Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
(DOI): 10.5902/1981369420970
RESUMO
ABSTRACT
SUMRIO
INTRODUO; 1. AS ORIGENS DE RAA E HISTRIA: AS CAMPANHAS ANTIRRACISTAS DA UNESCO; 2.
DIFERENA CULTURAL E SUPERIORIDADE RACIAL: A ESTRATGIA PARA A DESCONSTRUO DA
PERCEPO DE SUPERIORIDADE RACIAL; 3. RELAES CULTURAIS E DIVERSIDADE DAS CULTURAS; 4. O
EVOLUCIONISMO CULTURAL E AS CULTURAS ATRASADAS; 5. CULTURAS ESTACIONRIAS E CULTURAS
CUMULATIVAS; CONCLUSO
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
275
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
INTRODUO
A poltica indigenista brasileira percorreu algumas fases ao longo de sua histria que em
geral repercutiam nos documentos legais do Brasil colonial, do imprio e da repblica. Desde os
primrdios da colonizao portuguesa a postura dominante, revelada nas cartas forais que
definiam os direitos e obrigaes dos donatrios das capitanias hereditrias, foi a da subjugao
dos povos indgenas para a escravido.1 O fracasso das tentativas de escravizao em massa logo
daria espao a aes de extermnio e aniquilao na medida em que a economia colonial se
desenvolvia e a ocupao do territrio se aprofundava.2 J no final do perodo colonial a poltica
indigenista iniciou a migrar para a assimilao dos indgenas e a sua converso em mo-de-obra
til para a lavoura.3 No sculo XX, a constituio de 19344 consolidou definitivamente a
abordagem assimilacionista questo indgena (art. 5, XIX, m). Implicitamente, a cultura e
tradies indgenas no eram reconhecidas como parte integrante da identidade nacional e seus
indivduos deveriam, portanto, renunciar sua identidade originria e aderir ao padro cultural
majoritrio, inclusive como condio para o exerccio de direitos. As constituies seguintes
deram continuidade mesma poltica. Foi dentro desse esprito que em 1971 foi promulgado o
Estatuto do ndio (Lei n. 6.001), que declara em seu artigo 1 ter como objetivo "integrar os
ndios sociedade brasileira, assimilando-os de forma harmoniosa e progressiva"5. Entretanto,
com a constituio de 1988, encerra-se no mbito constitucional o patrocnio s polticas de
assimilao e integrao do indgena, que passa a ser substitudo pelo reconhecimento de seus
bens culturais e pelo direito diferena. Em outras palavras, reconhece-se (no artigo 231) sua
organizao social, seus costumes, suas lnguas, suas crenas e suas tradies6 como partes
PERRONE MOISS, B. ndios livres e ndios escravos: os princpios da legislao indigenista no perodo
colonial. In: CUNHA, M.M.C. (Org.). Histria dos ndios no Brasil. So Paulo: Cia das Letras, Fapesp, SMC,
1992. MONTEIRO, J. Os Escravos ndios de So Paulo no Sculo XVII: Alguns aspectos demogrficos. Revista
da SPBH, So Paulo, v. 5, p. 11-18, 1989.
2
HEMMING, J. The Red Gold: the conquest of Brazilian Indians. London: Macmillan London Limited, 1978.
3
CUNHA, M.M.C. da. Legislao Indigenista no Sculo XIX. So Paulo: Comisso Pro-ndio de So Paulo,
Edusp, 1992.
4
BRASIL. Constituio da Repblica dos Estados Unidos do Brasil (de 16 de julho de 1934). Disponvel
em: <http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/constituicao/constituicao34.htm>. Acesso em: 20 jun. 2015.
5
BRASIL. Lei n 6.001, de 19 de dezembro de 1973. Dispe sobre o Estatuto do ndio. In: Dirio Oficial da
Repblica
Federativa
do
Brasil,
Braslia,
DF,
21
dec.
1973.
Disponvel
em:
<http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/leis/l6001.htm>. Acesso em: 20 jun. 2015.
6
BRASIL. Constituio da Repblica Federativa do Brasil: texto constitucional promulgado em 5 de
outubro de 1988, com as alteraes adotadas pelas Emendas Constitucionais n 1/1992 a 68/2011, pelo
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
276
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
277
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
exerccio da capacidade civil (art. 10).13 Salta aos olhos a diferena de tratamento com respeito
aos estrangeiros, aos quais a capacidade para a pratica de atos civis no mbito da comunidade
jurdica nacional reconhecida independentemente da comprovao de quaisquer daqueles
requisitos.
O condicionamento da capacidade para o exerccio de direitos verificao de
determinados elementos de aculturao est em evidente contradio com o reconhecimento
constitucional da cultura indgena, estabelecida no artigo 231 da Constituio de 1988. Esse
sistema foi confirmado pelo artigo 4 do cdigo civil de 200214, cujo projeto sob a direo de
Miguel Reale comeou a tramitar ainda nos anos 70. Paradoxalmente, no mesmo ano de 2002 o
Brasil ratificou a mencionada Conveno sobre os Povos Indgenas e Tribais de 1989. Alm disso,
em 2007 a assembleia geral da ONU adotou, com voto favorvel da representao brasileira, a
Declarao dos direitos dos povos indgenas,15 que refora muitos dos princpios estabelecidos
pela Conveno de 1989, proibindo sua discriminao e enfatizando o direito de permanecerem
distintos e perseguirem suas prprias vises de desenvolvimento econmico e social.16 De tal
forma, o sistema tutelar brasileiro no apenas contradiz a orientao constitucional, mas est
tambm em conflito com o direito internacional reconhecido pelo Estado brasileiro.17 De fato,
mesmo no mbito do sistema interamericano de proteo aos direitos humanos, que no conta
com uma declarao especfica sobre os direitos dos povos indgenas e cujos documentos
normativos genricos sobre direitos humanos a declarao de 48 e a conveno de 69 (Pacto de
So Jos) - no fazem referncia especfica a esses povos, os direitos territoriais indgenas e o
direito integridade cultural tm sido reafirmados em sucessivas decises. Seus fundamentos
so buscados nos dispositivos gerais de proteo interpretados luz das peculiaridades da
13
SOUZA LIMA, Antonio Carlos; BARROSO-HOFFMANN, Maria (Orgs.). Alm da tutela: bases para uma nova
poltica indigenista III. Rio de Janeiro: Contra Capa/LACED, 2002.
14
BRASIL. Lei no 10.406, de 10 de janeiro de 2002. Institui o cdigo civil. In: Dirio Oficial da Repblica
Federativa
do
Brasil,
Braslia,
DF,
11
jan.
2002.
Disponvel
em:
<http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/leis/2002/l10406.htm> Acesso em: 20 jun. 2015.
15
UNITED NATIONS. Declaration on the Rights of Indigenous Peoples, 2007. Disponvel em: <
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/documents/DRIPS_en.pdf>. Publicado em 2008. Acesso em: 20 jun.
2015.
16
ALLEN, Steve; XANTHAKI, Alexandra (Orgs.). Reflections on the UN Declaration on the Rights of
Indigenous Peoples. Volume 30 of Studies in International Law. Oxford: Hart Publishing, 2011. JOFFE,
Paul; HARTLEY, Jackie; PRESTON, Jennifer. Realizing the UN Declaration on the Rights of Indigenous
Peoples: Triumph, Hope, and Action. Saskatoon: Purich Pub., 2010.
17
MOURA, Mrzio Ricardo Gonalves de. Uma anlise atual da situao da capacidade civil e da
culpabilidade penal dos silvcolas brasileiros. Revista CEJ, Braslia, Ano XIII, n. 45, p. 70-76, abr./jun.
2009.
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
278
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
situao e da cultura dos povos indgenas, por exemplo o carter coletivo de suas formas de
posse e apropriao da terra.
O Estatuto do ndio representou um avano em muitos aspectos da poltica indigenista
precedente, mas o contraste entre ele (e o conjunto da legislao infraconstitucional) e os
parmetros constitucionais estabelecidos em 1988, bem como com os parmetros internacionais,
ainda fundamental. Reconhecer uma cultura no somente criar o direito abstrato sua
proteo e preservao, mas fundamentalmente excluir a possibilidade de estabelecimento de
quaisquer hierarquias entre culturas diferentes, sobretudo no que diz respeito aquisio e
exerccio de direitos por parte de seus membros. E , consequentemente, impedir que a
identificao de um sujeito como membro de uma cultura seja empecilho aquisio e exerccio
de direitos. Dito de outra forma, o pertencimento a uma minoria sociocultural no pode
justificar a insero de um indivduo em um sistema de cidadania de segunda classe, com
limitaes no impostas a outros indivduos. De fato, a restrio da capacidade civil aos
indgenas, ainda que envolto em preocupaes tutelares (ou precisamente por isso), o reflexo
de concepes etnocntricas sobre a superioridade das realizaes civilizacionais das sociedades
ocidentais. Compartilha, portanto, do mesmo fundamento terico (ou justificativa ideolgica) do
neocolonialismo dos sculos XIX e XX segundo o qual as sociedades avanadas deveriam exportar
a civilizao a povos menos desenvolvidos.
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
279
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
do alcance da determinao do artigo 231 da constituio, bem como das reais origens e
consequncias de polticas de assimilao e aculturao.18
Os fundamentos ideolgicos de tais polticas encontraram uma contundente oposio pela
pena de Claude Lvi-Strauss no mbito de um grande projeto de combate ao racismo coordenado
pela UNESCO a partir dos anos 50. As anlises de Lvi-Strauss dos fundamentos etnocntricos do
racismo moderno e em especial de seu papel nas relaes entre a moderna civilizao ocidental
e povos tradicionais exerceu grande influncia nas discusses futuras sobre racismo em cenrios
multiculturais e mesmo na formulao de polticas antirracistas por parte de rgos
internacionais. De fato, Raa e histria foi o princpio da transio paradigmtica na formulao
de polticas pblicas para povos indgenas e tradicionais. As ideias ali apresentadas j eram, em
sua maioria, conhecidas pelos antroplogos havia j vrios anos. Entretanto, a importncia da
obra est no fato de as ter sistematizado, apresentado ao grande pblico e, atravs da UNESCO,
fortemente influenciado inmeras instituies e policymakers mundo afora. Portanto, a anlise
de suas ideias tem valor inestimvel na compreenso das concepes tericas que iriam afirmarse definitivamente a partir dos anos 80 no mbito das relaes entre sociedade moderna e povos
indgenas.
No caso especfico do Brasil, a questo indgena no tem sido tratada normalmente
dentro das discusses sobre racismo, diferente do que acontece em outros pases latinoamericanos, como Paraguai, Bolvia e Peru.19 Enquanto a discusso sobre racismo
monopolizada pelas questes concernentes populao afrodescendente, o problema indgena
tratado de forma singularizada quase como que se de racismo no se tratasse. Esse fato leva a
certo enfraquecimento da percepo da gravidade da violncia simblica exercida contra a
populao indgena, visto que as restries ao reconhecimento de sua capacidade plena tendem
a ser encarados como medida de cautela, destinada sua prpria proteo e bem-estar. De fato,
as condies negra e indgena no Brasil so profundamente singulares uma em relao outra,
mas o fundamento antropolgico ltimo da excluso e restries de direitos das populaes
indgenas , na essncia, o mesmo. A falha em compreender isso, somada a interesses contrrios
a avanos na demarcao de terras indgenas, um dos diversos fatores que tm causado tantas
18
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
280
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
281
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
21
Sobre colonialismo e racismo, veja-se: THOMAS, Nicholas. Colonialisms culture: Anthropology, travel,
government. Princeton: Princeton University Press, 1994; GILLEN, Paul e GOHSH, Devleena. Colonialism
and modernity. Sydney: University of New South Wales Press, 2007; DIRKS, Nicholas B. Colonialism and
culture. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1992; COOPER, Frederick. Colonialism in Question:
theory, knowledge, history. Berkeley: University of California Press, 2005; CHAMBERLAIN, Muriel Evelyn.
The Scramble for Africa. London: Longman Publishing Group, 2010; CHATTERJEE, Partha. The Nation and
its Fragments: colonial and postcolonial histories. Princeton: Princeton University Press, 1993.
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
282
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
Em 1980 a International Commission for the Study of Communication Problems publicou o relatrio
Many Voices, One World (tambm conhecido como MacBride Report). O relatrio apontava grande
concentrao da mdia e acesso desigual informao, com dramticas diferenas entre pases
desenvolvidos e em desenvolvimento. Alm de diagnosticar os problemas da comunicao e informao
mundiais, o relatrio tambm avanava uma srie de propostas e recomendaes para promover a
democratizao no mbito nacional e internacional. O relatrio foi recebido mal por setores
conservadores de alguns pases, que o acusavam de atentar contra a liberdade de imprensa e servir a
interesses soviticos. Com a chegada de Ronald Reagan casa branca, os Estados Unidos se retiraram da
UNESCO em 1984 em protesto contra o relatrio. O Reino Unido seguiu o mesmo caminho no ano seguinte.
Veja-se: UNESCO. Communication and Society Today and Tomorrow, Many Voices One World, Towards a
new more just and more efficient world information and communication order. Unesco: Paris; Kogan
Page: London; Unipub, New York, 1980; DE MORAGAS, Miquel; DEZ, Merc; BECERRA, Martn; FERNNDEZ
ALONSO, Isabel. El Informe MacBride, 25 aos despus. Contexto y contenido de un debate inacabado.
Quaderns del CAC, Barcelona, n. 21, pp. 5-14, janeiro - abril 2005; HAMELINK, Cees Jan. Communication
in the Eighties: A Reader on the "MacBride Report". Roma: IDOC International, 1980; id. MacBride with
Hindsigth. In: GOLDING, Peter; HARRIS, Phil (Orgs.). Beyond Cultural Imperialism. Londres: Sage, 1997;
NORDENSTRENG, Kaarle. The Mass Media Declaration of UNESCO. Norwood, NJ: Ablex Publishing
Corporation, 1984; PRESTON Jr., William; HERMAN, Edward S; SCHILLER, Herbert I. Hope & Folly: The
United States and Unesco, 1945-1985. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press, 1989.
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
283
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
aplicao dos valores forjados numa dada cultura sobre as outras, uma grande distoro causada
pela perspectiva etnocntrica. O coroamento dessa perspectiva foi o evolucionismo do sculo
XIX, que traava uma linha unidirecional de desenvolvimento baseada nas caractersticas das
sociedades ocidentais, e que, portanto, tinha nessas prprias sociedades o ponto culminante ou
ao menos mais elevado da evoluo civilizacional, e depois dispunha todas as outras nos estgios
mais inferiores dessa mesma linha. As ideias evolucionistas j vinham em desenvolvimento desde
fins do sculo XVIII (por exemplo, Condorcet e os trs estgios de desenvolvimento do esprito
estgio teolgico, metafsico e positivo que exerceriam grande influncia sobre o positivismo
de Auguste Comte), mas foi somente em meados do sculo XIX que o pensamento evolucionista
ganharia o complemento biolgico-racialista. provavelmente graas influncia da teoria da
evoluo das espcies, embora o prprio Darwin no a tenha usado para estabelecer hierarquias
raciais entre seres humanos modernos. Na dcada de 50 do sculo XX a pesquisa antropolgica j
tinha abandonado havia muito tempo esse paradigma. A antropologia oferecia, assim, diversos
argumentos para a refutao da pedra de toque do racismo evolucionista que ainda contaminava
a cultura ocidental.
O caminho pelo qual Lvi-Strauss decidiu demonstrar o descabimento da perspectiva
evolucionista e seus fundamentos etnocntricos , porm, bastante peculiar para um manifesto
destinado a combater o racismo. Para levar a cabo tal tarefa, o antroplogo francs decidiu
analisar de maneira aparentemente paradoxal o tema da contribuio das raas humanas para
a civilizao mundial. Paradoxal por que, como o prprio autor alerta, seriam vos os esforos
para demonstrar a ausncia de qualquer base cientfica para as afirmaes de superioridade
intelectual de tal ou qual raa sobre as outras se depois reintroduzssemos a mesma substncia
ao conceito de raa ao analisar as contribuies especficas ao patrimnio comum da
humanidade aportado por cada grande grupo tnico que a compe.23 O perigo tanto maior
conforme sustenta Lvi-Strauss na medida em que, quando bem analisadas, muitas das teorias
racistas no se limitavam simplista afirmao de que as raas eram superiores e inferiores em
valores absolutos, mas diversas em suas caractersticas psicolgicas e em seus hbitos. A esse
respeito, Lvi-Strauss chama ateno para as ideias de Joseph Arthur de Gobineau, um dos pais
23
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
284
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
das teorias racistas modernas. Segundo Lvi-Strauss, em suas teorias as raas seriam diferentes
em termos qualitativos, mas no necessariamente superiores ou inferiores umas s outras. O
verdadeiro mal de seu tempo seria a miscigenao racial justamente porque esta aniquilava a
pureza de cada uma das raas e levava assim toda a humanidade, na sua diversidade racial,
degenerao. De tal forma, no seria tanto o caso de uma raa superior que se degeneraria
devido influncia de uma raa inferior, mas de raas diversas que causariam degenerao umas
s outras por via da mestiagem. Diz Lvi-Strauss:
No devemos nos esquecer que Gobineau, historicamente considerado o pai das
teorias racistas, no pretendia afirmar a desigualdade das raas humanas em
sentido quantitativo, mas qualitativo: para ele, as grandes raas primitivas que
formavam a humanidade em seus incios a branca, a amarela, a negra no
eram tanto desiguais em valor absoluto, quanto diversas em suas particulares
aptitudes. A tara da degenerao se ligava para ele mais ao fenmeno da
miscigenao que posio de cada raa em uma escala de valores comuns a
todas; essa estava assim destinada a atingir toda a humanidade, condenada, sem
distino de raa, a uma mestiagem sempre mais avanada.24
24
No original: Il ne faut pas oublier que Gobineau, dont lhistoire a fait le pre des thories racistes, ne
concevait pourtant pas l ingalit des races humaines de manire quantitative, mais qualitative: pour
lui, les grandes races primitives qui formaient lhumanit ses dbuts blanche, jaune, noire ntaient
pas tellement ingales en valeur absolue que diverses dans leurs aptitudes particulires. La tare de la
dgnrescence sattachait pour lui au phnomne du mtissage plutt qu la position de chaque race
dans une chelle de valeurs commune toutes ; elle tait donc destine frapper lhumanit tout
entire, condamne, sans distinction de race un mtissage de plus en plus pouss.Id. Race et histoire,
p. 9-10. [traduo nossa].
25
Rcapitulation; caractres respectifs des trois grandes races; effects sociaux des mlanges; suprorit
du type blanc et, dans ce type, de la famille ariane. GOBINEAU, Joseph Arthur de. Essai sur l'ingalit
des races humaines. Paris: Librairie de Firmin Didot Frres; Hanovre: Rumpler, Libraire diteur, 1953, p.
350. [traduo nossa].
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
285
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
dizer explicitamente quais so esses critrios. Segundo Gobineau h trs raas humanas: a
branca, a negra e a amarela. A raa negra teria uma superioridade sensorial, mas seria pouco
provida de qualidades intelectuais. A raa amarela industriosa, prtica e materialista, mas
incapaz de pensamento metafsico e possui, portanto, uma inata tendncia mediocridade. A
raa branca se distingue por uma inteligncia enrgica, um mais completo sentido do til, um
maior poder fsico, um instinto extraordinrio para a ordem, um gosto pela liberdade e pela
honra.26 A raa branca teria possudo originalmente o monoplio da beleza, da inteligncia e da
fora27. A raa branca seria tambm a nica capaz de criar civilizao.28
De tal forma, fica claro que Lvi-Strauss no expe com absoluta fidedignidade as ideias
de Gobineau. Se se trata de mero descuido ou atitude proposital, com visas a questes tticoargumentativas, um problema que aqui, em si mesmo, no nos interessa. De qualquer maneira,
interessante ressaltar que a confuso funcional argumentao de Lvi-Strauss. Conforme
demonstramos, verdade que Gobineau via fundamentalmente nas diferenas qualitativas a
alegada desigualdade das raas, mas verdade tambm que ele acreditava poder reduzir essas
desigualdade qualitativas a um denominador comum e, assim, estabelecer hierarquias. Da
mesma forma, ainda que a miscigenao levasse toda humanidade degenerao, obviamente
com a raa branca e com a civilizao ocidental que ele est preocupado: se apenas a raa
branca capaz de cultura, a miscigenao levaria decadncia e destruio da civilizao
ocidental que ela construiu. Para Lvi-Strauss, porm, bastante conveniente isolar a tese de
Gobineau sobre as diferenas qualitativas entre as raas: provar que at mesmo um dos pais do
racismo pseudocientfico reconhecia aquilo que ser a pedra de toque da argumentao
antirracista do prprio Lvi-Strauss, isto , a diversidade qualitativa dos agrupamentos humanos
(que por sua vez fundamenta a tese da pluridirecionalidade do desenvolvimento civilizacional),
contribui para aumentar a persuaso da sua argumentao.
De qualquer maneira o caminho da investigao da especfica contribuio das diversas
raas para a civilizao mundial como o caso de Gobineau no deixa de ilustrar tortuoso e
perigoso. Alm da questo da interpretao unidirecional e etnocntrica do desenvolvimento
cultural, realar a diferena civilizacional e cultural ligada diversidade poderia reforar a
26
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
286
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
Enfin et surtout on doit se demander en quoi consiste cette diversit, au risque de voir les prjugs
racistes, peine dracin de leur base biologique, se reformer sur un nouveau terrain. Car il serait vain
davoir obtenu de lhomme de la rue quil renonce attribuer une signification intellectuelle ou morale au
fait davoir la peau noire ou blanche, le cheveu lisse ou crpu, pour rester silencieux devant une autre
question laquelle lexprience prouve quil se raccroche immdiatement: sil nexiste pas daptitudes
raciales innes, comment expliquer que la civilisation dveloppe par lhomme blanc ait fait les immenses
progrs que lon sait, tandis que celles des peuples de couleur sont restes dun retard qui se chiffre par
milliers ou dizaines de milliers dannes? On ne saurait donc prtendre avoir rsolu par la ngative le
problme de lingalit des races humaines, si lon ne se penche pas aussi sur celui de lingalit - ou de
la diversit - des cultures humaines qui, en fait sinon en droit, lui est, dans lesprit public, troitement
li. LVI-STRAUSS. Race et histoire, p. 12 [traduo nossa].
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
287
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
apenas a partir de seus prprios critrios. Interessante notar que o relativismo cultural de LviStrauss contrasta profundamente com o universalismo gnosiolgico e cognitivo de seu
estruturalismo.30 Nenhuma contradio, porm. Os seres humanos todos possuem estruturas
intelectivas universais, o pensamento humano segue determinadas regras de procedimento
transcendentais,31 mas a sua realizao concreta e, portanto, o resultado final tambm
depende obviamente da matria que preenche aquelas estruturas fundamentais do pensamento
humano. Este , enfim, o cerne da relao de Raa e histria com o resto da obra de LviStrauss: a partir de um ponto de partida absolutamente igualitrio, sob o ponto de vista das
qualidades e capacidades intelectuais, os seres humanos escolhem, a partir de suas
circunstncias concretas, os caminhos por onde querem construir sua prpria cultura e
civilizao. Raa e histria no desenvolve plenamente todas as implicaes tericas dessas
teses, mas lendo-o luz da obra antropolgica de Lvi-Strauss seria ainda possvel acrescentar
que os resultados finais de cada empreitada cultural so tambm, na sua diversidade,
equivalentes tanto quanto sos equivalentes os seus pontos de partida: como se sabe, o objetivo
principal da obra de Lvi-Strauss era demonstrar a presena de certas estruturas culturais
universais.32
30
Esse contraste tambm foi notado por Thomas Hylland Eriksen: Claude Lvi-Strauss has arguably been
the most influential anthropologist in the postwar years (which could be said to encompass the period
194580). While Lvi-Strauss structuralism is a universalist doctrine about the way human minds
function, his position regarding culture has always been that of a classic cultural relativist; he regards
cultural variation as the necessary experimental foundation for his theory of universals at the level of
cognitive mechanisms. ERIKSEN, Thomas Hylland. Between universalism and relativism: A critique of the
UNESCO concepts of culture. In: COWAN, Jane; DEMBOUR, Marie-Bndicte; WILSON, Richard (Orgs.).
Culture and Rights: Anthropological Perspectives. Cambridge: Cambridge University Press, 2001, pp. 127
48, p. 137-8).
31
LVI-STRAUSS, Claude. O pensamento selvagem. Traduo de Tnia Pellegrini. Campinas: Papirus,
1989.
32
Id. As Estruturas elementares do parentesco. Traduo de Mariano Ferreira. Petrpolis: Vozes, 1982.
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
288
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
estabelecem umas com as outras.33 Deve-se ter presente que a pluralidade cultural no se limita
aos grandes troncos culturais que geralmente temos em mente, como a cultura ocidental, a
cultura oriental, etc. Na verdade, dentro dessas grandes formaes e devido aos mais variados
fatores inmeras diferenciaes culturais se desenvolvem e se solidificam, seja em torno a
categorias profissionais, a seguimentos religiosos, a questes lingusticas, a questes geogrficas
e assim por diante.34 De tal forma, ao contrrio do que o nacionalismo estatista do sculo XIX
desejaria, mesmo dentro de um mesmo pas relativamente homogneo, a pluralidade cultural
desafiaria a capacidade de contabilizao de qualquer um que resolvesse inventari-la.
Quando tentamos de maneira ingnua imaginar a gnese do multiculturalismo da espcie
humana pensamo-lo sempre como o produto de mltiplos isolamentos geogrficos em que teriam
vivido a maior parte das culturas. A ideia bvia de que uma cultura que tenha se desenvolvido
sem nenhuma relao com outras tende a se singularizar em grau extremo se impe no primeiro
plano da anlise. Evidentemente, a questo da distncia geogrfica sempre exerceu uma
considervel influncia no desenvolvimento cultural da humanidade, mas praticamente nenhuma
cultura humana se desenvolveu em completo isolamento.35 De acordo com Lvi-Strauss, ao
contrrio, desde sempre as relaes interculturais, seja de troca, seja de oposio, foram a
marca mais importante de toda a histria cultural da humanidade. At mesmo o processo de
diferenciao cultural, por contraditrio que possa parecer, foi, muitas vezes, impulsionado pelo
intenso processo de comunicao entre as culturas, que buscavam muitas vezes se diferenciar
umas das outras, afirmar suas identidades, suas singularidades, seu modo especfico de ser.36
A diversidade das culturas, por mais natural que seja, poucas vezes aparece s pessoas
como tal. Em geral, costumes e hbitos que diferem profundamente daqueles com os quais
compartilhamos tendem a aparecer para ns como estranhos, bizarros e, s vezes, monstruosos.
Desde a Antiguidade a humanidade tem procurado elaborar desdenhosamente o sentimento de
repulsa que experimenta quanto contraposta a culturas profundamente diversas da sua. Assim os
gregos e, posteriormente, os romanos classificavam tudo o que no fizesse parte da cultura
greco-romana de brbaro; da mesma forma, a modernidade ocidental iria nomear de
selvagem tudo aquilo que no se amoldasse a seu padro civilizacional. To arcaica e
profundamente enraizada nas estruturas psicolgicas do ser humano essa atitude que pode ser
33
34
35
36
Id.
Id.
Id.
Id.
Race
Race
Race
Race
et
et
et
et
histoire, p. 16-7.
histoire, p. 16-7.
histoire, p. 16-7.
histoire, p. 17.
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
289
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
rastreada com facilidade mesmo nas tribos que, a olhos ocidentais, motivo algum teriam para
supor sua prpria superioridade civilizacional. A humanidade foi por muito tempo, de modo
geral, algo que cessava com os limites da tribo, do grupo lingustico, do tronco gentlico. Todo o
resto dos indivduos que biologicamente fizessem parte da espcie humana ficava, no obstante,
relegado a uma suposta natureza animalesca. Assim como na ideia de barbrie dos gregos, na
moderna ideia ocidental acerca dos povos selvagens reside a mesma incapacidade de
compreender que a civilizao pode trilhar os mais diversos caminhos e de que a nossa cultura
no a cultura por excelncia. A atitude algo infantil de negar a humanidade daquilo
que se contrape aos tabus (e as estruturas culturais deles derivadas) nos quais fomos educados
aquilo que melhor caracteriza precisamente o estado selvagem, incivilizado, inumano
que com ela se pretende negar. Portanto, com as ideias de barbrie e de povos selvagens
com as quais se pretendeu estabelecer uma diferena fulcral entre o ocidente e os povos
militarmente subjugados ao longo da histria colonial, no se conseguiu mais do que se pr
precisamente na posio mais caracterstica daquilo que se pretendia negar. Nas palavras de
Lvi-Strauss: A atitude de pensamento em nome da qual se expelem os selvagens (ou todos
aqueles que se decidem considerar como tal) para fora da humanidade exatamente a atitude
mais caracterstica que distingue aqueles selvagens mesmos.37
A atitude etnocntrica , portanto, uma espcie de condio natural do homem que se
confronta com culturas diversas e ela parece ser, de uma forma geral, tanto mais forte quanto
mais centrais e importantes so os laos biolgicos, sanguneos e de parentesco na organizao
social de uma dada formao social. E so precisamente esses laos biolgicos, sanguneos e de
parentesco em geral que formam a base das organizaes sociais de ndole tribal, justamente
aquelas que a modernidade mais insiste em chamar de selvagens. Assim o cerne do paradoxo
que aponta Lvi-Strauss que Contestando a humanidade daqueles que aparecem como os mais
selvagens ou brbaros entre os seus representantes, no fazemos mais que assumir uma sua
atitude tpica. O brbaro , antes de tudo, o homem que cr na barbrie.38 Em outras palavras,
negar ao culturalmente diverso o status de equivalncia em termos de valor enquanto cultura ,
37
Cette attitude de pense, au nom de laquelle on rejette les sauvages (ou tous ceux quon choisit de
considrer comme tels) hors de lhumanit, est justement lattitude la plus marquante et la plus
distinctive de ces sauvages mmes. Id. Ibid., pp. 20 [traduo nossa].
38
En refusant lhumanit ceux qui apparaissent comme les plus sauvages ou barbares de ses
reprsentants, on ne fait que leur emprunter une de leurs attitudes typiques. Le barbare, cest dabord
lhomme qui croit la barbarie. Id. Ibid., p. 22 [traduo nossa].
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
290
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
entre todos, o trao mais distintivo do assim chamado barbarismo. Crer na barbrie
projetar sobre o outro a sua prpria barbrie.
De acordo com Lvi-Strauss, trata-se o falso evolucionismo de uma tentativa de suprimir a diversidade
das culturas fingindo reconhec-la plenamente. Se de fato se consideram os diversos estados nos quais as
sociedades humanas antigas no tempo ou remotas no espao se encontram como estgios ou etapas de
um nico desenvolvimento que, movendo-se a partir do mesmo ponto, deva faz-las convergir para a
mesma meta, claro que a diversidade se tornar desde ento meramente aparente. A humanidade se
torna una e idntica a si mesma; s que tal unidade e tal identidade no podem realizar-se seno
progressivamente, e a variedade das culturas ilustra os momentos de um processo que dissimula uma
realidade mais profunda ou recalca-lhe a manifestao. Id. Ibid., pp. 23ss.
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
291
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
de ficar conhecido justamente como darwinismo social), suas razes deitam-se em tempos muito
anteriores. Lvi-Strauss cita Auguste Comte, Condorcet e chega at Vico e seus corsi e ricorsi.40
O prprio Spencer, alis, s teria tido conhecimento das ideias de Darwin aps a publicao das
suas prprias. Mas ainda que se tente uma aproximao terica entre as duas doutrinas, resta
um problema de fundo resumido por Lvi-Strauss no seguinte fato: enquanto os indivduos de
uma espcie nascem biologicamente uns dos outros o que torna plausvel afirmar que qualquer
melhora qualitativa entre eles possa ser considerada como uma evoluo o mesmo no
acontece no mundo da cultura, pois uma ferramenta, por exemplo, no nasce de outra
ferramenta.
Assim, os diversos tipos que constituem a genealogia do cavalo podem ser
dispostos em uma srie evolutiva por duas razes: a primeira que necessrio
um cavalo para gerar outro cavalo; a segunda que estratos de terra
sobrepostos, portanto historicamente sempre mais antigos, contm esqueletos
que variam de modo gradual da forma mais recente at aquela mais arcaica.
Torna-se assim altamente provvel que o Hipparion seja o real antecessor do
Equus caballus. O mesmo raciocnio se aplica provavelmente espcie humana e
s suas raas. Mas quando passamos dos fatos biolgicos aos fatos da cultura, as
coisas se complicam singularmente. Podemos recolher no solo objetos materiais,
e constatar que, segundo a profundidade dos estratos geolgicos, a forma ou a
tcnica de fabricao de um certo tipo de objeto varia progressivamente.
Entretanto, um machado no gera um outro machado maneira de um animal.
Dizer, neste ltimo caso, que um machado evoluiu a partir de um outro, constitui
portanto uma frmula metafrica e aproximativa, privada do rigor cientfico que
assume a expresso similar aplicada aos fenmenos biolgicos.41
Evidentemente, o que vale para os produtos fsicos da cultura vale muito mais para os
imateriais, tais como os valores, as prticas, etc.
40
Id. Ibid., pp. 25-6. Poder-se-ia objetar, por um lado, que a ideia de evolucionismo enquanto uma
trajetria linear do atraso em direo ao progresso algo bastante alheio ao pensamento de Vico, pois
seus ricorsi desenhavam uma histria essencialmente cclica onde cada passo em direo ao progresso o
era tambm em direo ao atraso. Sobre a concepo de histria de Vico, veja-se NUZZO, Enrico. Vico,
lo storicismo, gli storicismi. In: NUZZO, Enrico. Tra ordine della storia e storicit: saggi sui saperi della
storia in Vico. Roma: Edizioni di Storia e Letteratura, 2001, pp. 1-56.
41
Ainsi, les diffrents types constituant la gnalogie du cheval peuvent tre rangs dans une srie
volutive pour deux raisons: la premire est quil faut un cheval pour engendrer un cheval; la seconde,
que des couches de terrain superposes, donc historiquement de plus en plus anciennes, contiennent des
squelettes qui varient de faon graduelle depuis la forme la plus rcente jusqu la plus archaque. Il
devient ainsi hautement probable que Hipparion soit lanctre rel de Equus caballus. Le mme
raisonnement sapplique sans doute lespce humaine et ses races. Mais quand on passe des faits
biologiques aux faits de culture, les chose se compliquent singulirement. On peut recueillir dans le sol
des objets matriels, et constater que, selon la profondeur des couches gologique, la forme ou la
technique de fabrication dun certain type dobjet varie progressivement. Et pourtant une hache ne donne
pas physiquement naissance une hache, la faon dun animal. Dire, dans ce dernier cas, quune hache
a volu partir dune autre constitue donc une formule mtaphorique et approximative, dpourvue de la
rigueur scientifique qui sattache lexpression similaire applique aux phnomne biologiques. LviStrauss. Race et histoire, pp. 24-5 [traduo nossa].
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
292
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
42
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
293
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
na qual faltaria o dom sintetizador que constitui a vantagem desta.43 Nessa histria no
cumulativa, as inovaes no se juntariam umas s outras, mas se dissolveriam uma aps outra
sem levar assim a sociedade alm de sua primitividade. A histria cumulativa seria aquela que
realizaria grandes progressos civilizacionais. Trata-se, pois, de por prova as ideias de histria
estacionria e de histria cumulativa.
Lvi-Strauss procura esclarecer, antes de qualquer coisa, que no se trata de negar que a
humanidade e suas sociedades realizaram progresso ao longo de sua histria, mas sim de definir
corretamente a natureza desse progresso.44 Ele no necessrio ou contnuo, mas procede por
saltos e mutaes que no vo sempre na mesma direo e que se assemelham, segundo LviStrauss, no a algum que sobe uma escada e acrescenta degraus ao seu progresso, mas a um
jogador que empenha seu dinheiro em vrios dados e que, quando os lana, v sua fortuna
merc da sorte dos vrios dados que se combinam de tal modo que apenas de quando em quando
se ganha e se acumula.45 Alm da descontinuidade, a pluralidade de sentidos possveis torna
sobremaneira difcil avaliar o quanto as vrias culturas acumularam ao longo de suas respectivas
histrias. Por essa pluralidade de sentidos possveis entende-se a constatao de que o
movimento nas culturas sempre uma funo da perspectiva do observador. Em outras palavras,
s temos condies de avaliar o quanto uma cultura progride e acumula quando a olhamos
atravs de um determinado prisma de valores e interesses que, no mais das vezes, ser sempre
aquele em que fomos educados. Assim, pergunta-se Lvi-Strauss, qual seria a nossa posio em
presena de uma civilizao que se tivesse dedicado a desenvolver valores prprios, dos quais
nenhum fosse capaz de interessar civilizao do observador?46 Seria, provavelmente tachada
de estacionria. De tal forma, cumulativa sob o ponto de vista de cada um toda a cultura que
se desenvolvesse em um sentido anlogo ao nosso, isto , onde o desenvolvimento fosse dotado
para ns de significado.47 De reto, todas as outras seriam vistas como estacionrias
43
[...] une histoire progressive, acquisitive, qui accumule les trouvailles et les inventions pour construire
de grandes civilisations, et une autre histoire, peut-tre galement active et mettant en OEUVRE autant
de talents, mais o manquerait le don synthtique qui est le privilge de la premire. Id. Ibid., p. 33
[traduo nossa].
44
Id. Ibid., pp. 35ss.
45
Id. Ibid., pp. 38-9.
46
Mais quelle serait notre position, en prsence dune civilisation qui se serait attache dvelopper des
valeurs propres, dont aucune ne serait susceptible dintresser la civilisation de lobservateur? Id. Ibid.,
p.41[traduo nossa].
47
Nous considrerions ainsi comme cumulative toute culture qui se dvelopperait dans un sens analogue
au ntre, cest--dire dont le dveloppement serait dot pour nous de signification. Id. Ibid., p.42
[traduo nossa].
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
294
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
48
leur ligne de dveloppement ne signifie rien pour nous, nest pas mesurable dans les termes du
systme de rfrence que nous utilisons.Id. Ibid., p. 42 [traduo nossa].
49
Id. Ibid., pp. 46ss.
50
Il ny a donc pas de socit cumulative en soi et par soi. Lhistoire cumulative nest pas la proprit de
certaines races ou de certaines cultures qui se distingueraient ainsi des autres. Id. Ibid., p. 73 [traduo
nossa].
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
295
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
En ce sens, on peut dire que lhistoire cumulative est la forme dhistoire caractristique de ces superorganisme sociaux que constituent les groupes de socits, tandis que lhistoire stationnaire - si elle
existait vraiment - serait la marque de ce genre de vie infrieur qui est celui des socits solitaires. Id.
Ibid., p. 73 [traduo nossa].
52
Veja-se a esse respeito: TODOROV, Tzvetan. Nous et les autres: La rflexion franaise sur la diversit
humaine. Paris: Seuil, 1989; LVI-STRAUSS, Claude e ERIBON, Didier. De prs et de loin, suivi dun
entretien indit "Deux ans aprs". Paris: Odile Jacob, 1990.
53
Essa tambm a opinio de Thomas Hylland Eriksen: Asked by Didier Eribon to elaborate on his views
regarding immigration to France, as Lvi-Strauss is widely believed to be against mass immigration, the
master anthropologist replied that insofar as the European countries were unable to preserve or animate
'intellectual and moral values sufficiently powerful to attract people from outside so that they may hope
to adopt them, well, then there is doubtless reason for anxiety'. Confronted with these contemporary
complexities, in other words, Lvi-Strauss prefers the simple assimilationist model from the Enlightenment
to the cultural complexity represented by unassimilated immigrants. ERIKSEN. Between universalism and
relativism, p. 140.
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
296
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
ocidental no se devem a qualquer condio intrnseca raa branca, mas sim influncia e ao
contato com as mais diversas culturas e civilizaes. Que seja no por um mrito intrnseco, mas
sim por uma casualidade, mas ela ainda seria a mais avanada. Se, porm, o racismo tout court
eliminado da equao, j que no possvel mais atribuir os avanos civilizacionais do
ocidente a uma superioridade intelectual ou cultural da raa branca, por um outro lado ainda
ficam abertas as portas ao etnocdio advindo das polticas de aculturao que caracterizaram as
empreitadas ligadas ao fardo do homem branco de levar os avanos da civilizao ocidental a
todo o mundo. claro, por um outro lado o resultado pode ser tambm um convite a um dilogo
intercultural igualitrio em benefcio de todos e progressiva construo de uma verdadeira (e
pluralista) civilizao mundial, um fim que por mais utpico que possa parecer precisa
comear a estabelecer uma agenda. Raa e histria , portanto, muito mais do que um simples
panfleto antirracista: , antes de tudo, um testemunho dos impasses e desafios histricos nos
quais as relaes interculturais entrariam a partir da descolonizao da frica e sia e da
intensificao da globalizao.
CONCLUSO
Dedicado a combater os fundamentos tericos do racismo, Raa e histria procura atacar
um dos pilares mais elementares da crena na superioridade racial, isto , a para muitos, bvia
superioridade da civilizao ocidental: o homem branco (base racial da civilizao ocidental)
teria ido muito mais longe na corrida civilizacional, o que, por um lado, provaria cabalmente a
sua superioridade e, por outro, impor-lhe-ia o fardo de lev-la aos outros povos. O ponto de
partida de Lvi-Strauss na desconstruo dessa tese demonstrar que ela se baseia em uma
simples iluso de perspectiva, ou seja, nas distores de avaliao provocadas pela completa
imerso nos valores dessa mesma sociedade ocidental e que, portanto, ela no mais do que um
exerccio de etnocentrismo. A suposio de que a cultura a que pertencemos superior a todas
as outras a posio inicial de todos aqueles indivduos que se confrontam com uma cultura que
difere substancialmente da sua. O extremo dessa atitude consiste justamente em negar a
humanidade de todos aqueles que no compartilham dos nossos valores. As grandes
declaraes de direitos estenderam o status de humano a todos os membros da espcie, mas
consagraram um modelo especfico de sociedade, moldado sob os valores da modernidade
ocidental. A compatibilizao entre essas caractersticas contraditrias possvel graas ao falso
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
297
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
298
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
54
Muitos, entretanto, parecem no ter entendido o colapso dessa dicotomia. Um bom exemplo, entre
pensadores de destaque da atualidade, o de Alain Finkielkraut. Veja-se: FINKIELKRAUT, Alain. La dfaite
de la pense. Paris: Gallimard, 1987.
55
Tal necessidade vem sendo reconhecida dentro das mais diversas abordagens tericas. Veja-se entre
outros: GRUNITZKY, Claude. Transculturalism: how the world is coming together. New York: Power House
Books, U.S.A., 2004; BERG, Wolfgang e IGEARTAIGH, Aoileann N (Orgs.). Exploring transculturalism: a
biographical approach. Wiesbaden: VS Verlag fr Sozialwissenschaften, 2010; KRAIDY, Marwan M.
Hybridity or the cultural logic of globalization. Philadelphia: Temple University Press, 2005; ANTOR,
Heinz et al. From Interculturalism to Transculturalism: Mediating Encounters in Cosmopolitan Contexts.
Heidelberg: Universittsverlag Winter, 2010; CHAKRAVARTTY, Paula; ZHAO, Yuezhi (Orgs). Global
communications: towards a transcultural political economy. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers,
2008. Para uma anlise das mais diversas abordagens tericas cultura, veja-se: EDWARDS, Tim (Org.).
Cultural theory: classical and contemporary positions. London: Sage, 2007.
56
A obra de Boaventura de Sousa Santos constitui, em parte, uma tentativa de construo de um programa
para dar resposta a tal problema Veja-se: SOUSA SANTOS, Boaventura de. A gramtica do tempo: para
uma nova cultura poltica. So Paulo: Cortez, 2006; id. Una Epistemologia del Sur: La reinvencin del
Conocimiento y la Emancipacin Social. Buenos Aires: Siglo XXI Editores, CLACSO, 2009; id. La
Reinvencin del Estado y el Estado Plurinacional. Santa Cruz de la Sierra: CENDA, CEJIS, CEDIB, Bolivia,
2007.
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
299
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
REFERNCIAS
ALLEN, Steve; XANTHAKI, Alexandra (Orgs.). Reflections on the UN Declaration on the Rights of
Indigenous Peoples. Volume 30 of Studies in International Law. Oxford: Hart Publishing, 2011.
ANAYA, S. James. Indigenous Peoples in International Law. New York: Oxford University Press,
2004.
ANTOR, Heinz et al. From Interculturalism to Transculturalism: Mediating Encounters in
Cosmopolitan Contexts. Heidelberg: Universittsverlag Winter, 2010.
BARI, Cletus Gregor. Pueblos indgenas y derechos constitucionales en Amrica Latina: un
panorama. Quito: Abya Yala, 2003.
BERG, Wolfgang e IGEARTAIGH, Aoileann N (Orgs.). Exploring transculturalism: a biographical
approach. Wiesbaden: VS Verlag fr Sozialwissenschaften, 2010.
BRASIL. Constituio da Repblica Federativa do Brasil: texto constitucional promulgado em 5
de outubro de 1988, com as alteraes adotadas pelas Emendas Constitucionais n 1/1992 a
68/2011, pelo Decreto Legislativo n 186/2008 e pelas Emendas Constitucionais de Reviso n 1 a
6/1994. 35 ed. Braslia: Cmara dos Deputados, Edies Cmara, 2012.
BRASIL. Constituio da Repblica dos Estados Unidos do Brasil (de 16 de julho de 1934).
Disponvel em: <http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/constituicao/constituicao34.htm>.
Acesso em: 20 jun. 2015.
BRASIL. Lei n 6.001, de 19 de dezembro de 1973. Dispe sobre o Estatuto do ndio. In: Dirio
Oficial da Repblica Federativa do Brasil, Braslia, DF, 21 dec. 1973. Disponvel em:
<http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/leis/l6001.htm>. Acesso em: 20 jun. 2015.
BRASIL. Lei no 10.406, de 10 de janeiro de 2002. Institui o cdigo civil. In: Dirio Oficial da
Repblica Federativa do Brasil, Braslia, DF, 11 jan. 2002. Disponvel em:
<http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/leis/2002/l10406.htm>. Acesso em: 20 jun. 2015.
CHAKRAVARTTY, Paula; ZHAO, Yuezhi (Orgs). Global communications: towards a transcultural
political economy. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, 2008.
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
300
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
CHAMBERLAIN, Muriel Evelyn. The Scramble for Africa. London: Longman Publishing Group,
2010.
CHATTERJEE, Partha. The Nation and its Fragments: colonial and postcolonial histories.
Princeton: Princeton University Press, 1993.
COOPER, Frederick. Colonialism in Question: theory, knowledge, history. Berkeley: University
of California Press, 2005.
CUNHA, M.M.C. da. Legislao Indigenista no Sculo XIX. So Paulo: Comisso Pro-ndio de So
Paulo, Edusp, 1992.
CURI, Melissa Volpato. Os direitos indgenas e a constituio federal. Consilium: Revista
Eletrnica de Direito, Braslia n.4, v.1, pp. 1-17, maio/ago. de 2010.
DE MORAGAS, Miquel; DEZ, Merc; BECERRA, Martn; FERNNDEZ ALONSO, Isabel. El Informe
MacBride, 25 aos despus. Contexto y contenido de un debate inacabado. Quaderns del CAC,
Barcelona, n. 21, pp. 5-14, janeiro - abril 2005.
DIRKS, Nicholas B. Colonialism and culture. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1992.
EDWARDS, Tim (Org.). Cultural theory: classical and contemporary positions. London: Sage,
2007.
ERIKSEN, Thomas Hylland. Between universalism and relativism: A critique of the UNESCO
concepts of culture. In: COWAN, Jane; DEMBOUR, Marie-Bndicte; WILSON, Richard (Orgs.).
Culture and Rights: Anthropological Perspectives. Cambridge: Cambridge University Press, 2001,
pp. 12748.
FINKIELKRAUT, Alain. La dfaite de la pense. Paris: Gallimard, 1987.
GILLEN, Paul e GOHSH, Devleena. Colonialism and modernity. Sydney: University of New South
Wales Press, 2007.
GOBINEAU, Joseph Arthur de. Essai sur l'ingalit des races humaines. Paris: Librairie de Firmin
Didot Frres; Hanovre: Rumpler, Libraire diteur, 1953.
GRUNITZKY, Claude. Transculturalism: how the world is coming together. New York: Power
House Books, U.S.A., 2004.
HAMELINK, Cees Jan. Communication in the Eighties: A Reader on the "MacBride Report". Roma:
IDOC International, 1980.
HAMELINK, Cees Jan. MacBride with Hindsigth. In: GOLDING, Peter; HARRIS, Phil (Orgs.). Beyond
Cultural Imperialism. Londres: Sage, 1997.
HEMMING, J. The Red Gold: the conquest of Brazilian Indians. London: Macmillan London
Limited, 1978.
Revista Eletrnica do Curso de Direito da UFSM
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
301
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
302
ISSN 1981-3694
(DOI): 10.5902/1981369420970
NORDENSTRENG, Kaarle. The Mass Media Declaration of UNESCO. Norwood, NJ: Ablex
Publishing Corporation, 1984.
NUZZO, Enrico. Vico, lo storicismo, gli storicismi. In: NUZZO, Enrico. Tra ordine della storia e
storicit: saggi sui saperi della storia in Vico. Roma: Edizioni di Storia e Letteratura, 2001, pp. 156.
PERRONE MOISS, B. ndios livres e ndios escravos: os princpios da legislao indigenista no
perodo colonial. In: CUNHA, M.M.C. (Org.). Histria dos ndios no Brasil. So Paulo: Cia das
Letras, Fapesp, SMC, 1992.
PRESTON Jr., William; HERMAN, Edward S; SCHILLER, Herbert I. Hope & Folly: The United States
and Unesco, 1945-1985. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press, 1989.
SAGRERA, Martn. Los racismos en las Amricas: una interpretacin histrica. Madrid: IEPALA
Editorial, 1998.
SOUZA FILHO, C. F. M. O Renascer dos Povos Indgenas para o Direito. Curitiba: Juru, 1998.
SOUZA LIMA, Antonio Carlos; BARROSO-HOFFMANN, Maria (Orgs.). Alm da tutela: bases para
uma nova poltica indigenista III. Rio de Janeiro: Contra Capa/LACED, 2002.
SOUZA LIMA, Antonio Carlos; BARROSO-HOFFMANN, Maria (Orgs.). Etnodesenvolvimento e
polticas pblicas: bases para uma nova poltica indigenista. Rio de Janeiro: Contra
Capa/LACED, 2002.
SOUSA SANTOS, Boaventura de. A gramtica do tempo: para uma nova cultura poltica. So
Paulo: Cortez, 2006.
SOUSA SANTOS, Boaventura de. La Reinvencin del Estado y el Estado Plurinacional. Santa
Cruz de la Sierra: CENDA, CEJIS, CEDIB, Bolivia, 2007.
SOUSA SANTOS, Boaventura de. Una Epistemologia del Sur: La reinvencin del Conocimiento y
la Emancipacin Social. Buenos Aires: Siglo XXI Editores, CLACSO, 2009.
THOMAS, Nicholas. Colonialisms culture: Anthropology, travel, government. Princeton:
Princeton University Press, 1994
TODOROV, Tzvetan. Nous et les autres: La rflexion franaise sur la diversit humaine. Paris:
Seuil, 1989.
UNITED NATIONS. Declaration on the Rights of Indigenous Peoples, 2007. Disponvel em: <
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/documents/DRIPS_en.pdf>. Publicado em 2008. Acesso
em: 20 jun. 2015.
Recebido em: 08.01.2016 / Revises requeridas em: 22.03.2016 / Aprovado em: 02.04.2016
www.ufsm.br/redevistadireito
v. 11, n. 1 / 2016
303