Вы находитесь на странице: 1из 11

10/10/2016

Laornamentacinclsicaenlacreacinartstica:elgrutescoenEspaa

Argos

ServiciosPersonalizados

versinimpresaISSN02541637

Articulo

Argosvol.31no.6061Caracas2014

ArticuloenXML

Referenciasdelartculo

Laornamentacinclsicaenlacreacinartstica:elgrutescoenEspaa1

Comocitaresteartculo

Traduccinautomtica

AlbertFerrerOrts
UniversidaddePlayaAnchadeCienciasdelaEducacin

Enviararticuloporemail
Indicadores
CitadoporSciELO

Albert.FerrerOrts@uv.es

Accesos

Resumen:Ofrecemosunanuevalecturadelaornamentacinderaigambre
clasicistaatravsdelgrutesco,ascomosuincidenciaenEspaaentrelos
siglosXVyXVII.Revisamosparaellolasprincipalesaportacionesdela
historiografaeincidimosensurecuperacin,desdesuredescubrimiento
enlasgrutasdelaDomusAureaenRoma,ydifusinduranteel
RenacimientoyelBarroco.Yaqueestadecoracintuvounalargavida
graciasdelesgrafiado,unatcnicaartsticaquelaacogisinreservasyla
popularizsobremaneraenlosparamentosdelaarquitecturareligiosay
civil.

Linksrelacionados
Compartir
Otros
Otros
Permalink

Palabrasclave:ornamentacinclssica,grutesco,esgrafiado,siglosXVXVII,Espaa.
ClassicOrnamentationintheArtisticCreation:theGrotesqueinSpain

Abstract:Weofferanewreadingoftheornamentationofclassicalstylethroughthegrotesqueanditsincidence
inSpainbetweenthefifteenthandseventeenthcenturies.Wereviewthemaincontributionstothis
historiographyandexerciseinfluenceintheirrecovery,sinceitsrediscoveryinthecavesoftheDomusAureain
Rome,anditsspreadingduringtheRenaissanceandBaroque.Thisdecorationhadalonglifethroughsgraffito,
anartistictechniquethatwasunreservedlywelcomedandgreatlypopularizedinreligiousandcivilarchitecture.
Keywords:classicalornamentation,grotto,sgraffito,XVthXVIIthcentries,Spain.
Lornamentationclassiquedanslacrationartistique:legrotesqueenEspagne

Rsum:Nousproposonsunenouvellelecturedelornamentationderacineclassiquetraverslegrotesqueet
sonincidenceenEspagneentrelesXVmeetXVIImesicles.Nouspassonsenrevuelesprincipales
contributionscettehistoriographieetessayonsdexerceruneinfluencedansleurrtablissement,depuissa
redcouvertedanslesgrottesdelaDomusAureaRome,etaucoursdelaRenaissanceetduBaroque.Depuis,
cettedcorationaeuunelongueviegrceausgraffito,unetechniqueartistiquequiataccueilliesans
rserveetpopularisedanslesmursdelarchitecturereligieuseetcivile.
Motscls: ornamentationclassique,grotesque,sgraffito,XVXVIIsicles,Espagne.

Unadelasdecoracionesquemspolmicahageneradoentreloshistoriadoresdelartededicados
principalmentealaarquitecturadesarrolladaentrelasltimasdcadasdelsigloXVyelsigloXVII,alaque
ademsselehandedicadorosdetintaenformadenovedososestadosdelacuestin,meditadasreflexionesy
arduascontroversias,hasidosinlugaradudaselgrutesco(Chastel,1978y2000Kayser,1981).Entierras
espaolas,capitalizadoaparentementeporelPlaterescoysuafortunadaincardinacinennopocaszonasdesu
http://www.scielo.org.ve/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S025416372014000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

1/11

10/10/2016

Laornamentacinclsicaenlacreacinartstica:elgrutescoenEspaa

geografa2,peroenrealidadmuchomsimperecederoquesupuntualinflujoaltransformarseparaadaptarse
triunfantealRenacimientoplenoyalBarrocotardo(Ferrer,20092010,pp.237240).
Lasgeneralizacionestalvezhayanpecadoenconsiderarsuaplicacinydesarrollocomomerosaccidentes
lxicosendeterminadasfasescrticasporlasquetranscurralaarquitecturaespaolaformalmentegtica,en
ocasioneshispanomudjar,haciaotrospresupuestosderaigambreromanistaesdecir,sucarcter
abiertamenteornamentalamododemembranaendetrimentodelaestructura,alaquecubrayllegabaa
enmascarar.OpinionesdelasquesesustraeFernndezArenas:

LadecoracingrutescaesalgoesencialenlaarquitecturaespaoladelsigloXVI.Hastatalpuntollegaadefinir
ladecoracinnuestroarterenacentista,quesehautilizadoeltrminoPlaterescoparadenominarla.El
fenmenonosedanicamenteenEspaaesunhechoqueseextiendeenlosdemspaseseuropeos,
producindoseelmovimientorenacentistaencadanacinsegnunamanerapropiadeinterpretarlasformas
ornamentalesitalianas(1979,p.5).

Sinembargo,comodecamos,elornamentodeinspiracinclsicabasadoenlosgrutescoscomolosmotivosa
candilieri,losfestones,losputti,lashojasdeacanto,lostrofeos,bucrneos amenudoconfundidos,englobados
yconsideradosgenricamentecomotales,probablementenacidoenRomaconeldescubrimientodelaDomus
Aureaneroniana,comopartelacimentacindelastermasdeTrajano,enlosltimosdeceniosdelsigloXV,pero
desarrolladosobremaneraenNpoles,Urbino,LombardayelVneto(Fernndez,1987,pp.3034),ydesdeel
nortedeItaliaaFrancia,Flandes,AlemaniaoEspaa,noslovinoacoincidirconelflorecimientodelgtico
tardooflamgerosinoque,adems,contribuyaactualizarlotalcomohabasucedidoenlapennsula
transalpina,porotroladotanpeculiarydiversaartsticamente.Hastaelpuntoquesuinflujonosecircunscribi
nicamente,nimuchomenos,alPlateresco,sinoquesefueadaptandosinsolucindecontinuidadalclasicismo
herrerianoy,yaenlasegundamitaddelsigloXVII,alosparamentosdecentenaresdeedificios(templos
principalmente)adscritosalaplenitudbarroca.
Pruebadeellosonlasdecoracionesquetodavaconservanaquellapujanzadecorativaentre1642y1710,
especialmenteentierrasvalencianas3,perotambinenelbajoAragn(Sebastin,1974),elsurdeCatalua4y
enCastilla5atravsdelatcnicadelosesgrafiados.Loqueindicaquesuaceptacinycarcternoyaculto
sinoeminentementepopularseadaptperfectamentealasdemandasdesociedadescambiantesdesdesu
redescubrimientoenlasgrutasdelOpioromano.

http://www.scielo.org.ve/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S025416372014000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

2/11

10/10/2016

Laornamentacinclsicaenlacreacinartstica:elgrutescoenEspaa

ParaFocillon,elornamentofueelprimeralfabetodelpensamientoenluchacontraelespacio,afirmacinala
cualMalteseaadiraquetambinsignificeldiscurso,oseaellenguajeenaccin,mientrasCldatrefiereque
stesurgideideasreligiosas.Seacomofuere,nocabedudaqueelhumanismoliterariopromovielinters
porlaarqueologa,accinqueenelnortedeEuropaadquirimaticesanticuarios(Mller,1985,p.127)cuando
aconsecuenciadelaexploracindelaDomusAureadesde1480aproximadamente(Dacos,1969Mller,1985,
p.141)serecuperanrepertoriosdelaAntigedadenunafnporimitaralanaturaleza,apesardequeunode
suselementos,elgrutesco,noseacoplabaaestammesis.Mller(1985,pp.143181)sealaquesimbolizanal
mismotiempoelaguaylasabiduramedianteseresmonstruosos,quimricosymetamrficosaloscualesse
opusieronlostericosclsicos,comotambinloscontrarreformistasporquehacanposiblelaexpresinde
motivossecretosnonecesariamentecristianos.
Ghirlandaio,Pinturicchio,Perugino,FilippinoLippi,MortodaFeltre,AndreadaCosimoFeltrini,ymstarde
Rafael,GiovannidaUdine,GiulioRomano,Penni,PerindelVaga,PellegrinodaModena,VincenzodaSan
GimignanoilBologna,TommasoVincidoryPolidorodaCaravaggiohicieronunareedicinntegradestos,toda
vezqueasimilaronlastcnicasdelfrescoydelestucoeintegrandodecididamenteelornamentoenla
arquitecturasegnVasari,laterzamaniera(Mller,1985,pp.170174).Mstarde,GiulioRomanoseencarg
defusionarambasySerliodeproporcionaruncompletocuerpoterico(Mller,1985,pp.197245).
SegnBerliner(1928,pp.117120),Racinet(1992,pp.1314)yCldat(1992,p.13),ladecoracinesunsector
artsticoindependientequeproporcionamaterialesalosdems,aadiendoquesudesarrolloobedecaaleyes
propias.Puntualizandotambinsucarcterannimo,yaqueningncreadorconsiderabaundemritoelhecho
decopiar,ademsdelaconfluenciacomnensuutilizacinporpartetantodedibujantescomodegrabadores
(Berliner,1928,pp.121122).

http://www.scielo.org.ve/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S025416372014000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

3/11

10/10/2016

Laornamentacinclsicaenlacreacinartstica:elgrutescoenEspaa

Lascreacionesdelosornamentalistasenformademodeloscuajaronprimeroenhojassueltasydespusen
coleccionesquetuvieronunagrandifusineinfluenciaenlasartestextilesymstardeenlaorfebrera
(Berliner,1928,pp.122123Villanueva,1935,pp.5455).Posteriormente,entrelospintoresy,yaenla
segundamitaddelsigloXVI,entrearquitectosdelprestigiodeDucerceau,C.FlorisoVredemandeVries,
aunqueafinalesdeestacenturiayprincipiosdelsigloXVIIlahegemonavolvialosartistasgrficosyalos
orfebres,parapasardespusalospintores,grabadoresydenuevoalosarquitectoshaciafinalesdel
Seiscientos6.
Entrminosabsolutos,lospasesquemarcaronlaevolucindelornamentoeuropeosernItalia,entrelos
siglosXVIyXVII,yFranciaduranteelsigloposterior7,gracias,fundamentalmente,alaimportanciaque
adquirielgrabadoenlosPasesBajosyAlemaniacomoprecursoresytambinenItaliahacia1500(Berliner,
1928,p.125).Italiaaportlosgrutescos,losarabescos,losroleos,elacantoestilizado,mientrasqueenel
norteeuropeo,comoreaccinalauniversalidaditaliana,sedetectaunaespecializacin:losarabescoslos
desarrollarnlosalemanes,losroleosseelaborarnenFlandesylosgrutescosalcanzarnenFranciasu
mximoesplendor,hastaelpuntodecapitalizarlaevolucinornamentalapartirde1600(Berliner,1928,
pp.125127Racinet,1992,pp.5052).
Sinembargo,ladivulgacindelosmodelosornamentalesysuprcticanoseentiendensinvalorardebidamente
elpapelquedesempearonloseditores,puesdesuiniciativaylaboriosidaddependaelxitodesus
producciones.Siendostosamenudograbadoresencobrequenohabanconseguidoreputacincomopintores.
Curiosamente,loseditoresdegrabadositalianostenanescasointersenlaedicindeseriesornamentales:
soloAntonioSalamancadesde1530ysusocioAntonioLafreryapartirde1544,ascomoT.BarlachiyGiovanni
Orlandi,steltimoyaenelsigloXVII.
Noobstanteestacircunstancia,losdibujosornamentalesitalianosfuerondegranintersenelextranjero,ya
queapesardequemuchasreproduccionessepublicaronenRoma,suintersenItaliafuemsbienescaso.El
poloopuestoalqueseencuentraenFlandes,dondeproliferarlaedicindeornamentosdesdeelmismosiglo
XVI,especialmenteenlapersonadeHyeronimusCock,H.LiefrinckyGerarddeJode.Preocupacinquese
mantendrhastalaprimeramitaddelsigloXVIIbiencomplementadosporalemanesyfrancesescomolas
familiasLangloisyMariette,parairperdiendoimportanciadespus(Berliner,1928,pp.126128).
AlgunosdelosautoresquesepreocuparonvivamenteporlaornamentacinfueronIsrhaelvonMeckenem,
NicolettodaModena,DanielHopfer,Aldegrever,J.A.DucerceauyOppenordt(Berliner,1928,p.131),grupoal
queseaadenfraGiocondo,LeonardodaVinci,ilRosso,Primatticio,AndreadelSarto,BenvenutoCellini,Serlio
yPaulPonceTrabati(Racinet,1992,p.57).Artistasquemayoritariamentetrabajaronestosdiseoscon
independenciadetodamutacinartstica,basndoseenelementosdelaAntigedadquedespustuvieronuna
existenciapropiacomolavoluta(deimportanciasecundaria,ensutramasemezclaronmotivosantropomorfos
yfaunsticos),losrabeschiitalianosdelquinientosconocidoscomoarabescos(decoracinascendentedelas
pilastras),losmorescos(deascendenciaislmicaqueenFranciaseenfatizaron),losleviores(motivos
despreocupadosdelasleyesdelnaturalismo),losgrutescos,lostrofeos,lasguirnaldasofestones,los
candelabros(utilizadosendireccinascendente)oloscartoccio(basedelsistemaornamentaldelroleocon
inscripcionesdegustoantiguo)que,alcombinarlos,consiguenefectosinsospechados(Berliner,1928,pp.132
139).
http://www.scielo.org.ve/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S025416372014000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

4/11

10/10/2016

Laornamentacinclsicaenlacreacinartstica:elgrutescoenEspaa

Aspues,seentiendelaimportanciadelasdecoracionesejecutadasenelcastillodeFontainebleauporvoluntad
deFranciscoIenlaprimeramitaddelsigloXVI,enlasqueIlRossoydemscolaboradoresejecutaronlas
superficiesdelagaleradelmonarcacomosideesgrafiadossetrataraalvaciarlasensucesivascapastrabajos
quedifundiAntonioFantuzzimediantegrabados,aunquefueronfrancesesyholandesesquienesagotaronsus
posibilidades(Berliner,1928,pp.155156Racinet,1993,p.59).
DeFontainebleauprocedeigualmentelaasociacinentrelaarquitecturaylacomposicinfiguradaagranescala
decarcteracentuadamenteburlesco,participandodeesteesprituLeonardoThiry,Ducerceau,V.Solis,
VredemandeVries,tienneDelaune,FranzCleyn,DanielMarot,LucasKilianoKager(Berliner,1928,pp.156
172Racinet,1992,p.63).Sinembargo,hacia1620,seintentvolvernuevamentealosmodelosantiguos,
principalmenteenItaliapormediodelornamentoarcaizante(elacanto)yloscartucchi(losroleos)
magistralmenteconjugadosporTempesta,Giancarli,Agnelli,AgostinoMitellioStefanodellaBella,alavezque
sedetectaenlosdiversosobradoreseuropeosunafriccinentrelosidealesclasicistasylosautctonos
(Berliner,1928,pp.170173).
LapenetracindelosmodelosornamentalesclsicosenEspaa
Nohaydudadequelarepercusinquetuvoparalacreacinartsticaoccidentalladifusindelosmodelos
delmundoclsicoencontradosenlasgrutasdelOppioromanofuedeenormetrascendencia.Sibienes
ciertoquealgunosdeestosornamentosyahabansidoasimiladosenlosrepertoriosdeescultoresy
pintoresdesdelaEdadMedia8,noloesmenosqueeldescubrimientodelaDomusAureaconstruidapor
Nernyhabitadaentreel64y104,bajolasruinasdelastermasdeTrajano,causunautnticorevuelo
entrealgunosdelosartficesactivosenlaciudadeternaapartirdelosltimosdeceniosdelsigloXV,como
Rafael,GiulioRomano,Penni,PerindelVaga,GiovannidaUdine,PellegrinodaModena,VincenzodaSan
Gimignano,TommasoVincidor,PolidorodaCaravaggio,Pinturicchio,Perugino,FilippoLippi,Ghirlandaio,
MortodaFeltre,AndreadaCosimoFeltrinioMantegnaentreotros9.Creadoresqueampararonsinreservas
loscontrovertidosgrutescos(formasvegetalesyanimales,candelabros,arabescos,guirnaldas,festones,
falsasarquitecturasyfigurasmitolgicasordenadasdeformafantstica),sistemaornamentalqueenlazaba
tambinconelpasadomedievaldeunextensobestiariodecontenidosimblicoyqueprovocabaalmismo
tiempodesconfianzaporprocederdelpaganismoromano10.Convirtindoseenunvocabloquefueincluido
porSebastindeCovarrubiasenTesorodelalenguacastellanaoespaola,1611(FernndezGmez,1987,
pp.1618),ydelqueenlaactualidadsepuedenencontrardefinicionescomolaquesigue:

()setratadeuntipodeornamentacinqueseinspiraenlasdecoracionesplsticasypictricasque,apartir
delCuatrocientos,seibandescubriendoenlasexcavacionesdeedificiosantiguos,sobretodoenlaDomus
http://www.scielo.org.ve/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S025416372014000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

5/11

10/10/2016

Laornamentacinclsicaenlacreacinartstica:elgrutescoenEspaa

AureadeNern,cuyosrestossepultadosbajoruinasdelasTermasdeTrajano,eranllamadosgrutas.La
decoracinengrutescossecaracterizaporformasvegetalesyanimales,candelabros,arabescos,guirnaldas,
festones,falsasarquitecturas,figurasmitolgicas,dispuestossegnunordenabsolutamentefantsticoen
composicionesbriosasyvivaces(Salvini,1989,p.68).
Estevocabulariodeesprituambivalente,sinembargo,fueutilizadotempranamenteconfinalidad
propagandsticaporlaCuriaromana,deseosademostrarsecomolegtimaherederadellegadodelaAntigedad
(Chastel,1986,p.25Salvini,1989,p.15).
NosepuedeentenderdeotramaneraelprogramaornamentalencargadoporelcardenalBibbienaaRafaelpara
habilitarsuapartamentovaticanoenelao1516,comotampocolafinalizacindelaambiciosadecoracinde
lasloggedelcitadoespacioentre15161519porelmismoSanzioyunnumerosoelencodecolaboradores,nila
construccinyexornacindeVillaMadamaporpartedeldeUrbino,G.RomanoeilFattore11.
Larecuperacinarqueolgicadeesteilustretiempotampocopasinadvertidaparalosgrabadoresyeditores
que,graciasalasposibilidadesofrecidasporlaimprenta,divulgaronporFrancia,Alemania,losPasesBajosy
tambinEspaa,abundantesdiseosornamentalespormediodelasestampas,deloslibros,delasseries
decorativas12Modelosqueserncontinuamentecopiadoscomosiderecetariossetratara,cuandono
librementereinterpretadossellegaauncompromisoentrelaproduccinautctonaylafornea,lacualse
pretendaimitarencadaunodelospasesdonderecalaron,particularmentealnortedeEuropa(Chueca,1953,
p.131989,p.6FernndezGmez,1987,p.22).

EnEspaaestenuevolxicocosmopolitafueprimeramenteadoptadoporunaaristocraciavidadeprestigioy
deunmayorreconocimientosocial13y,enmenormedida,porelartereligiosotodavaadscritoalospostulados
deluniversogtico(FernndezGmez,1984,pp.266267Castillo,1989,p.34CriadoIbez,2003,pp.293
340).Asseentiendelaprogresivaasimilacinypuntualacogidadeestosmotivosenlaszonasmuertasdelos
edificiostardomedievales.ParaMaras

(...)losrepertoriosdecorativositalianosfueronpenetrandoennuestropas,engalanandoagolpedegrutesco
laszonasmuertasolosmiembrosarquitectnicosclsicos,merasdecoracionesalpasarsusentidotectnicoa
unsegundoplanodenuestrosedificiosgticos(1983,p.33).
Noobstante,paraFernndezGmez(1984,pp.263264):()losgrutescosrefuerzan,valoran,subrayan,
acentanymagnificanloselementosarquitectnicosquelessirvendesustento.EnpalabrasdeChueca
()enEspaa,ladecoracin,salvocasos(casisiempreunpocotoscos)depurismo,seencuentradesorientada
cuandotienequeorganizarseyarticularse.Secopiabanmalquebienloselementos,peroluegofaltaba
conocimientoparaagruparlos.Serecordabaalgoelvocabulario,perosedesconocacasienabsolutolasintaxis,
ymuchasveces,parasalirdelaprieto,seescribaunaespeciedealjamacongrafismoclsicoenlengua
gtica.Loquemenospreocupabaeralatectnicaclsica.Losmiembrosarquitectnicoseransolamenteun
subterfugioparaexplayarlafantasadeladecoracin,delosgrutescos()14(1953,p.15).
http://www.scielo.org.ve/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S025416372014000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

6/11

10/10/2016

Laornamentacinclsicaenlacreacinartstica:elgrutescoenEspaa

Cuandoesteespacioirreal,sinperspectivaehiperdecorativo(Checa,1988,p.110)llegalapennsulaibrica,
Italiayahabasuperadoesteprimerestadio,porlocualtantoFernndezArenascomoMarasproponentres
formasdepenetracin:lavadirecta(atravsdelosarquitectos,escultores,tallistas italianosyfranceses),la
vaindirecta(losconocimientosquelosartficeslocaleshabanaprendidodelosextranjerosllegadosdefuerao
mercedasusviajesalexterior)yporlavadelaimprenta(FernndezArenas,1979,pp.1314Maras,1983,
p.32).
Contodo,loqueresultdeesteperodoqueabarcentre1490y1570(FernndezArenas,1979,pp.1416),o
desdefinalesdelCuatrocientosa1560,aproximadamente(Castillo,1989,p.34)aunquesuesplendorse
circunscribiparaChueca(1989,p.180)entre15201555,fueelcontrovertidoPlateresco,hbridoartsticoque
cuajfundamentalmenteenelmbitocastellano15.
Posteriormente,laprogresivapredileccindelamonarquahispnicaporelpurismoclasicista,especialmente
porloqueserefierealaarquitectura,comportarunapaulatinadesornamentacinexterna,queno
necesariamenteinteriorcomolomanifiestaelornatodealgunasestanciasdeElEscorialconestosrepertorios:
(...)elbarrocosuperornamentalespaolsigueencerradoenlacrcelestructuralherreriana.Lasplantasde
nuestrasiglesiasdelsigloXVIIsiguensiendorgidasysecas(...) (Chueca,1989,p.285).Loquedemuestra
paraChecaque

()unconjuntotanimportantecomolassalascapitularespresentaunprogramareligiosodedifcil
interpretacin,enmarcado,sinembargo,enunentornodecarcterldicocomoeselgrutesco.Yas,entreel
juegoylareligin,losgrutescosdelassalascapitulares,obradeGranelloyFabricio,noshablandela
pluralidaddealternativasqueunaimagencontrarreformistadelareligincomoeslaescurialensepermiteaun
arteverstilcomoeseldelmanierismo(1988,p.366).
LocualnoharsinoayudaraexplicarlafuturaydecisivahuelladelaobratericadeSerlioornamental,
anticlsica,antiesttica,cromtica,complejacompositivamente,lineal,acumulativa,dondeseconjugabala
fantasayelcapricho(Maras,1983,pp.5142)segnSantiagoSebastin

Elmayordifusordelossoportesantropomorfos()nofueuncompiladordelostratadistas,sinounmaestroque
concibilaideadeensearlaarquitecturapormediodedibujos,sirvindosedelasenseanzas,escritosy
dibujosdesumaestroPeruzzi().ProntoseconvirtifueradeItaliaenelmaestroindiscutibledevarias
generaciones,yaquesumanualfueelrecetariodeseadoporlosprcticos,deahlasnumerosasedicionesde
suslibrosylascorrespondientestraduccionesenlatn,francs,holandsyespaol.Escomprensiblequesu
influenciafuerasuperioraladecualquiertratadistadelsigloXVI,ygraciasaSerlioalgunosprincipiosdel
manierismoadquirieroncarcterinternacional,ylosmodelosdecorativosquetomdelaRomaantiguafueron
imitadoseinterpretadosenlugareslejanos.Porsuslibros,laculturaclsicatuvounflorecimiento,aunque
fuerabuenapartedesentidoanticlsico.LamayorinfluenciadeSerliofueenloornamental[yaque]sesenta
muyorgullosodecrearunartesinnormasracionalesconbaseenlosjuegosdesupropiafantasa()Porloque
respectaaEspaa,lainfluenciadeSerliollegdirectamentepormediodelmanierismofrancs()(1986,
pp.6667).
Aspues,enelecuadordelsigloXVIsepreferirlavaitalianaalapropiarenovacinartstica(Checa,1988,
p.187),peroenlasiguientecenturiaelBarroco,ademsderecuperarladecoracingrutesca,influirensu
futurodesarrolloproporcionndoleunreconocimientoantesdenegado(Chueca,1989,p.8yFernndezGmez,
1987,p.18).

http://www.scielo.org.ve/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S025416372014000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

7/11

10/10/2016

Laornamentacinclsicaenlacreacinartstica:elgrutescoenEspaa

Notas
1EsteartculoseinscribeenelmarcoylosbeneficioscientficosdelproyectodeinvestigacinI+R+Ddel
MinisteriodeEconomayCompetitividad,GobiernodeEspaa,PlanNacional:Laconsolidacindelapinturadel
RenacimientoenlaCoronadeAragn:laextraordinariainfluenciadelparadigmadeJoandeJoanes(HAR2012
32199investigadorprincipalX.Company,UniversitatdeLleida).
2GmezMoreno,1919,pp.2035Chueca,1953,pp.1315y1989,pp.5285Bury,1976,pp.199217
FernndezArenas,1979,pp.520BenitoyBrchez,1982,pp.911Maras,1983,pp.2324,1989,pp.247
253y1990,pp.117130FernndezGmez,1984,pp.263272,1987,pp.1534,1992,pp.124161y2000
LlobregatyIvars,1987,pp.329367Checa,1988,pp.108366Castillo,1989,pp.5126Falomir,1990,
pp.263270FalomiryMaras,1994,pp.101120Brchez,1995,pp.11113oCriadoyIbez,2003,pp.293
340.
3Brchez,1993Pingarrn,1998Ferrer,2003FerreryFerrer,2014,pp.265271oGil,2004y2010,pp.25
40.
4Comas,1913Garrut,1959,pp.179186Benavent,1959,pp.270271Pujol,1980a,pp.1013y1980b,
pp.99102Casas,1983yBosch,2003.
5AlcntarayPealosa,1971DelaPuente,1990GilsanzyMartnez,2007,sp.GilsanzPrezyDelRo,
2012,pp.8592yRuiz,2001y2014.
6Berliner,1928,pp.123124Racinet,1992,pp.5657yVillanueva,1935,pp.54ss.
7Berliner,1928,p.124Racinet(1992,pp.5456)haceotradivisin.
8Gmez,1919,pp.2022FernndezArenas,1979,pp.811FernndezGmez,1987,pp.1524Checa,
1998,pp.108110y153157Maras,1989,p.247Salvini,1989,p.68yChueca,1989,pp.56.
9Vasari,1976,pp.184200Dacos,1969Gmez,1919,pp.2022FernndezArenas,1979,pp.1011
Mart,1988,pp.55561988,pp.5556Salvini,1989,p.68Maras,1989,p.247oBuck,2000,p.105.Sin
embargo,Berenson(1954,p.157)semuestramuycrticoconalgunosdeestosartficescomoGiulioRomano,
PerindelVaga,Penni,PolidorodaCaravaggioysusdiscpulos.

http://www.scielo.org.ve/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S025416372014000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

8/11

10/10/2016

Laornamentacinclsicaenlacreacinartstica:elgrutescoenEspaa

10FernndezArenas,1979,pp.1113FernndezGmez,1987,p.33Maras,1989,p.247Chastel,1978y
2000Kayser,1981yGalt,1982.
11Vasari,1976,pp.184200Gmez,1919,pp.2021Orlandi,CinottiyRizzatti,1976,p.95Freedberg,
1983,pp.6773Chastel,1986,p.25oSalvini,1989,pp.15ss.
12Maras,1983,p.34Berger,1987,pp.3334,37y40Muntada,1988,p.6oGllego,1991,pp.81,86,94
95y114.
13AssucedeenLaCalahorra,dondetrabajaCarlone,ylaCasaRealdelaAlhambra(Granada),pintadapor
JulioyAlejandroelpalaciodeVisodelMarqus(CiudadReal),decoradoporloshermanosPerolielpalaciodel
Infantado(Guadalajara),ornamentadoporRmuloCincinatoylassalascapitularesdelmonasteriodeSan
LorenzodeElEscorial(Madrid),decoradasporGranelloyFabricioentreotrasobras.
14Criteriocompartido,porotrolado,porGllego(1991,p.14).
15Bury,1976,pp.199217FernndezArenas,1979,pp.57y1416Checa,1988,pp.108109Maras,1989,
p.247yChueca,1989,pp.179180.
Referencias
Alcntara,F.,Pealosa,L.F.,yde,Bernal,S.(1971).Losesgrafiadossegovianos.Segovia:ElAdelantado.
Benavent,p.(1959).ElesgrafiadotradicionalenCataluayelesgrafiadoactual.Ibrica,398,270271.
Benito,F.,yBrchez,J.(1982).PresnciadelRenaixementaValncia.Valncia:InstituciAlfonselMagnnim.
Brchez,J.(1993).Arquitecturabarrocavalenciana.Valencia:Bancaixa.
Brchez,J.(1995).Arquitecturarenacentistavalenciana.Valencia:Bancaixa.
Berenson,B.(1954).Lospintoresitalianosdelrenacimiento.Barcelona:Argos.
Berger,P.(1987).LibroylecturaenlaValenciadelrenacimiento.Valencia:AlfonselMagnnim.
Berliner,R.(1928).ModelosornamentalesdelossiglosXValXVIII.Barcelona:Labor.
Bosch,C.(2003).Lapelldelescases.LesgrafiatdeLleida,delbarrocalnoucentisme.Nadales,8.Lleida:
AjuntamentdeLleidaiPagsEd.
Buck,S.(2000).RafaelloSanti,llamadoRafael(14831520).Barcelona:Gedisa.
Bury,J.B.(1976).ThestylistictermPlateresque.JournalWarburgandCourtauldInstitute,39,199217.
Casas,M.(1983).Esgrafiats.Tarragona:PublicacionsdelCollegidAparelladorsiArquitectesTcnicsde
Tarragona.
Castillo,M.A.(1989).RenacimientoyManierismoenEspaa,28.Madrid:HistoriadelArte/Historia16.
Cldat,J.(1992).Arquitecturadeinteriores.Ladecoracinmuraldesdelaantigedadhastamediadosdelsiglo
XX.Madrid:EagleBooksEspaa.
Comas,R.N.(1913).DatosparalahistoriadelesgrafiadoenBarcelona.Barcelona:AjuntamentdeBarcelona.
CriadoMainar,J.,yIbezFernndez,J.(2003).Laintroduccindelornatoalromanoenelprimerrenacimiento
aragons.Lasdecoracionespictricas.Artigrama,18,293340.
Chastel,A.(1978).Fables,formes,figures,v.IyII.Pars:Flammarion.
Chastel,A.(1986).ElsacodeRoma.Madrid:EspasaCalpe.
Chastel,A.(2000).Elgrutesco.Madrid:Akal.
Checa,F.(1988).PinturayesculturadelRenacimientoenEspaa(14501600).Madrid:Ctedra.
ChuecaGoitia,F.(1953).ArquitecturadelsigloXVI,v.XI.Madrid:ArsHispaniae/PlusUltra.
Chueca,F.(1989).Historiadelaarquitecturaoccidental,t.V.Madrid:Dossat.
Dacos,N.(1969).LadecouvertdelaDomusAureaetlaformationdesgrotesqueslaRenaissance.Londres:
TheWarburgInstitute.
FalomirFaus,M.(1990).SobreelMarqusdeCeneteylaparticipacinvalencianaenelcastillodelaCalahorra.
ArchivoEspaoldeArte,250,263270.
http://www.scielo.org.ve/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S025416372014000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

9/11

10/10/2016

Laornamentacinclsicaenlacreacinartstica:elgrutescoenEspaa

FalomirFaus,M.,yMaras,F.(1994).ElprimerviajeaItaliadelMarqusdeZenete.AnuariodelDepartamento
deHistoriayTeoradelArte,6,101108.
FernndezArenas,J.(1979).Ladecoracingrutesca.Anlisisdeunaforma.DArt,5,520.
FernndezGmez,M.(1984).EllenguajedelosgrutescosyDiegodeSilo.Academia,59,261312.
FernndezGmez,M.(1987).Losgrutescosenlaarquitecturaespaoladelprotorrenacimiento.Valencia:
COPUT.
FernndezGmez,M.(1992).ElautordelCodexEscurialensis28II12.Academia,74,123162.
FernndezGmez,M.(2000).CodexEscurialensis28II12.Librodedibuixosoantigedades.Murcia:
PatrimonioNacional/ConsejoGeneraldelaArquitecturaTcnicadeEspaa.
FerrerOrts,A.(2003).Lesplendordeladecoraciesgrafiadavalenciana(16421710)ilaseuapresnciaen
larquitecturareligiosadeXirivella,6.Xirivella:PremisdInvestigaciRamonMuntaner/AjuntamentdeXirivella.
FerrerOrts,A.(20092010).ElesgrafiadoarquitectnicovalencianoysuirradiacinaCataluayAragn.
ButlletdelaReialAcadmiadeBellesArtsdeSantJordi,2324,227232.
FerrerOrts,A.,yFerrerdelRo,E.(2014).Ocultaryengalanar:elesgrafiadoenlaarquitecturaseiscentista
valenciana.Quaderns,4,265271.
Freedberg,S.J.(1983).PinturaenItalia(15001600).Madrid:Ctedra.
GaltHarpham,G.(1982).Onthegrotesque:Strategiesofcontradictioninartandliteratura.NuevaJersey:
PrincetonUniversityPress.
Gllego,J.(1991).VisinysmbolosdelapinturaespaoladelsiglodeOro.Madrid:Ctedra.
Garrut,J.M.(1959).Elesgrafiadoenlaarquitecturabarcelonesa.Ibrica,396,179186.
Gil,Y.(2004).ArquitecturabarrocaenCastelln.Castelln:Exma.DiputacideCastell.
Gil,Y.(2010).Muestras,cortadosytrepas.Algunasnotassobrelosesgrafiadosvalencianos.Lexicon.Storiee
architetturainSiciliaenelMediterraneo,1011,2540.
GilsanzMayor,M..,yMartnezSerrano,M.F.(2007).Gruposdesimetraenelesgrafiadosegoviano.IJornada
nacionaldeinvestigacinenlaedificacin.Madrid:UniversidadPolitcnicadeMadrid,sp.
GilsanzMayor,M..,PrezGmez,R.,yDelRoMerino,M.(2012).Lassimetrasdelesgrafiadosegoviano:
Frisos.InformesdelaConstruccin,64(525),8592.
GmezMoreno,M.(1919).LospintoresJulioyAlejandroysusobrasenlaCasaRealdelaAlhambra.Boletnde
laSociedadEspaoladeExcursiones,XXVII,2035.
Kayser,W.(1981).Thegrotesqueinartandliteratura.NuevaYork:ColumbiaUniversityPress.
Llobregat,A.A.,Ivars,J.F.(dirs.).(1987).HistriadelArtdelPasValenci,v.3.Valncia:3i4.
Maras,F.(1983).LaarquitecturadelrenacimientoenToledo(15411631),t.I.Toledo:CSIC.
Maras,F.(1989).EllargosigloXVI.Losusosartsticosdelrenacimientoespanyol.Madrid:Taurus.
Maras,F.(1990).SobreelcastillodelaCalahorrayelCodexEscurialensis.AnuariodelDepartamentode
HistoriayTeoradelArte,2,117130.
Mart,J.(dir.).(1988).Losgrandesdescubrimientosdelaarqueologa.V.7.Barcelona:PlanetaDeAgostini.
Mller,L.(1985).Elornamentoicnicoylaarquitectura:14001600.Madrid:Ctedra.
MuntadaTorrellas,A.(1988).Miniaturaypintura,lafructferarelacindeambasdisciplinasartsticasenla
tardaEdadMediaHispnica.ElMaestrodeOsma,ilustradordeloscantoralesdelMonasteriodeSanJernimo
deEspeja.Fragmentos,10,56.
Orlandi,E.,Cinotti,M.,yRizzatti,M.L.(1976).Rafael.Barcelona:Marn.
Pingarrn,F.(1998).ArquitecturavalencianadelsigloXVIIenlaciudaddeValencia.Valencia:Col.Estudis,
12/AjuntamentdeValncia.
Puente,A.,dela.(1990).ElesgrafiadoenSegoviayprovincia.Modelosytipologas.Segovia:Exma.Diputacin
ProvincialdeSegovia.

http://www.scielo.org.ve/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S025416372014000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

10/11

10/10/2016

Laornamentacinclsicaenlacreacinartstica:elgrutescoenEspaa

Pujol,R.(1980a).EsgrafiatsiterrescuitesdeBarcelona(I).Muntanya,708,1013.
Pujol,R.(1980b).EsgrafiatsiterrescuitesdeBarcelona(II).Muntanya,709,99102.
Racinet,A.(1992).Enciclopediadelaornamentacin.Madrid:Libsa.
Ruiz,R.(2001).Elesgrafiado.Unrevestimientomural.Len:DelosOficios.
RuizAlonso,R.(2014).AspectosdelesgrafiadoenelRenacimientoespaol.Goya,348,208229.
Salvini,R.(1989).Roma.EstanciasylogiasdeRafael.Novara:Atlantis.
Sebastin,S.(director).(1974).InventarioartsticodeTeruelysuprovincia.Madrid:ServiciodePublicaciones
delMinisteriodeEducacin,CulturayCiencia.
Sebastin,S.(1986).Lossoportesantropomorfosysusvariaciones.Fragmentos,89,6667.
Vasari,G.(1976).Vidadegrandesartistas.Madrid:Mediterrneo.
Villanueva,A.P.(1935).LosornamentossagradosenEspaa.Suevolucinhistricayartstica.Barcelona:
Labor.

DivisindeCienciasSocialesyHumanidades
UniversidadSimnBolvarEdificioEGE,piso1Apartado89000/Caracas1081
Tlfs:(58212)9063723/3806Fax:(58212):9063806
revistaargos@usb.ve

http://www.scielo.org.ve/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S025416372014000100003&lng=es&nrm=iso&tlng=es

11/11

Вам также может понравиться