Вы находитесь на странице: 1из 12

06/06/2016

Aprofissionalizaodoensinopassadostrintaanos:doispassosparaafrente,trsparatrs

Educao&Sociedade

ServiosPersonalizados

versoimpressaISSN01017330

Artigo

Educ.Soc.vol.34no.123Campinasabr./jun.2013

textoemFrancs
http://dx.doi.org/10.1590/S010173302013000200013

Francs(pdf)|Portugus

DEBATES&POLMICAS

(pdf)
Francs(epdf)|Portugus
(epdf)

Aprofissionalizaodoensinopassadostrinta
anos:doispassosparaafrente,trsparatrs

ArtigoemXML

Comocitaresteartigo

Theprofessionalizationofeducationthirtyyearslater:
twostepsforward,threestepsback

Traduoautomtica

Laprofessionnalisationdel'enseignementtrenteans
plustard:deuxpasenavant,troispasenarriere

Refernciasdoartigo

Enviaresteartigoporemail
Indicadores
CitadoporSciELO
Acessos

MauriceTardif
DoutoremFilosofiaeprofessortitulardaFaculdadedeCinciasda
EducaodaUniversidadedeMontreal(Canad).Email:
maurice.tardif@umontreal.ca

Linksrelacionados
Compartilhar
Mais
Mais
Permalink

RESUMO
Desdeosanosde1980,aprofissionalizaodominaodiscursoreformistainternacionalsobreaeducao.Este
textoanalisaosresultadosdomovimentodeprofissionalizaonosltimostrintaanos.realmentepossvel
observarumaconsolidaodomovimentoprofissionalnoinciodosculoXXI?Vamosmostrarque,vistade
umaperspectivainternacional,aevoluodoensinonadatemdelinear,queelafeitadecontinuidades,de
desvios,deretrocessos.Almdisso,oensinotemumaevoluodesigualdeacordocomospases,ouat
mesmodeacordocomasregiesnummesmopas:elenoevoluinomesmoritmoportodaparteeformas
antigasconvivemcomformascontemporneas,oquegeradiversastenses.Finalmente,observase,num
grandenmerodepases,obstculosprofissionalizao:escolaspblicasemdificuldade,concorrncia,
mercantilizaodaeducao,entreoutros.Como,ento,conceberumaverdadeiraprofissionalizao?
Palavraschave:Profissionalizao.Ensino.Docentes.Precarizao.
ABSTRACT
Sincethe1980s,professionalizationhasdominatedinternationalreformistideologyregardingteaching.Thistext
questionstheresultoftheprofessionalizationmovementoverthepastthirtyyears.Istheprofessional
movementtrulystrongerasweareenteringthe21stcentury?Wearegoingtoshowthat,fromaninternational
perspective,theevolutionofteachingisfarfromlinearitconsistsofrecurringpatterns,detours,andsetbacks.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302013000200013&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

1/12

06/06/2016

Aprofissionalizaodoensinopassadostrintaanos:doispassosparaafrente,trsparatrs

Furthermore,teachinghasevolveddifferentlyindifferentcountries,evenvaryingamongtheregionswithina
singlecountry.Teachingdoesnotevolvewiththesamerhythmeverywhereandtraditionalandcontemporary
formsexistsidebyside,whichgivesrisetoavarietyoftensions.Finally,inalargenumberofcountrieswe
observeobstaclestoprofessionalization:schoolpopulationsfacingdifficulties,competition,commercializationof
education,etc.How,then,canweconceiveofattainingrealprofessionalizationforteachers?
Keywords:Professionalization.Teaching.Teachers.Insecurity.
RSUM
Depuislesannes1980,laprofessionnalisationdominelediscoursrformisteinternationalproposde
l'enseignement.Cettextes'interrogesurlesrsultatsdumouvementdeprofessionnalisationdepuistrenteans.
ObservetonvraimentuneconsolidationdumouvementprofessionnelencedbutduXXIesicle?Nousallons
montrerque,envisagedansuneperspectiveinternationale,l'volutiondel'enseignementn'ariendelinaire,
qu'elleestfaitedecontinuits,dedtours,deretoursenarrire.Deplus,l'enseignementaunevolution
ingaleselonlespays,voirelesrgionsd'unmmepays:iln'voluepasaummerythmepartoutetdes
formesanciennescohabitentavecdesformescontemporaines,cequiengendrediversestensions.Finalement,
onobservedansungrandnombredepaysdesobstacleslaprofessionnalisation:publicsscolairesendifficult,
comptition,marchandisationdel'ducation,etc.Commentdslorsconcevoirunevritable
professionnalisation?
Motscls:Professionnalisation.L'enseignement.Enseignants.Inscurit.

Apresentao
Situandosenocentrodemltiplosdesafioseconmicos,sociaiseculturaistantoindividuaisquantocoletivos,o
ensinonasescolasencontraseemnossosdiasconfrontado,portodososlados,apressessignificativas,para
setransformareseadaptarimersocomoseencontranumambientesocialquesetornoucomplexoeinstvel
emquasetodassuasdimenses.Noentanto,desdeosanosde1980,aprofissionalizaoconstituicertamentea
transformaomaissubstancialquesefaznecessrianaeducao.Naverdade,eladominaodiscurso
reformistainternacionalsobreoensinoeaformaodosprofessoresdoensinobsicoobrigatrio.Elaimpsse
primeiramentenosEstadosUnidose,depois,ganhouospasesanglosaxeseaEuropae,finalmente,a
AmricaLatina.Paraasautoridadespolticaseosresponsveispelaeducaodeinmerospases,tratase
portantohojedefazercomqueoensinopassedoestatutodeofcioparaodeprofissodenvelequivalente
intelectualeestatutariamenteaoqueocupamprofissesasmaisbemestabelecidascomoamedicina,o
direitoeaengenharia.
Essetextoanalisaosresultadosdomovimentoparaprofissionalizaroensinohtrintaanos.Paraondevaio
ensinonesseprincpiodosculoXXI?Observaserealmenteumaconsolidaodomovimentoprofissional?Esse
movimentorealmenteseexpandiuesedesenvolveunaEuropa,naAmricadoNorteenaAmricaLatina,
sobretudonoBrasil?
Naspginasqueseseguem,queremosmostrarque,vistadeumaperspetivacomparativistaeinternacional,a
evoluorecentedoensinonodeformaalgumalinear,queelafeitadecontinuidades,dedesvios,de
retrocessosedeavanostemporrios.Almdisso,oensinoumtrabalhocujaevoluoseapresentadeforma
desigualemuitodiferenciadasegundoospases,ouatmesmosegundoregiesdeummesmopas:eleno
evoluinomesmoritmoportodaparteeformasantigasconvivemcomformascontemporneas.Entreessas
formasantigas,encontraseoensinocomovocaoeoensinocomoofcio.Noentanto,essasduasformas,a
vocaoeoofcio,aindapermanecem,especialmentenaAmricaLatina:elascoexistemportantocomo
movimentodeprofissionalizao,gerandoassimtensesouatmesmocontradiesnocernedaevoluo
socialdoensino.Finalmente,observasenumgrandenmerodepasesocidentaisaexistnciadeobstculos
quedesaceleramouqueatmesmobloqueiamaprofissionalizao:escolaspblicasemdificuldade,
concorrnciaentreestabelecimentos,mercantizaodaeducao,privatizaodaescolapblica,entreoutros.
Como,ento,conceberumaverdadeiraprofissionalizao?Comquedesafiosfuturossedefrontaroprofessores
eresponsveispelaeducao?
Otextosedivideemduaspartes.Aprimeirapropeumbrevehistricosobreasconcepesdeensinoque
podemserencontradasaindahojenoBrasil:avocao,oofcioeaprofisso.Asegundapartereferesea
algunsdosprincipaisobstculosqueparecemsecolocarhojecontraomovimentodeprofissionalizao.

Astrsidadesdoensino
Essaprimeirapartecentrasenaevoluodoensinoafimdecompreenderasuaformaatual.Elaquermostrar
queotrabalhodoprofessorcomportaaindaatualmenteformasderealizaoedeorganizaoqueremontam
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302013000200013&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

2/12

06/06/2016

Aprofissionalizaodoensinopassadostrintaanos:doispassosparaafrente,trsparatrs

hvriossculos.Essaparteseconcentramaisespecificamentenotrabalhodeprofessorasqueensinamem
escolasprimrias.Naverdade,atualmente,asmulheresconstituemcercade75%a80%daforadetrabalho
deensinodaescolaridadeobrigatria,ecercade90%a95%daescolaprimria.Entretanto,apresenamacia
demulheresnaeducaonoumfenmenorecente,poisremontaaosculoXIXepermanecedesdeento
inclusive,emalgunspases,temaumentadonosltimostrintaanos.Assim,nopodemoscompreendero
desenvolvimentodoensinosemlevaremcontaaimportnciadotrabalhofeminino.Almdisso,aescola
modernafoiemgrandeparte,noperodoqueabrangedosculoXVIIaosculoXX,umaescolaprimria,que
foiaqueladestinadaparaosfilhosdopovo.Oquechamamosdeescolasecundriaeraantesdetudodedicada
formaodaselitessociaisesomentenosculoXXqueoprimrioeosecundrioserofundidosemum
sistemaescolarnico.Nessesentido,ahistriadaescolamodernaprincipalmenteahistriadaescola
primria.
Historiadoresamericanosdaeducao,Cuban(1993)bemcomoTyackeCuban(1995),mostraramquea
maioriadosprofessoresreproduzememsuasprticaspedaggicasasmesmasprticasqueforamusadaspor
seuspredecessoreshmaisdeumsculo.EncontramosumaideiasemelhanteparaoCanademTardife
Lessard(1999)eparaaFranaemIsambertJamati(1990)eDutercq(1993),quetambmenfatizamoapego
dosprofessoressprticaspedaggicastradicionaisintroduzidasnosculoXIX,svezesatmaisantigas.Em
suma,podemosafirmarqueoensinoumofciocujaevoluolentaquandocomparado,porexemplo,ao
trabalhoindustrialeaotrabalhotecnolgico.
Parasimplificar,podemosdizerqueaevoluodoensinoescolarmodernopassouportrsidadesque
correspondemcadaumaaumperodohistricoparticular:aidadedavocaoquepredominadosculoXVIao
XVIII,aidadedoofcioqueseinstauraapartirdosculoXIXe,finalmente,aidadedaprofissoquecomea
lentamenteaseimpornasegundametadedosculoXX.Vamosdescrevercadaumadessasidadesmuito
brevemente,enfatizandosuascaractersticasmaisgeraisencontradasemmuitassociedades.
Oensinonaidadedavocao
OensinoescolartalcomooconhecemoshojesurgiunaEuropanossculosXVIeXVIIInocontextodareforma
protestanteedacontrareformacatlica.1Essasgrandesreformasreligiosasacompanharamsecomefeitoda
criaodepequenasescolaselementaresedosprimeiroscolgiosmodernos,quesooancestraldoensino
secundrio.Essesnovosestabelecimentossemultiplicaramrapidamentee,antesdaRevoluoFrancesa
(1789),aEuropadoantigoregimejestcobertadeumavastarededepequenasescolasedecolgios.Esta
redecompostaprincipalmenteporestabelecimentosprivadoscolocadossobatuteladasIgrejasedas
comunidadeslocais.Oensinoest,ento,principalmenteentreguescomunidadesreligiosasprotestantese
catlicas,poisnosenonosculoXIXquenamaioriadospaseseuropeusenorteamericanoshomense
mulheresleigoscomeamrealmenteaensinar,estandoestesquasesempreconfinadosnaspequenasescolas
elementares.
Comoconcebemosoensinonessapoca?Eleessencialmenteuma"profissodef",noduplosentidoda
palavraprofisso:
Primeiramente,professarexercerumaatividadeemtempointegral.Istosignificaqueos
religiososformamcomunidadescujaprincipalfuno,ouatmesmoanica,ensinar.Ensinar
tornaseumaocupaodetempointegralnaquelemomentoehomensemulheresaelaconsagram
suavida.
Emsegundolugar,professartambm,naquelemomento,exprimirsuaf,tornlapblicaem
suavidaeporsuacondutamoralcomoprofessor.Oensinomoderno,portanto,originalmente
umaprofissoreligiosa,umaprofissodef.Aindahoje,emmuitospaseseregiesdomundo,o
ensino,principalmenteoensinoprivado,continuaentregueacomunidadesreligiosas.
Comotornarseprofessornaquelapoca?Nessecontextoreligioso,oensinoconsideradocomoumavocao.
Oqueumavocao?Essencialmente,tratasedeummovimentointeriorumelanntimo,umafora
subjetivapeloqualnossentimoschamadosacumprirumaimportantemisso:ensinar,ouseja,professar
suafreligiosajuntoscrianas.Comavocao,amulherquesededicaaoensinoestaserviodeuma
missomaisimportantedoqueela:Deus.Issosignificavaprimeiramentequeaprofessoranoestavalem
princpioparainstruir(ouseja,transmitirsaberesdirigindoseintelignciadascrianas),masparamoralizar
emanterascrianasnaf.Oensinonaidadedavocaoeraportanto,essencialmente,umtrabalhomoral
consistindoemagirprofundamentenaalmadascrianas,adisciplinla,guila,monitorla,controlla.A
instruo(ler,escrever,contar)existia,masestavasubordinadamoralizaoe,deformamaisampla,
religio.
Noquesereferepedagogiadapoca,elasebaseavanareligio,nastradiespedaggicasdascomunidades
religiosase,sobretudo,nocarterdaprofessora.Aformaoeraquaseinexistente:asmulheresreligiosase
leigasaprendiamaensinarinloco,pelaexperinciaeimitandoasprofessorasmaisexperientes.As"virtudes
femininastradicionais"eramvalorizadaseserviamdejustificativaausnciadeformao:amorpelas
crianas,obedincia,devoo,espritodesacrifcio,espritodeservir...Astradiespedaggicaseram
principalmenteorientadasparaocontroledascrianas,sobretudoocontroledocorpo:elasdeviampermanecer
sentadasnaclasse,nosemexerem,respeitarasinstrues,seusdeslocamentoseramcontrolados,sua
postura,suaelocuo,seusgestos,entreoutroscomportamentos.Senecessrio,ascrianaspodiamser
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302013000200013&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

3/12

06/06/2016

Aprofissionalizaodoensinopassadostrintaanos:doispassosparaafrente,trsparatrs

severamentepunidasecastigosfsicoseramcomuns.
Quaiseramascondiesdetrabalhodasprofessorasnaidadedavocao?Comooensinoeraumavocao,as
condiesmateriais(salrio,estatuto,tarefas,entreoutros)ficavamemsegundoplano:paraasmulheres
professoras,poucoimportavamascondiesmateriais,mesmoasmaismiserveiseramobrigadasa
desempenharsuasfunes.Aesterespeito,precisolembrarque,durantemuitotempo,asprofessoras
religiosastrabalhavamdegraae,maistarde,nosculoXIX,asprofessorasleigassofreroaconcorrncia
delaseseroporumlongotempotambmmalremuneradas.Demaneirageral,otrabalhodasprofessoras
leigaserainstvel,precrio,cclico.Elasensinavammuitasvezesantesdesecasaremeabandonavamo
trabalhoassimquesecasavam.
Almdisso,foiduranteaidadedavocaoqueforamestabelecidasashierarquiasinternasnotrabalho
modernodeensino:dominaodoshomenssobreasmulheres,dosreligiosossobreosleigos,dosprofessores
dosecundrio(oscolgios)sobreosprofessoresdoprimrio(aspequenasescolas),dosprofessoresdas
cidadessobreosprofessoresrurais,entreoutras.Essashierarquiastomaramformasecoloraesespecficas
dependendodospases,dasculturas.Eramfrequentementeredobradasdehierarquiastnicas,lingusticas,
culturais,entreoutras.prpriasacadasociedade.Enfim,aidadedavocaosecaracterizavapelabaixa
autonomiadasprofessorasqueestavamsujeitasavriasformasdecontroleexternas,pelosreligiosos,pelos
homens,pelospais,porseussuperiores,pelosqueaspagavam,entreoutros.Portanto,aproteodeque
dispunhamerafraca.
Apesardesuasbasessociaisereligiosasteremdesaparecidocomamodernizaodassociedades,essaviso
vocacionalteve,entretanto,umimpactoprofundoedurvelsobreasconcepesposterioresdoensinoedo
trabalhodasprofessoraseperduraathoje.Narealidade,emmuitospaseseregiesdomundo,podemos
afirmarqueaidadedavocaoaindanoestcompletamenteterminadaequealgunsdesseselementos
permanecem.Porexemplo,portodoomundo,algumasmulheresaindasetornamprofessorasporvocao,
aindaqueocontedoreligiosotenhadesaparecidooutenhasidosubstitudopeloamorscrianas.Aindahoje,
adimensomoral(ounormativa)continuabastantepresente:aprofessoradeveserummodelo,umamulher
virtuosa.Constatamosaindaapersistnciadenumerosashierarquiaseaperpetuaododomniomasculino:as
professorasaindasomuitasvezesmaloumenospagasqueoshomens.Enfim,ascondiesdetrabalhodas
professorassomuitasvezesdifceiseelassopoucovalorizadassocialmente,oqueocorrenamaioriados
pasesdaAmricaLatinaenoBrasil.Emsuma,mesmosendoantiga,aidadedavocaocontinuaaindaa
marcar,emparte,emtodoomundo,otrabalhodasprofessorasbemcomoseustatus.
Oensinonaidadedoofcio
AidadedotrabalhosurgenosculoXIXnoquadrodoprocessodesecularizaoededesconfessionalizaodas
sociedadesocidentais.DecorredaascenodosEstadosnaesedesualentaseparaodasIgrejasnos
sculosXIXeXX.EmqualquerpartedoOcidente,esseprocessosetraduzpelacriaodasprimeirasredes
escolarespblicaselaicasapartirdossculosXVIIIeXIX(paraoprimrio)edosculoXXparaosecundrio.
Simultaneamentecriaodessasredes,osEstadosimpemaobrigaodapresenadascrianasnaescola:a
educaopblicatornase,portanto,poucoapoucoobrigatria.
Nestenovocontextosocial,aprofissodedocentegradualmenteintegradaaestruturasdoEstado(nacional,
federal,provincial,estatal,municipal,entreoutras).Assim,arelaodasprofessorascomotrabalhodeixa
gradualmentedeservocacional,tornasecontratualesalarial.Asprofessorastrabalhamparaconstruiruma
carreiraeobterumsalrio,aindaquea"mentalidadedeservio"continuepresente.Aidadedotrabalhoest,
portanto,ligadanosomenteestatizaodaeducao,mastambmaoimpulsodasociedadesalarialapartir
dosculoXIX,quesecaracterizapelosurgimentodasmassasdetrabalhadoresqueexercemumtrabalhonum
quadrodeumarelaosalarialcomumempregadorjuntoaindstriasouaserviospblicos.
Asprofessoraslevarotempoparatirarproveitodaidadedoofcio.Elasficaroatrsdoshomensemtodosos
aspectos.Entretanto,aolongodosculoXX,elasconquistarogradualmenteganhossignificativos.Apartirda
SegundaGuerraMundial,emmuitospasesocidentais,oensinosetornaumtrabalholaico,noqualasmulheres
podemfazercarreiranumempregoestvel,comumsalriodecenteecondiesdetrabalhomaisigualitrias
comparativamenteaoshomens.Comotrabalho,oensinoofereceaindasmulheresganhosalongotermo:
aposentadoria,proteo,segurana,permanncianoemprego,entreoutros.
Emcontrapartida,aidadedoofcioexigedasmulheresuminvestimentoinicialpesado,poiselasdevemse
formar.Assimque,apartirdosculoXIX,asescolasnormaisseespalhametornamsepoucoapouco
obrigatriasnosculoXX,aopassoqueaformaosealongaprogressivamente,passandodonvelsecundrio
aonveltercirio.Entretanto,comoemqualquerprofisso,aexperinciaconcretadotrabalhopermaneceo
cernedosaberensinar.Nasescolasnormais,oaprendizadodaprofissopassapelaprtica,pelaimitaoe
pelodomniodasrotinasestabelecidasnasescolaspelasprefessorasexperientes,bemcomopelorespeitos
regrasescolares.
NoOcidente,oensinocomoofcioatingiuseuapogeuapsaSegundaGuerraMundial,comopartedeum
processodedemocratizaoescolarsemprecedentequevnascervastossistemasescolaresestabelecidossob
adireodosEstados.Namaioriadospasesocidentais,aedificaodessesistemadeensinoestatalpermite
queosprofessoressejamintegradosfunopblicacomoestatutodefuncionriopblico.Esseestatutolhes
garantecertaautonomiapedaggicaeumaproteocontraosantigoscontrolesexternos,taiscomoodospais,
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302013000200013&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

4/12

06/06/2016

Aprofissionalizaodoensinopassadostrintaanos:doispassosparaafrente,trsparatrs

dossacerdotesoudosnotveis.Enfim,estabeleceseumarelaodeconfianaentreoEstadoeasprofessoras,
poiselelhesdelegacertaautoridadepedaggicaereconhecesuacompetnciaemadministrarasaulas.Em
princpio,asprofessorassoresponsveisporsuasclasses,pelagestodosalunos,pelasescolhaspedaggicas
relacionadasmatria,pelasatividadesdeaprendizagem,peladisciplina,entreoutrosaspectos.
Eemnossosdias,oqueacontececomaidadedoofcio?Permaneceinacabada,poisnoevoluiunomesmo
ritmoportodaparte,inclusivedentrodeummesmopas.Porexemplo,naAmricaLatina,oprocessode
separaoentreEstadoeIgreja,entreopblicoeoprivadopermaneceinacabadoemvriassociedades.
Observasetambmumacentuadorenascimentodaprivatizaodaeducaoemdiversospases,inclusive
paraaescolaprimria.Almdisso,aolongodosculoXX,vemosqueotrabalhotemsofridoperiodicamenteo
impactodascriseseconmicasepolticasque,svezes,impeliramasprofessorasacondiesdetrabalho
vigentesnaidadedavocao.
Emsuma,aidadedoofciocontinuaseucurso.Devemosatmesmonosperguntarse,noBrasile,deforma
maisampla,naAmricaLatina,oensinoatingiuplenamenteaidadedoofcio.Porexemplo,serqueocorpo
docentebrasileirodaescolabsicaobrigatria(do1srie9srie)constituiumcorpodetrabalhocom
condiesdetrabalhounificadas,umaidentidadecomum,igualdadedetratamentoentreosnveis(primrioe
secundrio),entreossexos(homensemulheres),entreasregies(urbanaserurais),entreoprivadoeo
pblico,entreosdiversosestadosemunicipalidades?Asprofessorasbrasileirasrecebemumaremunerao
dignaporumtrabalhoqueexigeumaformaoterciriaouuniversitria?Podemelasseguirumacarreirano
ensinodemaneiraestvelecontnuacombenefciosalongoprazo?Podemelascontarcomcertaautoridade
pedaggicadelegadapelosestadosquelhesreconheceacompetnciaparaadministrarasaulasouformamum
corpodeexecutantes?Oquedizerdasdominaesmasculinasquepesamsobreasprofessorasbrasileiras?
Essasquestesdeveriamdespertargrandeinteressenospesquisadoresbrasileirosqueseinteressampelo
ensinoemseuprpriopas.
Oensinonaidadedaprofisso
Antesdediscutiraidadedaprofisso,comecemosdefinindoanoodeprofisso.Nosentidonorteamericano,
umaprofisso(medicina,direito,engenharia,porexemplo)oficialmentereconhecidapelasautoridadesestatais
secaracterisapelosseguinteselementosprincipais(Martineau,1999):
aexistnciadeumabasedeconhecimentoscientficosquesustentaelegitimaosjulgamentose
osatosprofissionaisessabasedeconhecimentoadquiridaatravsdeumaformaouniversitria
dealtonvelintelectualqueexigeatualizaesfrequentes,afimdeincorporarosresultadosdas
pesquisasmaisrecentesnaprticaissosignificaqueformaocontnuaeaperfeioamentoso
consideradoscomoobrigaesprofissionais
apresenadeumacorporaoprofissionalreconhecidapeloEstado(ouporrgossubordinados
aoEstado),reunindomembrosdevidamentequalificadosesocializadosnumacorporao
profissionalessacorporaodefendeosdireitosdopblico(enoosdeseusmembroscomoum
sindicato)sendoelacompostaexclusivamenteporprofissionais,essacorporaoexercesua
atividadedisciplinarcombasenomecanismodojulgamentoentreospares(ummdicoavaliado
poroutrosmdicos)
umaticaprofissionalorientadaparaorespeitoaosclientesessaticanosereduzagrandes
valoreseducacionaishumanistas,masconcentraseematosprofissionaisespecficos:ela
corresponde,portanto,aoquechamamosdecdigodeontolgico
aautonomiaprofissional,ouseja,oreconhecimentotantojurdicoquantosocialdequeo
profissionalomelhorindicadoparadecidircomodeveagir
finalmente,aresponsabilidadeprofissionaldecorrentedaautonomia:umprofissionalpodeser
avaliadopelacorporao,ouatmesmoacusadodeerroprofissional,poiseleresponsvelpor
suaatividade,sobretudopelasmedidasquetoma.
Assimdefinida,constatamosqueoquepodemoschamardeidadedaprofissonoselimitaapenasaoensino.
Defato,observaseaolongodosculoXX,ocrescimentodegruposdeespecialistas,osquaischamamosde
profissionaiseque,emtodasasreas(sade,educao,serviossociais,justia,indstria,bancos,etc.),
estocadavezmaisenvolvidosnagestodasinstituies,prticaseproblemashumanosesociais.Esses
gruposprofissionaiscriamecontrolamoconhecimentotericoeprticonecessriosdecises,sinovaes,
planificaodasmudanassociaisegestodocrescimentoeconmicoetecnolgico.Suaexistnciaem
grandepartedevidaaodesenvolvimentodasuniversidadesmodernasque,apartirdosculoXIX,tmcadavez
maisamissodeformarprofissionaiscujaprticasebaseianosconhecimentosderivadosdapesquisa
cientfica.Aprofissionalizaoest,portanto,intimamenteligadauniversitarizao,inclusiveparaoensino.
Almdisso,naAmricadoNorte,auniversitarizaodaformaodosprofessorescomeanosanosde1930e
1940comaaboliodasescolasnormaiseconcluisenosanosde1960:auniversitarizaodaformaodos
professoresprecede,portanto,dealgumasdcadasaprofissionalizaoeconstituiumacondionecessria
paraqueestaseestabelea.Dessepontodevista,podemossustentarqueaprofissionalizaodoensino
representaumatendnciaqueatravessatodoosculoXX.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302013000200013&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

5/12

06/06/2016

Aprofissionalizaodoensinopassadostrintaanos:doispassosparaafrente,trsparatrs

Ditoisso,paraosprofessores,essatendnciahistricasecristalizanumverdadeiromovimentosocialapartir
dosanosde1980,quandoasautoridadespolticaseeducacionaislanamoficialmentenosEstadosUnidoso
projetodeprofissionalizaodoensino.Esteprojetotemtrsobjetivosprincipais:
1)Melhorarodesempenhodosistemaeducativo
ComomostradonosfamososrelatriosAnationatrisk:theimperativeforeducationalreform(1983)da
NationalCommissionforExcellenceinTeacherEducationTomorrow'sTeachers(1986)doHolmesGroupeA
nationprepared:teachersforthe21stcentury(1986)daCarnegieTaskForceonTeachingasProfession,a
profissionalizaoestelamesmaligadaapresseseconmicasepolticasparaaumentarodesempenhodos
professoreseorendimentodossistemasdeensino.Deondeprovmessaspresses?
Entre1950e1980,amaioriadassociedadesdesenvolvidasseempenhou,emnomedademocratizaoescolar,
naedificaodegrandessistemasescolaresdemassaamplamenteestatizadoseburocratizados.Noentanto,
nadcadade1960e,especialmente,nade1970,constatasequeessessistemasnoconseguemmantersuas
promessas:aacessibilidadenosetraduzpelosucessoacadmicodamaiorpartedosalunos.Emsuma,a
escolademocratizadaacarretaofracassoescolaremgrandeescala.Nosanosde1980,osreformadoresda
escolaamericana(quenoapresentabonsresultadosnasprimeiraspesquisascomparativasinternationais)
consideram,frenteaessaconstataodefracasso,queapartirdeentodeveroserimplantadaspolticas
eficazesqueconduzamdescentralizaodossistemasescolares.
Oobjetivodeclaradoodereduziropesodaburocraciaeoscustosdaeducao,paratransferirumapartedos
recursosedasresponsabilidadesparaas"unidades"debase,especialmenteosestabelecimentosescolares,
aumentandoaomesmotempoopoderdascomunidadesedosatoreslocaise,maisparticularmente,dos
funcionriosdaescolaedospais.Noespritodosreformadores,aproximarsedoslugaresdepoderede
tomadasdedecisodeveriatraduzirsepormaiseficcia,mastambmpordemocraciadireta.Essasideias
reformistasseinscrevemdiretamentenombitodacorrentepolticaneoliberalquetomaforacomo
presidenteReagannosEstadosUnidosecomaprimeiraministraMargarethThatchernaInglaterra.Noentanto,
essasreformassoacompanhadasimediatamentepelarpidaimplementaodenovosmecanismosde
controle,querecebemosnomesdeimputabilidadeedeprestaodecontas,deobrigaoderesultadosede
contratodecompetncia,deconcorrnciaedecomparao,ouatmesmoabuscadefigurarentreos
laureados.
Assim,h30anos,aprofissionalizaofoiacompanhadatambmdemudanasnasorganizaesescolarese
universitrias.Porexemplo,namaioriadospasesdaOrganizaoparaaCooperaoeDesenvolvimento
Econmico(OCDE),asautoridadeseducacionaisbuscamreduziraburocraciadesdeosanosde1980,dando
maispodersescolaslocaiseaosprofessores.Elastentamaindaaumentaraautonomiadosprofessorese
incentivarsuaparticipaonagestocoletivadasescolas.Queremtambmaproximarasuniversidadeseas
escolas,ospesquisadoreseosprofessores.Pretendeminstaurarnoensinonovosmodelosdecarreira:
recompensas,reconhecimento,promoo,diversificao,entreoutros,tudoafimdevalorizaroensino,
aumentarseuprestgioparaassimrecrutarmelhoreselementosparaarenovaodaprofisso.
2)Passardoofcioprofisso
Oobjetivoprincipaldomovimentodeprofissionalizaofazercomqueoensinopassedoestatutodeofcio
paraodeprofissoemsuaintegralidade.Como?Tratasedeofereceraosfuturosprofessoresumaformao
universitriadealtonvelintelectual.Oquesequerdesenvolvercompetnciasprofissionaisbaseadasem
conhecimentoscientficos.Asautoridadeseducativasdesejamaindafazercomqueensinoeprofessores
passem:1)deumavisorotineiradapedagogiaaumaconcepoinovadora2)dorespeitosregraserotinas
escolaresaumaticaprofissionalaserviodosalunosedeseuaprendizado,3)enfim,dopapeldefuncionrio
aodeprofissionalautnomo,mastambmimputveldesuasescolhas,oquepedeumaavaliaodoensino.
Emltimaanlise,aprofissionalizaolevaaconsiderarosprofessorescomoespecilistasdapedagogiaeda
aprentizagem,quebaseiamsuasprticasprofissionaisemconhecimentoscientficos.Nessaperspectiva,o
antigosaberdeexperinciasobreoqualsefundavaaformaonasescolasnormaisdevedarlugarao
conhecimentoespecializado,baseadonapesquisauniversitria.Entretanto,comoemmedicinaouem
engenharia,apesquisanoselimitaaproduzirconhecimentostericosoubsicos:eladeveestaraservioda
aoprofissionaleresultaemumaumentodascompetnciasprticasdosprofessores.Finalmente,a
profissionalizaodoensinoinduzaumavisoreflexivadoatodeensinar:oensinonomaisumaatividade
queseexecuta,masumaprticanaqualdevemospensar,quedevemosproblematizar,objetivar,criticar,
melhorar.
3)Construirumabasedeconhecimento(knowledgebase)paraoensino
Finalmente,oterceiroobjetivodomovimentodeprofissionalizaoconsisteemconstruiruma"basede
conhecimentocientfico"paraoensino.Defato,umaatividade,paraquesejadeclaradadenatureza
profissional,deveserbaseadaemconhecimentoscientficosprocedentesdapesquisa.Comomencionado
anteriormente,essesconhecimentosdevemter,paraosprofissionais,umaeficciaprtica.Comoocorre,por
exemplo,comoconhecimentoemmedicinaeemengenharia.
Assim,desdeolanamentodomovimentodeprofissionalizaonadcadade1980,desenvolveuseumvasto
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302013000200013&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

6/12

06/06/2016

Aprofissionalizaodoensinopassadostrintaanos:doispassosparaafrente,trsparatrs

campointernacionaldepesquisavisandodefiniranaturezadosconhecimentosquesustentamoatodeensinar,
bemcomopromoveraquelesquesoteiseeficazesparaaprticadoensino.Senosrefirirmosbasede
dadosbibliogrficosEric,amaisimportantenomundoanglosaxoemeducao,htrintaanos,maisde100
miltrabalhosdepesquisaforamconsagradosaessaquesto.Senoscentrarmosapenasnanoode
Knowledgebase(ideiaqueservedepontadelanaspesquisasnorteamericanasGauthier,1997),maisde
20milpesquisasestolistadasnoEric.Ovolumedaspesquisassobreessetemacresceacadadcada:4.400
paraosanosde19801990,6milparaosanosde19902000,maisde10milparaosanosde20002010.
Emltimaanlise,portanto,vemosque,emcomparaovocaoeaoofcio,aidadedaprofissomuito
recenteparaosprofessores:aindaqueseencontreenraizadanahistriadegruposprofissionaisdosculoXX,
realmenteapartirdadcadade1980queelacomea.Nessesentido,podeseafirmarqueaidadeda
profissoaindaestemgestao.Contudo,essagestaonoocorrenovcuo,poiselaseopesvelhas
formas,vocaoeaoofcioquepermanecem,especialmentenaAmricaLatina,ondecontinuammuito
presentesemdiversospases.Resultadaumaquestodegrandeimportncia:entreavocao,oofcioea
profisso,paraondesedirigeoensinocontemporneo?Asegundapartedestetextoconsagradaaessa
questo.

Tensesedesafios:paraondevaiaeducaocontempornea?
Nosltimostrintaanos,omovimentodeprofissionalizaodoensinofezprogressossignificativos?Estaramos
definitivamentedeixandoparatrsaidadedavocaoeaidadedoofcio?Emoutrostermos,estaramos
realmentenosdirigindoparaaidadedaprofisso?Serquejseconstataumaconsolidaodomovimento
profissional?Essemovimentoencontraserealmentedifundido,enraizadoedesenvolvidonaAmricaLatinae
noBrasil?Essesobjetivosforamalcanados?
Segundonumerosaspesquisasrealizadasemdiversospases,parecequeaprofissionalizaodoensino
confrontasedesdeosanosde1980comdiversosfatoresquebloqueiamseudesevolvimento.Apresentaremos,
deformabastantesucinta,algunsdeles.
Rumodegradaodacondiodaprofissodedocente?
Baseandosenomodelodaprofissomdica,umdosprincipaisobjetivosdaprofissionalizaoseriaodeelevar
ostatusdosprofessores,devalorizarseutrabalhojuntoopiniopblica,deaumentarsuaautonomia,mas
tambmdemelhorarsuascondiesdetrabalhoespecialmentearemuneraoparaaproximlosdas
profissesmelhorestabelecidas.Equaloestadodesseobjetivotrintaanosmaistarde?
Primeiramenteumaobservao:namaioriadospasesdaOCDE,osalriodosprofessoresnoaumentoudesde
adcadade1990,poisosaumentossalariaisficaramabaixodainflao.Oensinopermaneceemgrandeparte
umtrabalhodeclassemdiaenoumaprofissoaparentadasprofissesliberais.Dosanosde1980a2010,
pocaemqueseassisteaumprocessodereduodosEstadosprovidncia,cortesoramentriosreduziramos
serviosparaprofessores.Observaseaindaumenfraquecimentodosindicalismoentreosprofessorese,
portanto,dopoderdedefesadosmesmos.Oquesetraduz,emmuitassociedades,porumavulnerabilidade
significativa:atualmente,naAmricadoNorteenaAmricaLatina,dezenasdemilharesdeprofessoresno
tmempregosestveisepermanentes.Emvezdisso,trabalhampordia,pormeiodia,ouatmesmoporaula
ouporhora.Almdisso,aigualdadesalarialdosprofessores,quefoiumadasconquistasmaisimportantesdo
sindicalismodosprofessoresduranteaidadedoofcio,foisubstitudapelossalriospormrito,elaprpria
funododesempenhoquelevadoemconsideraoparafixarosalrio.Issojaconteceuemmuitospases:
naDinamarca,naAlemanha,naItlia,naLitunia,emMalta,naPolnia,naEslovquia,noReinoUnido,na
IslndiaenaRomnia,nosEstadosUnidos(OCDE,2010).
Almdisso,vemosespecialmentenaAmricadoNorte,mastambmemvriospasesdaAmricaLatina
(sobretudonoMxico),acontrataodetcnicos,quesefazcadavezmaissignificativa,quepossuem
formaodenvelmdiooupruniversitrioequevmparasubstituirparcialmenteprofessoresemcertas
funes,taiscomosupervisodosalunos,assistnciaaosalunoscomnecessidadesespeciais,nadisciplina
dentrodaescola,entreoutras.NosEstadosUnidos,somenteumemcadadoisagentesescolaresprofessor.
NaEuropa,numerososestudossobre"omalestardoprofessor"eo"osofrimentodosprofessores"tambm
destacamasdificuldadesdotrabalhodocente.
Finalmente,nombitodaOCDE,todososestudosepesquisasdestacamumatendnciamuitontida
prostrao,diversificaoecomplexificaodotrabalhodocente.Ospesquisadoresfalamdeuma
intensificaodotrabalhodosprofessores.Essaintensificaocaracterizada:1)pelaobrigaodos
professoresdefazeremmaiscommenosrecursos,2)porumadiminuiodotempogastocomosalunos,3)
peladiversificaodeseuspapis(professores,psiclogos,policiais,pais,motivadores,entreoutros),4)pela
obrigaodotrabalhocoletivoedaparticipaonavidaescolar,5)pelagestocadavezmaispesadadealunos
doensinopblicoemdificuldade,6)finalmente,porexignciascrescentesdasautoridadespolticasepblicas
faceaosprofessoresquedevemsecomportarcomotrabalhadoresdaindstria,ouseja,agircomoumamode
obraflexvel,eficienteebarata.
Emsuma,omnimoquepodemosdizerqueaprofissionalizaodoprofessornotrouxe,deformaalguma,
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302013000200013&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

7/12

06/06/2016

Aprofissionalizaodoensinopassadostrintaanos:doispassosparaafrente,trsparatrs

osresultadosprometidosnopontodepartida.Longedeveremseuestatutoelevado,osprofessoresesto
enfrentandoagoradeteriorizaodesuascondiesdetrabalho:comparadaidadedotrabalho,aidadeda
profissoparececolocarotrabalhodoprofessornumregimedeinseguranaedeinstabilidade,ligandose
assimacertascaractersticasdaidadedavocao.Assim,nodeseestranharqueaprofissodedocente
experimenteportodapartegravesproblemasdeatraoedereteno.NosEstadosUnidos,umemcadadois
professoresdeixaaprofissonoscincoprimeirosanosdacarreira.NoCanad,umemcadaquatro.Omesmo
fenmenoencontradoemmuitospases(OCDE,2005).Hojeemdia,oensinotornouseumtrabalhomuito
menosatraentedoquepodiasernosanosde1960namaioriadassociedadesocidentais.
Aprofissodocentesobcontrole:oNewPublicManagement
Comomencionamosanteriormente,aprofissionalizaoummovimentopolticoquevisaaumentaraeficcia
daescolaedosprofessores.Assim,desdeosanosde1980,nosepodeisolaraprofissionalizaodasoutras
grandespolticasereformaseducacionaisqueforaminiciadasnamaioriadassociedadesocidentais.No
entanto,essasextraemmuitodamesmaideologiaquechamamosdeNewPublicManagement(NPM).Ideologia
estaquepropeumanovaconcepodopapeldoEstadonagestodosserviospblicoseespecialmentedo
sistemaescolar.Eladefendeatransformaodaeducaopblicaemumquasemercadoescolarregidopela
concorrnciaentreasinstituies,pelasistematizaodaavaliaopadronizadadoscomponentesdosistema
educativo(resultados,organizaes,funcionamento,funcionrios,etc.),peladefiniodeobjetivoscurriculares
normatizadosecomparveis,peladefesadalivreescolhadospais,pelaautonomiadasinstituiesescolares
emumambienteinstitucionaldescentralizado.Oobjetivofinalintegraraeducaononovomercado
educacionalglobal,poiselarepresentaumpotencialeconmicogigantesco,umavezqueasdespesas
educacionaisincorridasnomundopelosEstadossoestimadasemcercade1.800bilhesdedlares
americanos.Trsquartosdestasdespesassofeitosnospasesdesenvolvidos.
OquepropeoNPM?Essencialmente,defendeuma"GestoBaseadaemResultados"(GAR):emvezdegeriros
serviospblicos(educao,sade,etc.)noinciopelaimposioderegraseprocedimentospreviamente
estabelecidosporumaautoridadelegtima(quecorrespondeaomodeloclssicodeorganizaodotrabalhodos
funcionriospblicosduranteaidadedoofcio),tratasedeconferirsinstituiesescolareseaosprofessores
umamaiorautonomiaeavaliarosresultadosajasantemensurveise,portanto,quantificveisdesuas
atividades.AautonomiaprofissionaltalcomoconcebidapelaGAR,portanto,sinnimodeimputabilidade,ou
mesmodeobrigaoderesultado.Paraosprofessores,emparticular,issosignificaqueagoraelessero
consideradoscomoagentesresponsveisporseusatoseavaliadoscombaseemseusresultados,ouseja,o
sucessoescolardeseusalunos,tambmelemesurvelpormeiodetestespadronizadosedecomparaescom
outrosprofessoreseoutrasinstituiesanvelnacionaleinternacionalProgrammeforInternationalStudent
Assessment(Pisa).
Naeducao,osimpactosdoNPMedoGARsoproteiformes.Porexemplo,emvriospases,observase
desdeadcadade1990aintroduodenovosmodosdefinanciamentodaeducaoque,porumlado,
transferemumapartesignificativadoscustosparaosutilizadores(pais,alunos)e,poroutrolado,dependemde
financiamentosprivados:empresas,fundaes,etc.Essesnovosmodosdefinanciamentotambmserefletem
nacrescentepresenaderepresentantesdacomunidadeempresarialnagestoescolaratravsdacomposio
deconselhosdeadministrao,doscomissriosdeescola,dosconselhosmunicipaisoulocais,entreoutros.
Outroimpactodecorredanovaideologiadalivreescolhadaescolapelospais:aescolanomaisconsiderada
aquicomoumbempblico,coletivoecomum,mascomoumbemprivadooferecidonomercadoescolarregido
porumalgicadecompetioentreasinstituieseumalgicadeconsumidorparaospaiseosalunosem
suma,umaofertaeumademanda.Emtodosospasesondeelafoiimplantada,essamercantizaolevoua
umadiferenciaodasinstituiesquebuscamdistinguirseentresi(porexemplo,porpedagogiasparticulares,
valoresprprios,recursosespecficos,bonsprofessores,etc.),pelaproliferaodeinstituiesprivadasepor
umapolarizaoentreas"boas"eas"msescolas",sendoestasltimaspblicaselocalizadasemzonas
pobresouemregiesremotas.Essesfenmenostambmassumemaboaevelhaformadaconquista
capitalistadomercado,comintervenesdiretasdegrandescompanhiasprivadasnoscontedosetecnologias
daformaoescolar.Porexemplo,oferecesesescolaseaosprofessorescursosjprfabricados,manuais,
computadores,ferramentaspedaggicascomabordagens,estratgiaseobjetivosdeaprendizagem.
Emltimaanlise,essesdiferentesfenmenoslevantamaquestodesaberparaquemosprofessores
trabalhamemnossosdias:elestrabalhamainda,comoocorrianaidadedotrabalho,paraasociedadeem
funodeumbemcomum(emborasejaobjetodedebates,mastambmdeconsensopoltico)ouparasetores,
grupos,organizaes,ouatmesmoindivduosquepretendemimpor,dentrodasprticaspedaggicas,seus
interesses,pordefinioprivados?
Sejacomoforcomrelaoaessaquesto,oNPMmanifestaseclaramentehtritaanosreduzindoaautonomia
profissionaldosprofessores,queseencontramcadavezmaissubmetidosadiversasformasdecontrole
inspiradasnoGAR:controledesuasprticaspornormasdeboaprtica,aexignciadotrabalhoemequipe,
programasescolaresexcessivamentedetalhados,avaliaoexternadeseusalunos,contratosdedesempenhoe
denovasregrasdeprestaodecontas,aexignciadeformaocontinuada,aavaliaodesuas
competncias,acriaodeassociaesprofissionaisoudeinstnciasquedesempenhampapelsimilar.Em
suma,osprofessoresatualmentesomaisgeridosecontroladosdoqueeramnaidadedoofcio.
Estamos,portanto,muitolongedoidealdeautonomiaprofissional.Emvezdisso,todosessescontroles
sugeremaexistnciadeumaquebradaconfianaqueexistiaentreosprofessoreseoEstadoduranteaidade
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302013000200013&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

8/12

06/06/2016

Aprofissionalizaodoensinopassadostrintaanos:doispassosparaafrente,trsparatrs

doofcio.Aomesmotempo,observasequeosprofessoressomuitasvezesapresentadospelosdefensoresdo
NPMcomotrabalhadoresqueresistemmudana,trabalhadorespresosasuasvelhasrotinasehbitos,que
tmdificuldadeparaseguirasnovascorrenteseducativas,paraaderirsnovastendnciaspedaggicase
questionarsuasantigasprticas.Emsuma,aimplantaodoNPMacompanhadadeumprocessode
culpabilizaodosprofessores,aosquaismuitasvezesseatribuiofracassodasreformasouodosalunos.Se
osalunosfracassam,seriaemrazodaineficciadosprofessores,ouemfunodeseurendimentoinsuficiente
ou,ainda,pornoutilizaremsuficientementeas"bestpratices".
Rumoaumaescoladividida
Outrofenmenoquebloqueiaaprofissionalizaoseguramenteaevoluodossistemasescolarespara
sistemasemdoisritmosdesiguais:escolaspblicaseprivadas,instituiesdeeliteeinstituiessituadasem
zonasdifceis(pobres,imigrantes,operrias,populares,regionais,etc.).Essaevoluoclaramentevisvelna
AmricadoNorteenaAmricaLatinae,emmenormedida,naEuropaocidental.Elaestabeleceumntido
contrastecomoprocessodedemocratizaoescolarimplantadonosanosde1950emtodooOcidentepara
criarumaescolamaisigualitriaeinclusiva.Oprincpioportrsdademocratizaoescolaroseguinte:todos
osalunossoiguaisperanteaescola.Noentanto,seoprincpiopermanecenaretricaestataleinternacional,
arealidadebemoutra:osalunospobres,osalunosvindosdeminoriasticasouimigrantes,ascrianasde
bairrospopulareseoperrios,ascrianasdasreasdistanteserurais,osalunoscomdificuldadede
aprendizagemoudecomportamentoestocadavezmaisconfinadosaestabelecimentosqueoferecemservios
educacionaisdequalidadeinferior.
Entretanto,comofoitobemmostradoporDarlingHammondparaosEstadosUnidos,umsistemaescolarde
doisnveisconduznecessariamenteaumafragmentaodaprofissodocente,ouatmesmodivisoem
duascategoriasdeprofessores:osquetrabalhamemzonasdifceis,ondeseinstalamasescolaspblicas,eos
quetrabalhameminstituiesdequalidadesuperior,instituiesprivadas,entreoutras.Emvriospases,uma
partedessesprofissionaistrabalha,portanto,emcondiesextremamentedifceis,poisenfrentaapobreza,a
violnciadiriaemtornodasescolas,ofracassoendmicodascrianaseafaltadeenvolvimentodasfamlias.
Emumcontextosocialcomoesse,nonadasurpreendente,portanto,observaremvriospasesumdesgaste
moraldosprofessoresquetrabalhamemescolaslocalizadasemreaspobres,umsentimentodeimpotnciaou
defracasso,acompanhadodeumafaltadereconhecimentoouatmesmodeumadesvalorizaoprofissional
queconduzaumdesnimofaceasuatarefaeumaimpressodeinutilidadesocial.
Apesquisasobreoconhecimentodosprofessores2
Trintaanosmaistarde,oquerestadaprofissionalizaoedavontadepolticadeconstruirumaKnowledge
base?Apsmilharesdepesquisassobreaquesto,conhecemosmelhoragoraoqueoconhecimentodos
professores?Responderaessasquestesnonadafcil.Porumlado,parecebastantebvioqueocampo
internacionaldapesquisasobreoconhecimentodosprofessorespassaatualmenteporcertaestagnao
cientfica,oqueocorreportrsrazesimportantes.
Primeiramente,tratasedeumcampoquecontinuaaltamentefragmentadoemdisciplinaseteoriasmltiplas
quenuncachegaramaseuniremtornodeumavisocomumdoconhecimentoprofissionalprprioaos
professores.porissoque,deacordocomvriasvertentesdepesquisa,oconhecimentodosprofessorespode
corresponderarepresentaesmentais,acrenaspessoais,aregrastcitasdeao,aargumentosprticos,a
competncias,aconhecimentosdeao,etc.Resumindo,htantasconcepesedefiniessobreo
conhecimentodosprofessoresquantocorrentesdepesquisasobreaquesto(MUNBYRUSSELMARTIN,2001).
Emsegundolugar,muitodifcilisolaraquestodoconhecimentodosprofessoresdasoutrasdimensesdo
trabalhodocente:formao,desenvolvimentoprofissional,identidade,carreira,condiesdetrabalho,tenses
eproblemassocioeducativosquemarcamaprofisso,caractersticasdasinstituiesescolaresondetrabalham
osprofessores,contedosdosprogramasescolares,entreoutrasdimenses.Dessepontodevista,o
conhecimentodosprofessoresdificilmentepodeserestudadoecompreendidoemsimesmo,poisapela
constantementepesquisaparaumaexpansoaoutrosaspectosdaprofisso(COCHRANSMITHZEICHNER,
2005).
Finalmente,emterceirolugar,muitodifcil,oumesmoimpossvelsepararcompletamenteasquestes
normativasdasquestesepistemolgicas:naverdade,dizeraumprofessor"queelesabeensinar",antesde
tudo,umjulgamentonormativocombaseemdeterminadosvaloressociaiseeducativos.Nessesentido,os
conhecimentosdosprofessoresnosoasomade"saberes"oude"competncias"quepoderiamserdescritos
eencerradosnumlivroounumcatlogodecompetncias.Sosaberesintegradossprticasdiriasdeensino
queso,emgrandeparte,sobredeterminadosporquestesnormativasouatmesmoticasepolticas
(TARDIF,2009).
Poroutroladoeapesardestasreservas,podesesustentarqueapesquisainternacionalsobreos
conhecimentosdosprofessoresnosensina,ehmaisdetrintaanos,certascoisasimportantes.Podemosaqui
citarquatro:
Osconhecimentosdosprofessoresnososaberestericossoconhecimentosenraizadosno
trabalhoeemsuasexperinciascomoprofessoresportanto,elesprovmdeumaepistemologiada
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302013000200013&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

9/12

06/06/2016

Aprofissionalizaodoensinopassadostrintaanos:doispassosparaafrente,trsparatrs

prtica(SCHON,1983,1987)maisdoquedoconhecimentoterico(DURAND,1996).Issosignifica
queprecisoabordaressesconhecimentosapartirdoqueosprofessoresfazem,ouseja,apartir
deseutrabalhoreal(BLACKLER,1995)
Osconhecimentosdosprofessoresparecememgrandepartedeterminadospelocontextodas
interaescomosalunos.Dessepontodevista,podemosdizerquesoconhecimentosquenose
relacionamcomobjetosouprocedimentostcnicos(comoosconhecimentosdosengenheiros,por
exemplo),massimquesevoltamparaoutrosassuntos.Emsuma,soconhecimentosarticuladosa
interaeshumanasequecarregamforosamenteasmarcasdestasinteraes.Porexemplo,um
professornodeveapenassabercomoensinar,eledevetambmsaberfazerreconhecereaceitar
suaprpriacompetnciaporseusalunos.Oreconhecimentosocialparece,portanto,ocerneda
problemticadossaberesdosprofessores(TARDIFLESSARD,1999).
Paraosprofessores,seusconhecimentosestoprofundamenteancoradosemsuaexperinciade
vidanotrabalho.Issonoquerdizerqueosprofessoresnoutilizemconhecimentosexternos
provenientes,porexemplo,desuaformao,dapesquisa,dosprogramasoudeoutrasfontesde
conhecimento.Issoquerdizer,noentanto,queessesconhecimentosexternossoreinterpretados
emfunodasnecessidadesespecficasaseutrabalho.
Finalmente,osconhecimentosdosprofessoresparecemtambmprofundamentemarcadospelocontexto
socioeducacionaleinstitucionalnoqualhojeexercemsuaprofisso.Noentanto,essecontextocaracterizado,
hcinquentaanos,porprofundasmudanasnasbasestradicionaisdaeducaoescolar.Oqueaescoladeve
ensinarscrianasecomodeveensinarnoapenasumaquestopedaggica:tratasedeumaverdadeira
questoculturalepoltica.Nessesentido,osconhecimentosdosprofessoressosaberesemdebate,comofica
evidenciadoemnumerosascontrovrsiassociaisepolticassobreaescolaeoaprendizadoescolar.
Emltimaanlise,osconhecimentosdosprofessorescontinuamconstituindoatualmenteumdesafiocentral,
nosomenteparaapesquisa,mastambm,etalvezprincipalmente,paraaprpriaprofissodedocente.Ato
momento,essaprofissonoconseguiuverreconhecidosseusconhecimentos,porfaltadeconheclos
realmente.

Concluso
Essetextoteveporobjetivorefletirsobreaevoluoatualdoensinoemumaperspectivainternacional.
Procurousemostrarqueessaevoluononemumpoucolinear,queelaconjugaainda,nestecomeodo
sculoXXI,formasantigas,avocaoeoofcio,aestaformarecentequechamamosdeprofissionalizao.A
primeirapartedotextodescrevebrevementeessasformasmaisantigas,ressaltandosuapersistncia,
especialmentenaAmricaLatinaenoBrasil.Assim,longedeteremsidoextintas,avocaoeoofcio
continuamsendoatualmenterefernciasimportantesparapensaroensino,oestatutodosprofessoresesuas
condiesdetrabalho.Naverdade,essasrefernciasparecemcentraisnaAmricaLatina,poisamaioriado
corpodocentedassociedadeslatinoamericanastrabalhaemcondiesquecontinuammuitosemelhantes
quelasquevigoravamnaidadedoofcio,oumesmonadavocao.Podesemesmoquestionarseaidadedo
ofciofoirealmenterealizadanaAmricaLatinaenoBrasil.
Quantoidadedaprofisso,importantelembrarqueaprofissionalizaodadocnciaoriginasedeumideal
tipicamenteamericano,umaespciedemitoestadunidensequeseexportaparatodooplanetahtrintaanos.
NaAmricaLatinaenoBrasil,nodeveramoscomearadescofiardestemitoeacriticlo?Narealidade,h
trsdcadas,muitosprofessoressentemqueosganhosobtidosduranteaidadedoofcio(carreira,proteo,
estabilidadedeemprego,aposentadoria,entreoutros)estoatualmenteameaadosesendosubstitudospor
umaprofissionalizaoquerimacomconcorrncia,prestaodecontas,salriosegundoomrito,a
insegurananoempregoenoestatuto.Naverdade,aprofissionalizaoparececombinarhojecomuma
proletarizaodeumapartedosprofessores.porissoqueatransioentreaidadedoofcioeaidadeda
profissosuscitaresistnciasignificanteentreosprofessoresdamaioriadospases.

Notas
1.Asprimeirasescolasmodernasservemantesdetudoparapropagarafprotestanteoucatlicaentreuma
populaoaindabastanteanalfabeta.Oprotestantismo,especialmente,exigedoscrentesquesaibamlerporsi
prpriosabbliaeisporqueprecisoinstruirascrianasabrindoescolasparaopovo.Oscatlicos,porsua
vez,reagemaestaexpansoescolarabrindotambmescolas.Emsuma,aescolamodernanasceantesdetudo
comoprodutodeumalutareligiosa,elaprpriatambmseapoiandonumamutaotecnolgica:ainvenoda
imprensa.Sobreesseassunto,ler:GauthiereTardif(2012).
2.Paraumavisogeraldessaquestocomplexadoconhecimentoprofissional,podeseconsultarTardif(2010).

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302013000200013&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

10/12

06/06/2016

Aprofissionalizaodoensinopassadostrintaanos:doispassosparaafrente,trsparatrs

Referncias
BLACKLER,F.Knowledge,knowledgeworkandorganizations:anoverviewandinterpretation.Organization
Studies,Berlin,v.16,n.6,p.10211046,1995.[Links]
CARNEGIEFORUMONEDUCATIONANDTHEECONOMY.Anationprepared:teachersforthe21stcentury.New
York:Carnegie,1986.[Links]
COCHRANSMITH,M.ZEICHNER,K.StudyingteachereducationtheReportoftheAERAPanelonResearchand
TeacherEducation.NewYork:Routledge,2005.[Links]
CUBAN,L.Howteacherstaught:constancyandchangeinAmericanclassrooms,18901990.2.ed.NewYork:
TeachersCollegeColumbiaUniversity,1993.[Links]
DURAND,M.L'enseignementenmilieuscolaire.Paris:PUF,1996.[Links]
DUTERCQ,Y.Lesprofesseurs.Paris:Hachette,1993.[Links]
GAUTHIER,C.etal.Pourunethoriedelapdagogie:recherchescontemporainessurlesavoirdes
enseignants.SainteFoy:UniversitLavalBruxelles:DeBoeck,1997.[Links]
GAUTHIER,C.TARDIF,M.Lapdagogie:thorieetpratiquedel'Antiquitnosjours.Montral:Chenelire
ducation,2012.[Links]
HOLMESGROUP.Tomorrow'steachers:areportoftheHolmesGroup.EastLansing,MI:HolmesGroup,1986.
[Links]
ISAMBERTJAMATI,V.Lessavoirsscolaires:enjeuxsociauxdescontenusd'enseignementetdeleursrformes.
Paris:ditionsUniversitaires,1990.[Links]
LESSARD,C.volutiondumtierd'enseignantetnouvellergulationdel'ducation.Paris:InstitutNationalde
RecherchePdagogique,2000.(Rechercheetformationpourlesprofessionsdel'ducation.Formesetdispositifs
delaprofessionnalisation,n.35).p.91116.[Links]
MARTINEAU,S.Unchampparticulierdelasociologie:lesprofessions.In:TARDIF,M.GAUTHIER,C.(d.).Pour
oucontreunordreprofessionneldesenseignantesetdesenseignantsauQubec.Qubec:UniversitLaval,
1999.[Links]
MUNBY,H.RUSSEL,T.MARTIN,A.K.Teachers'knowledgeandhowitdevelopes.In:RICHARDSON,V.(Dir.).
Handbookofresearchonteaching.Washington,DC:AmericanEducationalResearchAssociation,2001.
[Links]
NATIONALCOMMISSIONONEXCELLENCEINEDUCATION.Anationatrisk:theimperativeforeducational
reform.Washington,DC:U.S.Government,2001.[Links]
OCDE.Lerlecrucialdesenseignants:attirer,formeretretenirdesenseignantsdequalit.Paris:OCDE,2005.
(CollectionPolitiquesd'ducationetdeFormation).[Links]
OCDE.Buildingahighqualityteachingprofession.Lessonsfromaroundtheworld.In:BackgroundReportfor
theInternationalSummitontheTeachingProfession.Paris:OCDE,2010.[Links]
SCHON,D.Thereflectivepractitioner:howprofessionalsthinkinaction.NewYork:BasicBooks,1983.
[Links]
SCHON,D.Educatingthereflectivepractitioner:towardanewdesignforteachingandlearninginthe
professions.SanFrancisco:JosseyBass,1987.[Links]
TARDIF,M.Saberesdocenteseformaoprofissional.12.ed.SoPaulo:Vozes,2009.325p.[Links]
TARDIF,M.Losconocimientosylaformacindocente.4.ed.Barcelone:Narcea,2010.[Links]
TARDIF,M.LESSARD,C.Letravailenseignantauquotidien:contributionl'tudedutravaildanslesmtierset
lesprofessionsd'interactionshumaines.Belgique:DeBoeck,1999.[Links]
TARDIF,M.LESSARD,C.GAUTHIER,C.Introduction.In:TARDIF,M.LESSARD,C.GAUTHIER,C.(d.).
Formationdesmatresetcontextessociaux.Paris:PUF,1998.p.770.[Links]
TYACKD.CUBAN,L.Tinkeringtowardutopia,acenturyofpublicschoolreform.Cambridge,Mass.:Harvard
University,1995.[Links]

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302013000200013&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

11/12

06/06/2016

Aprofissionalizaodoensinopassadostrintaanos:doispassosparaafrente,trsparatrs

Recebidoem15dejaneirode2013.
Aprovadoem22demarode2013.

ArtigotraduzidoporMarisaRossetto.

Todoocontedodesteperidico,excetoondeestidentificado,estlicenciadosobumaLicenaCreativeCommons

CaixaPostal6022Unicamp
13084971CampinasSPBrazil
Tel./Fax:+551935216710
revista_cedes@yahoo.com.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302013000200013&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

12/12

Вам также может понравиться