, th thao hay chin tranh:
chng u c s mu thun r rng, nhng kt cc c th, ng thi ngi ta d a ra cc nhn xt
v mt o c hay lun l. Kinh t khng n gin nh vy. Cu chuyn lm giu l cu chuyn
khng c hi kt v v cng phc tp. Chi ph v li ch an xen nhau. iu tt hm nay c th tr
thnh iu xu vo hm sau. iu c hi vi ngi ny c th c li vi mt s ngi khc. Lm
pht thp l tt, song chm dt hn t lm pht cao, s i hi phi lm mt iu xu: mt thi k
suy thoi y khc nghit.
Kh nng phn bit nhng iu trn ca cc nh bo tin b rt nhiu t nm 1969, hi ti mi bt
u vit bo v ti kinh t. Cc bi bo vit v kinh t hng ngy ci thin nhiu v cht lng.
Nhng vn cn ngoi l, l cc bin tp vin chnh (top editor) trn ton quc. Tr nhng t bo
chuyn ngnh nh Wall Street Journal, nhn chung nhng ngi ph trch cc ta bo, tp ch v
knh truyn hnh M khng my hiu bit v kinh t, m cng khng bn tm ti s thiu hiu bit
ca h.
Gi nh y l cc bi bo kinh t c cc phng vin chuyn trch kinh t vit, cho nhng c
gi chuyn ngnh. Khi gi nh ny l ng, th vic bin tp vin thiu hiu bit v kinh t cng
khng quan trng. S chng c g tai hi din ra nu h khng bit v cng khng lm g c. Nhng
vi cc d n ln, chng hn lot phng s, bi bo trn trang nht, phim ti liu trn truyn hnh, gi
nh trn s sp . Vic kim sot bin tp s c a ln cc cp cao hn, khi s c s u
tranh v nhng cng thc a tin quen thuc. Cc bin tp vin mun c nhng anh hng v
nhng k c, nhng nn nhn v th phm. Cc phng vin no ha hn a ra nhng cu chuyn
n gin, r rng v lun l s c nhiu kh nng c chn ng bi. Kt qu thng thng s l
bo ch vi cht lng thp, bo ch l ci!
Tr li vi lot bi cp ca t Inquirer. H buc ti chnh sch kinh t ton cu v t do
thng mi khin lng bng gim i, cng n vic lm b ct xn. iu h khng ni l: hu nh
chng c lin h g gia cn cn thng mi v cng n vic lm c. Barlett v Steele phn nn rng

ln gn y nht M c thng d thng mi l t nm 1975, nhng h qun khng cho c gi

bit l cng vo nm t l tht nghip M l 8,5%. H cho bit nhiu nc khc c thng d cn
cn thng mi: trong thi gian 1980-1995, c thng d lin tc 16 nm, H Lan 14 nm v Thy
in 13 nm. Tuy nhin h khng cho c gi bit t l tht nghip 3 quc gia trn ln lt l 9%,
6% v 9%. Trong khi , t l tht nghip M ch l 5,1%.
Thng mi khng nh hng n tht nghip, bi thng mi ch yu ch nh hng n mt phn
nh trong c cu vic lm, l ngnh ch to (manufacturing). Nm 1995, lnh vc ch to chim
16% tng s vic lm trn ton nc M. Thng mi to thm mt s vic lm, ng thi lm mt
i mt s khc. Tuy nhin, tng s vic lm vn ty thuc vo sc mnh ca ton b nn kinh t.
Nc M thm ht thng mi mt phn cng do phn cn li ca th gii s dng ng -la trong
thanh ton ton cu, hay dng thay th ng ni t yu ca h. Kt qu l chng ta khng phi bn
(hng ha) nhiu nh chng ta mua, phn chnh lch c b bi s -la m nc ngoi nm gi.
Nhp khu vt tri s lm tng, ch khng gim, mc sng ca ngi M.
Nu Barlett v Steele mun cung cp thng tin thc s cho c gi, l ra h phi gii thch ton b
nhng iu trn. Cng c th h s gii thch cn k trong cc s bo tip theo, song ti nghi ng
iu . Thay vo , h ch thch th vi vic ln n. Nhng g h tranh lun (chnh sch thng
mi, khong cch v bt bnh ng thu nhp, ch i ng qu cao cho mt s ngi) ng nhin
u l nhng th m bo ch c php bn ti. Ci khng ng y l cc nh bo a tin mt
cch qu chn lc - h khng ch ti nhng chng c i nghch, hay bi cnh rng ln hn ca
cu chuyn[91], ti mc khin c gi b lc li. Bo ch hon ton c th lm tt hn na. Gn y t
Los Angeles Times ng mt lot bi rt hay, ni v nhng thay i kinh t, cng nhng ci li v
ci hi i theo qu trnh thay i ny.
Li chnh y thuc v cc tng bin tp thuc cc c quan truyn thng ln (nh t Inquirer,
Times v.v...), nhng ngi cho php hay ph duyt nhng ni dung mo m trn. Chng c l
do g bin h cho s yu km ca h c. Cu chuyn kinh t khng cn l iu g mi m, ti
ny ang l trung tm ca tnh hnh nc M, v do s l mi quan tm ln ca bo gii. Nu cc
bin tp vin khng hiu bit v kinh t, h s khng th a ra cc nhn nh ng n c. Cn
hin nay, s thiu hiu bit ang c chp nhn s dn n bo ch l ci m thi.
Newsweek
Ngy 23 thng 9 nm 1996

TNH DC, S THU DT V S LNG PHT HNH BO CH

Mt b mt nho nh v tt p v tnh dc ca thanh thiu nin l: ngy nay tnh dc la tui ny
c t hn trc kia, tt nhin l t hn khng nhiu, nhng cng lm o chiu vng xoy gia
tng t trc n nay. Tuy nhin, bn s khng bit c iu ny nu ch c bi bo trn tp ch
Time gn y Tt c nhng g m con ci bn bit v sex. Theo bi bo ny th thanh thiu nin
ngy nay bit v sex nhiu hn bao gi ht. V do (bi bo hm ) hn tnh dc tui teen s phi
nhiu hn bao gi ht. th nht c th ng, nhng th hai th hon ton sai.

iu tra ca Trung tm quc gia v thng k y t cho thy hot ng tnh dc trong la tui thanh
thiu nin c xu hng gim trong thp nin 1990. Nm 1995, t l thiu n trong tui 15-19 tng
c quan h tnh dc l 50%, thp hn so vi mc ca nm 1988 (53%) v 1990 (55%). Mc ca nm
1995 ni trn kt thc lot thi gian t l ny lin tc gia tng trc (nm 1970, t l ny ch l
29%). Nam thanh thiu nin cng cho thy s st gim tng t. Ngoi ra, mc thng xuyn ca
vic quan h tnh dc cng gim i. Trong s cc cu trai, ch 38% c quan h tnh dc trong vng ba
thng gn nht so vi thi gian iu tra, vo nm 1995 (nm 1988, t l ny l 43%).
Chng ti, nhng ngi trong bo gii, lun t ho v phm cht trung thc, v do cm thy gin
d khi thy c ai cng ngnh ni sai s tht. M iu ny khng phi l him trong thi gian gn
y. Mt phng vin ca New Republic tn Stephen Glass b pht hin l ngy to ra ngun tin
tc. Patricia Smith, phng vin chuyn mc ca t Boston Globe, phi t nhim sau khi phm li
thu dt ra cc cu trch dn ca mt s ngi. Nhng di tr l li t khi xy ra. Ci thng xuyn
xy ra hn (v t c hn) l kiu vit bo lum thum hay mt chiu, nh trng hp bi bo
trn t Time k trn. Cc s kin v trch dn th ng, nhng thng ip ca ton b bi bo th ng
ng v nhiu khi l sai lm.
Time khng phi l c bit. Hu ht cc phng vin lu nm, k c ti (ti vit cho Newsweek) u
tng gp sai lm. Mt bi nh gi cng lun gn y trn Wall Street Journal cho bit vn chnh
tr trng tm ca nhng nm 1990 l y t, trch dn nhng thng tin th hin s khng hi lng
quy m ln i vi dch v chm sc sc khe. , c l ng l nh vy. Nhng sai khi xem li cc
kt qu thm d kin v y t, Karlyn Bowman t Hip hi doanh nghip M (American Enterprise
Institute) nhn xt rng s khng hi lng ni trn b cng iu qu mc. V d, vin Gallup
thng xuyn thc hin cc iu tra bng vic hi kin ngi dn v nhng vn m h cho l
quan trng nht hin nay ca t nc. Kt qu t iu tra thng T va ri nh sau: thm ht ngn
sch -5%, y t -6%, kinh t -11%, ti phm -20%.
Mt nh bo giu tn tng ni B mt ca ngh bo chng ti l: thot tin bn n gin ha mi
chuyn, sau bn phng i chng ln!. Sc p v thi gian hon thnh cc bi bo l mt l do
c, nhng thng vn ng, cho nhng li sai. Cc nguyn nhn khc dng nh t hn. Tham
vng? a s phng vin u mong c nhng bi bo ln. Cn sc p v thng mi th sao? Cc
ch truyn thng hung mnh e da tnh trung thc ca bo ch khng nhiu bng cc ngun thng
tin thay th khc, chng hn t truyn hnh cp hay internet. Cc bin tp vin chu sc cnh tranh rt
ln trong vic lm sao cho ngi c ch n t bo ca h. Ai cng cn nhng cu chuyn, bi
bo hot c th gia tng s lng pht hnh hay mc nh gi (rating) ca chng trnh TV, t
bn qung co c nhiu hn. Ton b ni dung, gm cc bi bo trang nht, tiu , hnh nh,
li vn v.v.... tr nn quan trng, nhng tnh trung thc th b nh hng.
Ti nghi ng (nhng khng th chng minh c) rng chnh hon cnh, mi trng kiu ny
thc y t Time a ra bi bo v tnh dc thanh thiu nin ni trn. Bi bo khin ti ch ngay
tc khc, v ti c a con gi 13 tui, cng hai cu con trai ln 11 v 8 tui. Con gi ti rt ho hc
theo di chng trnh phim truyn hnh Dawsons Creek, trong c chuyn mt cu hc sinh trung
hc yu c gio. Serie phim ny cng c cp trong bi bo ca Time. T bo dng nh
nhy t vic c nhiu chng trnh TV v tnh dc thanh thiu nin qua vic kt lun trn thc t tnh
dc thanh thiu nin ang c xu hng lan rng.

Tuy bi bo khng tuyn b trc tip iu ny (tt nhin, khi khng c chng c hu hiu), n vn
a ra nhng lin h theo nhiu cch khc nhau. Ngay u bi bo l mt tm hnh b, tri rng trn
4 ct bo, vi mt cp teen trong trang phc thiu vi ang m p nhau! Bn cu trch dn u tin
c in m u cho thy s d dng trong cuc sng tnh dc hin nay:
Nu bn cm thy trong ngi bc ha, s ch c mt vic bn mun lm m thi - Stephanie,
quan h tnh dc ln u nm 14 tui.
Nu ngi Tng thng c th lm iu , ti sao chng ti li khng th? - l lun ca mt nam
sinh trung hc ti Denver.
Gii tr ngy nay hu nh hon ton t nhin v sex - kin ca mt t vn vin ti mt trng
trung hc thnh ph Salt Lake.
Nu bn xem TV, trn c mi th bn mun bit - Brett, 14 tui, t Denver.
Ron Stodghill II, tc gi ca bi bo, ni rng ng c bit cc kt qu iu tra cho thy tnh dc thanh
thiu nin c gim i, song ng khng coi l quan trng, bi vic gim i ny l t mt mc rt
cao trc , hn nhiu so vi hi u nhng nm 1970 (iu ny hon ton ng!). Tc gi nhn
mnh vic tr em b di bom bi cc hnh nh tnh dc nh th no, cng nh vic cha m cng
ngy cng t c nh hng ln hnh vi ca con ci h. Gia chng bi bo, tc gi c nu ngn gn
rng t l sinh sn tui teen c gim 12% t nm 1991 - mt s kin c gn cho vic bn tr s
dng thuc nga thai nhiu hn. Bin tp vin ca bi bo - Howard Chua-Eoan - ni rng ng ta
khng h bit cc cuc iu tra cho thy tnh dc thanh thiu nin c gim i; cn bn thn tc gi
Stodghill th ni ng ta ch nghe ni nh vy m thi.
D g i na, cu chuyn m bi bo a ln cng sai lch. Theo Kristin Moore ca t chc Child
Trends, th ng l c nhng a tr tht s nh trong cu chuyn, song mt cc khc cng c
nhng thanh thiu nin chnh thng, nhng em gi gn s trinh tit. V a s teen ri vo nhm
gia. Nhn chung chng cm thy ngp ngng, s hi v i cht k cc i vi hnh vi quan h tnh
dc qu sm. Cc cuc iu tra khng nh bc tranh kh phc tp ny!
Mt s thanh thiu nin c quan h tnh dc sm hn bao gi ht. Gia 1988 v 1995, t l cc em
gi c quan h tnh dc trc tui 15 tng t 11% ln 19%, theo Joyce Abma (Trung tm quc gia v
thng k y t) v Freya Sonenstein (vin th). Khng phi mi trng hp quan h y u l t
nguyn, mt s l cc v cng hip, mt s khc c cc em gi sau bo co l khng mong
mun, b p. Ngc li, xu hng gim i li ch yu khu vc ngoi : trong s cc em gi tui t
15 n 19 khu vc ny, t l c quan h tnh dc trong vng ba thng gn y nht (so vi ngy
iu tra) gim t 41% xung cn 34% trong giai on 1988-1995. Trong cc thnh ph trung tm,
hu nh khng c my thay i.
Chng ta khng th gii thch y nhng xu hng ny. Isabel Sawhill thuc Chin dch quc gia
phng chng tnh trng c thai tui teen (National Campaign to Prevent Teen Pregnancy) cho bit
ni s dnh AIDS ngn cn cc thanh thiu nin trong hnh vi tnh dc qu sm. B ta cng ng
rng cc gi tr ang c chiu hng thay i. Ngi ta t cu hi cho cc tn sinh vin rng liu h
c ng quan h tnh dc l OK nu ngi ta thch nhau hay khng. Nm 1987, 52% s ngi
c hi tr li ng , n 1996, t l ny ch l 42%. Ngoi ra, cha m cng c nh hng: trong
cc gia nh cn c cha ln m, t l quan h tnh dc ca con ci tui teen (15 tui) ch bng

phn na so vi cc gia nh m cha m ly d. Nu con ci cm thy c yu thng v ch che

hn, r rng chng s t d b tn thng hn, t mo him hay hnh ng kh kho hn.
Bi bo ca t Time xc phm ti c vi t cch mt ph huynh ln vi t cch mt nh bo. Ngi
ta ni khng ng vi bn tr rng tt c mi ngi u lm chuyn y, hay s sm lm
chuyn y, trong khi thc t khng phi ai cng nh vy! Sc p t bn b ng trang la, gy ra
bi nhng thng tin sai lch, kh c th dn ti nhng quyt nh ng. Cu chuyn c rt hay song
rt cuc li ch l mt sn phm thu dt vi ci gi phi tr l s tht.
The Washington Post
Ngy 1 thng 7 nm 1998

GATES KHNG PHI L CHA TRI (V NGAY C HENRY

FORD CNG KHNG)
Gates gy mt nh hng cha tng c, v vn ang tip tc gia tng, ln ton th gii vn minh
ca chng ta.
Newsweek
Ngy 18 Thng 8 nm 1997
Bill Gates khng phi l Cha Tri - ng cha phi l ng Ti Thng. Thnh thong, gii truyn
thng li xc du cho mt doanh nhn no vi quyn lc huyn thoi. Bill Gates hin ang t
c v tr ny. Jules Feiffer nm bt c iu ny trong mt on truyn tranh gn y c tiu
Bill Gates i thm hm ni Grand. Gates nhn chm ch vo hm ni, v hm ni ngh rng:
ng ta lm cho ti cm thy mnh l mt th khng ng quan tm. Nhng nhng hm ni vn
cn khi Gates ra i v sau b lng qun. Nhng ni m nh vi Bill Gates cho thy chng d
hi ca chng ta, nhiu hn c nhng g n gp phn cho v th ca chnh nhn vt ny trong lch
s.
Bill Gates l ngi t qung b tt nht. Kh c th ng chy thot, cho d l vic ng tn
gu vi Tom Brokaw hoc cho php bin tp vin Walter Isaacson ca t Time i lt qua i t ca
ng (Tm kim con ngi thc ca Bill Gates, bi ng trang ba cho s ra ngy 13 thng 1) hoc
chp thun mt chng trnh hi p di vi t Newsweek (Chng ti lm iu nh th no,
s ra ngy 23 thng 6). Ngoi s so rng hon ton hoc mong mun trit l, s ci m ca Gates
c l ch phn nh thi ch k. Khi Microsoft c quyn lc, ng bit rng iu ny s lin tc b gim
st ngi ta tm ra nhng vi phm, chiu theo lut chng c quyn. ng tm kim c hi th
hin mt hnh nh khim tn v thm ch l bnh dn - theo cch thc ca ngi ch am m chuyn
mn - nhm phn cng li nhng li ch trch cho rng ng ny ang khng b ngnh cng nghip
my tnh.
Nghim tc m ni, nhn nh (nh t Newsweek ng) rng nh hng ca ng l iu cha
tng thy cng ng. Tt c chng ta u l nhng con ngi c nht v nh; nh hng ca ti l
th cha tng c trc kia, v cc nh hng ca bn cng vy. Ni cch khc, nhn nh kia l ng
ngn. Mc d cc my vi tnh c th lm ngi ta ngc nhin, nhng ngha x hi ca n vn cn

thua km so vi nhiu cng ngh khc tng c trong qu kh: ng st (to ra mt th trng ton
quc); xe hi (lm thay i m hnh sng v lm vic); TV ( tr thnh hnh thc gii tr ph bin
rng ri nht); v thuc khng sinh (ch ng c nhiu dng nhim trng nguy him). V vic khai
thc in nng xut hin t cui th k XIX.
Ngay c khi my tnh hin c xem l ngang hng vi cc cng ngh trc kia, th Microsoft cng
khng c nhng tin b k thut quan trng no trong lnh vc ny. Cng ngh ny khi u vi
vic pht minh ra bng bn dn vo cui nhng nm 1940 v sau l mch tch hp vo nm 1957.
Nm 1971, Intel pht trin b vi x l, y l b no ca my tnh c nhn. Apple ph bin rng
ri khi nim cho rng: cc my tnh c nhn l dnh cho tt c mi ngi. Cc biu tng xut hin
trn mn hnh my tnh c hnh thnh bi Xerox v thng mi ha bi Apple.
Gates l ngi rt bit tn dng c hi. ng hng li t mt trong nhng sai lm ln nht trong
kinh doanh ca thi hin i: s sut ca IBM khi khng mua h iu hnh (MS-DOS) cho cc my
tnh c nhn ca mnh trong nm 1981. Khng nhng th, h cn cho Microsoft quyn c v
phn mm, cha ng h thng hng dn c bn cho hot ng ca my tnh. Khi IBM pht trin
nhanh, Gates c trong tay mt giy php in tin. V Microsoft thm ch cng khng phi l tc
gi ca chng trnh DOS bn gc, h mua li vi gi 75.000USD t mt doanh nghip nh khc,
mi khi nghip.
iu ny cng khng lm lu m cc k nng kinh doanh ca Gates. Vic Microsoft ln cao trong khi
cc cng ty khc (IBM, Digital Equipment, Apple) vp ng l vic khng c n nh t trc.
Microsoft c th hon ton b mt th c quyn. c lc, IBM sng to ra mt h iu hnh
khc (OS/2); nhng h tht bi. Cc sai lm ca Apple khin thng hiu ny khng cn l mt
i th ln. Microsoft kho lo k kt hp ng vi cc nh sn xut my tnh ngn chn cnh
tranh. Cc cng ty phn cng thng tr mt khon ph cp giy php cho mi my tnh, ngay c khi
n khng s dng MS-DOS.
iu ny bo v cho s c quyn ca h iu hnh DOS, nh Stephen Manes v Paul Andrews
vit v Gates. Nu bn tr tin [tin bn quyn cho Microsoft] trn mi my... bn khng cn kh
nng cung cp mt iu hnh h thng no khc. (hot ng ny b cm t nm 1994 theo Ngh
nh chng c quyn vi s ng ca S T php.)
Nhng thnh tu kinh doanh ca Bill Gates cha iu kin gip ng tr thnh mt ngi sng
to v ngang hng vi Edison hay Ford chng hn. Ford c l l s so snh tt nht, nhng im
tng ng - v khc bit - u c phi by. C hai u l nhng ngi sm am m cng ngh
mi. Ford m mm trong lu cha ci cho ra i mt mu xe u tin ca mnh trong nm 1896;
Gates vit phn mm nh mt thiu nin tr tp tnh vo ngh. C nhn Ford khng pht minh
ra bt k ci tin k thut quan trng no cho xe hi; v cu chuyn ny l tng t nh i vi Bill
Gates v my tnh. iu to s cch bit gia hai nhn vt ny l Ford tin phong trong mt h thng
sn xut hng lot lm thay i ton b ngnh cng nghip v b mt ca nc M.
Trc khi c Model T nm 1908, xe hi l th t tin v khan him. Quyt nh ca Ford v vic
ch thc hin duy nht mt kiu dng v hp l ha sn xut - bao gm c vic p dng cc dy
chuyn lp rp - lm thay i tnh hnh trn. T nm 1908 n nm 1913, sn lng ca Ford tng
t 10.202 xe ln n 202.667; n nm 1923 t mc 1.800.000 chic. Cch tip cn ca ng
c sao chp rng ri. Ngc li, s bng n my tnh c thc y bi s pht trin sc mnh
ca cc con chip lm cho my tnh a nng hn v thn thin hn vi ngi s dng. Microsoft c

th gip tng tc thm cht t cho tin trnh ny bng cch to ra mt phn mm thng tr v c
tha nhn, thc y ngi tiu dng chp nhn. Nhng tin trnh vn s i nhanh, nh Internet
chng minh. Gates mun mng v khng kp nhn ra tm quan trng ca internet, d sao th
internet vn tng trng.
Quan im y khng phi l bi nh hoc tn sng Bill Gates. Sc mnh ti chnh ca ng ta
l iu khng th hoi nghi. Mi doanh nghip u khao kht c kinh doanh c quyn sn phm
v tng trng nhanh chng. Microsoft c c hai. Theo Dataquest, trong nhng nm 1990, doanh
s my tnh ton cu tng 20% mi nm. Hn 90% trong s 250.000.000 my tnh trn th gii
s dng MS-DOS hay phin bn i sau ca n l Windows. Microsoft thu v 9 t USD tin mt, d
chi ra 1,9 t USD hng nm cho cng tc nghin cu & pht trin v mt s nghip v mua li rt
tn km, trong c khon u t 1 t USD s hu 11,5% c phn ca Comcast, mt n v vn
hnh truyn hnh cp. H cng cho bit s mua li WebTV Networks - doanh nghip c cng ngh
cho php s dng Internet qua TV - vi gi 425 triu USD.
Quan im y cng khng phi l gii quyt cc cuc tranh lun gay gt v vic liu Gates c
l mt ngi vi tm nhn xa trng rng v mnh m, hay l mt i th cnh tranh kiu th sn
mi. Cng c th l c hai. Hai phn ba hot ng kinh doanh ca Microsoft hin nay l trn th
trng phn mm y cnh tranh. Microsoft trao tng mt s chng trnh trng im (v d: Trnh
duyt Internet Explorer) ginh th phn. Nhng Gates vn ang lin tc phn u - by gi r rng
l ang nhm mc ch t chc kt hn gia my tnh v TV - duy tr p lc cho s thay i.
Thng ip khim tn hn l: Gates l mu ngi lm vic khng ngi ngh. ng khng phi l
ngi n thng c m li dn n trong i sng x hi. S dng Internet thay v in thoi
mua v my bay ch l mt s thay i, ch khng phi l mt cuc cch mng. iu lm cho cu
chuyn ca ng mang nhiu mu sc Hoa K v kh hp dn l s nhit tnh cao v tham vng
mang tnh t nhin ca chnh ng. ng c v ging Vince Lombardi hn l Thomas Edison. Chin
thng khng phi l tt c, Lombardi ni, l th duy nht cn c[92]. Gates mang tn iu
vo trong khng gian o.
The Washington Post
Ngy 27 Thng 8 nm 1997

L CU SIU CHO MY NH CH
D l iu khng th trnh khi. Sm mun g th ci tn ln cui cng trong ngnh my nh ch
ca Hoa K cng b bc t, em n mt kt lun chnh thc cho vn kt thc t lu. Tun
trc, Smith Corona ph sn, n v ny tng sn xut my nh ch c hc xch tay h tr hng
triu ngi M trong trng i hc v cc ni khc, trong s nhng ngi ny c c ti. Trong ta
nh bn cnh vn phng ca ti, mt sinh vin ni tr ang trong k ngh h bn rn thao tc trn
chic Macintosh Power - Book (khng ai lm n vi my tnh xch tay c). l iu git cht
my nh ch.
Thnh tht m ni, bi bo ny c vit t mt my nh ch Royal c, kiu c hc. Gia cuc
chin gia my tnh v my nh ch, lng trung thnh ca ti vn dnh cho ngi thua cuc. Nu

ch son tho vn bn, my nh ch vn c nhng li th hn so vi my tnh. Vit l qu trnh

mi da to ra cc dng ch ng n nhm chuyn ti mt cu chuyn, cm xc, li gii thch,
hoc ni dung tranh lun. Sai st, nhm ln bt u xut hin, v vic sa i khng ch l chuyn tt
nhin m cn l iu cn thit. Bn cn sa sai. Mt cm t khng ph hp vi lc 10 gi sng c
th s ng l nhng g bn cn vo lc 3 gi chiu.
Thuc tnh hay ca my nh ch l n lu gi li cc sai lm ca ti. Ti x nhng bn tho khng
mch lc v ri trn bn lm vic ca ti, ni ti c th thu nht li c cc cm t hu ch. Mt
nt hp dn khc ca my nh ch l n buc ti phi vit li bng cch nh my li mt ln na.
Mi ln vit li nh vy li gip ti c mt s gi v cc t ng hay hn, hoc ch cho ti thy mt
cu trc cu khng cht ch. Khng nghi ng g c, my tnh cng c th mang li nhng li ch
tng t. Bn tho c th c in ra. Nhng ti sao phin phc th nh? Cc my nh ch n gin
hn. Ti khng qu cm ght my tnh. Mt khi phn chnh ca vic vit xong, ti nh my tho
vi mt chic my tnh IBM c k, iu ny gip cho vic chnh sa ln cui c d dng hn
nhiu.
D nhin l hi tun trc, tt c nhng vn ny c gii quyt trit i vi cc my nh
ch. Cht lng vn bn c th khng tin tin hn khi s dng my tnh, nhng chc chn l vic
x l v in n vn bn l d dng hn. Nhng t ng v ngha c th c nhanh chng tinh chnh
li gn gng v trng n tng hn. S ph sn ca Smith Corona ch n thun l mt du n mang
tnh biu tng. Suy cho cng th mt cng ty vn c th hi sinh sau khi ph sn, v mt vi nh
sn xut my nh ch khc vn tn ti c. Tuy nhin, my nh ch truyn thng cht.
Ci cht ny l iu ng ch . Cn nh li l, trong thi i ca n, tng yu t nh ca my nh
ch u c coi l cch mng, nh my tnh ngy nay. Thit k v sn xut my nh ch l mt
chin cng ln, lm chuyn i cng vic v vai tr ca ph n trong x hi. Cng nh hu ht cc
sng ch v i khc, vic thng mi cho sn phm ny lc ban u l chm chp v kh khn. Cc
my nh ch hin i u tin c sn xut vo nm 1867 bi mt nh pht minh ca Milwaukee
tn l Christopher Latham Sholes. Cng chnh Sholes l ngi pht minh ra bn phm ph bin ngy
nay (kiuQWERTY).
Ban u, my nh ch thnh cng v mt k thut nhng tht bi trong gc ti chnh. Chi ph
sn xut khi l qu cao. S lng bn ti u ra khng khi sc, mi cho n cui thp nin
1880, sau khi quyn sn xut c bn cho mt cng ty khc. Nh S Kinh t hc Donald Hoke
ni rng: my nh ch l mt c ch phc tp nht c nn cng nghip Hoa K sn xut ra
trong th k XIX bi v (theo li mt v qun l nh my) hng ngn b phn trong my nh ch
phi lm vic cng nhau vi s chnh xc nghim ngt, m vn m bo chu c cc thao tc mnh
khi hot ng.
Mark Twain l mt ngi tin phong. Trong th vit gi anh trai nm 1874, ng vit my nh
ch cht c hng ng t ng ln mt trang. N khng lm xo trn mi th v khng lm mc
vy bn xung quanh. Twain np bn tho cun sch u tin c nh my cho mt nh xut
bn. ng cho bit l tc phm Tom Sawyer (1876), mc d mt s nh s hc ngh rng ng
nhm ln v s khc bit khi dng my nh ch l thuc v cun Cuc sng trn sng Mississippi
(1883). Nhng tc ng ln nht ca my nh ch l i vi ph n v vn phng M, ni m cho
n cui th k XIX vn c coi l thnh tr ca nam gii.

Hy xem nh. Nm 1870, nam gii chim 98% trong tng s tt c cc nhn vin vn th. Hu ht
nhng ngi ny lm cng vic vit chnh t cho ti liu, sao chp, hay chy vic vt. n nm 1920,
mt na nhn vin vn th l ph n. Cc my nh ch to ra nhu cu cho ngi lao ng bit
ch m thi im th n gii c th d dng c tuyn dng v s n tt nghip trung hc cao
hn nam gii nhiu. c cc trng dy nh my, vi 615.000 ngi theo hc trong nm 1920.
Lc u cng vic ny l khi im ca vic gii phng ph n, mc d vy sau ny n li b k th
l n p phi yu. Thi im , ging dy l vic lm duy nht dnh cho cc ph n c hc vn.
V nhng ngi nh my c tr lng hp dn: trong thp nin 1890, mc lng l 6 n 15
USD mi tun, so vi mc 1,50 ti 8 USD cho cng nhn nh my.
My nh ch khng c nh gi cao v n lun lun b lu m di ci bng ca nhiu cng ngh
honh trng khc. Trong vng quay ca th k ny, c in thoi, n in, v xe hi. By gi th
c my vi tnh. Ti cm thy c li khi mnh khng tham gia y - , l mt cch ni gim
ni trnh kh th s - vo nhng s kin cng ngh ln ca thi i. Tuy vy, cm xc m nht dn
mi khi h thng my tnh ca Newsweek b trc trc hoc khi ti nghe thy ai phn nn rng vic
theo hc nhng chng trnh x l vn bn l chn ngt, trong cc ngha tin b ca chng
trnh chng gip ch c g cho vic son tho vn bn.
Tt nhin, my vi tnh c th cung cp mt lng ln cc thng tin. C s d liu v cc ti liu c
th c ti v; cc trang web c th c truy cp. (Ti ang khoe khoang cc thut ng my tnh
ca ti y). Nhng vic ly thng tin cha bao gi l vn i vi ti; phn kh khn l xc
nh c ngha ca chng. Trong s nhng ngi am m my tnh, ti khng tm thy bt k
ai gia tng c kin thc hay s khn ngoan. Ch yu, h c v c thm thi gian lng ph vi
cc tin n i trong khng gian o. Ti nh, v v cc con ca ti c mt my tnh mnh hn chic
IBM nguyn thy ca ti, l tt c nhng g ti tht s cn. Ti c ch i mt iu g s li
ko mnh tr thnh mt ngi am m my tnh.
Cho n lc thay i nh vy, ti vn gn b vi chic my nh ch Royal ca mnh. N s khng
gip ti nhn e-mail. Nhng ti c mun e-mail u? N cng s khng chi tr chi khi ti vit. Tt
lm. Mua ph tng cho my l mt vn . Ca hng sa cha ti a phng ca ti mi y
ng ca. Ti tm thy mt ca hng mi cch ch c khong 20 dm, mc d n ch yu x l
cc my in t nhng vn sa cha cc my c hc. Ngi qun l ni vi ti qua in thoi rng:
hin khng c nhiu khch hng em my c hc n sa. Vng, s c thm mt khch mi.
Newsweek
Ngy 17 Thng 7 nm 1995

BI HC CA CUC I: MN QU CA MT NGI THY V

I
Nu bn l ngi may mn trong cuc sng, bn s c t nht mt ngi thy v i. Hn ba thp k
trc, ti c ngi thy l Ed Banfield, mt nh khoa hc chnh tr m hot ng chnh ca ng l
ging dy ti i hc Chicago v Harvard. S ra i ti tui 83 ca Ed gn y lm ti bun lng
(nm trong d kin) v khin ti c cm gic mt mt tht s (iu ny l bt ng i vi ti). Mc

d vn thng xuyn lin lc, nhng chng ti cha bao gi bn b thn thit hoc bn tm giao.
Khong cch gia chng ti xt v mt nhn thc tr tu qu ln. Nhng ng xut hin ng k
trong cuc i ti, v ti bi ri khng bit ti sao ci cht ca ng li nh hng nhiu n mnh
nh th.
Ti ngh rng cu tr li - cng l l do vit v mt ti mang tnh c nhn - i vo trng tm
ca nhng g c ngha l mt ngi thy tuyt vi. Ni n ngi thy, ti khng cp ch yu n
nhng ngi ng lp, bi v s hc trong cuc sng xy ra ch yu bn ngoi trng hc. Ln
u tin ti gp Ed trong mt ging ng, nhng s v i ca ng khng nm trong cc bi
ging xut sc (iu m ng lm). Thay v th, s v i hnh nh c trong vic truyn th cc bi
hc lm thay i cuc i. Nu ti khng c bit ng, ti s l mt ngi khc ch khng phi l
ti hin nay. ng gip ti tr thnh ng con ngi ca ti v, quan trng hn, thnh kiu ngi
m ti mun c tr thnh.
Khi bn b mt i mt ngi nh vy, u trong bn xut hin khong trng. Khong trng ny
nh hn khi so snh vi vic mt i cha m, con ci, hay ngi bn thn. Nhng n vn l mt
khong trng, bi v rt him c nhng ngi thy v i. V d, ti c lm vic cho mt s bin tp
vin rt ti nng. Mt s h nhn c lng bit n lu di ca ti v vic ci thin cc bo co
hoc vic vit lch ca ti. Nhng khng ai trong s h l ngi thy v i, khng c ai lm thay
i cuc sng ca ti.
iu u tin khin Ed tr nn v i l cc tng ca ng ta. ng lm cho ti thy nhng iu
mi hoc iu c, theo nhng cch mi. Nh khoa hc chnh tr James Q. Wilson - hc tr u tin
ca Ed, sau l cng tc vin ca ng - coi Banfield l nh nghin cu su sc nht ca nn
chnh tr Hoa K trong th k ny. Mc d cn nhiu tranh ci, nhng nhn nh ny chc chn l
ng tin cy.
Ngi M c m bo dn ch, t do, v s n nh chnh tr. Ed cnh gic hn. Nhng th ln
lao ny khng th tn ti khi chng tch bit nhau. Chng phi ha quyn theo cch no vo h
thng chnh tr thc hin tt mt s chc nng mang tnh x hi thit yu: bo v t nc; cung
cp s lin thng trong chnh ph v cc chnh sch; duy tr trt t v iu chnh cc xung t gay gt
nht ca x hi. Rc ri l, theo nim tin ca Ed, cc nn dn ch u c xu hng t hy dit v
trong nc M hin i th cc xu hng ny cn c tng cng.
Trn tng th, ng hi tic s bin mt sau Chin tranh Th gii th II ca mt h thng chnh tr da
trn cc gung my thnh ph ln (m nhng ai ng h n c tng thng vi vic lm v hp
ng c bo tr) v cc lnh o ng (nhng ngi ch nh cc ng c vin chnh tr, t hi
ng thnh ph n Quc hi v, thng l, c Nh Trng). Khng phi l ng ng h s bo tr,
nn tham nhng, hoc ng h cc nh lnh o ng phi chnh tr ch v li ch ring ca h. Nhng
cc th, ngi ta to ra s ng h ph bin i vi chnh ph v cho chnh ph sc mnh
hon tt cc cng vic. V h nhn mnh n nhng thnh tu vt cht hn l s hng hi trong t
tng.
Qu trnh ngoi ha v cng cuc ci cch ng phi chnh tr sau chin tranh - lm suy yu cc
nh lnh o ng v cc gung my - lm ch ny b ph hy. Ed lo ngi rng s thay th l km
hiu qu hn. ng vit: trong khi ch c ha hn cc phn thng dnh cho c nhn, ch kiu
mi li cam kt nhng ci cch x hi. Cc nh chnh tr by gi t bin mnh thnh hng ha
bng cch cho bn cc gii php sai lm dnh cho nhng vn c thi phng, phng i. ng

 vit vo nm 1970 rng: cc chnh tr gia, cng ging nh cc nh bnh lun tin tc truyn hnh,
lun lun phi c g m ni, ngay c khi khng c g l khn cp c. Trong nhiu thp k,
phong cch ny l th c d on t trc. Ngi dn khng cn tn trng chnh ph bi v rt
nhiu gii php tht bi. iu ny cng c ng d on. Sau , cc cuc thm d d lun
cho thy s gim st nim tin ca cng chng i vi cc nh lnh o quc gia. Ed khng ngc
nhin.
ng dy sinh vin rng: cc bn phi hiu c bn cht tht ca th gii, ch khng phi hiu
th gii nh ci m cc bn mun. y l li khuyn c gi tr cho mt phng vin c tham vng. V
Ed thc hnh iu . Nm 1954 v 1955, ng v v ng, Laura (h chung sng vi nhau tng
cng 61 nm), dnh thi gian sng ti mt ngi lng ngho ca nc gii thch s ngho i
ca n. Kt qu l mt cun sch ra i - Nhng nn tng o c ca mt x hi tt hu - hin vn
l mt tc phm kinh in. Sch lp lun rng, cc gia nh trong lng u khng tin cy vo nhng
h khc nn h khng th hp tc thc y s thnh vng chung. Quan im ln hn (vn b
nhiu nh kinh t hc b qua) l vn ha a phng, ch khng ch l cc th trng, xc nh nn
tc tng trng kinh t.
iu mang n s ni ting nhanh chng cho Ed - thc s l tai ting - li l cun Thnh ph trn
tc (Unheavenly City). Xut bn nm 1970, n bo trc s tht bi ca cuc chin chng li i
ngho. ng ni: s thnh vng, cc chng trnh ca chnh ph, v phn bit chng tc t hn c th
gip mt s ngi thot ra khi ngho i. Nhng nhng vn ti t nht ca nn ngho i v cc
th th vn tn ti. Chng l kt qu ca mt tng lp thp hn, trong c cc thnh vin bc
ng v ch bit hng n hin ti, h khng gn lin vi bt c gi tr no khi h lm vic, hy sinh,
hon thin bn thn, hoc phc v cho gia nh, bn b, hay cng ng. H b hc, c con ngoi gi
th, v b tht nghip. Chnh ph khng th d dng thay i hnh vi ca h.
Vi thng ip ny m Ed b mng nhic l phn ng. ng nhiu ln ni rng hu ht
ngi M da en u khng thuc v tng lp thp trong x hi, v c rt nhiu ngi da trng trong
nhm ny. Tuy nhin, nhiu ngi ty chay ng nh mt k phn bit chng tc. Qua thi gian, cc
l thuyt ca ng c tn trng nh tri nghim thc t. S ngho i thch thc cc cuc tn
cng ca chnh ph; ci m ng gi l tng lp thp c t tn li l tng lp h lu. Nhng
khi vit, Ed cng kch vo quan im hin hnh. ng bit l mnh s b phn cng mt cch gay
gt, thm ch y c . D sao i na, ng vn vit v chp nhn hu qu.
y l bi hc su sc hn. C l tt c cc ngi thy tuyt vi - cha m, cc ng ch, cc gio s,
hoc bt c ai - suy cho cng u truyn t mt s nguyn tc o c. Ed chc chn lm iu
ny. Nhng g ng ni trong nhng nm 1960 khng c nhng ngi khc cp n. Ti
cm thy kh chu vi nhng quan im chnh thng ang ng tr trong x hi. Nhng ti khng bit
ti sao. Ed gip ti hiu c nhng hoi nghi ca mnh v lm cho ti cm thy rng vic gii
thch chng l quan trng. S tht c theo ui, bt k n bt tin, khng c a chung,
khng hp thi th, hoc kh chu n mc no. Ed khng dy iu ny; m ng chung sng vi
n. l nguyn tc ca ng, v l mt mn qu v gi cho bt c ai mun nhn n.
Newsweek
Ngy 18 thng 10 nm 1999

LI CM N
Khc vi mt s tc gi khc (c l th), ti quan nim cc bin tp vin l ng minh ca mnh. Nu
h cn khng hiu nhng g ti ang c gng trnh by, th s chng c ai khc c th hiu ni. H
lin tc lm cho ti hon thin hn so vi chnh mnh. Joel Havemann, ngi bn thn thit nht ca
ti, gip ti bin tp cc bi chuyn mc khng ng trn Newsweek trong nhiu nm. Anh ta
lun buc ti phi hon thnh nhng tng d dang v ko ti ra khi nhng khuynh hng tiu
cc nht theo bn nng ca ring ti. Alan Shearer iu hnh nhm tc gi ca t Bu in
Washington, v s bn b vui ti ca ng buc ti - hu nh l i ngc li ch ca ti - ng
k tham gia vo nm 1996. l mt trong nhng quyt nh tt nht m ti khng thc hin
trc kia. Lm vic vi Alan l mt nim vui thch. ng tin vo cng vic ca ti cn hn mc ti
tin tng, v ng l mt sui ngun v tn ca cc xut v nhng tng mi.
Ti Newsweek, bin tp vin hin nay, Mark Whitaker, lin tc khch l cc nhp iu v vin
cnh m ti em n t tp ch ny. Nhiu bin tp vin khc ph trch mng thng mi (ngoi
Mark, ngi tng nm gi v tr cng vic ny) gip ti lm cho bn tho sc so hn, l:
Dvorkin Lewis, Hank Gilman, Mark Vamos, v ngi bin tp hin nay, Eben Shapiro. Mel Elfin,
cu trng phng ti t Bu in Washington, gip ti n vi Newsweek: ng thi ny lm ti
mc n ng mi mi. Ti c quan ca t Bu in Washington, ni ti lm vic t nm 1984, Rich
Thomas khng ch c mt ngi bn tt m cn l mt ng lc khng ngng ngh thc y t
duy v vit bi. Rich - mt phng vin tuyt vi v rt sc so khi nhn xt v bn cht con ngi lun c s lng cc tng trong mt ngy nhiu hn s lng tng m hu ht mi ngi khc
c c trong mt nm. Ti mt dy my dn nh cp nhng tng hay nht ca anh ta. Mc
d trong cun sch ny khng ghi li bi bo no ca ti khi ti lm vic cho t National Journal nhiu bi trong s qu xa c - ngi bin tp mi ngh hu ca tp ch ny, Richard Frank,
thit lp mt chun mc cao v nng lc v tnh minh bch ca ngh bo ch, to thun li cho tt c
nhng ai may mn c lm vic vi ng.
B su tp ny s khng th c hnh thnh m khng c s gip ca nhng ngi khc. Kevin
Lamb lm vic cho th vin Washington ca t Newsweek thu thp tt c cc bi bo trong qu
kh ca ti t kho lu tr in t, cng nh p ng mt lot cc yu cu khc. Ti xin cm n ng
rt nhiu. ng v Lucy Shackelford, nhng ngi ph trch th vin, xut sc n mc kh tin
khi thu thp cc s kin, s liu, ti liu, bi vit, v sch cho chng ti, nhng ngi lm vic ti
vn phng. Janelle Duryea ca nh xut bn Random, gip ti vt qua quy trnh sn xut m khng
c bt k trc trc no ln. Jon Karp - ngi mi ri b Random House gn y t v tr bin tp
vin cp cao - quyt nh xut bn b su tp ny. Ti nh gi cao s tin tng ca ng. Ngi
i din ca ti, Rafe Sagalyn, khng mt mi khi kin nhn vi cc tt xu ca ti; sau nhng
iu kh chu th ti ch bit cm n anh.
V v con ci ca ti thng thc mc khng bit ti lm g sut ngy (ti bit ti lm g). B su
tp ny c th thuyt phc h rng ti khng lm qu nhiu. Ti s dnh tng cun sch ny cho gia
nh ti, mc d li tng khng ghi v h nhng d sao i na th hu nh c i ti l dnh
ring cho h. Vy nn ti vit tng Richard, ngi anh em thng minh v vui v. Ti thy mnh may
mn khi anh quyt nh i vo mt lnh vc cng vic khc.

V TC GI
Robert J. Samuelson vit chuyn mc nh k cho Newsweek v nhm tc gi ca Washington Post.
ng khi u s nghip bo ch ca mnh vi v tr l mt phng vin ca t Washington Post vo
nm 1969. Sau khi ri t bo ny nm 1973, ng vit t do cho n gia nm 1976, sau ng
tham gia tp ch National Journal nh mt phng vin kinh t v ngi vit chuyn mc. T
Washington Post bt u s dng cc bi chuyn mc trn National Journal ca ng tnm 1977;
nm 1984, ng ri National Journal n vi t Newsweek. ng sng Bethesda, Maryland,
cng v l Judy Herr, v ba a con: Ruth, Michael, v John.

HT

CH THCH
[1]

Cn c th dch cm t ny l l phi thng thng hay nim tin ph bin - ND.

Crossfire l mt chng trnh tranh lun trn truyn hnh v cc vn thi s, pht sng trn knh
CNN, t nm 1982 n 2005 - ND.
[2]

Associated Press (vit tt: AP) l mt hng thng tn c quy m ln nht Hoa K v l mt trong
nhng ngun cung cp thng tin ln nht cho ton th gii. AP c tr s chnh ti New York - ND
[3]

Tic tr Boston (Boston Tea Party), l mt hnh ng phn khng trc tip ca nhng ngi i
nh c t mi ti Boston, mt th trn l thuc a ca Anh thuc Massachusetts, chng li vic
nh thu cao i vi tr ca chnh ph Anh. Ngy 16/12/1773, sau khi cc vin chc Boston t
chi khng chu tr li khi lng tr trn ba con tu c tnh thu v Anh, mt nhm cc ngi
dn i nh c nhy ln cc tu ny v tiu hu tr bng cch nm xung cng Boston. S kin
ny mang tnh biu tng trong lch s ca nc M, v thng xuyn c tham chiu trong cc
khng ngh chnh tr - ND.
[4]

[5]

S ngoi l ca ngi M: con dao hai li (Norton, 1997).

Seymour Martin Lipset (1922 - 2006) l mt nh chnh tr x hi hc Hoa K, mt nhn vt cp

cao ti Vin Hoover v Gio s mn Chnh sch cng ti Trng i hc George Mason - ND.
[6]

Thuyt trit trong cuc Cch mng M (The Radicalism of the American Revolution (Vintage,
1993)).
[7]

Softball: mt mn th thao tng t nh bng chy nhng chi trn sn nh hn, vi bng ln hn
v mm hn bng chy - ND.
[8]

PTA: vit tt ca Parent - Teacher Association (Tm dch: Hip hi Ph huynh v Gio vin), l
mt t chc phi li nhun c lp ra nhm to thun li cho cc bc ph huynh hc sinh tham gia
vo cng tc gio dc ti cc trng hc cng v t ti Hoa K - ND.
[9]

The Elks l dng ngn gn ca The Benevolent and Protective Order of Elks, l mt t chc t
thin v bo tr tin phong ca Hoa K - ND.
[10]

Ch ngha McCathy (McCarthyism) ku gi thc hnh vi ng c chnh tr qua vic t co cc

gian tr, s ph hoi, hoc phn bi m khng cn n cc chng c thch hp. Thut ng ny m t
cc hot ng gn lin vi giai on c tn l Ni S Mu ln th II (Second Red Scare) Hoa
K, ko di khong t cui nhng nm 1940 n cui nhng nm 1950, v c trng l ni lo ngi
cao v nh hng ca ch ngha cng sn vo cc t chc ca c quan tnh bo Hoa K, t cc
ip vin Lin X - ND.
[11]

Vit tt l KKK, thng c bit nh ng 3K, mt t chc x hi b mt ti min Nam Hoa

K, thnh lp sau ni chin, nhm mc ch khng nh v th cao hn ca ngi da trng, thng qua
cc hot ng khng b - ND.
[12]

Cc th h Baby-Boom dng ch nhng ngi c sinh ra trong giai on 1946 - 1964, tc

trong vng 18 nm sau khi Th chin II kt thc, th h X l nhng ngi c sinh trong giai on
1965 - 1977, - ND.
[13]

Standard & Poors (S & P) l mt b phn ca Cng ty McGraw-Hill, chuyn pht hnh cc n
bn lin quan n nghin cu v phn tch ti chnh v chng khon v tri phiu, ni ting vi cc
ch s chng khon, nh S&P 500 ti Hoa K, S&P/ASX200 ti c, S&P/TSX ti Canada... - ND.
[14]

Chn la ng: Hnh vi ca con ngi v cuc truy tm a v (Choosing the Right Pond: Human
Behavior and the Quest for Status) (Oxford University Press, 1985).
[15]

[16]

Ngi sao tennis tng gi v tr s 1 th gii, v ch 7 gii n v 9 gii i Grand Slam - ND.

Wide Receiver l mt v tr phng th rt quan trng trong mt i bng bu dc, mn bng

ca ngi M - ND.
[17]

Nguyn vn: Founding Fathers, l cm t dng ch cc nh lnh o chnh tr k vo bn

Tuyn ngn c lp nm 1776 ca Hoa K, hoc nhng ngi lnh o cch mng M ginh c
lp t quc Anh, hoc nhng ngi tham gia son tho v thng qua Hin php Hoa K trong
nm 1787 - 1788, hoc nhng ngi thnh lp chnh ph mi theo bn Hin php ny. Nh s hc li
lc ca Hoa K, ng Richard B. Morris, trong cun By ngi lm nn vn mnh ca chng ta: cc
v cha ca nc M cng l cc nh cch mng (xut bn nm 1973) xc nh by nhn vt
ch yu trong vic sng lp nn Hoa K l: Benjamin Franklin, George Washington, John Adams,
Thomas Jefferson, John Jay, James Madison, v Alexander Hamilton. Nhiu nh s hc cn nu nh
ngha rng hn, theo cc v cha , nhng ngi sng lp nn nc M khng ch gii hn
trong s ny, m cn bao gm tt c nhng ngi, cho d l chnh tr gia hay lut gia, ngi pht
ngn hay chin s, nh ngoi giao hay cng dn bnh thng, c tham gia vo cuc u tranh ginh
c lp v hnh thnh nn t nc Hoa K - ND.
[18]

Meritocracy l mt ch ca mt chnh ph hoc t chc, trong s b nhim v trch nhim

c giao ph da trn ti nng v nng lc c chng minh (s xut sc); ch khng phi da
vo s giu c (plutocracy: ti phit), mi lin h gia nh (nepotism: gia nh tr), tng lp
(oligarchy: chnh th u s), quan h bn b (cronyism: ch ngha thn hu), tui tc v thm nin
(gerontocracy), tnh ph bin, i chng (democracy: dn ch), hoc cc yu t lch s i vi a v
x hi v quyn lc chnh tr. Trong mt ch nhn ti, s tng thng x hi (s giu c, cng
vic v a v x hi) dnh cho nhng ngi c ti nng v th hin nng lc ca mnh bng cc hnh
ng thc hin c hay thng qua vic cnh tranh - ND.
[19]

Mike Mulligan and his steam shovel (tm dch: Mike Mulligan v chic my o t dng hi
nc l mt cun sch kinh in dnh cho tr em (xut bn ln u nm 1939) ca n tc gi
Virginia Burton Lee. Nhn vt chnh ca cu chuyn l Mike Mulligan, mt ngi vn hnh my o
t, v c my chy bng hi nc ca anh c tn l Mary Anne. Sau nhiu nm lm vic thnh
cng, Mike v c my ca anh phi i mt vi s cnh tranh t cc thit b hin i, s dng ng
c diesel. Trong khi tm kim mt ni m c my km hin i ca mnh vn c th hot ng c,
Mike n mt th trn nh ang cn xy dng mt ta th chnh mi. Chnh quyn a phng khng
tin tng khi Mike khng nh rng anh v c my Mary Anne c th o xong phn hm trong mt
ngy. H cho rng cng vic ny cn c hng trm ngi lm vic c tun l. Mike qu quyt rng c
my Mary Anne ca anh tht s c th hon thnh cng vic trong mt ngy, mc d bn thn anh
cng
hi
hoi
nghi
iu
ny.
Sng sm ngy hm sau, Mike v c my Mary Anne bt u lm vic v c gng hon thnh nhim
v - va kp -trc khi mt tri ln. Tuy nhin, anh qun khng lm cho chnh mnh mt on
ng dc c th a c my ra ngoi cng trng. Mt em nh chng kin hot ng ny gi
rng Mike nn nhn cng vic tp v ti ta th chnh, v c my Mary Anne s c dng lm ni
hi
cho
h
thng
si
m
ca
ta
nh
ny.
Trong nm 1992, ngi ta cng pht hnh mt on video hot hnh cho tr em, da trn ni dung
cun sch - ND.
[20]

Mt vin nghin cu v o to, c c cc hot ng lin quan n bo tng, tr s chnh ti

Washington DC - ND.
[21]

Alexis-Charles-Henri Maurice Clrel de Tocqueville l nh l lun chnh tr, nh s hc Php,

tng l i biu Quc hi (1839-1848), Ph Ch tch Quc hi v B trng Ngoi giao (1849) ca
Php - ND.
[22]

[23]

Democracy in America (i hc Bo ch Chicago, 2000)

Trng i hc California ti Los Angeles, l mt i hc cng c xy dng t nm 1919, y

l trng c xa th nh trong h thng i hc California (University of California) v l i hc c
nhiu hc sinh ghi danh nht tiu bang California - ND.
[24]

[25]

Di sn t cch mng (Inheriting the Revolution) (Harvard University Press, 2000).

Andrew Jackson (1767-1845) l Tng thng th 7 ca Hoa K (nhim k 1829-1837). ng l tng

thng u tin ca ng Dn ch Hoa K - ND.
[26]

Chnh ph phn chia l chnh ph c nhiu ng cng tham gia kim sot Quc hi, hoc a s
gh trong Quc hi li khng thuc ng ca Tng thng. - ND.
[27]

Vic b phiu cho cc ng c vin ca cng mt ng cho cc v tr khc nhau. V d, nu mt

thnh vin ca ng Dn ch ti Hoa K b phiu bu cho mi ng c vin ca cc v tr, t Tng
thng, Thng ngh s, H ngh s, Thng c tiu bang, thnh vin lp php tiu bang... cng thuc
ng Dn ch. - ND.
[28]

Cc cuc tng tuyn c Quc hi Hoa K c t chc vo ngy th Ba u tin ca thng 11 vo

nhng nm chn - ND.
[29]

Food stamp, l cc coupon hoc tem phiu m Chnh ph pht cho ngi c thu nhp thp, gip
h mua c thc phm ti cc ca hng - ND.
[30]

Theo cun Divided We Govern (tm dch: Phn chia cng cm quyn) (Yale University Press,
1991).
[31]

Waterwhite l mt v b bi pht sinh trong thi gian u nm chnh quyn ca Tng thng
Clinton. Cc ng vin ca ng Cng ha co buc Tng thng bao che cc khon ti chnh
khut tt c lin quan n s u t ca ng ny t nm 1978, khi cc cng s trong kinh doanh ca
ng Clinton, l James v Susan McDougal, c cc giao dch kinh doanh bt ng sn ng ng
trn khu vc sng Whitewater Arkansas - ND.
[32]

Newt Gingrich - ngi pht ngn ca H vin Hoa K - c nhiu tai ting vi cc v ngoi tnh v
2 ln ly hn - ND.
[33]

V Watergate l mt v b bi chnh tr trn chnh trng M, t nm 1972 n nm 1974, xy ra

vo thi im Chin tranh Vit Nam, khi chnh quyn Nixon lm dng quyn lc ngn cn
phong tro phn chin v lc lng chnh tr i lp l ng Dn ch. C th tm tt v vic nh
sau: sau khi bt nm tn trm t nhp vn phng ca ng Dn ch ti Khch sn Watergate
(Washington D.C.) vo ngy 17 thng 6 nm 1972, Cc iu tra Lin bang Hoa K (FBI) ln ra
manh mi ca chin dch do thm ny: chnh cc nhn vt thn cn ca Tng thng Nixon, cng vi
[34]

y ban vn ng bu c ca ng t chc v t nhp ny nhm vo i th chnh tr l ng Dn

ch. Tuy nhin, cc kt qu iu tra ca FBI b m i di nhng m mu che y ca Nh Trng
cho ti khi hai nh bo Bob Woodward v Carl Bernstein ca t Washington Post cng b trn mt
bo. Quc hi M bn lp y ban iu tra. Trc nguy c b quc hi ph trut, ngy 9 thng 8 nm
1974, Tng thng Nixon tuyn b t chc - ND.
Phng ng Lincoln nm trn tng th hai ca Nh Trng, l mt phn ca h thng phng tip
khch ca ta nh. Phng ny c t theo tn ca Tng thng Abraham Lincoln v c ng s
dng nh vn phng trc kia, sau c bit n nh mt gian phng Tng thng Hoa K n
tip bn b v nhng ngi ng h chnh tr - ND.
[35]

Democratic National Committee (vit tt l DNC) l t chc iu hnh hot ng hng ngy ca
ng Dn ch Hoa K - ND.
[36]

[37]

Mt t tp ch chnh tr v ngh thut ca Hoa K, pht hnh mi na thng - ND.

Nguyn vn: affirmative action l cc chnh sch, hot ng nhm khc phc hu qu ca nn
phn bit i x (chng tc, sc tc, gii tnh...) ti Hoa K, to ra cc cng bng v c hi, trong
gio dc, vic lm v dch v chm sc sc khe - ND.
[38]

Huckster ngha l ngi bn hng rong, c gng bn bt c th g h c bng cch a ra nhng

li ha hn v bo m gi di. Mt v d l nhng ngi bn do hay cam kt mi th min sao
khch du lch ng mua hng - ND.
[39]

Nguyn vn character assassination, ngha l hnh ng pht ngn cng kch y c , nht l
khi ngi cng kch c nh ph hoi uy tn v danh ting ca i th trc cng lun - ND.
[40]

Doanh nhn Ross Perot, t Texas, l ng vin tranh c chc Tng thng Hoa K nm 1992 vi
Bill Clinton - ND.
[41]

Common Cause l mt t chc phi li nhun, khng theo ng phi ca cc cng dn vn ng

hnh lang v bin h, thnh lp t nm 1970, vi s mng l khi phc li cc gi tr ct li ca nn
Dn ch Hoa K xy dng li mt chnh ph trung thc, ci m v c trch nhim, phc v cho
li ch cng ng. - ND.
[42]

Moral Majority l mt t chc chnh tr theo khuynh hng Tin lnh cnh hu ti Hoa K, thnh
lp nm 1979 v chnh thc gii th nm 1989. Nhm ny quan tm trc tip n cc vn tn gio
nh cu nguyn trong trng hc v thuyt ging v ng to ha, ngoi ra cn tham gia cc vn
[43]

chnh tr khc nh phn i vic ph thai v quyn ca nhng ngi ng tnh luyn i nam (gay) ND.
Public Citizen l mt t chc phi chnh ph, phi li nhun c thnh lp nm 1971 bi Ralph
Nader, u tranh cho quyn con ngi v cc sn phm an ton, mi trng sng v lm vic trong
sch, thng mi cng bng, cc ngun nng lng sch v an ton... - ND
[44]

[45]

NPR l tn vit tt ca National Public Radio: i pht thanh cng cng quc gia Hoa K

[46]

Ph tng thng th 38 ca Hoa K, trong nhim k ca tng thng Lyndon B. Johnson

Nguyn vn Patient Rights: y tc gi ng mun so snh tng t nh quyn c ra cc

quyt nh t thng tin u vo v cc chn la chm sc v iu tr, v c quyn t chi iu tr
ca bnh nhn - ND.
[47]

New Deal: tp hp cc chng trnh v chnh sch nhm khi phc kinh t v ci cch x hi M
trong thp nin 1930 do Tng thng Franklin D. Roosevelt khi xng - ND.
[48]

Mt hnh thc ti phn b vi vic thay i cc ranh gii chnh tr trong bu c Hoa K, thng
l thay i ranh gii khu vc bu c, phn ng li kt qu iu tra dn s nh k - ND.
[49]

Nguyn vn: replace the ins with the outs, ni s thng th trong Quc hi Hoa K ln u
tin ng v pha ng Cng ha k t nm 1954 n thi im ny - ND.
[50]

Medicaid l mt chng trnh ti Hoa K, do chnh ph lin bang v tiu bang cng ti tr cho
bnh vin v cc bc s chm sc cho nhng ngi khng iu kin t trang tri cc chi ph y
t ca chnh mnh - ND.
[51]

Nguyn vn: Suburbanization, ngha l giao thng pht trin cho php tch ri khu dn c (thng
rng ri, nh ca bit lp nhau trong khng gian m) v cc khu vc lm vic - ND.
[52]

[53]

Thi im nm 2000 th mc tng ny s tng ng khong 700 im.

Cun Nhng nm xy dng: nn kinh t Hoa K di thi Tng thng Eisenhower (i hc Bo

ch Hoa K, 1991)
[54]

Paul Adolph Volcker (sinh ngy 5/9/1927) l mt nh kinh t Hoa K. ng tng l Ch tch Cc
D tr Lin bang Hoa K di thi Tng thng Jimmy Carter v Ronald Reagan (t thng 8/1979
n thng 8/1987), hin l Ch tch ca Ban t vn phc hi kinh t (Economic Recovery Advisory
Board) va c thnh lp di thi Tng thng Barack Obama - ND.
[55]

Thng qua Quy lut ny, Parkinson mun ph phn thi ca con ngi i vi thi gian v
cng vic: mi ngi s lun tm cch sng to ra thm cc khon mc linh tinh v b khc t
cng vic c giao, lp cho y khong thi gian cho php hon thnh vic - ND.
[56]

c coi l mt trong nhng tc phm bnh lun quan trng nht v x hi v kinh doanh trong
thi k hin i, cun Nh T chc pht trin cc m t ton din u tin v cc tc ng ca cc
t chc ln i vi x hi M. Trong sut thi k nh cao ca chnh quyn Eisenhower, s hnh
thnh cc cng ty ln c v nh em li hnh phc cho i sng sau chin tranh vi vic
marketing cc cng ngh mi - truyn hnh, xe hi gi r, du hnh v tr, thc n nhanh - v cc
phong cch sng, nh vic hoch nh cn thn cc cng ng dn c ngoi , xoay quanh ht
nhn l gia nh. William H. Whyte nhn thy hin tng ny l ng bo ng.
Whyte, sau khi quan st tng th x hi Hoa K, thy r rng l nim tin ca ngi M i vi s
hon ho ca x hi c chuyn i t sng kin c nhn sang nhng g c th c c t chi
tiu ca c nhn. Vi cc phn tch r rng v s sp xp cng vic v cuc sng ng thi, Nh t
chc nhanh chng tr thnh cun sch bn chy nht. K t thi im cun sch c pht hnh ln
u, mi trng lm vic ca ngi M tri qua nhng thay i ln. Trong nhng nm 1990, s
thng tr ca cc tp on ln dng nh gim i khi cc doanh nghip nh pht t vi cc cng
ngh mi, trong tin trnh i ngc li xu hng c ca cng ty ln. S sp gn y ca cc
doanh nghip mi hnh thnh, ca cc tp on quc t khng l ra i t vic hp nht, v thc
trng ca nn kinh t ton cu ha lm cho Nh t chc vn l nn tng thit yu hiu r v th
trng th gii ngy nay - ND.
[57]

Coca-Cola c gng thay i cng thc c bn ca sn phm Coke. Bt chp c cc nghin

cu th trng chuyn su (m dng nh chng minh rng cng thc mi c a chung hn)
v qung co honh trng, ngi tiu dng vn nht quyt t chi cng thc mi. Coke nh tr li
cng thc c in.
[58]

c xut bn nm 1965, cun sch trnh by chi tit s phn i ca cc nh sn xut xe hi i

vi vic a ra cc c tnh an ton, chng hn dy an ton cho ngi ngi trn xe (seat belt) v ni
chung l s min cng ca h khi phi u t thm vo cc yu t ny. y l ng thi tin phong
ng h ngi tiu dng, mang tnh tranh lun thng thn m vn c nhiu ni dung tham chiu v cc
d liu cn bn t cc nhn vt trong ngnh xe hi - ND.
[59]

Consumerism: phong tro tm kim s ng h v thng tin n ngi tiu dng, thng qua yu cu
phi c cc hot ng nh s trung thc trn bao b v li qung co, cc cam kt ca sn phm v
nng tiu chun an ton - ND.
[60]

Nguyn vn: Drive off: hnh ng mua xng ti cc trm xng ri b chy, khng thanh ton tin
- ND.
[61]

[62]

Nguyn vn: patients bill of rights.

Nguyn vn: gatekeeper: v tr thng c trong cc t chc chm sc sc khe c qun l,

chuyn iu phi bnh nhn v gi thng tin cho cc chuyn gia, bnh vin, phng th nghim v cc
dch v y t khc - ND.
[63]

Nguyn vn: Managed Care: s dn xp trong vic chm sc sc khe, theo mt t chc (hoc
mt cng ty bo him) s ng ra lm trung gian gia ngi bnh v bc s - ND.
[64]

Mt chng trnh ca T chc An sinh X hi Hoa K p dng vic bi hon li cho cc bnh
vin v bc s khi h chm sc cho cc bnh nhn trn 65 tui - ND.
[65]

[66]

Mt v tr tn cng trong mn bng bu dc ca ngi M - ND

Boy Scout: mt t chc ton cu c ngun gc t Anh, nhm tp trung cc thanh thiu nin vo
vic xy dng tnh cch v t cch cng dn - ND.
[67]

Ph v ci vng ln qun: hng n mt quy tc ngn nga ri ro hiu qu (Nh xut bn i

hc Harvard, 1995).
[68]

Phin ta xt x O.J Simpson - cu ngi sao bng bu dc kim din vin in nh Hoa K, din
ra khi c v git ngi nm 1994, trong nn nhn l ngi v c Nicole Brown Simpson v bn
trai Ronald Goldman ca c. Simpson c tha bng vo nm 1995, sau mt phin ta ko di vi
bi thm on ng nht trong lch s ta n bang California. Cc lut s ca Simpson thuyt
phc bi thm on rng c cc hoi nghi xc ng v cc mu ADN, cc mu mu lm bng chng
b co buc l c x l sai lm bi cc nh khoa hc v k thut vin phng th nghim, v cc
hon cnh khi thu thp cc bng chng khc. Cc lut s ca Simpson cng co buc cc hnh vi sai
tri ca S Cnh st Los Angeles. S ni ting ca Simpson v vic phin ta di ngy c pht
sng qua knh truyn hnh thu ht c s ch ca c nc M v ci gi l v n ca th k.
Khi phin ta hnh s kt thc, kt qu thm d kin trn ton quc cho thy s khc bit ng k
gia hu ht ngi da en v ngi da trng trong vic nh gi v hnh vi phm ti ca Simpson. ND.
[69]

Nightline l chng trnh tm s qua m trn sng pht thanh, do cc sinh vin i hc t t chc
dnh cho chnh h - ND.
[70]

Nguyn vn: anointing, mt nghi thc c gi l xc du trong Thin cha Gio, vi hm

xc thc.
[71]

Mommy track l mt l trnh s nghip, theo cc cng vic ca ngi lao ng n sau khi sinh
con s c sp xp li vi mt s u i nht nh (chng hn: gi gic linh hot hn) nhng cng
vi iu ny l cc c hi thng tin cng t hn - ND.
[72]

[73]

Mt n nh bo ni danh ca Hoa K - ND.

Ivy League l mt lin on gm 8 trng i hc v hc vin min ng Bc Hoa K, gm c

Brown, Columbia, Cornell, Dartmouth, Harvard, Princeton, Pennsylvania, v Yale - ND.
[74]

SAT (Scholastic Aptitude Test) l bi kim tra nng lc xem xt vic nhn sinh vin vo hc
ti cc trng i hc Hoa K - ND.
[75]

Protestant Reformation: l phong tro khi pht vo th k XVI nh mt chui cc n lc nhm

ci cch Gio hi Cng gio Roma - ND.
[76]

[77]

N phng vin truyn hnh ni ting ca hng CBS, tng ot gii Emmy.

[78]

National Football League: Lin on bng M.

Tn 1 chng trnh phim truyn hnh v y t ca M, pht trn knh NBC t 1994 n 2009, rt
ni ting.
[79]

Nguyn vn l rear-guard action: vic mt i qun va rt lui va tip tc nh tr qun ch,

ni mt hnh ng cha chc thnh cng - ND.
[80]

Nguyn vn l pack journalism, mt thut ng ma mai, ch tnh trng nhiu t bo khc nhau c
xu hng thng nht trong vic a mt tin tc no , do h da vo nhau trong vic ly tin, hoc
ch da vo mt ngun thng tin - ND.
[81]

Tng chng l l cch gi khc ca B trng B t php (dch t ting Anh: Attorney General)
- mt chc danh cao cp, hot ng vi vai tr l ngi c vn php l cho Chnh ph.
[82]

Nm 2001, Paula Jones kin tng thng ng nhim Clinton v ti quy ri tnh dc c ta trong
thi gian ng Clinton cn lm thng c bang Arkansas - ND.
[83]

Susan Webber Wright (sinh nm 1948) l mt thm phn lin bang, hin l chnh thm phn ca
qun t php ng Arkansas, ngi ni ting qua phn quyt lin quan ti v Jones kin Clinton
ang ni y - ND.
[84]

[85]

Tn 1 chng trnh phim truyn hnh nhiu tp pht trn NBC t 1989 n 1998 - ND.

Alexis-Charles-Henri Maurice Clrel de Tocqueville (1805-1859), ngi Php, l tc gi cun

sch ni ting Democracy in America (Nn dn tr M) vit v h thng chnh tr Hoa K - ND.
[86]

[87]

ni nn kinh t M vn tt bt chp hc sinh, sinh vin M c kt qu hc tp khng cao - ND.

V git ngi hng lot ngy 20/04/1999 ti trng trung hc Columbine (ht Jefferson, bang
Colorado), khi hai hc sinh Eric Harris v Dylan Klebold x sng git cht 12 hc sinh v 1 gio
vin, lm b thng 21 ngi khc - ND.
[88]

[89]

ni: li thm ha ni trn cho vic lut php cho php dn M c s dng sng - ND.

Timothy McVeigh (1968-2001), cu binh M, gy ra v n bom khng b trn mt chic xe ti

ngy 19/05/1995 ti ta nh Murrah Federal Oklahoma, git cht 168 ngi, sau b t hnh nm
2001 - ND.
[90]

ni cc tc gi bi bo ch chn a ra nhng chng c mt chiu nhm cng c cho lp lun

ca h m thi - ND.
[91]

Cu ny c dng i lp vi cu ni ca phng vin th thao Grantland Rice: Vn khng

phi l thng hay thua, vn l bn chi nh th no. Cng c ngi cho rng, ngi ta trch
dn khng chnh xc cu ni ny ca Lombardi - hun luyn vin mn bng M - ng ny ban
u mun ni l: chin thng khng phi l tt c, iu duy nht cn c l ch chin thng - ND.
[92]