Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 7, Say 13, 2009, 267-292

Osmanl Kentinde Ticari Meknlar:

Bedesten-Han-Arasta-ar Meknlar
Literatr Deerlendirmesi
Tuba Akar*

Giri
Ticari maln reticiden tketiciye varan serveninde kimi zaman kervanlarla
ktalar veya lkeler aarak uzun mesafeli, kimi zaman kyden kente ksa
mesafeli, kimi zaman da ayn yerde retilip tketiciye ulat, mesafe almad yolculuklar sz konusudur. Farkl mesafelerdeki bu yolculuk, kentin ticari
blgesinde sonlanarak tketiciye ulamakta, veya bir kentten dier bir kente
devam ederek ilerlemektedir. Ticari maln bu serveninde konaklad, mola
verdii veya sona ulat mekanlar eitlenmekte; bunlar yol gzerghlar
zerinde kervansaraylar, kentlerde ise hanlar, bedestenler, arastalar ve arlar olarak karmza kmaktadr.
ar denildiinde, kent iinde alveriin yapld, her dnem canl ve
gzalc mekanlar akla gelmektedir. Osmanl dneminde, kentin ars veya
daha genel bir anlamda kentin ticari merkezi, genellikle tek bir blge olup,
bedesten, han ve arastalardan olumaktayd Buralarda eitli nitelikte imalat
ve ticaret birarada bulunabilmekte, alverite perakende ve toptan sat grlebilmekteydi. Ticari yaplarn haricinde, ar blgesinde arnn byklne gre deien sayda cami ve hamam yaps da bulunuyordu. Ayrca, yapl
evrenin yansra, kentin ticaret merkezinin yaknnda pazar ve panayr alanlar da kurulmaktayd. Pazarlar, haftann belirli gn genellikle yiyecek maddelerinin veya hayvanlarn satld alanlard. Bylece kentin ars, kadnerkek, gen-yal, kyl-kentli, mslim-gayrimslim her tr insann urad
ve her tr ihtiyacn karlad mekanlar tekil ediyordu.
Kentin ekonomik ve sosyal yapsnn ekillendii veya ekillendirdii bu
mekanlar, ehircilik, mimarlk, sanat tarihi, tarih gibi eitli disiplinler tarafn* Dr., Aratrma Grevlisi, Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Blm Restorasyon Yksek
Lisans Program

268

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

dan eitli yaklamlarla allmtr. Bu makale, Osmanl dneminde, kentte

yapl evre olarak gelien ticari mekanlar konu alan bu zengin literatrn
deerlendirilmesini amalamaktadr. Bu kapsamda ncelikli olarak Osmanl
dneminde kentte ticari mekanlarn konumundan ve yap trlerinden bahsedilecektir. Ticari mekanlara ilikin literatrn deerlendirilmesi ise, dorudan
ticari mekanlar ele alan kaynaklar ve dolayl olarak ticari mekanlardan bahseden kaynaklar olarak iki grupta ele alnacaktr. phesiz ki, bu makale kapsamnda konu ile ilgili btn literatre deinmek mmkn olamayacandan,
ne kan almalar zerinde durulacak, daha geni bir bibliyografya makalenin sonunda verilecektir.
Ticari Mekanlar: Kentii Konumu ve Yap Trleri
Osmanl kentinde ticari merkezin konumunu, inceledii kentler zerinden
deerlendiren Cezar, ticari blgenin kentte kalenin veya surun hemen yaknnda gelitiini ve/veya topografyay gznne alarak, insan ulamna en
uygun ve en kolay yere yerletiini belirtmektedir.1 Mevcut bir dokunun zerine gelien stanbul gibi kentlerde ise varolan ticari doku, toporafya ve liman,
deniz ticareti gibi ilikilerin nemine deinmektedir. Cezarn gvenlik asndan ticari dokunun kaleye yakn gelitiini belirten savna, Cerasi pek scak
bakmasa da, Osmanl kentinde ticari blgenin merkez (ulu) cami ve bedesten
arasnda gelitii birok aratrmac tarafndan vurgulanmakta ve bedestenin
etrafndan yaylan bir ilevsel an olutuu belirtilmektedir.2 Satlan maln
deerine gre bedestene yaknlama sz konusu iken, hanlar, zanaat blgeleri,
debbahaneler ve pazar yerleri, bedesten merkezinden evreye doru yaylr.
Bu durum genellikle bedestenin evresinde yeralan ve Uzunar olarak bilinen bir ana sokak zerinde ticari faaliyetlerin yerlemesi ile kendini gsterir.
Ticari dokunun bileenleri; Cezar tarafndan dkkan, han ve bedestenden
oluan yap tr olarak belirtilmektedir.3 Cerasi ise kentlerdeki ticari yap
trlerini yine ayn kategoriye denk gelen, fakat bunlar mekansal nitelii ile
1 Mustafa Cezar, XIV-XVI. Yzyllar Trk ehrinde arnn Konumu ve arlarn En Tipik
Yaps, Akademi, 1981, sy. 10, s. 12-25; Mustafa Cezar, Typical Commercial Buildings of the
Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, stanbul: Bankas Yay., 1983,
s. 35-58.
2 Maurice M. Cerasi, Osmanl Kenti, 2. bask, stanbul: YKY Yay., 2001, s. 119-120; zer Ergen,
Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fizik Yapya Etkileri, I. Uluslararas Trkiyenin Sosyal
ve Ekonomik Tarihi Kongresi Teblileri, Ankara, 1980, s. 104-107; Gnl Tankut, Osmanl ehrinde Ticari Fonsiyonlarn Mekansal Dalm, VII. Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1973, s. 777778; Doan Kuban, Anadolu-Trk ehri Tarihi Gelimesi, Sosyal ve Fiziki zellikleri zerinde
Baz Gelimeler, Vakflar Dergisi, 1968, sy. VII, s. 71-72. Ayrca, belirtilen kaynaklar, kentlerde
ticari blgenin geliiminde rgtsel ve idari dzen balamnda, lonca tekilatnn ve vakflarn
rolnn nemine de deinmilerdir.
3 Cezar, Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, s. 21.

Osmanl Kentinde Ticari Mekanlar

269

betimleyen; tek k alml dkkan, revakl avlu ve tonoz ve kubbe ile rtlm kolonlu oda olarak belirtir.4 Kuban ise kentlerin ticari merkezlerinde,
yap olarak sadece bedesten ve hanlarn belirdiini, geri kalann ise sokaklardan olutuunu sylemektedir.5 Ksacas Osmanl kentinde ticari merkez,
bedesten ve etrafnda gelien han, arasta gibi yap trlerinin biraraya geldii
mekanlar btndr. Bu btnln oluumunda, ticari merkezin sayca en
ok ve en kk birimi olan dkkanlarn, bedesten ve hanlarn cephelerini
sarmalar ve st kapal veya ak bir sokak etrafnda biraraya gelerek arasta
ve arlar oluturmalar nemli rol oynamaktadr.
Genellikle deerli eyalarn satld veya sakland bedesten,6 kentin ticaret blgesinin merkezi yapsdr ve kentin ticari potansiyeli bedestenin varl
ile anlalabilir. nalck, bedesten yapsnn, o kentte uluslaras ticaretin varln belirttii iin, ancak nemli ve byk ehirlerde varolduunu, hatta Evliya
elebinin Osmanl kentlerini bedestenli kentler ve bedestensiz kentler olarak
iki gruba ayrdn belirtmitir.7 Eyice, bakent stanbul haricinde genellikle
her kentte bir tane bedesten yaps olduunu belirtse de, ticari potansiyeli
byk olan ehirlerde birden fazla bedesten bulunabilmektedir.8
Bedestenlerin iinde sandk, dolap, mahzen ya da kasa olarak adlandrlan,
kilitlenebilir blmeler vard.9 Gerek ar esnaf gerekse zengin halk para,
mcevher, altn ve gm eya gibi deerli mallarn bedestene getirerek,
buradan kiraladklar blmelerde saklard. Ayrca esnaf loncalarna ait defter4 Cerasi, Osmanl Kenti, s. 121
5 Doan Kuban, Osmanl Mimarisi, stanbul: YEM Yay., 2007, s. 602. Erginin slam Ansiklopedisi
ar maddesinde (s. 361) belirttiine gre 61 soka bulunan stanbul Kapalars, Kuban
dorular niteliktedir.
6 Bedesten kelimesi, bezzazistan veya bezistan kelimelerinden tremi olup, deerli bezlerin
satld yer anlamnda kullanlmtr. Arap ehirlerinde, randa ve Dou Asya lkelerinde
bedesten yaps iin bezzazistan veya kaysariyye kelimesi de kullanlmtr.Bkz. Semavi Eyice,
Bedesten, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1992, c. V, s. 302-303; Halil
nalck, The Hub of The City: Bedestan of Istanbul, International Journal of Turkish Studies,
1980, v. 1, s. 2.
7 nalck, The Hub of The City: Bedestan of Istanbul, s. 2
8 Eyice, Evliya elebinin stanbul harici birka byk ehirde birden fazla bedesten bulunduu
tespitine, bu ehirlerde, gnmzde yalnz bir bedestenin varolduunu ve Evliyann
sylediini tespit etmenin zor olduunu belirterek cevap vermektedir. Oysa ki, Gaziantepte
gnmze ulaan Zincirli Bedesten ve Kemikli Bedesten olarak bilinen iki bedesten bulunmakta, Kahramanmarata ise 1960larda yklan Eski Bedesten (Yukar Bedesten) haricinde gnmzde halen ayakta olan bir bedesten daha mevcuttur. Fakat Eyice, bedesten olarak anlan
her yapnn bedesten olmadn, bedesten yapsnn ok kubbeli ulucami mekan anlayndan
trediini belirtmekte, dier mekan organizasyonlarna sahip bedestenleri ise baka kategoride
ele almaktadr. Gaziantepte bulunan bedesteni de kapal ar-arasta olarak grmektedir. Bkz.
Eyice, Bedesten, DA, c. V, s. 303, 311.
9 Bu blmeler ahap olabildii gibi, metal kasa eklinde de olabilmekte idi. Nitekim, Ergin, slam
Ansiklopedisinde yazd bedesten maddesinde, stanbulda Sandal Bedesteninin 1914teki
tamirat srasnda 300 kadar bo, demir ve metruk kasa bulunduunu belirtmektedir.

270

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

ler ve mahkeme kayt defterleri gibi resmi belgeler de bedestende muhafaza

edilirdi. Bu kasalarn iki anahtar bulunur, biri bedesten muhafzna dieri ise
kiralayan kiiye verilirdi.10 Kasalarn uzun sre kullanlmad durumlarda,
unutulan veya mirass kmayan mallar beytl-mle dier bir deyile devlet
hazinesine kalrd.
Bedestenler bu ilevleriyle korunmas gerekli yaplard. Bu sebeple kale
gibi salam, tatan yaplm duvarlar, kurun kapl, genellikle kubbeli st
rtleri bulunurdu. Kare veya dikdrtgen formlu bedesten yapsnn genellikle
drt ynde arya alan kaplar mevcuttu. Bulunduu konuma bal olarak
drt tarafnda yapya bitiik kargir dkkanlar yer alabilirdi.
Ticari merkezdeki bir dier yap tr olan han yaps, Osmanl dneminde
kentlerde ilk rnei olan Bursa Emir Han ile ortaya km ve daha sonra ok
sayda ina edilmitir. Osmanl ehirii hanlar ncesinde, Anadolu Seluklu
dneminde ise ok sayda kervansaray yaptrld grlmektedir. Aslnda han
ile kervansaray kelimesi kimi durumlarda e anlaml gibi kullanlmsa da,
kervansaray yaps, kervan yollar veya askeri yollar zerinde konaklama
amal ve ticaretin gvenli akn salayan yaplar olarak ina edilmilerdir.11
Anadolu Seluklu dnemi kervansaraylar sanat tarihi ve mimarlk disiplini
ierisinde oka allm ve zengin literatr retilmi bir konudur.12 Buna
karlk Osmanl dnemi hanlarnn, kervansaraylar kadar detayl alld
sylenemez.
Osmanl dneminde kervansaraylar, genellikle Anadolu Seluklu
Devletindeki gibi tek yap olarak deil, hac yolu zerinde ina edilen menzil
klliyelerinin bir paras olarak yaplmtr. Payas Sokullu Klliyesi (1574),
Ulukla kz Mehmet Paa Klliyesi (1617?), ncesu Merzifonlu Kara Mustafa
Paa Klliyesi (1670) Osmanl dneminde ina edilen menzil klliyelerine
rnek olup, farkl mekansal zelliklerde kervansaray zmlemesi iermektedirler. Menzil klliyesi gibi byk programl yap komplekslerinin yaplmad
durumlarda ise, menzil hanlar olarak adlandrlan hanlar, kervansaray grevini stlenmilerdir. Bayram Paann akd Suyu kenarnda XVII. yzylda
ina ettirdii akd Han veya Bayrampaa Kervansaray olarak bilinen yap,
10
Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umr- Belediyye, stanbul Bykehir Belediyesi Yay., 1995, c.
2, s. 689.
11
Kervansaraylarn konaklama haricinde savunma ve devlethane amal kullanld, posta
tekilatnn bir paras olduu gibi konular Ayl Yavuzun bibliyografyada verilen eitli
makalelerinde ele alnmtr.
12 Anadolu

Seluklu dnemi kervansaraylarn konu alan genel bir kaynaka bibliyografya

ksmnda verilmitir. Bu yap tr ile ilgili literatr deerlendiren bir alma iin bkz. Ayl
Yavuz, Anadolu Seluklu Dnemi Kervansaraylar zerinde almalar, Bilgiler, Bulgular-1997, Uluslararas Drdnc Trk Kltr Kongresi Bildirileri, 4-7 Kasm 1997, Ankara:
Atatrk Kltr Merkezi Yay., 2000, c.II, s. 239-260.

Osmanl Kentinde Ticari Mekanlar

271

buna rnek olarak verilebilir.13 Osmanlda yaygn olarak ina edilen kent ii
hanlar ise ou kez han olarak adlandrlrken kimi rneklerde kervansaray
olarak da anlmtr; Edirne Rstem Paa Kervansaray (1554), Malatya
Silahdar Aa Kervansaray (1637) veya Kuadas kz Mehmed Paa
Kervansaray (1611) gibi.14
Osmanl dneminde ehir ii hanlar, ortada bir avlu, avluyu evreleyen
revaklar ve revaklarn arkasna yerletirilmi odalardan oluan, genellikle iki
katl kargir yaplardr. Hanlarda izlenen bu klasik emann yansra, deiik
mekansal zmlemeler ender de olsa uygulanmtr. rnein zmir
Kzlaraas Han (1744), handan daha ok bir arastalar kompleksi gibidir.15
Hanlarda arazinin (meyil) durumuna gre ender de olsa kat grlebilir
veya bir bodrum kat izlenebilir. Bodrum katlar, Ankara engel Han (1522)
rneinde olduu gibi, genellikle ahr olarak zmlenmitir. Hanlarn ikinci
bir avluya sahip olduu durumlar da sz konusudur. Bu durumda ahr ksm,
Bursa Koza Handa olduu gibi, genellikle ikinci avluda bulunur. Hanlarda
ayrca, mescit, adrvan, hela veya hamam da bulunabilmektedir. Hann d
cephelerinde, sokak durumuna bal olarak dkkanlar yer alabilir.
levsel olarak hanlar, kk kervanlarn indii, yolcularn konaklad,
depolama ve atlye kullanm ile perakende ticaret yaplan mekanlardr.
Hanlarda, zellikle st kat odalarnda tccarlar konaklamakta, ayrca gezginler, resmi grevliler de kalabilmekte ve hatta sadece onlarn konaklamas iin
hanlar da bulunabilmektedir. XIX. yzyl sonlarnda yklan, stanbuldaki Eli
Han, sadece elilerin konaklad bir han olarak bilinmekte ve bu isimle
anlmaktadr.16 Hanlar bu ilevlerine gre veya ierisinde depolanan veya
pazarlanan rne gre Pamuk Han, Koza Han gibi isimlerle anlmaktadr.
Ticari merkezin bir dier bileeni olan arastalar, genellikle ayn esnaf grubuna ait dkkanlarn bir sokak zerinde karlkl sralanmas ile meydana
gelmekteydi.17 Esnaf birlikteliinin oluturuduu bu dzen, arastalar, lonca
13 Cengiz Orhonlunun Bayram Paa Kervansaray, Vakflar Dergisi, sy.X, s. 199-218, makalesi yapy ariv belgeleri nda deerlendirmitir. Menzil hanlar ile ilgili bir dier kaynak;
Hakk Acun, Sivas-Kangal Alacahan Menzilhan, X. Trk Tarih Kongresi Ankara, 22-26 Eyll
1986 Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., 1994, c.V, s. 2369-2389.
Osmanlnn ge dneminde yollar zerinde ina edilmi, kk mekanl kervansaraylar, Ali
Ban Konya ve evresindeki Ge Dnem Osmanl Kervansaraylar, Uluslararas Sanat Tarihi Sempozyumu Prof.Dr. Gnl neye Armaan 10-13 Ekim 2001 Bildiriler, zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm, 2002, s. 83-95, makalesinde ele alnmtr.
14
Yaplarn bykl, mekansal ve ilevsel zellikleri kervansaray olarak adlandrlmalarnda
etkili olabilir.
15 Kuban,
Osmanl Mimarisi, s. 395.
16 Semavi

Eyice, Eli Han, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, stanbul,
1970, sy. 24, s. 93-130.
17 Arastalar

kimi zaman farkl esnaf gruplarnn birlikteliini de iermekteydi; Edirne Ali Paa
ars veya Selimiye Klliyesine eklenen arastada olduu gibi.

272

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

sisteminin yapya yansm yz olarak alglatmaktadr.18 Arastalar, ar iinde sokaklar eklinde olabildii gibi, Edirne Ali Paa Arastas gibi bamsz da
olabilmekte veya bir klliyenin paras olarak da ina edilebilmekteydi;
stanbul Msr ars, Sleymaniye Tiryaki ars gibi. Ayrca arastalar, menzil klliyelerinin bir paras olarak da tasarlanmtr. Menzil klliyeleri arastalarnda, sokan stnn tamamiyle kapal (Payas Sokullu Klliyesi Arastas),
yars ak yars kapal (Ilgn Lala Mustafa Paa Klliyesi Arastas) veya tmyle ak (Lleburgaz Sokullu Klliyesi Arastas) olduu rnekler grlmektedir.
Bu durum arastann mimari karakterinde sokan stnn mutlaka kapal
olmasnn gerekmediini gstermektedir. Sokan stnn rtl olduu
durumlarda ise iki uta ve ortalarda kap bulunmaktadr. Dua kubbesi veya
dua meydan denilen, esnafn sabah dkkanlarn amadan nce duac tarafndan yaplan duay dinleyip, drst i yapacaklarna dair dua ettikleri alanlar da arastalarda rastlanan bir baka edir.19
Perakende satn olduu bu dkkanlarda, akamlar dkkan cephelerini
kapayan ifte kepenkler, gndz alttaki kepengin ne doru almas ile
tezgh, sttekinin yukar doru kaldrlmas ile de mallar gne ve yamurdan koruyan saak grevini stlenmilerdi. Dkkanlarn altnda mahzen veya
bodrumlar da bulunabilmekteydi. Dkkanlar nceleri genellikle ahap olarak
yaplm olsa da, arlarda yangnlarn ska kmas ve byk zararlara yol
amas sonucunda, kargir olarak yenilenmilerdi.
Dorudan Ticari Mekanlar Ele Alan Kaynaklar
Ticari mekanlar dorudan konu alan kaynaklar, genellikle yap tr zelinde konuyu ele almakta, bununla birlikte az sayda kaynan daha genel,
ticari merkeze daha btncl bakt, kentsel ve mimari lekte yap trlerini
ve birlikteliklerini deerlendirdii grlmektedir. Yap tr zelinde konuyu
ele alan kaynaklar, genellikle bir mekan snrlamas ierisinde konuyu irdelemekte, bir ksm literatr ise tek tek yap baznda bilgi retmektedir.
Genel olarak ticari mekan ve arlar, yani kentte ticaret merkezinde
bulunan birden fazla yap trn ve birlikteliini konu alan iki kaynak karmza kmaktadr. Bunlardan ilki, Gndz zdein 1952 tarihli doentlik tezi
olan ve 1954 ylnda baslm olan Trk arlar almasdr.20 zdein almasnda, Trk ars olarak; dkkanlardan oluan kapal ar, st ak ar
ve bedesten yaplar ele alnmtr. Hanlarn dkkan dkkan kullanld
durumlarda, bu hanlara da ar denilmi ve ksmi olarak deinilmitir.
18 Kuban,
Osmanl Mimarisi, s. 602.
19
Dua kubbesi, Lleburgaz Sokullu Klliyesi ve Payas Sokullu Klliyesi rneklerinde, dua
meydan ise stanbul Kapalarsnda grlmektedir.
20 Kitabn,

birtakm fotoraflar eklenmi yeni basks 1998 ylnda Tepe Yaynlar tarafndan
yaplmtr.

Osmanl Kentinde Ticari Mekanlar

273

arlar, Bursa, Edirne ve stanbul rnekleri zerinden ele alnm, Lleburgaz

ve zmir rnekleri de ksmi olarak incelenmitir. Ayrca dier Anadolu kentlerindeki bedesten ve arlar genel olarak irdelenerek, sonunda Trk
arlarna ilikin birtakm genellemeler yaplmtr. Burada ar tipleri olarak; st ak arlar, kapal arlar ve bedestenler gruplar altndaki eitli
tipler belirlenmi, Trk arlarnn mimari karakteri, yapm teknii ve malzemesi, arlarda aydnlanma ve dkkan ebatlarna ilikin ok genel saptamalar
yaplmtr. zdein aratrmasn gerekletirdii sralarda, konuyla ilgili
yazl ve izili kaynaklarn azl veya olmay sebebiyle, birok bedesten ve
arnn plan, kesit ve cephe rlveleri ilk defa zde tarafndan izilmi,
varolanlar yenilenmi veya aynen kullanlarak yaplarn mimarisi hakknda
bilgi verilmitir.21 Ayrca belirtilen kentte, kent planlar zerinde ticari blgeler belirlenmitir. izimlerle birlikte arlardan fotoraflarn da bulunmas,
20. yzyln ortalarnda yaplarn durumunu gsteren belgeler olmas asndan nemlidir. zdein bu almas Anadolu kentlerinde bulunan kapal
ar, arasta, bedesten gibi yaplar kentsel ve mimari lekte ele alan ilk rnek
olarak kabul edilebilir.
kinci alma ise Mustafa Cezarn Typical Commercial Buildings of the
Ottoman Classical Period and The Ottoman Construction System adl 1983 tarihli yayndr.22 Cezar almasnda ncelikli olarak ar ve ticari binalarla ilgili
terminolojiyi irdelemitir. arnn kent iindeki konumunu Bursa, Edirne,
Tokat, Kayseri, Nide, Ankara, Sivas ve stanbul kentleri zerinden ele alm,
arnn kale, toporafya, mevcut doku ve corafi verilerle ilikisini kurarak,
Osmanlda ticari merkezin kent iindeki konumu ile ilgili genellemeler oluturmutur. Bursa ar blgesi ve hanlar ayrca ele alnmtr. Ticari merkezde
bulunan yap trlerinden kapal ar, arasta ve bedesten, kitapta ayr blmler
halinde rnekler zerinden incelenmitir. rneklemelerde sadece Trkiye
snrlar ierisinde bulunan yaplarla snrl kalnmayp, Arap lkelerindeki,
Trkistan ve randaki kapal arlar ile arasta ve bedesten yap trlerinde
Suriye ve Balkanlarda Osmanl dneminde yaplm rneklere de deinilmitir.
Cezar, yap trlerinin mekansal ve yapsal zelliklerini plan, kesit, cephe
gibi izili ve fotorafik belgelerle aktarm, ayrca Evliya elebinin aktardklar, vakfiyelerde yaplarla ilgili verilen bilgiler, kent minyatrleri, gravrler ve
yaplarn 20. yzyl bandaki restorasyon faaliyetleri ve bunlara ait fotoraflarla anlatmn destekleyerek ilikiler kurmutur. Sadece bedesten yap
trnde, Osmanl bedestenlerini planametrik zelliklerinden yola karak
tipoloji oluturmu ve bedesten rneklerini bu tipoloji zerinden ele almtr.
21 Kitapta

bulunan izimler, rlve olarak belirtilmi ise de bu izimlerin nemli bir ksm restitsyon niteliindedir.
22 Kitabn

Trkesi de 1985 ylnda yaynlanmtr, bkz. Bibliyografya.

274

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

Cezarn almasnn ikinci vurgusu olan Osmanl klasik dnemi imar sistemi, dnemin imar faaliyetlerinin nasl ilediinin ve kimlerin, ne amala,
nasl yap yaptrdnn anlalmas asndan nemli ve halen yegne kaynaktr. Osmanl imar sistemini anlamak, ticari yaplarn kimler tarafndan, hangi
mekanizma iinde, nasl ve ne amala yapldn anlamak asndan nem
kazanmaktadr. Bylece Cezar burada Osmanlda ticari yaplarn neler olduu, konumlar, birliktelikleri ve mimari zelliklerine ilikin bilgi verirken, bu
yaplarn, arka plannda onlar gerekletiren ve srekliliini salayan imar
sistemi ile balantsnn kurulmasn da salayarak, konuya daha geni bir
perspektiften yaklamtr.
Dier kaynaklar, genel itibariyle bir yap trn veya belirli blgedeki
belirli yap trn genel veya tekil olarak ele alan yaynlardr. Bu yaynlarda
en ok han yap trnn alld grlmektedir. Genel olarak hanlarla ilgili
iki alma, ki bunlar Seluklu ve Osmanl dnemi kervansaray ve hanlarn
birlikte ele almlardr, karmza kmaktadr. 1960lara ait bu iki almadan
ilki, 1963 tarihli Feridun Akozann Trk Han ve Kervansaraylar makalesi,
dieri ise 1969 tarihli smet lterin Tarihi Trk Hanlar kitabdr. Akozan,
genel olarak Seluklu ve Osmanl dneminde yaplm olan hanlara ve kervansaraylara ilikin ksa bir bilgi aktarrken, Osmanl dnemi ehirii hanlarna ilikin avlu ve ahr elerinin varl ve konumunu gznne alarak plan
tr olduunu belirtmitir. Makalede han ve kervansaraylara ait plan emalar
ve fotoraflar katolog eklinde verilmitir.23 Akozann makalesine gre daha
geni bir katalog eklinde olan lterin almasnda ise 114 adet Seluklu
dnemi han veya kervansaray, 220 adet Osmanl dnemi ehirii ve menzil
han hakknda; bulunduu yer, yapld tarih, banisi, mimari tipi ve ilgili literatr bilgileri bulunmaktadr. Hanlarn bulunduu iller belirtilmi, Seluklu
hanlarnn kronolojik sralamas da bir liste halinde verilmitir. Yaplarn bir
ksm hakknda tek tek dzenlenmi olan, fotoraf ve bazen de plan emalarnn verildii kataloglarda, daha ok Seluklu dnemi hanlar bulunmaktadr.
Yaplarn 20. yzyln ikinci yarsnn bandaki durumunu gsteren fotoraflarn yan sra Eski Eserler Genel Mdrl Arivi ve kitab yaynlayan
Karayollar Genel Mdrl arivinde bulunan fororaflara da yer verilmitir. Bu yayn 1960larn sonunda, Trkiye snrlar ierisinde yeralan Seluklu
ve Osmanl dnemi han ve kervansaraylarnn epey bir blmn biraraya
toplayan bir katalog olarak nem tamaktadr.
Osmanl dnemi ehirii hanlar Seluklu dnemi hanlarna bir baka ifadeyle Seluklu kervansaraylarna gre daha az allm bir konudur. Hanlarn
kervansaraylara gre daha az ilgi ekmelerinde, belki halen ilevselliklerini
23 Han ve kervansaraylara ilikin plan emalarnn referanslar bilinmemekle birlikte, fotoraflarda kaynak belirtilmediinden yazara ait olduu dnlen fotoraflarla birlikte Erdmann,
Gurlitt ve Gabrielin yaynlarnda kullandklar fotoraflara yer verilmitir.

Osmanl Kentinde Ticari Mekanlar

275

srdrmelerinden dolay sre ierisinde ok deiime uram, zgnlklerini yitirmi veya yitirmekte olmalar ve halen ilerinde bir yaam barndrdklar iin allmas zor alanlar olarak grlmeleri sralanabilir. Yine de mevcut
literatre bakldnda, Osmanl ehiri hanlarnn, genellikle blgesel olarak
alld, bunun da Bursa, stanbul ve zmir gibi, tarihi srete sahip olduklar ticari potansiyellerden tr ok sayda han ina edilmi olan kentlerde
younlat grlmektedir.24 Bu almalardan en erkeni, Bursa Hanlar isimli, 1935 tarihli, Bursa Halkevi tarafndan yaynlanan, Bursadaki hanlara ilikin
bror niteliinde bir almadr. Bu kaynak, Kamil Kepeciolunun Bursa
eriyye sicilleri zerine yapm olduu aratrma kullanlarak oluturulmutur. Bursada bulunan hanlar hakknda, han yaptran, bal olduu vakf, kullanclar, yaplan ticaret ve sre ierisinde yaplan tamiratlar, tamiratlarn
nitelii ve bedeli, eriyye sicillerinde varolan bilgiler nda gn yzne
karlmtr. Bu rnek, aslnda eri sicillerde yaplara ilikin hangi bilgilerin
bulunduunu ve eriyye sicillerinin mimarlk tarihine ve yapnn yaam srecine ilikin ne detayda bilgi barndrdn gstermesi asndan nemlidir.
stanbul hanlar ile igili 1978 tarihli Ceyhan Grann Trk Hanlarnn
Geliimi ve stanbul Hanlar Mimarisi balkl yayn bulunmaktadr. Bu alma stanbulda bulunan mevcut hanlar veya yokolmu hanlar plan ve cephe
zellikleri, yap malzemesi ve teknii ve tayc sistemleri itibariyle ele alm
ve hanlara ait katalog oluturmutur. Varolan mevcut han mimarisinin analizi
ile yaplan almada, stanbul hanlarnn vaziyet planlar, plan, cephe, kesit
ve aksonometrik izimleri ve fotoraflar verilmitir. Hanlarn incelenmesi ile
elde edilen bu verilerle, stanbul hanlarnn genel mimari ve yap zelliklerinin belirlenmesine, bunun kronolojik olarak geliiminin izlenmesine ve
stanbul hanlarnn Trk han mimarisindeki yerinin saptanmasna gidilmitir.
Sonunda stanbul hanlarna ilikin alt almlar ile birlikte biri ilevsel adan
dieri plan ve mekan zellikleri asndan iki tipoloji oluturulmutur.
Ticari adan gelimi bir dier kent olan zmirde de hanlar ticari merkezde nemli bir yere sahiptir. Bundan dolaydr ki, zmir hanlar hakknda ne
kan iki kitap ve bir makale bulunmakta ve bunlar zmir hanlarn farkl yaklamlarla ele almaktadr. 1971 tarihli Mnir Aktepenin zmir Hanlar ve
arlar Hakknda n Bilgi balkl makalesi, zmirde mevcut veya yokolmu
74 hana ait ok genel mekansal bilgi ile birlikte, salnme, vakf defterleri ve
seyahatnamelerden elde edilen verileri birarada deerlendirmitir. Hanlarn
haricinde, zmir arlar ve bedestenleri de ayn ekilde ele alnmtr. zmir
hanlarn ele alan sonraki alma 1991 tarihli Bozkurt Ersoyun zmir Hanlar
kitabdr. zmir hanlar, mevcut hanlar ve mevcut olmayp tarihi kaynaklardan
24 Kayseri hanlar da Ali Ban Kayseri Ticaret Yaplar zerine Bir Aratrma adl almasnda
ele alnmtr. Bu alma, konuyu ele al bakmndan Bozkurt Ersoyun zmir Hanlar almas ile benzer bir metodolojiyi izlemi olduundan ayrca deinilmemitir.

276

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

tespit edilen hanlar olarak iki grupta ele alnm, mevcut hanlar mekansal zelliklerine bal olarak yaplan gruplamalar altnda kataloglanmtr. Vaziyet
plan, kat planlar, kesit, cephe ve fotoraflarla desteklenen mekansal betimlemeler yaplmtr. zmirde ayakta kalan 18 han bulunmakta iken, bugn mevcut olmayan 83 han hakknda da tarihi kaynaklardan gelen bilgiler derlenmitir. Bu kaynaklar arasnda 1905 tarihli sigorta plan kullanlarak, mevcut olmayan hanlarn planlarna ynelik bilgi oluturulmutur. Grann almasnda
olduu gibi, Ersoyun almasnda da hanlarn incelenmesi sonucunda,
mekansal zelliklerine dayanarak tipoloji oluturulmu, hanlarda yap elemanlar ve sslemeler deerlendirilmitir. nar Atayn Kapanan Kaplar zmir
Hanlar ise 2003 tarihli bir yayndr. Burada Atay, hanlarn kentin sosyoekonomik yapsndaki yerini aklamay hedeflemi, bu balamda hanlar kentsel mekandaki younluk alanlar dorultusunda gruplanarak irdelenmitir.
Bylece hanlar tek tek kendi iinde tanmlanr ve deerlendirilirken, biraradalklarnn oluturduu kentsel mekann sosyo-ekonomik rol de ele alnmtr.
Bunlarn yansra zmir kentinin sosyal ve ekonomik yapsnn deiim sreci,
mimari ve kentsel lekte han yaplar zerinden aktarlmtr. Belirtilen
alma ile zmir hanlarnn tarihi, sosyal, ekonomik, mimari ve kentsel zellikleri betimlenmi, birbiri ile ilikilendirilmi ve yorumlanmtr.
Hanlar blge baznda ele alan almalarn yansra tekil olarak bir han
yapsn irdeleyen almalar da mevcuttur. Bunlar arasnda Ayl Yavuz,25
Nejat Gyn-Erol zbilgen26 ve Semavi Eyicenin27 makaleleri kaynak kullanmlar ve yaklam biimleri ile bahse deer almalardr. Yavuz, ksmen
varolan bir yapnn, mevcut durumunun detayl olarak allmas sonucunda
elde edilen bulgulardan ve mevcut izlerden yola karak, yapnn geirmi
olduu deiimleri ve sreleri sorgulamakta, bylece hann doru anlalmasn ve yorumlanmasn salamaktadr. Gyn ve zbilgenin almalar ise
yine ksmen mevcut olan bir hann, XVII. yzylda inaat bitirildikten sonra
hazrlanan bir keif belgesinin aktardklarn ve bu dorultuda yaplan restitsyon denemesini iermektedir. Eyicenin makalesi ise mevcut olmayan bir
hann, handa konaklayan kiilerin aktardklar szl bilgi ve yine handa
konaklayan resssamlarn yapm olduu resimler dorultusunda tantlmasn
ve yapnn restitsyonuna ilikin bir denemeyi iermektedir. Bu almalar,
aslnda yapnn kendisinin, yapya ait resmi ve teknik ierikli belgelerin ve
25
Ayl Tkel Yavuz, Beypazar Sulu Han, III. Eypsultan Sempozyumu, Tebliler, stanbul,
2000, s. 58-93.
26 Nejat Gyn, Eski Malatyada Silahdar Mustafa Paa Han, Tarih Enstits Dergisi, stanbul,
1970, sy. 1, s. 63-92; Erol zbilgen, Eski Malatyada Silahdar Mustafa Paa Hannn Restitsyonu Hakknda, Tarih Enstits Dergisi, stanbul, 1970, sy. 1, s. 93-102.
27 Semavi

Eyice, Eli Han, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, stanbul,
1970, sy. 24, s. 93-130.

Osmanl Kentinde Ticari Mekanlar

277

yapy kullananlarn oluturduklar bilgilerin nitelii, birbirinden farkllklar,

detay, gvenilirlii, kullanlabilirlii ve btn bunlarn sonuta retebilecei
bilgi hakknda yol gsterici olmaktadr.
Mevcut durum, ariv belgeleri ve gezgin notlar gibi kaynaklar st ste
aktrlarak yaplan restitsyon denemesi ile bu sefer alan leinde mr
Bakrer-Emre Madrann28 makalesinde ve Tuba Akarn29 yksek lisans tez
almasnda izlenen bir yol olarak karlalmaktadr. Bakrer-Madran almas, eriyye sicilleri, seyahatnameler, ilgili literatr ve evre verilerinin biraraya getirilmesi ile Ankara kent merkezinde ticari blgenin oluumu ve geliimini belirleyerek, alann restitsyonuna ynelik bir de deneme yapmtr.
Akarn almasnda ise yine mevcut durumun analizi ve vakfiyelerden gelen
bilgiler nda Adana Ramazanolu arsnn restitsyonu denenmitir.
Yukarda belirtilen makale farkl nitelikteki bilgilerin stste aktrlmas
sonucu yap leinde bir deerlendirme olutururken, bu iki alma kentsel
lekte bir yorum getirmektedir.
Bir baka ticari yap tr olan bedesten yapsn konu alan literatre bakldnda, bedesten yapsnn mekansal boyutunu ele alan almalar ile Halil
nalckn bedestenin sosyal boyutunu ve kentteki ticaret iindeki roln ele
alan makalesi ne kmaktadr. Bedestenin mimari ve mekansal zelliklerini
ele alan almalar; Mahmut Akokun 1956 tarihli Ktahya Byk Bedesteni
makalesi ile 1970 tarihli Madrann Kuzey-Dou Anadoluda ki Bedesten
makalesi, erken tarihli almalardan olup yaplarn mimari zelliklerinin
tantlmasn amalamlardr. Cezar30 ise yukarda da belirtilen almasnda
bedesten yapsnn mekansal zelliklerinden yola karak oluturmu olduu
tipoloji altnda ok sayda bedesteni ele alr. Eyice, slam Ansiklopedisindeki
Bedesten maddesinde, Osmanl dnemi bedestenini, ok kubbeli ulucami
tipinin dini olmayan bir yap trne uyarlamas olarak grr ve bedesten yap
trnn menei konusunda baka araylara gerek olmadn, bedesten
mimarisinin bir Trk yap biimi olduunu belirtir. Makalesinde belirttii bu
emaya uygun bedesten yaplarn tantr. Cezarn tipolojisini kullanmaz,
fakat ok kubbeli ulucami tipinin eitlemesinin varln belirtmekle birlike,
bu plan emas dnda kalan ve bedesten olarak bilinen yaplar da bedesten
olarak grmez ve bunlar ak-kapal ar veya arasta olarak nitelendirir. .
skender Tuluk-Fulya stnn 2007 tarihli Trabzon bedestenini konu alan
28 mr Bakrer ve Emre Madran, Ankara Kent Merkezinde zellikle Hanlar ve Bedestenin Ortaya k ve Geliimi, Tarih inde Ankara (Eyll 1981 Seminer Bildirileri), der. A.T. Yavuz,
II. Bask, Ankara, 2000, s. 105-127.
29 Tuba Akar, The Historical Formation of the Traditional/Commercial Center of Adana and
A Financial and Institutional Model For Preservation, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi,
ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 2002, s. 44-76.
30 Cezar,
Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and the Ottoman Construction System, s. 159-239.

278

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

makalesi de yapy konu olan nceki almalar ve seyyahlarn notlarn gznne alarak, yapnn mekansal, st rt ve yap elemanlarnn zmlenmesini iermektedir.31
nalckn 1980 tarihli The Hub of The City: The Bedestan of Istanbul
balkl makalesi ise mimariyi, iinde bulunan ilevin stlendii sosyal ve ekonomik boyutlaryla aklamaya yardmc olan bir almadr. Burada bedesten
yapsnn belirledii ticaret ve tacir tr tespit edilerek, bedestenin kentte stlendii ilevler, kentteki ticaret iin nemi ve lonca ilikisi ele alnarak, kentteki ticaretin merkezi olduu vurgusu yaplmaktadr. Bu zelliklerin mimaride
yansd detaylar zerinde durulmaktadr. Vakf kaytlarndan yola klarak,
stanbul Eski Bedesten ve Byk arda sandk ve dkkan saylar, kiralar,
buralardaki tccarlarn says, etnik kkenleri, mensup olduklar sosyal snflar
ve bedestenin idare ve iletme biimi hakknda bilgi verilmekte, bylelikle
bedesten yapsn kullanan tacirlerin ve orada varolan ticaretin sosyal ve idari
yaps ortaya konulmaktadr.
Kentin ticari blgesi, ierdii eitli nitelikteki mekanlar, ticaret, zanaat
faaliyetleri ile yaratt canl, renkli ve hareketli ortam, her dnem kullanc,
yre halk, gezgin ve ziyaretiler iin ekim noktalar olmutur. zellikle
stanbul Kapalars bugn dahi kentin en ilgi ekici ve en ok ziyareti toplayan mekanlar arasndadr. Bundan dolay, bu alanlar konu alan daha
popler nitelikli kaynaklar da mevcuttur. Bu kaynaklar daha ok, mekanlarn
sosyal boyutunu n plana karan, mekan tarihi sreteki sosyal ve ekonomik
yaam ve dzeni ierisinde aktarmay hedefleyen kaynaklardr. Farkl bir okuyucu kitlesini hedeflemi olduklarndan, farkl dillerde de baslm olduklar
grlmektedir. Bu tr kaynaklara en iyi iki rnek; 1965 tarihli Orhan
Erdenenin stanbul arlar ve Kapal ars ile 1979 tarihli elik
Glersoyun Kapal arnn Roman adl eserleridir. lk yaynda metin, ayn
cilt ierisinde Trke, ngilizce ve Almanca olarak verilirken, ikinci yayn bu
dillerde ayr ayr baslmtr. Benzer nitelikli iki kaynak da Bursa hanlar ve
arlaryla ilgilidir. Tarihi Bursa Hanlar ve Kapalar32 ve Okular ars33
balkl bu almalar, tarihi ar mekanlarnn ve barndrd sosyal yaamn
kent kltrnden silinmemesi amacyla yerel idare ve rgtler tarafndan desteklenen, szl tarih nitelii de tayan almalardr.
stanbul Kapalarsn konu alan ve son zamanlarda yaynlanm en
kapsaml yayn olarak nder Kkerman ve Kenan Mortann Kapalar
kitab akla gelmektedir. Burada Kapalar, yazarlar tarafndan Osmanl
31
mer skender Tuluk ve Fulya stn, Trabzon Bedesteni: Trk Bedesten Mimarisindeki Yeri
ve Sorunlarna likin Bir Deerlendirme,
32
Ramis, Dara (haz.), Tarihi Bursa Hanlar ve Kapalar, Bursa: TED Bursa Koleji Kltr Yayn.
33 Kaplanolu,

Raif, Okular ars, Bursa: Osmangazi Belediyesi ve Bursa Aratrmalar Vakf

ortak yayn, 2007.

Osmanl Kentinde Ticari Mekanlar

279

mparatorluunun ... rn kimliinin sreklilii ve uluslararas rekabetin

salanmas iin, devletin en nemli ekonomik projelerinden biri ... olarak
grlmekte ve bundan dolay Kapalar, ham malzemeden rne giden
tasarm yarnn merkezi ve bunu denetleyen, yneten ve tevik eden bir
ekonomik sistemin kendisi olarak gsterilmektedir. Bu iki vurgu zerinden
aktarlan Kapalarda tasarm retiminin aktrleri, kural koyucular, kurallar, deiim sreci ve mekana yansmalar, Osmanlnn son dnemine dein
ele alnm ve Kapalarnn bugn ve gelecei zerine dnceler gelitirilmi, arnn gelecee aktarmnda gerekli mekanizma ve roller zerinde
durulmutur.
Ticari mekanlarn gelecee aktarm, yaplarn korunmas ile mmkn
olacandan, dorudan ticari mekanlar konu olan literatrn son grubu olarak, ticari mekanlarn korunmasna ynelik yaplan almalar ele alnabilir.34
Bu almalarn nemli bir blm genellikle Vakflar Genel Mdrl teknik personeli tarafndan, yine kurumun bir yayn olan Rlve ve Restorasyon
Dergisinde yaynlanmtr. Bu makaleler, kurumda gerekletirilen projelendirme ve uygulamalara ynelik tantc bilgi veren, yaplara ilikin rlve,
restitsyon ve restorasyon projeleri ile restorasyon ncesinde, srecinde ve
sonrasnda ekilmi fotoraflarla yaplarn onarm srelerini belgeleyen
almalardr. Ayrca, niversitelerin Fen Bilimleri enstitlerinde (Mimarlk
blmleri) yaplan yksek lisans tezlerinin nemli bir blm de bu grup
ierisinde deerlendirilebilir.35 Bunlar genellikle han, bedesten gibi ticari bir
yapnn veya ar, arasta gibi ticari bir alann korunmasna ynelik kentsel ve
mimari lekte, koruma plan, restorasyon ve yeniden ilevlendirme projelerini iermektedir.
Ticari Mekanlardan Dolayl Olarak Bahseden Kaynaklar
Bu kaynaklar temel vurgular farkl olmakla birlikte, ticari mekanlar ve
burada geen idari, sosyal ve ekonomik hayat dolayl olarak ele almaktadrlar.
Bunlar; mimarlk tarihi anlatmlar, kent monografileri, kent tarihi almalar,
34
Bu yaynlar arasnda; Filiz Ouz, Manisa Kurunlu Han, Rlve ve Restorasyon Dergisi, Ankara, 1974, sy. 1, s. 109-127; Ertan akrlar, Edirne Rstempaa Kervansaray, Rlve ve Restorasyon Dergisi, Ankara, 1974, sy. 1, s. 129-143; Orhan Cezmi Tuncer, Kuadas kz Mehmet
Paa Kervansaray, Rlve ve Restorasyon Dergisi, Ankara, 1975, sy. 2, s. 123-156; Filiz Ouz,
zmir-Tire Bakrhan, Rlve ve Restorasyon Dergisi, Ankara, 1975, sy. 2, s. 157-182; Erol etin,
Sultanahmet Arastas, Rlve ve Restorasyon Dergisi, Ankara, 1987, sy. 6, s. 69-119 ve Enver
Ylmazer, Safranbolu Arastas Onarm, Rlve ve Restorasyon Dergisi, Ankara, 1987, sy. 6, s.
181-186 saylabilir.

YKn ulusal tez arivi, tezlerin dijital ortama aktarlmasndan sonra, yazarndan izin
alnmam tezlerin aratrmacya alamamas sebebiyle, verimli olarak almamaktadr. Bu
sebeple tezlerin nemli bir blmne ulalamam, bibliyografyada da daha ok ODTde
yaplm tezlere yer verilmitir. Tezler yeteri kadar incelenemediinden, makale iinde tezlere
ok genel deinilmitir.

280

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

envanter almalar ile seyyahlarn gezi notlar, minyatrler ve gravrler olarak eitlenebilir. Aslnda bu grupta bahsedilen kaynaklar, yukarda ele alnan
literatr ierisinde ounlukla kullanlmtr. Burada bu kaynaklarn konuyla
ilgili ierdii bilgi trnn nitelii hakknda birka rnek vermek aydnlatc
olacaktr. rnein mimarlk tarihi anlatmlar genellikle cami ve klliyeler,
nemli kiiler tarafndan yaptrlm byk programl yaplar zerinden konuyu ele almakla birlikte, ticari yaplarn da iinde bulunduu dier yap trlerine de deinmektedir. Bunlar arasnda en yeni yayn olan Kubann Osmanl
Mimarisi almasnda, kentlerde ticari mekanlara ilikin anlatmlar daha
kapsaml olarak birka balk altnda ele alnmtr. Ticari Yaplar (ar,
Bedesten ve Hanlar), Bursada Fatih Dnemi Arastalar, Hanlar, arlar,
Menzil Klliyeleri ve Kentlerin Ticaret Merkezleri alt balk ve blmlerinde ticari mekanlara ilikin yap tr, mekansal zellikleri ve geliimi, banisi,
ne amala yaptrd gibi bilgiler verilerek, Anadoluda ve zellikle bakentlerde oluan mimari, onu yaratan idari, sosyal, kltrel ve ekonomik ortamla
ba kurularak aktarlmtr.36 Bir baka rnekle, belirli bir dnem mimarisini
ele alan Ekrem Hakk Ayverdinin almalarnda, Osmanl dnemi ticari
mekanlarnn ayrntl rlve ve restitsyonlar ile ariv kaynaklarna dayanarak verilen yaplara ve onarmlarna ilikin bilgileri bulmak mmkndr.
Kent monografisi ve kent envanter almalar ierisinde de ticari mekanlar
ayr olarak ele alnmaktadr. Hakk Acunun Manisada Trk Devri Yaplar
almasnda, kentteki ticari yaplarn mekansal zellikleri, banisi, yapm tarihi, geirmi olduu onarmlar hakknda bilgi verilmitir. Ayn tr bilgi
Gaziantep ve Kahramanmara kentleri envanter almalarnda da mevcuttur.37
Bu tr yaynlarda, bugn varolmayan fakat eitli kaynaklardan varl bilinen
ticari yaplar hakknda da bilgi bulunmaktadr. Bu kaynaklar genellikle katalog
eklinde oluturulmu, ticari mekanlara ait betimsel bilgi retmektedir.
Bir kentin belirli bir dnemde idari, sosyal, ekonomik ve kltrel yapsn
ortaya koyan kent tarihi almalarnda da, ticari hayat ve ticari mekanlarn
ele alnd ve ehrin fiziki yaps ierisinde aktarld grlmtr.38 Bu almalar genellikle tarih disiplini ierisinde yer aldndan, eriye sicilleri,
mhimme defterleri ve vakf defterleri gibi zgn kaynaklarda yer alan, ticari
yaplara ilikin zgn bilgi kullanlmtr. Genellikle resmi nitelikli belgelere
dayal bu almalarn yansra, yine belirli bir mekann belirli bir zaman dili36 Kuban,
Osmanl Mimarisi, s. 223-226, 393-406, 602.
37 Nusret am, Trk Kltr Varlklar Envanteri Gaziantep 27, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay.,
2006; Mehmet zkarc, Kahramanmara Trk Kltr Varlklar Envanteri, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yay., 2007.
38 Bu

tr kaynaklara rnek vermek gerekirse; zer Ergen, XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., 2006 ve brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln lk Yarsnda
Diyarbakr (1790-1840), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., 1995.

Osmanl Kentinde Ticari Mekanlar

281

mini yazl ve/veya grsel olarak anlatan gezginlerin notlar, minyatr ve gravrler, ticari mekanlara ilikin kimi zaman ok detayl anlatmlar vermektedir.
Subjektif olan bu gzlemler, ticari mekanlardaki yaam biimlerini, kullanmlar, ilevleri ve mekanla ilgili daha birok bilgiyi aktarmalar asndan nemli
kaynaklardr. Bu sebeple bu almalar ticari mekanlar dorudan ele ala kaynaklar tarafndan kimi zaman dorudan, kimi zaman sorgulayarak kimi
zaman da zellikle anlattklar yaplarn mevcut olmad durumlarda birincil
kaynak olarak kullanlmtr.
Sonu
Ticari mekanlara ilikin literatr yukarda da grld zere, ticari
mekanlar dorudan ve dolayl olarak ele alan kaynaklar eklinde iki grupta ele
alnm, bu makale kapsamnda popler nitelikli birka kaynaa deinilmekle
birlikte genellikle akademik nitelikli almalar deerlendirilmitir. Osmanl
kenti ticari mekanlarn dorudan konu alan ve akademik nitelikli almalarn aslnda 1950lerden sonra balam olduu grlmektedir. Bu tarihten
gnmze dein eitli disiplinler farkl yaklamlarla kitap, makale, bildiri ve
tez gibi eitli nitelikteki aratrma ve yaynlarda konuyu ele almlardr. Bu
yaynlardan erken tarihli olanlar, konuyla ilgili ilk literatr olmalar bakmndan nemli ve ele alnan yap trlerinin neler olduunu ortaya koymak asndan betimsel nitelikli almalardr. Daha ge tarihli, zellikle 1980lerden
sonraki yaynlarda ise ticari mekanlara ilikin genelleme ve deerlendirmelerin olutuu izlenmektedir.
Mevcut literatre genel olarak bakldnda, Osmanl dnemi kentinde
bulunan ticari mekanlarn aslnda btncl olarak ok fazla allmad,
genellikle yap trleri ve belirli bir blge snrlar erevesinde ele alnd
izlenmitir. Bu yap trlerinden en ok ehirii hanlarnn allm olduu
sylenebilir ki, o bile Anadolu Seluklu kervansaraylar kadar veya Osmanl
dnemi dini mimarisi kadar ok ve kapsaml olarak allmamtr. Erken
dnem mimarlk tarihi anlatmlar ierisinde aslnda pek de yerini bulamayan Osmanl dnemi ticari mekanlarnn, daha ok ehircilik, sanat tarihi,
mimarlk, koruma-restorasyon ve tarih disiplinleri ierisinde allm olduu sylenebilir.
Ticari mekanlarn, kentsel, mimari, ekonomik, sosyal, ticari gibi farkl
boyutlarnn olmas, bu farkl disiplinlerin konuyu kendi yaklamlaryla ele
almasyla eitlenmitir. Bu adan bakldnda ticari yaplarn mekansal
boyutu, ehircilik, mimarlk, sanat tarihi ve tarih disiplinleri ierisinde farkl
metodolojilerle ele alnmtr. Sanat tarihi disiplininin yaklam konuyu daha
betimsel olarak aktarrken, mimarlk disiplini yapy zmlemeye, tipoloji
oluturmaya ve korumaya ynelik yaklamlara ynelmitir. Ticari mekanlarn

282

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

kentsel lekteki mekansal, sosyal ve ekonomik boyutu ehircilik disiplini ierisinde vurgulanrken, tarih disiplini ticari mekanlar, onlar meydana getiren
Osmanl Devletinin idari, sosyal ve ekonomik yaps ierisinde, daha st
lekte ele almaktadr.
Bu eitli disiplinlerin ticari mekanlar farkl boyutlaryla ele ald almalarda mekanlar, yap leinde ve alan leinde aratrmalarn balca
kaynaklar iken, Osmanlda devletin resmi kurumlarnn rettii eriyye sicilleri, vakf defterleri, inaat keif defterleri gibi resmi belgeler ile seyyahlarn
anlatmlar ve izimleri de ticari mekanlar ele alan almalara nemli katklar salamaktadr. Bu eitli kaynaklarn sahip olduu farkl bilgi trlerinin
birarada, st ste ve apraz sorgulanmas ile ticari mekanlarn daha btncl,
kapsaml ve farkl boyutlaryla ele alnmas, halen ilevsel olan bu mekanlarn
anlalmas, deerlendirilmesi ve korunmas asndan gerekli ve nemli
grlmektedir.

Bibliyografya
A. Kentii Ticari Mekalanlara likin Kaynaklar (Kitap, Makale ve Tezler)
Acun, Hakk, Sivas-Kangal Alacahan Menzilhan, X. Trk Tarih Kongresi Ankara,
22-26 Eyll 1986 Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yayn, 1994, c.V, s. 2369-2389.
Akar, Tuba, The Historical Formation of the Traditional/Commercial Center of Adana
and A Financial and Institutional Model for Preservation, Yaynlanmam
Yksek Lisans tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara 2002.
Akntrk, Halise Esen, Kurunlu Han in Alaehir Study Recording and Proposals for
Restoration, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, DE Fen Bilimleri Enstits,
zmir 1996.
Akok, M., Ktahya Byk Bedesteni, Vakflar Dergisi, 1956, sy. 3, s. 81-84.
Akozan, Feridun, Trk Han ve Kervansaraylar, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve
ncelemeleri I, stanbul Gzel Sanatlar Akademisi Trk Sanat Tarihi Enstits
Yayn, stanbul, 1963, s. 133-167.
Aktepe, Mnir, zmir arlar ve Hanlar Hakknda nbilgi, .. Edebiyat Fakltesi
Tarih Dergisi, stanbul, 1971, sy. 25, s. 105-154.
Aktre Sevgi, 19. Yzyl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yap zmlemesi, II.
bask, Ankara: ODT Mimarlk Fak.Yay., 1981.
Aliolu, Hakan Seluk, Saks Hann Restorasyon Projesi, Yaynlanmam Yksek
Lisans tezi, T Fen Bilimleri Enstits, stanbul, 1992.
Alpdoan, Tevfik, The Bedesten of Tokat, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, ODT
Mimarlk Blm, Ankara, 1975.
Amicis, E. De, stanbul, ev. B. Akyava, Ankara: Kltr Bakanl, 1981 (orj. 1874).
Anay, Hakan, Restoration Project of Msrlzade Han in Lefkoa Cyprus, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 2001.

Osmanl Kentinde Ticari Mekanlar

283

Atay, nar, Kapanan Kaplar zmir Hanlar, zmir: zmir Bykehir Belediyesi
Yayn, 2003.
Aygn, N., XVIII. Yzylda Trabzonun Ticari Yaplar, Trabzon ve evresi
Uluslararas Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri, Trabzon, 2002, c. 1,
s. 249-272.
Ayverdi, E. Hakk, Osmanl Mimarisinin lk Devri, stanbul, 1966.
Ayverdi, E. Hakk, Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Sultan Murad Devri, stanbul,
1972.
Bakrer, mr ve Emre Madran, Ankara Kent Merkezinde zellikle Hanlar ve
Bedestenin Ortaya k ve Geliimi, Tarih inde Ankara (Eyll 1981
Seminer Bildirileri), der. A. T. Yavuz, II. Bask, Ankara, 2000, s. 105-127.
Babanc, zlem Kprl, Bursa Hanlar Blgesi Deiim ve Dnm Srecinin
ncelenmesi ve Blgenin Korunmas zerine Bir Aratrma, Yaynlanmam
Doktora tezi, YT Fen Bilimleri Enstits, stanbul, 2007.
Balda, lkay, Milas le Merkezinde Yer Alan llolu Hannn ncelenmesi ve
Restorasyon Projesi, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, DE Fen Bilimleri
Enstits, zmir, 2000.
Ba, Ali, Beylikler Dnemi Hanlar, Yaynlanmam Doktora tezi, Seluk niversitesi
Sosyal Bilimleri Enstits, Konya, 1989.
Ba, Ali, Kayseri Ticaret Yaplar zerine Bir Aratrma, Kayseri, 1996.
Ba, Ali, Konya ve evresinde Ge Dnem Osmanl Kervansaraylar, Uluslararas
Sanat Tarihi Sempozyumu Prof. Dr. Gnl neye Armaan 10-13 Ekim 2001
Bildiriler, zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm,
2002, s. 83-95.
Battal, Zehra, The Restoration Project of the Bedesten of Gedik Ahmet Paa in
Ktahya, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits,
Ankara, 1988.
Benli, Glhan, stanbul Tarihi Yarmadada Bulunan Han Yaplar ve Avlulu Hanlarn
Koruma Sorunlar, Yaynlanmam Doktora tezi, YT Fen Bilimleri Enstits,
stanbul, 2007.
Bilar, Ender ve Oral Onur, Edirne arlar ve Yitirilen Tarihi Eserler, stanbul, 1989.
Boran, Ali, Siirtteki Kervan Yollar ve Hanlar, Uluslararas Sanat Tarihi Sempozyumu
Prof. Dr. Gnl neye Armaan 10-13 Ekim 2001 Bildiriler, zmir: Ege
niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm, 2002, s. 155-161.
Cerasi, M. Maurice, Osmanl Kenti, stanbul: YKY Yay., 2001 (2. bask), s. 115-127.
Ceylan, Ouz, Geleneksel Trk Osmanl ar Yaplarnn Oluumu, Geliimi ve
Yakn Dou Kltrleri ile Olan Etkileimleri, Doktora tezi, Mimar Sinan
niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 1989.
Cezar, Mustafa, Trk Tarihinde Kervansaray, VIII. Trk Tarih Kongresi (11-13 Ekim
1976), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., 1981, c.II, s. 931-940.
Cezar, Mustafa, XIV-XVI. Yzyllar Trk ehrinde arnn Konumu ve arlarn En
Tipik Yaps, Akademi, 1981, sy. 10, s. 12-25.
Cezar, Mustafa, Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and
the Ottoman Construction System, stanbul: Bankas Yay., 1983.

284

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

Cezar, Mustafa, Tipik Yaplaryla Osmanl ehirciliinde ar ve Klasik Dnem mar

Sistemi, stanbul: Mimar Sinan niversitesi, 1985.
akc, Sermin, A Proposal for Preservation and Rehabilitation of Yeni Galle Pazar
Han (former Ali Paa Kervansaray) and Its Immediate Surrounding in Bursa,
Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara,
2008.
akrlar, Ertan, Edirne Rstempaa Kervansaray, Rlve ve Restorasyon Dergisi,
Ankara, 1974, sy. 1, s. 129-143.
am, Nusret, Trk Kltr Varlklar Envanteri Gaziantep 27, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yay., 2006.
am, Nusret, Arasta Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1991, c. 3,
s. 335-336.
elik, Uur, Amasya Kapu Aas Hseyin Aa Bedesteni Restorasyon nerisi,
Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits,
Ankara, 2008.
etin, Erol, Sultanahmet Arastas, Rlve ve Restorasyon Dergisi, Ankara, 1987, sy.
6, s. 69-119.
Dara, Ramis (haz.), Tarihi Bursa Hanlar ve Kapalar, Bursa TED Koleji Kltr Yay.,
2003.
Da, E., Afyon Tahan, Uluslararas Sanat Tarihi Sempozyumu Prof. Dr. Gnl
neye Armaan 10-13 Ekim 2001 Bildiriler, zmir: Ege niversitesi Edebiyat
Fakltesi Sanat Tarihi Blm, 2002, s. 205-211.
Destici, Necla, Kastamonu Yank Han Koruma ve Salklatrma almas,
Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits,
Ankara, 1997.
Engin, E., Tarihi Trabzon Kentii Hanlarnn Analizi ve Yeni lev nerileri,
Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, KT Fen Bilimleri Enstits, Trabzon,
2002.
Erdenen, Orhan, stanbul arlar ve Kapal ar, stanbul, Yenilik Yay., 1965.
Ergen, zer, Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fizik Yapya Etkileri, I.
Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Teblileri,
Ankara, 1980, s. 103-109.
Ergen, zer, XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., 2006.
Ergin, Osman, ar, slam Ansiklopedisi, stanbul: MEB Yay., 1945, c. 3, s. 360-362.
Ergin, Osman, Bedestan, slam Ansiklopedisi, stanbul: MEB Yay., 1961, c. 2, s. 440442.
Eri, Cem, stanbulda Merkezi Ticaret Blgesi Ticaret Yaplarnn Geliimi ve
Tahtakale Halil Aa Han, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, YT Fen
Bilimleri Enstits, stanbul, 1992.
Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umr- Belediyye, stanbul Bykehir Belediyesi Yay.,
1995.
Ersoy, Bozkurt, zmir Hanlar, Atatrk Kltr , Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Ankara:
AKM Yayn no.49, 1991.
Ersoy, Bozkurt, Ankara engel Han, Kltr ve Sanat, sy.Eyll 1991, s. 56-59.

Osmanl Kentinde Ticari Mekanlar

285

Ersoy, Bozkurt, Osmanl ehir-ii Hanlar, Plan Tasarm ile Cephe ve Malzeme
zellikleri, Sanat Tarihi Dergisi, zmir, 1994, sy.VII, s. 75-97.
Ersoy, Bozkurt, Osmanl ehir-ii Hanlarndan nemli Bir rnek: Amasya Ta Han,
9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Ankara, 1995, c.II, s. 81-92.
Ersoy, Bozkurt, levleri Ynnden Osmanl ehir-i Hanlar, Kltr ve Sanat, sy.
Haziran 1995, s. 17-20.
Ersoy, Bozkurt, Diyarbakr Deliller Han, Kltr ve Sanat, Ankara, 1995, sy. 28, s.
21-23.
Ersoy, Bozkurt, Krm Karasu-Bazardaki Tahan, Uluslararas Sanat Tarihi
Sempozyumu Prof. Dr. Gnl neye Armaan 10-13 Ekim 2001 Bildiriler,
zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm, 2002, s. 275280.
Ertrk, Nihal, Bergama Tahan, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, ODT Fen
Bilimleri Enstits, Ankara 1993.
Esen, Sibel Yldrm, Revitalization of Historic Commercial Areas Through the Main
Street Program in U.S.A.: A Case Study From The Boston Main Streets
Program, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits,
Ankara, 2006.
Eyice, Semavi, Eli Han, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi,
stanbul, 1970, sy. 24, Mart 1970, s. 93-130.
Eyice, Semavi, Bedesten, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1992,
c. 5, s. 302-311.
Eyice, Semavi, Byk ar, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul,
1992, c. 6, s. 507-513.
Eypgiller, Kutgn ve M. Topuba, I. Polat, Kastamonuda 19. Yzyl Ticaret
Yaplar, ODT Mimarlk Fakltesi Dergisi, 2008, c. 25, sy. 2, s. 1-20.
Galland, A., Scheferin erhleriyle, stanbula Ait Gnlk Hatralar, ev. N. S. rik,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., 1949.
Genca, S. zgr, Design Guidelines For Shop Buildings in Beypazar Historic
Commercial Center, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, ODT Fen Bilimleri
Enstits, Ankara, 2005.
Gkalp, Semra Ener, Restoration Project of Deveci Han in Tokat, Yaynlanmam
Yksek Lisans tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 1987.
Gyn, Nejat, Eski Malatyada Silahdar Mustafa Paa Han, Tarih Enstits
Dergisi, stanbul, 1970, sy. 1, s. 63-92.
Gyn, Nejat, Silahdar Mustafa Paa Hanna Ait Bir Vesika, .. Edebiyat Fakltesi
Tarih Dergisi, stanbul, 1971, sy. 1, s. 73-79.
Glersoy, elik, Kapal arnn Roman, stanbul: stanbul Kitapl, 1979.
Gndz, S., Hanlar, Birecik, Halfeti, Suru, Bozova leleri ile Rumkaledeki
Tanmaz Kltr Varlklar, ed. Aynur Durukan, Ankara, 1999, s. 127-129.
Gran, Ceyhan, Trk Hanlarnn Geliimi ve stanbul Hanlar Mimarisi, Vakflar
Genel Mdrl Yayn, stanbul, 1978.
Ikzl, Fazl, stanbulun Eski Vakf Hanlar, Vakflar Dergisi, 1973, sy.X, s. 421424.

286

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

lter, smet, Tarihi Trk Hanlar, Ankara: Karayolar Genel Mdrl Yayn, 1969.
nalck, Halil, The Hub of The City: Bedestan of Istanbul, International Journal of
Turkish Studies, 1980, v. 1, s. 1-17.
nan, K., Bedestenlerin Trk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni,
OTAM, Ankara, 1996, sy. 7, s. 119-132.
Kaplanolu, Raif, Okular ars, Bursa: Orhangazi Belediyesi ve Bursa Aratrmalar
Vakf ortak yayn, 2007.
Kapubal, Sonay, stanbul Tarihi Yarmadasnda Uzun ar ve Kilit Han,
Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, MS Fen Bilimleri Enstits, stanbul,
2002.
Kepeciolu, Kmil, Bursa Hanlar, Bursa: Halkevi Neriyat 4, 1935.
Klte, Cansel, Restoration Project of Deveci Han in Edirne, Yaynlanmam
Yksek Lisans tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 1990.
Krzolu, M. Fahrettin, 1753 ve 1846 yllarnda Erzurum arlar ile Esnafn
Tantan Kazmanlzadelerin ki Vakfiyesi, Atatrk niversitesi Edebiyat
Fakltesi Aratrma Dergisi, Ankara, 1976, sy. 7, s. 25-67.
Kzlkaya, Eda, Tarihsel Sre inde Kayseri Ticaret Yaplar ve Kayseri Kale
arsnn Deerlendirilmesi, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, Gazi
niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 2005.
Kou, R. Ekrem, stanbulun En Eski Tarihi Eserlerinden Bedesten ve Kapalar,
Hayat Tarih Mecmuas, ubat 1973, sy. 1, s. 49-58.
Kprl, dris, Diyarbakr Deliller Hannn Otel Olarak Kullanlmas, V. Vakf
Haftas, Restorasyon ve Vakflarn Ekonomik ve Sosyal Etkinlikleri Semineri
(7-13 Aralk 1987), Ankara: Vakflar Genel Mdrl Yay., s. 71-83.
Kreiser, Klaus, Bedesten-Bauten im Osmanischen Reich, Istanbuler Mitteilungen,
Tbingen 1979, c. 29, s. 367-400.
Kuban, Doan, Anadolu-Trk ehri Tarihi Gelimesi, Sosyal ve Fiziki zellikleri
zerinde Baz Gelimeler, Vakflar Dergisi, 1968, sy.VII, s. 53-73.
Kuban, Doan, Osmanl Mimarisi, stanbul: YEM Yay., 2007.
Kkerman, . ve K. Mortan, Kapalar, stanbul: Ktr ve Turizm Bakanl
Yaynlar, 2007.
Madran, Emre, Kuzey-Dou Anadoluda ki Bedesten, nasya, 1970, sy. 6/63, s.
10-11.
Mantran, Robert, Des Khans DIstanbul Aux Entrepots de Galata, CIPO Osmanl
ncesi ve Osmanl Aratrmalar Uluslararas Komitesi VII. Sempozyumu
Bildirileri, Ankara, 1994, s. 185-190.
Mayer, Georg, Trk ars: arkta Ticaretin Pf Noktas, ev. Yusuf ztel, stanbul,
Kitabevi, 2008.
Morl, Erturul, A Study on Refunctioning of Ottoman City Hans-Amasya
Tahan, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits,
Ankara, 1986.
Ouz, Filiz, Manisa Kurunlu Han, Rlve ve Restorasyon Dergisi, Ankara, 1974, sy.
1, s. 109-127.
Ouz, Filiz, zmir-Tire Bakrhan, Rlve ve Restorasyon Dergisi, Ankara, 1975, sy. 2,
s. 157-182.

Osmanl Kentinde Ticari Mekanlar

287

Ouz, F.A., zmir-eme Kanuni Kervansaray, Vakflar Dergisi, 1976, sy.XI, s. 107.
Orhonlu, Cengiz, Bayrampaa Kervansaray, Vakflar Dergisi, 1973, sy.X, s. 199-218.
Orhonlu, Cengiz, Osmanl Kervansaraynn ktisadi timai Fonksiyonu Hakknda,
Birinci Milletleraras Trkoloji Kongresi, stanbul: Tercman Yay., 1973.
dekan, A., Bedesten, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul: YEM Yay., 1997, c.
1, s. 209-210.
ncel, Fernaz, Geleneksel Ticaret Dokusu inde Kayseri Hanerli Sultan Vakf
Bedesteninin Koruma Sorunlar ve Deerlendirilmesi, Yaynlanmam
Yksek Lisans tezi, YT Fen Bilimleri Enstits, stanbul, 2007.
nder, Mehmet, Yktrlan Bedestenlerimiz, Trk Kltr, no. 30, Ankara, 1965.
ney, Gnl, Lefkoada Byk Han ve Kumrucular Han, Milletleraras I. Kbrs
Tetkikleri Kongresi, Trk Heyeti Teblileri, Ankara, 1971, s. 271-297.
zbay, Hasan, Renovation of the Historical Commercial Center of Tokat,
Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara,
1987.
zbilgen, Erol, Eski Malatyada Silahdar Mustafa Paa Hannn Restitsyonu
Hakknda, Tarih Enstits Dergisi, stanbul, 1970, sy. 1, s. 93-102.
zde, Gndz, Trk arlar, Ankara: Tepe Yaynlar, 1998.
zkarc, Mehmet, Gaziantep l Merkezinde Bulunan Hanlar, Yaynlanmam Yksek
Lisans tezi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits, Erzurum, 1987.
zkarc, Mehmet, Gaziantepte Drt Han, Vakflar Dergisi, 1997, sy.XXVI, s. 275313.
zkarc, Mehmet, Gaziantep Elbeyli Han, Cumhuriyetin 75. Ylna Armaan Gaziantep, ed. Yusuf Kkda, Gaziantep, 1999, s. 310-326.
zkarc, Mehmet, Gaziantepte Han, Osmanl Dneminde Gaziantep Sempozyumu (22 Ekim 1999), ed. Yusuf Kkda, Gaziantep, 2000, s. 243-267.
zkarc, Mehmet, Kahramanmarata Osmanl Dnemi Ticaret Yaplarnn Trk
Mimarisindeki Yeri ve nemi, XIII. Trk Tarih Kongresi Ankara 4-8 Ekim
1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., c. 3/II, s.
1213-1232.
zkarc, Mehmet, Kahramanmara Trk Kltr Varlklar Envanteri, Ankara: Trk
Tarih Kurumu Yay., 2007.
zme, Adil, Urfa (Merkez) Hanlar, yaynlanmam Doktora tezi, A Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara, 2000.
zme, Adil, Ruha (Urfa) Hanlar zerine Bir Deerlendirme, Belleten, Ankara,
2005, c.LXIX, sy. 254, s. 131-144.
Schweiger, Salomon, Sultanlar Kentine Yolculuk 1578-81, ev. T. Noyan, stanbul:
Kitap Yaynevi, 2004.
Sims, Eleanor, Trade and Travel: Markets and Caravanserais, Architecture of the
Islamic World, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984, s.
80-111.
Tankut, Gnl, Osmanl ehrinde Ticari Fonsiyonlarn Mekansal Dalm, VII.
Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1973, s. 773-779.

288

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

Tongur, H., Trk ehirlerinde arlar ve Kapanlar, Belediyeler Dergisi, no. 52, 1939.
Tongur, H., Trk ehirlerinde Pazar ve Panayrlar, Belediyeler Dergisi, no. 54, 1940.
Tongur, H., Trk ehirlerinde Bedestenler ve Hanlar, Belediyeler Dergisi, no. 58,
1940.
Tuluk, . skender ve Fulya, stn, Trabzon Bedesteni: Trk Bedesten Mimarisindeki
Yeri ve Sorunlarna likin Bir Deerlendirme, Belleten, Ankara, 2007, c.LXXI,
sy. 262, s. 923-937.
Tuncer, O. Cezmi, Kuadas kz Mehmet Paa Kervansaray, Rlve ve Restorasyon
Dergisi, Ankara, 1975, sy. 2, s. 123-156.
Tutal, O., Bazaar Spaces in Ottoman Cities and Skopje Turkish Bazaar (Turska
Carsija), 7 Centuries of Ottoman Architecture A Supra-National Heritage, Nur
Akn, Afife Batur ve Seluk Batur (eds.), stanbul: YEM Yayn, 1999, s. 262-273.
Tfekiolu, A., Bursa-anakkale Yolu zerindeki Kprler ve Hanlar, Uluslararas
Sanat Tarihi Sempozyumu Prof. Dr. Gnl neye Armaan 10-13 Ekim 2001
Bildiriler, zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm,
2002, s. 555-565.
Trker, H., Kapalar, ller ve Belediyeler Dergisi, no. 7/83, 1952.
Tyel, S. Engin, Restoration Project of Matyos Han in Tire zmir, Yaynlanmam
Yksek Lisans tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 1996.
Usta, Glay Kele, Anadolu Osmanl Dnemi Mimarisinde Mekan Analizi: Han ve
Kervansaray Yaplarnda Uygulama, Yaynlanmam Doktora tezi, KT Fen
Bilimleri Enstits, Trabzon, 1994.
lgen, Ali Saim, Ankarada Mahmud Paa Bedesteni ve Bitiiindeki Han, Fatih ve
stanbul, no. 1/1, stanbul, 1953.
Weber, S., The Transformation of an Arab-Ottoman Institution The Suq (Bazar) of
Damascus form the 16 th to the 20 th Century, 7 Centuries of Ottoman
Architecture A Supra-National Heritage, Nur Akn, Afife Batur ve Seluk
Batur (eds.), stanbul: YEM Yayn, 1999, s. 244-253.
Yavuz, Ayl Tkel, Beypazar Sulu Han, III. Eypsultan Sempozyumu, Tebliler,
stanbul, 2000, s. 58-93.
Yenice, Tlay Karaday, Gaziantep Zincirli Bedestenin Restorasyonu, Yaynlanmam
Yksek Lisans tezi, Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Konya, 2005.
Yldrm, Mcahit, Diyarbakr Hasan Paa Han Koruma ve Deerlendirilmesi, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, YT Fen Bilimleri Enstits, stanbul, 1996.
Ylmaz, Derya, Adana-Kozan Arastas Restorasyon nerisi, Yaynlanmam Yksek
Lisans tezi, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 2007.
Ylmazelik, brahim, XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840), Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yay., 1995.
Ylmazer, Enver, Safranbolu Arastas Onarm, Rlve ve Restorasyon Dergisi,
Ankara, 1987, sy. 6, s. 181-186.
Yceer, Hlya, Restoration Project of Abacolu Han in Kemeralt-zmir, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 1997.

Osmanl Kentinde Ticari Mekanlar

289

Ycesoy, Nail, The Bedesten in Tire, Yaynlanmam Yksek Lisans tezi, ODT
Mimarlk Blm, Ankara, 1972.

B. Kervansaraylara likin Balca Kaynaklar

Acun, Hakk (der.), Anadolu Seluklu Dnemi Kervansaraylar, Ankara: Kltr ve
Turizm Bakanl, 2007.
Akok, Mahmut, resin Han ve Hzr lyas Kk, Belleten, 1958, c. 21, sy. 81, s. 139148.
Akok, Mahmut, shakl Kervansaray, Trk Arkeoloji Dergisi, 1974, sy.XXI-2, Kltr
Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl Yayn, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara, s. 5-21.
Akok, Mahmut ve Tahsin zg, Sarhan, Belleten, 1956, c.XX, sy. 79, s. 379-383.
Akok, Mahmut ve Tahsin zg, Alayhan, resunhan ve Hzrilyas Kk ki
Seluklu Kervansaray ve Bir Kk, Belleten, 1957, c.XXI, sy. 81, s. 139-148.
Akok, Mahmut ve Tahsin zg, Seluklu Abidesi: Dolay Han, Kesikkpr
Kervansaray ve Han Camii, Belleten, 1958, c.XXII, sy. 86, s. 251-259.
Ayta, smail, Malatya-Elbistan Kervanyolu Gzergah ve Kurttepe Han, VI. Milli
Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (16-17 Mays 1996), Seluk
niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi Yayn, 1997, Seluk niversitesi
Basmevi, Konya, s. 35-47.
Ayta, smail, Seluklu Dneminde Malatya-Kahta Kervanyolu ve Kervansaraylar,
I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler 11-13 Ekim
2000, Konya: Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi Yayn, 2001,
c. 1, s. 49-59.
Ba, Ali, Yeni Buluntular Inda Zazadin Hann Deerlendirilmesi, I. Uluslararas
Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler 11-13 Ekim 2000, Konya:
Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi Yayn, 2001, c.I, s. 101109.
Ba, Ali, Bilinmeyen Bir Seluklu Kervansaray: Ykk Han, I. Uluslararas Seluklu
Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler 11-13 Ekim 2000, Konya: Seluk
niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi Yayn, 2001, c.I, s. 93-99.
Bekta, Cengiz, Seluklu Kervansaraylar, Korumalar, Kullanmlar zerine Bir
neri - A Proposal Regarding The Seljuk Caravanserais, Their Protection and
Use, stanbul: Yem Yaynlar, 1999.
Berkol, F., Trk Vakf Kervansaraylar ve Bugn Turizm Hizmetinde Kullanlmalar,
Vakflar Dergisi, 1973, sy. X, s. 345-365.
Binan, . Can., 13. Yzyl Anadolu Kervansaraylar Koruma ltleri zerinde Bir
Aratrma, Yaynlanmam Doktora tezi, T Fen Bilimleri Enstits, 1990.
Binan, Can, Anadoluda Ulam ve Konaklama Yaplar Balamnda Mimarlk,
Malzeme ve Yap retimi zerine Yorumlar, Gemiten Gelecee Anadoluda
Malzeme ve Mimarlk, Sempozyum / UIA 2005 XXII. Dnya Mimarlk Kongresi,
stanbul: TMMOB Mimarlar Odas stanbul Bykkent ubesi Yay., 2006, s.
179-210.
Bozer, Rustem, Eirdir Han 1993 yl Kaz almalar, Gller Blgesi ArkeolojikKltrel-Turistik Aratrma ve Deerlendirme Projesi 1993 Yl almalar,
Ankara, 1994, s. 95-103.

290

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

Erdmann, Kurt, Das Anatolishe Karavansaray des 13. Jahrhunderts, c. I, Berlin, Verlag
Gebr, Mann, 1961.
Karaolu, A. Zeynep, Konya Yaknndaki Kzlren Hann Tantm ve
Deerlendirilmesi, I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi
Bildiriler 11-13 Ekim 2000, Konya: Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar
Merkezi Yayn, 2001, c. 1, s. 461-474.
Karpuz, Haim, Sahip Atann Yaptrd shakl (Sultanda) Han, Antalya 3.
Seluklu Semineri Bildirileri 10-11 ubat 1989, stanbul: Antalya Valilii
Yaynlar, 1989, s. 82-90.
Karpuz, Haim, Konya Dokuzun Han Kaz ve Restorasyon almalar, Aslanapa
Armaan, 1996, stanbul: Balam Yaynclk, 1996, s. 141-150.
Kprl, Fuat, Ribat, Vakflar Dergisi, 1942, sy: 2, s. 267-288.
Kuban, Doan, Kervansaraylar, Seluklu anda Anadolu Sanat, stanbul: Yap
Kredi Yaynlar, 2002, s. 227-250.
Kuyulu, nci, A Comparison Between the Caravanserais of Anatolia and Central Asia
in the Middle Ages, 10 th International Congress of Turkish Art 17-23
September 1995 Procedings, Geneva, 1999, s. 421-433.
zergin, K., Anadoluda Seluklu Kervansaraylar, .. Edebiyat Fakltesi Tarih
Dergisi, sy.II-(XV) 20, 1965, s. 141-167
zg, Tahsin ve Mahmut Akok, Azkara Han, Yllk Aratrmalar Dergisi, 195657, sy. 1, s. 93-104.
Tuncer, Orhan Cezmi, Diyarbakr-Bitlis Kervan Yolu ve zerindeki Hanlarmz,
Vakflar Dergisi, 1997, sy.XXV, s. 9-34.
Tuncer, Orhan Cezmi, Nide-Aksaray Sultan Hannda Baz zlerin
Deerlendirilmesi, nasya, yl 6, c. 6, sy. 72, s. 14-15.
Tuncer, Orhan Cezmi, Bitlis-Van Karayolu ve zerindeki Hanlar, Sanat Tarihi
Yll, stanbul: .. Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Enstits, 1981, c.IX-X, s.
317-352.
Turan, Osman, Seluk Kervansaraylar, Belleten, 1946, c.X, sy. 39, s. 471-496.
nal, Hseyin Rahmi, Idr Yaknlarnda Bir Seluklu Kervansaray ve DoubeyaztBatum Kervan Yolu Hakknda Notlar, Sanat Tarihi Yll, .. Edebiyat
Fakltesi Sanat Tarihi Enstits Yayn, 1970, c.III, s. 7-15.
nal, Hseyin Rahmi, Osmanl ncesi Devirden Yaynlanmam Birka Han
zerine Bir nceleme, Ankara niversitesi Edebiyat Fakltesi Aratrma
Dergisi, Prof. A. L. Gabriel zel Says 9, Ankara, 1978, s. 453-484.
nal, Hseyin Rahmi, Sevserek Han (Malatya-Ptrge) ve Yerhan (ErzincanRefahiye) Hakknda Bir nceleme, I. Milletleraras Trkoloji Kongresi
Tebliler, stanbul, 1979, s. 952-968.
nal, Hseyin Rahmi, Burdur/Bucak ncir Hannda Temel Aratrmalar ve
Temizlik almalar (Eyll 1992), X. Vakf Haftas Kitab, Ankara: Vakflar
Genel Mdrl Yay., 1993, s. 399-422.
nal, Hseyin Rahmi, ncir Han 1993 almalar, Sanat Tarihi Dergisi, 1996, c.
VIII, s. 117-129.
nal, Hseyin Rahmi, A Propos de la Datation Des Khans Seldjoukides sans cour en
Anatolie, The Art of the Saljugs in Iran and Anatolia, ed. R. Hillen, Costa
Mesa, California, Mazda Publisher, 1994, s. 295-300.

Osmanl Kentinde Ticari Mekanlar

291

nal, Hseyin Rahmi, LApport Des Fouilles DIncir Khan A Notre Connaissance
Des Caravanserails Seldjoukides, 10th International Congress of Turkish Art,
17-23 September 1995, Procedings, Geneva: Foundation Max von Berckhem,
1999, s. 695-705.
Yavuz, Ayl Tkel, Alara Hann Tantlmas ve Deerlendirillmesi, Belleten, 1969,
c.XXXIII, sy. 132, s. 429-491.
Yavuz, Ayl Tkel, Anadoluda Eodakl Seluklu Hanlar, ODT Mimarlk
Fakltesi Degisi, Ankara, 1976, c. 2, sy. 2, s. 187-204.
Yavuz, Ayl Tkel, Anadolu Seluklu Kervansaraylarnda Mekan-lev likisi inde
Savunma ve Barnma, IX. Vakf Haftas Kitab, Ankara: Vakflar Genel
Mdrl Yay., 1991, s. 253-284.
Yavuz, Ayl Tkel, Miringe Han ve Seluklu Dnemi Eodakl Kervansaraylar
Arasndaki Yeri, ODT Mimarlk Fakltesi Dergisi, c. 11, sy. 1-2, Ankara,
1991, s. 41-55.
Yavuz, Ayl Tkel, Anadolu Kervansaraylar ve Vakflar, XI. Vakf Haftas Kitab,
Ankara: Vakflar Genel Mdrl yay., 1994, s. 39-46.
Yavuz, Ayl Tkel, Anadolu Seluklu Dnemi Kervansaraylarnn Tipolojisi, IV.
Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri 25-26 Nisan 1994,
Konya: Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi Yayn, 1995, s.
183-198.
Yavuz, Ayl Tkel, Anatolian Seljuk Caravanserais and Their Use As State Houses,
10th International Congress of Turkish Art, 17-23 September 1995, Procedings,
Geneva, Foundation Max von Berckhem 1999, s. 757-765.
Yavuz, Ayl Tkel, Anadolu Seluklu Dnemi Hanlar ve Posta-Menzil Derbent
Tekilatlar, Prof. Dr. Doan Kubana Armaan, stanbul: Eren Yaynlar,
1996, s. 25-39.
Yavuz, Ayl Tkel, Melleteki Han ve ki Sahnl Anadolu Seluklu Dnemi
Hanlar, VI. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya:
S.. Seluklu Aratrmalar Merkezi Yayn, 1997, s. 7-34.
Yavuz, Ayl Tkel, The Concepts That Shape Anatolian Seljuq Caravanserais,
Muqarnas, 1997, c. 14, s. 92-96.
Yavuz, Ayl Tkel, Anadolu Seluklu Dnemi Kervansaraylar zerinde almalar,
Bilgiler, Bulgular -1997, Uluslararas Drdnc Trk Kltr Kongresi
Bildirileri 4-7 Kasm 1997, Ankara:Atatrk Kltr Merkezi Bakanl, 2000, c.
II, s. 239-259.
Yavuz, Ayl, Kervansaraylar, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl,
eds. Ali Uzay Peker ve Kenan Bilici, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yay.,
2006, c. II, s. 435-445.

292

TALD, 7(13), 2009, T. Akar

Osmanl Kentinde Ticari Meknlar: Bedesten-Han-Arastaar Meknlar Literatr Deerlendirmesi

Tuba AKAR
zet
Osmanl kentinde ar veya daha genel bir anlamda kentin ticari merkezi, bedesten,
han ve arastalardan olumakta idi. ar blgesinde arnn byklne gre deien sayda cami ve hamam yaps da bulunuyordu. Ayrca, yapl evrenin yansra,
kentin ticaret merkezinin yaknnda, genellikle yiyecek maddelerinin veya hayvanlarn satld haftann belirli gn kurulan pazar alanlar mevcuttu. Kentin ekonomik
ve sosyal yapsnn ekillendii veya ekillendirdii bu mekanlar, 20. yzyln ikinci
yarsndan itibaren ehircilik, mimarlk, sanat tarihi, tarih gibi eitli disiplinler tarafndan farkl yaklamlarla allmaktadr. Bu makale, Osmanl dneminde, kentte
yapl evre olarak gelien ticari mekanlar konu alan bu zengin literatrn deerlendirilmesini amalamaktadr. Dorudan ve dolayl olarak ticari mekanlar ele alan
literatr, zellikle literatrn izledii farkl metodolojiler, kaynak kullanmlar, ve
eilimlere odaklanarak deerlendirilmektedir. Ayn zamanda, kronolojik bir ereveden incelendiinde, zaman iinde Osmanlda ticari mekanlar konulu aratrmalarda
ne derece farkllklar, geliimler, ve yenilikler olduu da irdelenmektedir. Makalenin
sonunda ise konuyla ilgili daha geni bir bibliyografya verilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Ticari Mekanlar, Han, Bedesten, Arasta, ar

Commercial Buildings in the Ottoman City: An Evaluation

of the Literature on Bedesten- Han-Arasta-ar
Tuba AKAR
Abstract
Bazaar in the Ottoman city or the commercial center of the city in general developed
and took its shape with bedesten, han and arasta buildings. Depending on the size of
the bazaar, there were also one or more mosques and a bath building in the commercial center. Besides the built environment, marketplaces and open-air bazaars for food
or animals to be sold were founded near the commercial center on certain days of the
week. These spaces which shaped or were shaped by the social and economic structure of the city have started to be studied in various disciplines like city planning,
architecture, art history or history with various approaches since the second half of the
20th century. This paper aims to evaluate this rich literature related to the commercial
space as built environment in the Ottoman period. The literature which is directly or
indirectly related to the commercial spaces is evaluated with particular emphasis on
the variety in their methodologies, use of sources, and approaches. Also, they are studied through a chronological framework to observe varying approaches, developments,
and progress over time in research on the commercial space of the Ottomans. Finally,
at the end of the paper, a broad bibliography related to the subject is provided.
Keywords: Commercial Buildings, Han, Bedesten, Arasta, ar